Stof in het hoofd

MON01 PAG 10/11
17-01-2006
14:17
Pagina 2
Stof in het hoofd
Nieuw MRI-apparaat, door dak naar binnen gehesen
Een van de grootste en meest geavanceerde
onderzoeken ter wereld naar vroegtijdige
hersenafwijkingen vindt plaats in RotterdamOmmoord. Duizenden gezonde 45-plussers
gaan daar ‘door de MRI-tunnel’.
H
et is peperduur en toch gaat
Erasmus MC de komende
jaren miljoenen hersenfoto’s
maken van duizenden Rotterdammers die niet ziek zijn
en evenmin klachten hebben. Alle
gezonde 45-plussers die ‘door de tunnel gaan’ helpen onderzoekers grip te
krijgen op de allereerste verschijnselen van dementie en herseninfarcten.
10
jan/feb/mrt 2006
MONITOR
Centraal bij de MRI-scans staan de
verbindingsbanen in de hersenen en
de ‘witte en grijze stof in het hoofd.’
Drs. Arfan Ikram en drs. Meike
Vernooij zijn, samen met de laboranten en het secretariaat, de ‘veldwerkers’ van het bevolkingsonderzoek
ERGO: Erasmus Rotterdam Gezondheid Onderzoek.
Arfan: “Bijzonder aan ERGO is voor
mij dat we aan de ene kant doodnormale, hele aardige mensen ontvangen,
gezellig met ze praten en hen helpen
met de MRI-opname en aan de andere kant werken met state-of-the-artapparatuur, waarmee we uiterst gedetailleerde opnamen van de hersenen
maken.”
Meike: “We gebruiken de nieuwste
MRI-technieken en maken meer en
gedetailleerdere opnames dan in het
ziekenhuis. Daarom moeten de deelnemers dertig minuten in de MRI liggen. Dat is lang. Toch haakt bijna niemand af.”
Arfan: “De oudste deelnemer tot nu
toe was bijna 93 jaar.”
Meike: “Een enkele keer vindt een
deelnemer de ‘tunnel’ benauwend.
Bijvoorbeeld mensen die een vorm
van claustrofobie hebben of een boom
van een kerel, die bang is dat hij klem
komt te zitten.”
Arfan: “Met die honderdduizenden
opnamen willen we in kaart brengen
welke kleine veranderingen in de hersenen later leiden tot bijvoorbeeld de
ziekte van Alzheimer. Soms vraagt een
deelnemer: ‘Kan je zien of ik dement
zal worden?’ Dan antwoord ik: ‘Nee,
dat is juist wat we onderzoeken’.”
Meike: “Of deelnemers zeggen: ‘Ik wil
het niet weten, hoor.’ Maar dat komt
weinig voor: meer dan 95% heeft aangegeven juist wel geïnformeerd te willen worden als er bij toeval een
belangrijke afwijking wordt opgespoord. Ook willen de deelnemers
graag dat gegevens aan hun huisarts
worden verstrekt. Dat gebeurt dan
ook.”
Arfan: “Vergeleken met
vroeger zijn nu uiterst
scherpe opnames mogelijk, veel gedetailleerder
dan voorheen. Voor het
eerst is een fase aangebroken waarbij minuscule veranderingen in de
hersenen, die met het
blote oog onzichtbaar
zijn, in kaart kunnen worden gebracht.”
Meike: “In de hersenen
zijn twee soorten stof:
grijze stof, waarmee we
het denkwerk verrichten, en witte stof, waarmee signalen worden
overgebracht. Dat zijn
een soort snelwegen.
Niet elke verandering,
laesie, in de hersenen is
abnormaal. Wijzigingen
in het brein hangen samen met de
ouderdom. Maar de neuroloog in
opleiding Niels Prins heeft, samen met
collega’s, ontdekt dat ouderen met
ernstige witte stofafwijkingen en
infarcten sneller achteruit gaan in cognitief functioneren. Onder meer het
DEMENTIE & BEROERTE
Bij één op de drie vrouwen en één op
de vier mannen ontstaat vroeger of later
in het leven dementie. En één op de vijf
mensen krijgt ooit een beroerte (herseninfarct). Door de vergrijzing van de
bevolking neemt het aantal mensen
met dementie of een beroerte toe. De
allereerste voorbodes van deze hersenaandoeningen zijn nog onbekend. Het
hier omschreven MRI-onderzoek moet
deze markers in kaart brengen.
MON01 PAG 10/11
17-01-2006
14:18
Pagina 3
HERSENONDERZOEK
RADIOLOGIE
VLIEGENDE GASFLES
De krachtige magneten in MRI-apparaten trekken metaal aan. Daarom mogen
metalen voorwerpen niet de MRI-ruimte in. Soms gebeurt dat per ongeluk
toch. Afgelopen najaar raakte een MRIapparaat van UMC Groningen fors
beschadigd nadat een stalen gasfles
naar binnen was gezogen. Dit gebeurde
tijdens de schoonmaak. Een persvoorlichter van UMC Groningen bevestigt
bovenstaand incident. Hij voegt toe dat
alle medewerkers die met de MRI te
maken hebben, ook schoonmakers, uitgebreid instructies krijgen. Bovendien
staan er waarschuwingen op de deur.
Tijdens het ongeluk waren geen patiënten aanwezig. Niemand raakte gewond.
verwerken van informatie gaat deze
groep slechter af. Ook blijken deze
ouderen meer kans op depressie te
hebben.”
Arfan: “Het is vergelijkbaar met de
huid. Die verandert in de loop van de
tijd ook. Wie ouder wordt, krijgt rimpels.”
Meike: “Wij kunnen met het oog niet
die 1800 hersenfoto’s per deelnemer
beoordelen. Wel bekijken we zo’n zeshonderd plaatjes om toevallige afwijkingen die voor de gezondheid van de
deelnemer belangrijk zijn op te sporen.
De overige analyses proberen we zoveel
mogelijk volledig automatisch te laten
verlopen, via de computer.”
Arfan: “Er zijn al twee kleinere MRIonderzoeken binnen ERGO geweest,
die veel hebben opgeleverd. Onder
meer de kennis over zogenaamde ‘stille’ herseninfarcten is hierdoor gegroeid.
Dat zijn infarcten die mensen zelf nooit
hebben opgemerkt. Ze zijn klein in
‘Wederopbouwers’, die zeuren niet
• Ondanks de hoge leeftijd van de deelnemers (tot in de negentig), de lange duur van het onderzoek (een halfuur)
en de hoeveelheid lawaai (klinkt door de oordoppen heen), klaagt bijna geen enkele deelnemer die door de MRI
is geweest.
• Onderzoekers achten dit doorzettingsvermogen en deze onverstoorbaarheid typerend voor deze generatie: deze
oudere Rotterdammers zijn betrokken en enthousiast en kunnen goed de tanden op elkaar zetten. Ze zeuren niet.
• Meerdere onderzoekers hebben de ERGO-deelnemers als ‘ideale kandidaten’ omschreven, ook vanwege de grote
mate van betrouwbaarheid. Te laat komen, dat doet deze generatie niet.
• Het geavanceerde MRI-apparaat waar de deelnemers doorheen gaan, is betaald van de Vici-prijs die prof. Monique
Breteler van Erasmus MC in 2003 heeft gewonnen. Deze prijs van NWO is bedoeld voor ‘excellente, zeer ervaren
onderzoekers’, en is 1.250.000 euro groot. Prof. Monique Breteler is eind 2003 benoemd tot bijzonder hoogleraar
‘Epidemiologie van neurologische aandoeningen’.
• Voor MRI-kenners: het gaat om een 1.5 Tesla van de Amerikaanse firma General Electric. Deze staat in een aparte ruimte waar, in verband met de sterke magnetische velden, geen metalen voorwerpen naar binnen mogen. Wie
daar een paperclip vasthoudt, zal merken dat z’n hand richting apparaat worden getrokken.
• Tijdens de opnames kijken laboranten door een raam mee. Tussen de deelnemer en de laboranten is een verbinding; men kan met elkaar praten. Als de deelnemer het benauwd krijgt, kan hij in een ‘ballon’ knijpen. De opname wordt dan stopgezet. Dit komt zelden voor.
omvang en hebben zich voorgedaan in
een rustig hersengebied. Zo’n infarct is
zichtbaar op een MRI-scan vanwege de
kleine littekens in de hersenen. Mensen
met zo’n stil infarct lopen meer kans op
een merkbare beroerte.”
Meike: “Dit deel van ERGO heeft een
lange looptijd. Stapsgewijs zullen we te
weten komen welke kleine wijzigingen
in het brein voorspellend zijn geweest
voor een bepaalde ziekte. Dat biedt
perspectieven voor preventie of vroegtijdig ingrijpen.”
Arfan: “Voor ons, onderzoekers, is het
bijzonder dat we met zoveel verschillende vakgebieden samenwerken.
Epidemiologie vormt de ruggengraat
van ERGO, maar ook de afdelingen
Radiologie, Neurologie, Neurowetenschappen en Medische Informatica
leveren een belangrijk aandeel.”
Meike: “Op een paar andere plekken
in de wereld, bijvoorbeeld in de VS en
IJsland, lopen ook zulke langdurende,
geavanceerde onderzoeken. Het nut
daarvan is dat onderzoekers hun resultaten kunnen vergelijken en bediscussiëren. Maar het MRI-onderzoek in
Rotterdam is qua omvang bijzonder.
Daar is een enorme logistiek voor nodig. En natuurlijk ook duizenden vrijwilligers. Dit onderzoek drijft op de
bereidheid van Rotterdammers uit
Ommoord om mee te doen.” ■
Zie ook pag. 30: portret ‘mevrouw ERGO’
EXAMENGEMIDDELDE: 9,6
Meike Vernooij (26) werkt sinds juni 2005 als arts-onderzoeker op de afdeling
Epidemiologie van Erasmus MC. Daarnaast is zij in opleiding tot radioloog. In 1996
ontstond er ophef rondom haar uitloting tot de opleiding Geneeskunde, bij een
examengemiddelde van 9,6. De Erasmus Universiteit Rotterdam haalde haar via
een omweg binnen. Bovendien veranderde deze universiteit haar toelating: men
ging nieuwe studenten voortaan zelf selecteren.
Arfan Ikram (25) werkt sinds september 2005 ook als arts-onderzoeker op de
afdeling Epidemiologie. Hierna wil hij de specialisatie neurologie of radiologie volgen. Ook zijn examengemiddelde was uitzonderlijk hoog, 9,6. Maar dit leidde niet
tot ophef omdat hij wel werd toegelaten tot de studie Geneeskunde. Aardig detail
is dat zijn broer Kamran afgelopen najaar is gepromoveerd, óók aan de Erasmus
Universiteit Rotterdam, en óók binnen de epidemiologie.
AL 900.000 HERSENPLAATJES
• Van elke deelnemer die meedoet aan ERGO, een onderzoek in Rotterdam naar
markers (‘alarmbellen’) van hersenaandoeningen, worden 1800 foto’s gemaakt.
• Zo’n vijfhonderd Rotterdammers hebben tot nu toe een hersenscan gehad.
• Dit betekent dat er 500 mensen x 1800 opnames = 900.000 plaatjes zijn gemaakt.
• Begin dit jaar is gestart met het opnemen (includeren) van mensen vanaf 45 jaar.
In totaal zullen er de komende jaren achtduizend 45-plussers bijkomen.
• Deze aanwas zal resulteren in 14,4 miljoen hersenfoto’s.
• Vrijwel nergens ter wereld is zo’n giga-hoeveelheid gedetailleerd beeldmateriaal
van gezonde hersenen beschikbaar om de eerste verschijnselen van een beroerte, dementie, depressie en andere hersenaandoeningen te bestuderen.
MONITOR
jan/feb/mrt 2006
11