Referaat Tijn dec 2013 ZR (1)

Suzanne van Overbeek 4DT3 Studentnr. 2152491/222576
04-12-2013
ABV Kunstgeschiedenis/Kunst Algemeen
Docent: Tijn Vaes
De Zwarte Romantiek
1
Suzanne van Overbeek 4DT3 Studentnr. 2152491/222576
04-12-2013
Inhoudsopgave
01 Inleiding
02 Waarom de Zwarte Romantiek
03 Caspar David Friedrich
04 Kunst en religie; visie op geschiedenis/eigen wortels, nationalisme, mythologie (bv Germaans)
05 Kunstenaar en opdrachtgever (politieke en economische macht, 1789 Fr Rev); kunstacademies
en conversatoria, kunstenaars gaan zelf op zoek naar opdrachtgevers (de natuur zelf). De vrije markt,
de Staat koopt kunst. Nationaal bewustzijn. Verzamelingen, systematiseren van collecties naar tijd en
naar tijd/plaats (prestige vd staat).
06 Inzichten verkregen door de keuze van mijn invalshoeken
07 Lijst met gebruikte bronnen
2
Suzanne van Overbeek 4DT3 Studentnr. 2152491/222576
04-12-2013
Inleiding
Tijdens de Romantiek (eind 18e eeuw tot circa 1848) werd de overwaardering van de rationele zijde van de
mens aangevallen. Romantici keerden zich tegen de koele onverschillige objectiviteit van rationalistische
denkers en de wetenschap. Men verzet zich tegen de overheersing van wetenschap en technologie. Zo
werd Isaac Newton wel eens bestempeld als de 'vleesgeworden duivel' door William Blake. Daartegenover
stelde men het gevoel, de fantasie, de verbeelding, de intuïtie, het onderbewuste, het onverklaarbare en het
raadselachtige. Deze intense emotionaliteit en verlangen naar het onverklaarbare en de fantasie leidde ook tot
een grote hoeveelheid zelfmoorden. Die Leiden des jungen Werthers, dat eindigt met de zelfmoord van de
hoofdpersoon, is hiervan het beste voorbeeld. Eigenlijk is het meer te beschouwen als een geestesstroming,
waaraan alle sociale klassen zich konden participeren; boeren, burgers, werklieden, maar ook vrouwen zoals de
schrijfster en feministe Mary Shelly (Frankenstein). Wanneer typische kenmerken van de Romantiek als
onvrede met het hier en nu, stemmingwisselingen en bohémiengedrag in extreme mate voorkomen, spreekt
men van ‘zwarte Romantiek’: het zich verlustigen in negatieve gevoelens en begrippen als verdriet, heimwee,
dood, verderf en ondergang.De Italiaan Mario Patz heeft de Romantiek uitgebreid beschreven in zijn boek
Romantic Agony uit 1930. Zo beschrijft hij dat er door heel Europa een voorliefde ontstaat voor het sublieme.
Hiermee bedoeld hij dat lust en lijden, genot en gruwelen met elkaar samen kunnen gaan, en een aparte
esthetische gewaarwording geven. De mens kijkt met huivering, maar ook met wellust naar het graf waar een
half verteerd meisje ligt. De aandacht voor de geesteswereld, waarin ondoden en spoken ronddolen, de
nachtzijde van het bestaan, en opnieuw aandacht voor de Middeleeuwen die werden ervaren als een
huiveringwekkende tijd. Waanzinnigen, verdoolden en kluizenaars spraken de waarheid of voorspelden een
toekomst. De dood werd een begeerte en zelfmoord een natuurlijk gevolg.
De Engelse schilder Henry Füssli onthutst met zijn eerste schilderijen (Nightmare, 1781). Delacroix, Caspar
David Friedrich en Goya is de generatie geïnspireerd door Shakespeare, Goethe, Dante's "Inferno", Milton's
"Paradise Lost" en Engelse Gothic novels. Goya en Gericault intrigeren ons met de zinloze wreedheden van de
oorlog en de gruwelijke scheepswrakken van hun tijd. Füssli en Delacroix verwarren ons met de geesten
,heksen en duivels van Milton, Shakespeare en Goethe , terwijl Caspar D. Friedrich en Carl Bleche de kijker in
raadselachtige, sombere landschappen achterlaten. Ook in Nederland is de zwarte romantiek aangeslagen.
Bijvoorbeeld de schrijvers Rhijnvis Feith (Afb. 01, 1753-1824) en Nicolaas Beets met zijn dichtverhalen vol
waanzin, zelfmoord en incest. In de romans van J. F. Oltmans en Jacob van Lennep treden heksen en
geestesverschijningen op. Willem Hofdijk schreef middeleeuwse balladen vol sublieme taferelen. (Een brute
koning dwingt een jonge edelvrouw met hem te trouwen. Op de bruiloft weigert zij wijn, en dan dwingt hij haar
te drinken uit de schedel van haar vader).
Waarom de Zwarte Romantiek?
De eerste keer dat ik kennis maakte met de Zwarte Romantiek
was in Parijs, april 2013. Ruim een half jaar geleden stond ik
oog in oog met Fuseli’s “Nightmare”. De expositieruimte was
donker, met enkel licht op de getoonde werken. Het
aanwezige publiek fluisterde, alsof hardop praten het kwade
zou ontwaken. Het was een vreemde gewaarwording; overal
waar je keek zag je afschrikwekkende beelden van lijden en
wreedheden, heksen en demonen. Ik was gefascineerd.
3
Suzanne van Overbeek 4DT3 Studentnr. 2152491/222576
04-12-2013
Dat de Zwarte Romantiek momenteel “hot” is, hebben Ruby en ik aan den lijve ondervonden. We hebben 09
okt. jl.een expositie bezocht in Geel (België ) welke zich concentreerde op drie grote categorieën: mythe,
psychiatrie en kunst. Dat de labiliteit, en de melancholische gemoedstoestand van de psychiatriche zieke mens
een directe link vertoont met de Zwarte Romantiek is duidelijk. Voorbeelden te over! Neem de Spaanse
Enrique Marty (Afb 02, geb. 1969); hij verkent in zijn werk “80 Fanatics” de menselijke psyche, angsten,
dreigingen en horror van het dagelijkse leven. Deze installatie heeft qua inhoud onmiskenbare parallellen met
het werk van zijn artistieke vader Goya. Een fanatiek kunstenaar die het fanatisme van zijn eigen tijd onder de
loep neemt. In Geel hebben we zijn levensgrote polyester figuren gezien, voorzien van criminele tattoo’s en
dreigend met een mes; dit alles in de ambiance van een kerk..
Ook Michaël Aerts’ werk
kenmerkt een donkerromantische kant. Zijn
“Screaming Loud” (2011)
is een twee dimensionale
versie van het beroemde
borstbeeld van Lorenzo
Bernini “Anima Dannata
uit 1619. Een man spert
zijn mond wijd open en
suggereert een ijzingwekkende gil.
4
Suzanne van Overbeek 4DT3 Studentnr. 2152491/222576
04-12-2013
Caspar David Friedrich
Caspar David Friedrich Monnik by the Sea c.1809 Olieverf op doek 110 x 171,5 cm
Een donkere, bewolkte dag. Is het avond? Of ’s morgens vroeg? Onweer op komst misschien? Een smalle,
zandkleurige strook land: zonder twijfel een deel van de Baltische kust, in de buurt van Greifswald misschien, die
nog tot Zweden behoort op dat moment. Er waren zeker nog geen toeristen in dit gebied in 1809. In feite is de
figuur is het schilderij Caspar David Friedrich (1774-1840)zelf. Het was de fluisterende tijdgeest die met de titel
“Monk by the Sea” kwam.
De kunstenaar als monnik was volledig in overeenstemming met de trend van de Duitse romantiek. Op hetzelfde
moment dat Caspar David Friedrich “Monk by the Sea” schilderde, vormden in Wenen een groep kunststudenten
de 'Lukasbund' - de Broederschap van Sint-Lucas. Friedrich Overbeck, Franz Pforr en meer gelovigen verhuisden
naar Rome waar ze verbleven in een klooster in Isodoro. Broeder Guardian was daar als enige overgebleven na
een bloedige bezetting door Napoleon. Hier trokken de jonge kunstenaars zich terug in hun eigen romantische
wereldje; een versie van het monastieke leven . Buurtbewoners gaven hen de spottende naam “Christenen”.
Wereldvreemde jonge mannen, die het gedachtengoed van de schrijvers Wilhelm Wackenroder en Ludwig Tieck
volgden. “De ontboezemingen van het Hart van een kunstminnende Monk” , gepubliceerd in 1797, vertelt van een
kunstenaar, een vrome zwerver, die eeuwige trouw zweert aan het vinden van de ideale schoonheid.
Met de kunstenaar als monnik wat zeer in harmonie was met de sfeer van die tijd, is het niet verwonderlijk dat in
1810, op de leeftijd van 36, Friedrich eindelijk succes boekt met dit schilderij op de tentoonstelling in de Berlijnse
Academie. Het werd opgehangen naast zijn “Abdij in een eikenbos” van 1809-1810, die een ruïne van een abdij
en eiken bomen tegen de hemel laat zien bij schemering. De vijftien-jarige kroonprins Friedrich Wilhelm van
Pruisen was zeer ingenomen met deze twee schilderijen en kocht de schilderijen voor 450 daalders. Ze zijn nog
steeds in de collectie van de Alte Nationalgalerie in Berlijn. Ze werden ook veel bewonderd door vooraanstaande
romantische schrijvers en dichters. Echter, hun tekst ook maakt een ding duidelijk: de kern betekenis van
Friedrich's schilderijen ligt in eigen interpretatie van de kijker, en er is niets in hen dat nog niet bestaat in hart en
geest van de kijker.
De instelling van de kunst als een klooster: filosofen in Duitsland in de vroege jaren 1800 graag speelgoed met
deze metafoor. Friedrich Schlegel gedefinieerd kunst als een 'esthetisch kerk', en in de moderne tijd - sinds de
5
Suzanne van Overbeek 4DT3 Studentnr. 2152491/222576
04-12-2013
romantiek - de emoties in verband met religieuze toewijding hebben geleid tot een steeds die worden
gegenereerd door de esthetische ervaring van het bekijken van een kunstwerk te lijken.
Caspar David Friedrich Zelfportret 1810 Chalk 23 x 18.2 cm
Courtesy BPK Berlijn / Jeorg P Anders / Staatliche Museen zu Berlin
De Caspar David Friedrich Effect
Een zelfkritische uitwijding: toen ik, in deze tijd, schrijven over een 200-jaar-oud schilderij, ik meer dan de mensen
aan het denken over te weten toen, meer zelfs dan de kunstenaar. Naarmate de tijd verstrijkt, de betekenis te
vinden in een kunstwerk stijging op een manier die de maker en het publiek nooit zou kunnen anticiperen. In het
geval van Monk by the Sea , het duurde 150 jaar voordat het bereikt de grote faam het vandaag geniet.
Na zijn eerste succes, Friedrich moest leven met het feit dat zijn broze romantiek al snel had outstayed zijn
welkom. Tijdens de Biedermeier tijdperk en de Gründerzeit, de voorkeur ging uit naar een gezelliger stijl, voor
meer verhalen, voor iets meer sentimenteel. Met zijn werk zijn gevallen volledig uit de gratie aan het einde van
6
Suzanne van Overbeek 4DT3 Studentnr. 2152491/222576
04-12-2013
zijn leven, het was pas in de beroemde Jahrhundertausstellung (Century Exhibition ) in Berlijn in 1906 dat de
eerste Friedrich revival nam.Nochtans, werd zijn nieuwe status snel geabsorbeerd in de bekrompenheid van de
officiële nazi kunst. Friedrich blond Monk by the Sea werd een Arische soldaat met een Faustean verlangen naar
de kosmos, zich ervan bewust dat hij een lid van een "natie zonder ruimte" was. In feite de nazi's
'instrumentalisering van Friedrich's werk betekende dat voor decennia na de oorlog werd niet maatschappelijk
aanvaardbaar wordt geacht. Het was niet tot 1975, toen Werner Hofmann presenteerde zijn Hamburg
tentoonstelling, dat de volgende fase van Friedrich populariteit eindelijk aan de gang.
Vijftien jaar eerder was er al een begin van een opleving in de Verenigde Staten geweest, in het land dat, als een
van de geallieerde machten die het nazi-regime had verslagen, kon niet worden verdacht van nationalistische
verlangens.Bovendien wordt in de Verenigde Staten was er een heel ander beeld van de Duitse romantiek, die
strategisch werd ingezet door Amerikaanse kunstenaars en critici als de basis van een alliantie tussen
landschapschilderkunst en Abstract Expressionisme ontworpen om uit te snijden de École de Paris als de
toonaangevende kunstcentrum . In een artikel gepubliceerd door ART nieuws in februari 1961, Robert Rosenblum
uiteengezet een genealogie tracing Colour Field Painting terug door JMW Turner naar Friedrich Monk by the
Sea . In hetzelfde nummer is er ook een studio foto van een groep mensen overweegtBarnett Newman 's Vir
Heroicus Sublimis 1950-1. Blijkbaar, het idee was om een te creëren CD Friedrich effect: de romantische
confrontatie van het ego en de kosmos wordt omgezet in de white cube van de galerie. De zee is een beschilderd
doek, de monnik een bezoeker in een kunstgalerie.
Het was in 1967 dat Michael Fried kritiek op het feit dat het nieuwe paradigma van de hedendaagse kunst is een
vorm van kunst gedomineerd door de 'theatraliteit van object-'. Wat was eerder gespeeld door Friedrich in
zijn Monk by the Sea was nu een oer-ervaring te worden gehouden door de kunst kijker. En het uitgebreide
kunstbegrip heeft binnen de grenzen van de white cube niet blijven. Al snel was er een rage voor fantasievolle
foto's van kunstenaars die zich in sombere landschappen, alsof ze persoonlijk had gemaakt van hun woestijn
omgeving. Het ego en de kosmos worden gepresenteerd in situ en kunstwerken worden grondwerken. Metaforen
voor het sublieme, eerste ingeroepen door Edmund Burke en Immanuel Kant - oceanen, donderende watervallen,
stormen - zijn niet langer picturaal vertegenwoordigd, maar eerder vertaalde een-op-een als real-life bril. De
beschouwing van kunstwerken neemt nu de vorm van een esthetische bedevaart, met de kijker - net als de
monnik aan de zee - naar aanleiding van de kunstenaar in de woestijn van Arizona, misschien om Walter de
Maria's Lightning Field 1977.
Dus de kunst religie die de Duitse romantiek was leeft in Abstract Expressionisme, in de exegetische letterlijkheid
van de minimal art en de bedevaarten naar de websites van Land Art. Met de veramerikanisering van de
kunstwereld na 1945, toen schilderijen uit New York aangekomen in Europese galeries en musea - samen met de
Candy Bombers en het Marshallplan - hetkunstminnende Monk , nu met een Amerikaanse twang, terug naar het
thuisland van de Romantiek .
Friedrich tijdgenoot Hegel, zag zijn eigen tijd - de Romantiek - als een fase waarin het ego en de wereld werden
uiteenlopende. In de kunst werd deze divisie tot uiting in de verhoogde subjectivering van het innerlijke zelf en de
gelijktijdige objectivering van de buitenwereld. In Monk by the Sea zijn er weinig voorwerpen, anders dan een
grijs-blauwe hemel en de uitgestrektheid van de zee.
In zijn zorgvuldig exacte zelfportretten, Friedrich toonde zich in staat van zelf-controle. Meedogenloos, bijna
belachelijk, portretteert hij zichzelf intens staren naar zijn eigen spiegelbeeld. Zijn blik is duidelijk alles over zelfreferentiële seeing: 'Aha, daar ben ik in de spiegel, een omgekeerd beeld van mezelf op me af komen. Dus dat is
hoe ik eruit zie als ik mijn volledige aandacht op de dingen. 'Deze kunstenaar observeert de wereld op de
voet. Dat is precies de reden waarom hij vindt niets anders dan dit niets om hem heen. En door dat te doen, laat
7
Suzanne van Overbeek 4DT3 Studentnr. 2152491/222576
04-12-2013
hij zien dat hij is een modern mens - een modern onderwerp - voor wie de wereld niet meer weerspiegeld in zijn
geest.
Filosofie gelijk door een zoals Rene Descartes voorgesteld werd doordrongen van de overtuiging dat niet alleen
een object doordrongen van betekenis door de persoon te lezen, de persoon krijgt ook een spiegel met om hem
te lezen of zelf: ik de wereld te lezen, dus ik ben. Daarentegen, voor mij als moderne mens de perceptie van een
object informeert me alleen van mijn eigen omvang. Het onderwerp voldoet aan haar wedstrijd in de dingen die zij
tegenkomt omheen.Descartes '' Ik denk, dus ik ben 'wordt' Ik bemerk, dus ik besta. '
Friedrich Monk by the Sea is een metafoor voor de weerloze, topsnelheid botsing tussen het ego en de kosmos,
onderwerp en substraat. Maar dat alleen is niet genoeg voor Friedrich. In zetten het aan ons toont hij ook hoe we
de wereld moeten zien. Hij daagt ons uit om te doen wat hij doet zonder hem lastig te vallen.We zijn om daar te
staan en staren naar zijn schilderij net als de monnik is staren naar de zee. De monnik ziet eruit alsof hij is
volledig geabsorbeerd in zijn eigen gedachten, maar hij kijkt alleen maar alsof hij ons niet heeft gezien. In feite,
door zijn gedrag dat hij zegt: "Volg mij, voel wat ik voel. Een of andere manier zult u weten wat ik voel. En als je
dat niet, dan ben je gewoon hinderlijk, en je bent niet gelijk aan mezelf. In welk geval, afwenden en vertrekken!
"De romantische kunstenaar niet een boodschap voor ons allemaal. Hij openbaart zich alleen voor degenen die
weten dat ze zijn geestverwanten.
Caspar David Friedrich, in de gedaante van de monnik, speelt de rol van de waarnemer die ons behandelt,
zeggende: ". Moge u, ook, net zoals een monnik 'Friedrich eigen mening is bekend: sluit je ogen en je innerlijke
oog zal des te meer duidelijk te zien. Dus ik gehoorzaamde het bevel van de schilder en keek in mezelf. En je
hebt net gelezen wat ik daar zag.
Beschrijving kunstwerk
Kunst en religie; visie op geschiedenis/eigen wortels, nationalisme, mythologie (bv Germaans)
Kunstenaar en opdrachtgever (politieke en economische macht, 1789 Fr Rev); kunstacademies en
conversatoria, kunstenaars gaan zelf op zoek naar opdrachtgevers (de natuur zelf). De vrije markt, de
Staat koopt kunst. Nationaal bewustzijn. Verzamelingen, systematiseren van collecties naar tijd en
naar tijd/plaats (prestige vd staat).
De keuze van mijn invalshoeken hebben mij de volgende inzichten gegeven
Lijst met gebruikte bronnen (alfabetisch)
Honour, H. en Fleming J., Algemene Kunstgeschiedenis, Amsterdam 2013
The Romantic Spirit Triumph of Death, Directed by Jean-Louis Fournier
http://www.youtube.com/watch?v=PiCfrt8Sr3I
8
Suzanne van Overbeek 4DT3 Studentnr. 2152491/222576
04-12-2013
Caspar David Friedrich
http://www.tate.org.uk/context-comment/articles/whispering-zeitgeist
Visuele bronnen
Samenvatting van de expo in Musee dÓrsay, Parijs, april 2013, welke ik oa heb bezocht gedurende een
schoolreis met studenten en 3 docenten van Fontys Hogeschool voor de Kunsten.
- http://www.musee-orsay.fr/en/events/exhibitions/in-the-musee-dorsay/exhibitions-in-the-musee-dorsaymore/article/lange-du-bizarre-35087.html?tx_ttnews%5BbackPid%5D=254&cHash=d1990e571c
- http://morbidanatomy.blogspot.nl/2013/04/the-angel-of-odd-dark-romanticism-from.html
- http://the-wildhorses.blogspot.nl/2013/05/lange-du-bizarre-au-musee-dorsay.html
De tips van mijn collega’s Jenny en Ruby in onze privé groep Dark Romanticism opgericht 09 oktober 2013.
www.facebook.com/groups/1417524021808901/
Donderdag 18 oktober heb ik het Rijksmuseum in Amsterdam bezocht met Charlotte de Jongh.
Vnl om werken te bekijken van Goya, en werken gerelateerd aan de Romantiek.
https://www.rijksmuseum.nl/
Op zondag 20 oktober ben ik met Ruby van Ijzeren naar de Expo “Middle Gate” in Geel (Belgie) geweest.
Hedendaagse Outsider Art en kunst uit de Zwarte Romantiek.
http://www.geel.be/activiteitendetail.aspx?id=4454
Het Tijdschrift “Kunstbeeld” nr 11, 2013, p.34 t/m 43.
Veel eigentijdse kunst sluit aan bij De Romantiek van de 18e en de 19e eeuw.
Opicinus wordt door M.Laharie beschouwd als de eerst bekende van de geschiedenis van de psychiatrie
paraphrene.
http://animulavagula.hautetfort.com/archives/category/vu-sur-animula/index-6.html/
Victoriaanse Schilderkunst.
- http://arthistorynewsreport.blogspot.nl/2013/03/the-sleeping-beauty-victorian-painting.html
- http://www.tate.org.uk/learn/online-resources/ophelia
Michaël Borremans “Weight”
http://www.youtube.com/watch?v=3nrNjJxOCbk
Michaël Aerts
http://3voor12.vpro.nl/lokaal/amsterdam/archief/2009/december/opening-expositie-please-pleaseme-van-micha-l-aerts.html
9
Suzanne van Overbeek 4DT3 Studentnr. 2152491/222576
04-12-2013
10