Reader Romeinse tijd Archeon - Archeologiehuis Zuid

Reader Romeinse tijd Archeon
2
3
Studeeradvies ...................................................................................................................... 6
Archeologie ......................................................................................................................... 7
Bronnen ....................................................................................................................... 7
Bronnenproblematiek .................................................................................................. 7
Reconstructie versus constructie ................................................................................. 8
Archeologische onderzoeksmethoden ........................................................................ 8
Literatuur..................................................................................................................... 9
Nederland in de Romeinse tijd .......................................................................................... 10
Het landschap ................................................................................................................ 10
Romeinse politiek in Nederland.................................................................................... 11
Vervoer ......................................................................................................................... 12
Bronnen ..................................................................................................................... 12
Wegen over land ....................................................................................................... 13
Romanisering ................................................................................................................ 14
Dorp en Stad ................................................................................................................. 15
Romeinse infrastructuur ............................................................................................ 15
Inheemse nederzettingen ........................................................................................... 15
Villae ......................................................................................................................... 16
Vicus ......................................................................................................................... 16
Municipium ............................................................................................................... 16
Colonia ...................................................................................................................... 16
Literatuur................................................................................................................... 17
Dagelijks leven.................................................................................................................. 18
Latijn ............................................................................................................................. 18
Het alfabet ................................................................................................................. 18
De uitspraak .............................................................................................................. 18
Latijnse woorden in het Nederlands ........................................................................ 18
Romeinse cijfers............................................................................................................ 18
Naamgeving .................................................................................................................. 19
Kalender ........................................................................................................................ 20
Legende ..................................................................................................................... 20
Geschiedenis ............................................................................................................. 20
Naamgeving van de dagen ........................................................................................ 21
Dagindeling ............................................................................................................... 21
Jaaraanduiding .......................................................................................................... 21
Kinderen ........................................................................................................................ 21
Speelgoed .................................................................................................................. 22
Dagindeling ............................................................................................................... 22
Kleding ...................................................................................................................... 23
Literatuur................................................................................................................... 23
Vrouwen ........................................................................................................................ 23
Dagindeling ............................................................................................................... 24
Kleding ...................................................................................................................... 24
Mannen ......................................................................................................................... 24
Dagindeling ............................................................................................................... 25
4
Kleding ...................................................................................................................... 25
Eten ............................................................................................................................... 26
Geneeskunde ................................................................................................................. 26
Genezende goden ...................................................................................................... 26
Wereldlijke genezers ................................................................................................. 27
Dood en Hiernamaals .................................................................................................... 28
Legende ..................................................................................................................... 28
Beruchte Romeinen ................................................................................................... 28
Praktijk ...................................................................................................................... 29
Traiectum ad Rhenum ....................................................................................................... 31
Ontstaan van Traiectum ad Rhenum ............................................................................. 31
De herberg ..................................................................................................................... 31
Archeologie ............................................................................................................... 31
Gebouw ..................................................................................................................... 32
Geschiedenis en functie ............................................................................................ 32
De tempel van Nehalennia ............................................................................................ 33
Archeologie ............................................................................................................... 33
Gebouw ..................................................................................................................... 33
Geschiedenis en functie ............................................................................................ 34
Het woonhuis ............................................................................................................... 35
Archeologie ............................................................................................................... 35
Gebouw ..................................................................................................................... 36
Geschiedenis en functie ............................................................................................ 36
Literatuur................................................................................................................... 37
Het badhuis ................................................................................................................... 37
Archeologie ............................................................................................................... 37
Gebouw ..................................................................................................................... 38
Functie....................................................................................................................... 38
Forum ............................................................................................................................ 39
Arena ............................................................................................................................. 40
Romeins vrachtschip ..................................................................................................... 40
Hijskraan ....................................................................................................................... 40
Het Castellum................................................................................................................ 41
Het Castellum............................................................................................................ 41
Historische Achtergrond ........................................................................................... 41
Nader uitleg over ons Castellum ............................................................................... 42
Literatuur................................................................................................................... 46
5
Studeeradvies
Deze reader is bedoeld als basis. Op kantoor en in de AT kun je oudere readers in zien,
waar vaak dieper wordt ingegaan op de verschillende onderwerpen dan in deze reader
mogelijk is. Ook staan er na een aantal hoofdstukken literatuurverwijzingen als je
behoefte hebt om je kennis op een hoger niveau te brengen.
6
Archeologie
Bronnen
Om geschiedenis te kunnen schrijven zijn er “bronnen” nodig, die iets zeggen over het
leven van toen. Een bron kan van alles zijn, geschreven en ongeschreven: een grafschrift,
documenten, maar ook niet geschreven dingen zoals gebruiksvoorwerpen, afbeeldingen
of zelfs bodemverkleuringen. Geschiedkunde maakt voornamelijk gebruik van
geschreven bronnen.
Archeologie valt onder de ongeschreven bronnen. Deze studie bestudeert alles wat
mensen vroeger in en op de grond hebben achtergelaten. Aan de hand van deze materiele
overblijfselen probeert de archeoloog iets te vertellen over de levenswijze van de mensen
uit het verleden. Zo wordt geprobeerd een antwoord te vinden op de vraag hoe hun
samenleving eruit zag. Hij ‘leest’ de bodem als het ware. De bodem is het archief, waarin
het verleden cultuur is opgeslagen.
Bronnenproblematiek
Je moet echter wel altijd goed in je achterhoofd houden, dat beide categorieën bronnen
bestaan uit fragmenten. Het groter geheel ontbreekt.
Voor geschreven bronnen geldt namelijk, dat je de bron binnen zijn tijd moet plaatsen.
Bovendien gaan bronnen vaak over het bovendeel van de maatschappij en worden
bepaalde groepen mensen niet genoemd.
Voor archeologische bronnen geldt deze fragmentatie misschien nog wel veel meer. Hun
materiele resten zijn niets meer dan bodemvondsten, resten gevonden in de bodem en
kunnen variëren van antieke gebouwen (zoals in Rome, Pompeii en Ostia) tot
bodemverkleuringen en resten van wat muurwerk (zie willekeurige opgravingen in
Nederland). Een gebouw, laat staan het dak ervan, valt er niet zo gauw uit op te maken.
Je kunt het verleden dus het beste zien als een puzzel, waarvan het merendeel van de
stukjes is kwijtgeraakt. Die stukjes worden erbij bedacht om toch maar een overzicht of
een beeld te kunnen vormen van de originele puzzel, namelijk het verleden. Bij
opgravingen worden steeds nieuwe stukjes van de puzzel gevonden. Hierdoor moet het
beeld (de theorie van de archeologen) soms worden aangepast, omdat het niet meer klopt
met de vondsten. Je kunt het verleden dus nooit naar waarheid namaken of reconstrueren.
7
Reconstructie versus constructie
In het Archeon zijn de Romeinse gebouwen, gevonden tijdens opgravingen, weer
opgebouwd. Het gaat hier echter om constructies’, theorieën van de archeologen,
gebaseerd op kennis verkregen tijdens opgravingen. Het is dus geen reconstructie, de
werkelijkheid, maar een benadering ervan, een weergave van hoe wij denken dat het eruit
zou hebben gezien. Een volgende opgraving kan er misschien voor zorgen, dat de
archeologen hun theorie moeten aanpassen, omdat er nieuwe vondsten zijn gedaan.
Dit kan je natuurlijk tot in het abstracte doortrekken. We zullen dus nooit kunnen weten
of het Romeinse badhuis uit Heerlen er echt zo heeft uitgezien. Een Romein, uit het
Heerlen van de tweede eeuw, zal waarschijnlijk vinden dat ons badhuis inderdaad wel erg
lijkt op dat van Heerlen. Het originele badhuis zal ongetwijfeld andere schilderingen, e.d.
hebben gehad, maar over het algemeen kunnen we zeggen dat het heeft geleken op ons
badhuis in het Archeon.
Archeologische onderzoeksmethoden
Hoe komen archeologen nu aan hun materiaal? Allereerst natuurlijk via opgravingen. In
elke stad vinden wel eens opgravingen plaats, waar meestal ook rondleidingen op de
opgraving worden gegeven. Een opgraving is echter een destructief proces; je kunt maar
één keer een opgraving verrichten. Daarna is alles weg. Om te zorgen dat er wel
informatie over het bodemarchief op een niet-destructieve manier wordt vastgelegd, zijn
er verschillende methodes mogelijk. Men kan onder meer gebruik maken van
luchtfotografie en magnetometrisch onderzoek. Deze noemt men prospectiemethodes.
Bij luchtfotografie wordt er een foto gemaakt van het landschap. Door de materiele resten
in de bodem, zijn er ook verschillen in de begroeiing. Deze zijn heel mooi zichtbaar via
schaduwverschillen op een luchtfoto.
http://www.rlm.be/meetjesland/luchtfoto/fig/A/index.htm
Vakgroep Archeologie UG
Bij magnetometrisch onderzoek wordt de elektrische weerstand van de aarde gemeten.
De weerstand van bijvoorbeeld muurresten is hoger dan de weerstand van een vochtige
bodem, bijvoorbeeld een greppel. Deze methode is ook veel minder tijds- en
arbeidsintensief, dus minder kostbaar, dan opgraven. Het is gebruikt om het stratenplan
van de Romeinse stad Traiana (bij Xanten) te achterhalen.
Ondanks de ontwikkeling van non-destructieve methodes wordt er toch nog veel
opgegraven. Bij het verwerken van een opgraving wordt er een beroep gedaan op veel
8
specialisten. Fysisch antropologen onderzoeken het menselijk skeletmateriaal en bepalen
leeftijd, geslacht, ziekten en ongelukken van de overleden persoon. Zo leveren ze
gegevens over de maatschappelijke omstandigheden. Zoologen bestuderen de dierlijke
resten. Deze resten geven o.m. aan op welke dieren gejaagd werd, welke als huisdier
werden gehouden en welke werden gegeten. Informatie over het milieu wordt gegeven
door botanici. Zij reconstrueren de flora van het gebied.
Ook datering is natuurlijk van erg groot belang. Er kan gedateerd worden aan de hand
van het gevonden aardewerk. Dit is meestal specifiek voor een bepaalde periode en groep
mensen. Denk hierbij aan het terra sigilata, wat in Nederland alleen tijdens de Romeinse
tijd voorkomt en vrijwel op een tiental jaren nauwkeurig gedateerd kan worden.
Ook dateren archeologen aan de hand van grondlagen. Dit is een relatieve datering, in de
vorm van ‘deze laag is ouder dan die’. Grove regel is: hoe dieper hoe ouder.
Ook hout kan zeer goed gebruikt worden om te dateren. Elk jaar vormt een boom immers
jaarringen en deze zijn erg specifiek voor het betreffende jaar (heel goed weer geeft een
veel groei en een brede ring). Aan de hand van zulke groeicurven kan heel nauwkeurig
vastgesteld worden in welk jaar de boom is gekapt (dus niet wanneer het houten schip is
gemaakt, de boom kan best al een paar jaar geleden gekapt zijn).
Een andere dateringwijze is de C14-datering. Deze datering kent echter een foutmarge
(denk aan statistiek op de middelbare school) en kan alleen op organisch materiaal
worden toegepast.
Literatuur
Verleden Land, archeologische opgravingen in Nederland
Bloemers, e.a. 1986
Kruisende Sporen, handleiding voor amateur-archeologen
Carmiggelt, 1998
Deze twee boeken vormen samen een mooie inleiding in de algemene archeologie.
Verleden Land behandelt tevens de archeologische geschiedenis van Nederland, maar is
al wel wat gedateerd. Kruisende Sporen geeft een goed beeld hoe een opgraving in zijn
werk gaat en welke andere methodes er nog mogelijk zijn (prospectiemethodes).
Archaeology, theories, methods, and practices
Renfrew&Bahn
1998
Het geeft een uitputtend overzicht van alle theorieën, methodes en technieken waarvan
een modern archeoloog gebruik kan maken. Het laatste hoofdstuk behandelt het
onderwerp ‘archeologie en publiek’.
Re-Constructing Archaeology, theory and practice
Shanks&Tilley
1996
Theoretisch boek waarin de archeologen Tilley en Shanks ingaan op de discussie ‘hoe het
archeologische verleden te bekijken, wat is het doel van archeologie en op welke wijzen
kan je het verleden presenteren aan het grote publiek.
9
Nederland in de Romeinse tijd
Het landschap
‘De oceaan stort zich tweemaal per etmaal met gigantische golven uit over het land, zodat
men zich bij deze eeuwige strijd van de natuur afvraagt of dit stuk grond tot het land of
tot de zee behoort. Op de heuvels, of beter gezegd, op met handen opgehoogde
woonplaatsen [de terpen] leeft daar een ongelukkig volk. Bij vloed zijn het net
schepelingen, bij eb eerder schipbreukelingen. En wanneer zij door het Romeinse volk
zijn overwonnen, noemen zij dat nog slavernij!’
Dit is de omschrijving die de Romeinse schrijver Caius Plinius Secundus (Plinius de
Oudere, 23-79 n.C.) geeft van Nederland. Nu was Plinius nog nooit in Nederland
geweest, maar het geeft wel een aardig beeld van hoe de Romeinen uit hartje Italië
Nederland zagen. Niet alleen Plinius geeft een beschrijving van Nederland, ook via
Tacitus weten we hoe Nederland eruit zou hebben gezien.
Maar was Nederland wel zo onherbergzaam als Plinius het beschrijft?
Allereerst moet je je geen Nederland voorstellen, zoals het er nu uitziet. De grens met
Duitsland en België bestond nog niet en Nederland werd bewoond door stammen (meer
hierover in het gedeelte ‘Romeinen in Nederland’). Bovendien zijn onze huidige hoge
duinen (ook wel de Jonge Duinen genoemd) pas ontstaan in de late middeleeuwen. Langs
de kust strekte zich een strook lage duinen uit (de Oude Duinen), die West-Nederland wat
beschermde tegen de zee.
Op verschillende plaatsen werd de kustlijn onderbroken door rivieren. De Schelde
(Scaldis) stroomde ongeveer via de huidige Oosterschelde in zee. Ten westen van
Rotterdam mondden de Maas (Mosa), de Waal (Va(c)halis) en de Striene (een zijtak van
de Schelde) uit. Tacitus beschrijft de enorme omvang van deze monding, het Helinium
genoemd. Ten hoogte van Katwijk mondde de Rijn (Rhenus) in zee uit, dit is de huidige
Oude Rijn. Deze rivier vormde tevens de rijksgrens in de Romeinse tijd. De andere tak
van de Rijn mondde bij Velsen in zee uit. Verder was Nederland nog onbedijkt en kon de
zee dus met vrij grote regelmaat de achterliggende gebieden bereiken.
Het landschap van West-Nederland bestond voor het overgrote deel uit veenmoerassen.
Met het instromende zeewater veranderden ze dan in een brak moeras, wat er erg
onherbergzaam uit moet hebben gezien. Geschikt voor bewoning waren wel de hoger
gelegen gebieden, zoals de lage duinen. Ook het veen bood enige mogelijkheden; door
ophoging van de woonplaats met mest en klei bleven de huizen droog. Over deze terpen
of woonheuvels heeft Plinius het. Ook oeverwallen (zandig materiaal afgezet langs de
oevers van rivieren) en de kwelders waren bewoonbaar.
De inwoners van Zuid-Holland probeerden, al voorafgaand aan de Romeinse tijd, in de
Late IJzertijd het water te controleren. Dit gebeurde via dammen en duikers. De oudste
dam, met als functie het achterliggende akkerland beschermen tegen overstroming, is
10
gevonden in Vlaardingen. Via duikers, vaak deel van een dam, kon doorstroming van
water plaatsvinden. Je moet je hier een uitgeholde boomstam voostellen met een klep aan
de uitwateringszijde. Bij hoog tij sloot de klep door de druk van het water en kon er geen
doorstroming plaatsvinden.
In het midden en oosten van ons land lagen de hoge zandgronden. Hier woonde men in
kleine nederzettingen. Een kanttekening hierbij is wel dat archeologen vroeg-Romeinse
bewoning niet goed kunnen onderscheiden van late IJzertijd bewoning (periode voor de
Romeinse tijd), maar ook in de Romeinse tijd gaat de bewoning hier gewoon door.
Niet alleen ging men door met het aanleggen dammen in de Romeinse tijd. Ook werd er
in 47 n.C. een kanaal aangelegd op bevel van keizer Claudius door de Romeinse veldheer
Corbulo. Dit kanaal wordt meestal aangeduid als de Gracht of het Kanaal van Corbulo.
De mondingen van de Maas en Rijn werden met elkaar verbonden. Tussen Leiden en
Monster (lag de noordelijke oever van de monding van de Maas) werden verschillende
natuurlijke kreken uitgediept en met elkaar verbonden. Zo ontstond een doorgaande
vaargeul waarlangs schepen van de Maasmonding op een veilige manier de Rijnmonding
konden bereiken (dus zonder over de Noordzee te hoeven varen). Bij opgravingen in
Leidschendam werd een deel van dit tracé onderzocht door archeologen en werd een
gedeelte van de oude Romeinse waterweg gereconstrueerd en voorzien van een houten
Romeinse brug.
Aan het einde van de tweede eeuw kreeg men steeds meer last van wateroverlast.
Hierdoor werden de mogelijkheden voor bewoonbare gebieden kleiner en onder meer
hierdoor liep het bewonersaantal terug (andere oorzaken zijn de politieke en economische
onrust). Vanaf deze periode zie je ook een toename in de aanlegging van dammen en
duikers.
Romeinse politiek in Nederland
Rond 58 v.C. trekken de troepen van Caesar steeds verder op naar onze gebieden om dit
veroveren. In deze tijd schrijft hij ook zijn boek Comentarii De Bello Gallico, “Verslag
van de Gallische Oorlogen”. Hierin beschrijft hij wat hij tegenkomt, dus over de
inheemse bevolking vanuit een Romeins perspectief.
De Galliërs zijn volgens Caesar nog wel geciviliseerd, ze kennen een getrapte
maatschappij en hebben via langeafstandshandel al kennis genomen van de o.m.
Romeinse cultuur. In de Late IJzertijd (ong. 200 v.C. tot 0) komen er al wijnamforen en
steeds meer terra sigilata (op zeer hoge temperaturen gebakken Romeins aardewerk)
voor in dit gebied.
Omdat zij een getrapte maatschappij kennen, zijn ze eenvoudiger te overwinnen dan de
Germanen. De economie van de Germanen berustte op landbouw en veeteelt. Ze
handelen echter ook, o.m. met de Romeinen. Deze Germanen leverden geen strijd met de
grote Romeinse legioenen, maar trokken zich terug en maakten gebruik van guerrillaachtige technieken.
11
We hebben het hier wel over Galliërs en Germanen, maar dit is weer een onderscheid
gemaakt door Romeinen. Deze Galliërs en Germanen waren in feite niets meer dan
verzamelnamen voor een hele groep stammen. Onder Galliërs vallen bijvoorbeeld de
Nervi en Menapi (in huidig Brabant) en onder Germanen de Frisii.
Na de periode van Caesar weten we heel weinig over ons gebied. Dit begint pas weer in
het tijdperk van Augustus. Augustus heeft al in 38 v.C. een generaal Agrippa naar Gallië
gestuurd om daar aan de Romeinse infrastructuur te gaan werken (wegen aanleggen,
belasting innen) en zo zijn grip op dit gebied te verstevigen, maar het lijkt erop dat hij
ook een aantal stammen heeft verplaatst. Hun plaatsen worden weer door andere
stammen opgevuld. Zo komen de Bataven waarschijnlijk ook hier.
Vanaf 12 v.C. proberen de Romeinen Germania te veroveren tot aan de Elbe toe. Dit lukt
niet echt. Het grote probleem voor de Romeinen vormen de guerrillatechnieken van de
Germanen. In 9 n.C. worden drie legioenen van stadhouder Varus in het
Teuterborgerwoud in een hinderlaag gelokt. De Romeinen krijgen dus geen grip op de
Germaanse bevolking. De oplossing met de Galliërs (met hun vorstenhuizen sloten de
Romeinen een verdrag af, dat de zonen een Romeinse opvoeding zouden krijgen) werkte
niet bij de Germanen. Geen getrapte maatschappij betekent geen vaste structuren die je
kunt aanpakken.
Rond 50 n.C. stoppen de Romeinen onder keizer Tiberius met hun veroveringspolitiek en
stabiliseren ze een ‘grens’ langs de Rijn. Er ontstaat nu dus een grens die ook echt
verdedigd moet worden. Langs de grens worden forten gebouwd om deze te versterken.
De forten worden weer verbonden door een weg, de limes.
Ten noorden van de limes leefde men gewoon verder zoals men gewend was in de
IJzertijd, voor de komst van de Romeinen. Ten zuiden van de limes was Nederland deel
van het Romeinse Rijk. De Romeinen deelden hun land in provincies en ons zuidelijk
deel was ingedeeld bij Gallica Belgica en de provincie Germania Inferior. Provincies
werden weer onderverdeeld in civitates, waarbij het grondgebied van een stam een
belangrijke maatstaf was. Vaak werd de belangrijkste inheemse nederzetting in dit gebied
de administratieve hoofdstad of vicus (Voorburg bij de Cananefaten, Nijmegen bij de
Bataven). Iedere civitas had een eigen bestuur en moest belasting betalen aan de
Romeinen en mannen leveren voor de hulptroepen van het Romeinse leger.
Vervoer
Bronnen
Al eerder is Agrippa genoemd, de generaal die ten tijde van Augustus naar onze streken
was gestuurd om de infrastructuur te verbeteren. Verder beheerste Rome op haar
hoogtepunt een gebied dat zich uitstrekte van Engeland tot de Sahara en van de
Atlantische Oceaan tot Iran. Om dit rijk te kunnen besturen, hadden de Romeinen een
uitgebreid netwerk van hoofdwegen (viae publicae) en secundaire wegen (diverticuli).
12
Het leger moest snel hun plaats van bestemming kunnen bereiken en ook relatief snel van
informatie kunnen worden voorzien door koeriers. Archeologen vinden echter weinig
informatie over deze wegen terug, daarom gebruiken ze ook andere bronnen, zoals
kaartmateriaal (de bekende Peutinger-kaart, die ook in het badhuis hangt) en mijlpalen.
Deze Peutinger-kaart of Tabula Peuteringeriana is een van oorsprong Romeinse
reiskaart, die een aantal keer is overgeschreven. Deze kaart heeft een breedte van 34 cm,
maar is wel 682 cm breed! Je merkt nu al dat het geen weergave is van het Romeinse Rijk
op schaal, maar dat was dan ook de bedoeling niet van deze kaart. Het moest de
doorgaande wegen en belangrijke steden duidelijk tonen, niet alleen aan soldaten, maar
ook aan de reiziger, zodat deze een weg kon stippelen door het Romeinse Rijk heen.
Denk maar aan bijvoorbeeld de schematische weergave van de treinstations op NSkaarten of de Londense metro’s. In het centrum van de kaart ligt natuurlijk Rome.
Ook mijlpalen kunnen ons veel vertellen over de ligging van Romeinse wegen en steden.
Een mijlpaal moet je zien als een soort uitgebreid ANWB-bord. De afstanden vermeld op
de mijlpaal worden altijd gemeten van de hoofdstad van de betreffende provincie en zijn
opgemeten door landmeters. Het doel van zo’n mijlpaal is niet alleen afstanden
weergeven, maar ook om trouw aan de keizer te laten blijken. Bekende mijlpalen zijn
gevonden in Tongeren en in Den Haag.
Wegen over land
De landwegen worden dus onderverdeeld in hoofdwegen (via publica) en secundaire
wegen (diverticuli). Bij viae publicae moet je je ongeveer wegen van zo’n 12 meter breed
voorstellen, met greppels langs weerszijden. De diverticuli zijn kleinere zijwegen. Door
het huidige Nederland liep een zestal wegen. De belangrijkste waren die op de
linkeroever van Rijn en Maas en de weg die van Keulen via Heerlen, Maastricht en
Tongeren naar Boulogne leidde.
In Zuid-Holland zouden drie belangrijke wegen hebben gelopen, een langs de oever van
het Helenium en de Maas, eentje op de linkeroever van de Oude Rijn en de derde weg
verbond deze beide wegen met elkaar aan de kust.
In Valkenburg en op het Wateringseveld (Den Haag) zijn bij opgravingen restanten van
wegen gevonden. De wegen werden begrensd door houten palen, die boven het maaiveld
uitstaken. De ruimte tussen deze palen was opgevuld met grond. Naar het maaiveld toe
liep het schuin af. Plaatselijk zijn afwateringsgreppels aangetroffen. Waarschijnlijk
werden de wegen verhard met schelpen of grint.
Men reisde voornamelijk te voet, te paard of met de ossenwagen. Van de wagens waarop
men reed, wordt zelden iets teruggevonden.
Vaarwegen
De landwegen waren lang niet altijd veilig en vaak waren transporten over water ook nog
eens sneller. Om dit te illustreren een voorbeeldje: In de boot van Zwammerdam
13
(reconstructie in het Archeon) konden ongeveer 200 ton dakpannen vervoerd worden. Dit
staat gelijk aan 65 karrenvrachten.
Ook wateren kenden gevaren, transport via de Noordzee wilde men toch wel zoveel
mogelijk vermijden. Dit vormde dan ook de aanleiding tot de aanleg van de al eerder
genoemde Gracht van Corbulo. Samen met de Gracht van Drusus (verbinden Nederrijn
en Oude IJssel) waren ze een relatief veilige mogelijkheid om transport over het water via
het binnenland te regelen. Zo kon de kustroute, die vaak geplaagd werd door piraten,
vermeden worden.
Tijdens archeologisch onderzoek van de Gracht van Corbulo is het bekende “Gordonmasker”, een bronzen ruitermasker van een jongeman met krullen, gevonden. Dergelijke
maskers werden tijdens parades door ruiters gedragen. Het is waarschijnlijk in de Gracht
terechtgekomen als offering. Niet alleen bij tempels werden objecten geofferd aan de
goden, maar ook bij moerassen of waterlopen.
De vaarwateren hoefden niet al te diep te zijn, want de Romeinen maakten hoofdzakelijk
gebruik van platte aken voor transport en deze hebben platte bodems. Deze platte aken
waren uitstekend geschikt voor zware transporten. Ze bewogen zich waarschijnlijk voort
door middel van het gebruik van zeilen of voorttrekken door paarden (het oude
trekschuitidee).
Op enkele plaatsen waar wegen rivieren kruisten, bouwden de Romeinen bruggen. Bij
Maastricht is er een brug gevonden, die gefundeerd was op houten palen, voorzien van
ijzeren punten. Bovenop de houten palen kwamen stenen brugpijlers te staan.
Romanisering
Toen de Romeinen hier kwamen, vonden ze hier een aantal stammen of culturen die
onafhankelijk van hen ontwikkeld waren. Grote regionale centra, zoals de inheemse
oppida die we uit Duitsland kennen of de Romeinse steden, ontbraken. De inheemse
bevolking leefde in kleine nederzettingen van twee of drie boerderijen bij elkaar. Hun
huizen hadden vaak twee ingangen en een woon- en stalgedeelte. De nederzettingen
kenden vrijwel geen sociale differentiatie, simpel gezegd: iedereen was gelijk.
Vanaf de eerste eeuw begint er sociale differentiatie op te treden. Bij opgravingen in Oss
is er een huis opgegraven dat geen stalgedeelte heeft. Er omheen is een porticus
gebouwd. Dit is een duidelijk voorbeeld van romanisering, het overnemen van Romeinse
invloeden in de inheemse cultuur. In inheemse bouwtradities komt de porticus namelijk
niet voor.
Romeinse invloeden zie je ook terug in het nederzettingensysteem. Waren er eerst veel
kleine nederzettingen, die zich verplaatsten als de grond minder vruchtbaar werd, nu
kwamen er vaste nederzettingen, die ook groter werden.
14
Ook in de religie komt romanisering voor, niet alleen in de bouw van tempels, maar ook
in de goden. De Romeinen herkenden in de inheemse godheid Magusanus bijvoorbeeld
hun god Hercules. Ze noemden deze god dan ook Magusanus-Hercules.
Dorp en Stad
Romeinse infrastructuur
Niet alleen wegen waren het gevolg van de Romeinse bemoeienis met de infrastructuur.
Er werden ook veel nieuwe dorpen en steden aangelegd. Voor de steden maakten de
Romeinen gebruik van het zogenaamde schaakbordpatroon. Twee hoofdsteden (cardo en
decumanus) snijden elkaar onder een rechte hoek. De zijstraten verlopen parallel aan de
twee hoofdstraten. Hierdoor wordt de bebouwing opgedeeld in vierkante of rechthoekige
blokken, insulae genaamd. De winkels van smeden, bakkers, slagers, timmerlieden, e.d.
zullen langs de hoofdassen hebben gelegen.
Inheemse nederzettingen
De inheemse bevolking leefde dus in alleenstaande boerderijen of in kleine dorpjes van
twee tot drie boerderijen bij elkaar met ongeveer 15 inwoners. Bij de bouw van zo’n
boerderij werd soms een offer gebracht, een zogenaamd bouwoffer. Dit kon bestaan uit
aardewerk of een gedeeltelijk skelet van een dier.
Rondom de boerderijen stonden spiekertjes, schuurtjes op palen bestemd voor de
graanvoorraad. De boeren verbouwden op hun land spelt (de meest gebruikte graansoort),
gerst, emmertarwe, gierst, haver en tuinbonen. Ook teelden ze waarschijnlijk vlas (voor
het maken van touw en kleding) en lijnzaad (hieruit werd olie gewonnen). Ze bewerkten
hun akkers met een eergetouw, dit was een soort puntige stok waarmee voren in de grond
getrokken werden.
De mensen hielden voornamelijk schapen, koeien en varkens. De schapen hield men
natuurlijk voor de wol, de koeien voor de melk en hun mest. Van schapenmelk en
koeienmelk kon kaas en boter gemaakt worden. De Bataven hielden ook paarden, ze
stonden bekend als erg goede paardenfokkers.
In de Romeinse tijd werden de spiekertjes veel groter (de grootste wel acht bij negen
meter) waarin de boeren gezamenlijk hun graan opsloegen. Zoals je wel snapt, is de
toename te wijten aan meer productie. De boeren gaan meer graan produceren wat ze,
naast vlees en kaas, weer kunnen ruilen met de Romeinen.
De Romeinen introduceren een aantal nieuwe gewassen, zoals papavers, rogge, bieten en
het kruid koriander. Naast deze nieuwe gewassen introduceerden ze ook een aantal
nieuwe diersoorten in Nederland, zoals de kip en de pauw.
Voor de drinkwatervoorziening was men aangewezen op waterputten. Deze werden vaak
gemaakt van uitgeholde boomstammen. In de Romeinse tijd werden waterputten
15
aangelegd, die bestonden uit een vierkante constructie van houten planken. In Westerveld
is een waterput gevonden, die gemaakt is van houten wijnvaten.
Villae
Een van de nieuwe ontwikkelingen in de Romeinse tijd was de komst van de villa rustica.
Een villa rustica is eigenlijk gewoon een nederzetting die gericht is op het produceren van
een overschot van landbouwproducten. Het waren duidelijk Romeinse gebouwen, ze
waren van steen en kenden vaak een badgebouw. Ook waren ze erg planmatig van opzet.
De villae liggen veelal verspreid langs de handelsroute of bij grote vici die zij
waarschijnlijk hebben voorzien van voedsel. De grootste villa rustica is gevonden in
Voerendaal.
Naast een villa rustica komt er in het Romeinse rijk nog een ander type villa voor, de
villa urbana. Deze villa is echter niet teruggevonden in Nederland en komt het meest in
Italië voor. Deze villae zijn gebouwd door rijke Romeinen uit de stad, zodat ze zich daar
kunnen terugtrekken in de hete zomers die Italië kent. Zeg maar, een luxe buitenhuisje.
Vicus
Een vicus was een stedelijke nederzetting zonder stadsrechten, een dorp zogezegd, soms
klein soms erg groot. Ze kenden verschillende ontstaanswijzen; opvolger van een
inheems centrum, gevolg van de Romeinse infrastructuur (deze kwam dus vooral voor bij
kruispunten van land- en/of waterwegen en hadden ook een overnachtingfunctie voor de
Romeinse ambtenaren. Hier valt Traiectum ad Rhenum ook onder), ontwikkeling van een
dorp naast een militair kamp, religieus centrum, kuuroord of mijnstad.
De vicus kon verschillende functies hebben, zoals een economische functie (handel en
winkels), een industriële functie en een militaire functie.
Municipium
Een municipium was een stad, die ook inderdaad stadsrechten had. In Nederland zijn er
slechts twee steden geweest, die dit recht ten eer viel: Forum Hadriani bij Voorburg en
Noviomagus (Nijmegen). Zij waren geleidelijk gegroeid en kregen in de tweede eeuw
deze status. Om te illustreren hoe groot een Nederlandse stad was, is hier de schatting van
het inwonersaantal van Nijmegen, 3000 tot maximaal 5000 inwoners. De schatting is
gemaakt aan de hand van de begraafplaatsen die rond Nijmegen zijn gevonden.
Colonia
Een Colonia was oorspronkelijk, in tegenstelling tot een municipium, een stad, die de
Romeinen bewust aangelegd hadden. Een dergelijke geplande aanleg vond plaats op
grond van bijvoorbeeld militaire overwegingen. Vaak werden in zo’n stad de
gepensioneerde militairen gevestigd. De inwoners van een stad, die tot Colonia verheven
was, hadden automatisch het Romeins burgerrecht, het cives Romani. De dichtstbijzijnde
Colonia was Xanten. Colonia Ulpia Traiana.
16
Rond 212 gaf keizer Caracalla alle vrije inwoners van het Romeinse Rijk burgerrecht en
werd de titel colonia een statussymbool.
Literatuur
Nijmegen, legerplaats en stad in het achterland van de Romeinse limes
Van Enckevort, Haalebos en Thijssen
2000
Romeinen langs de snelweg
Hessing, Polak, Vos en Wynta
1997
Deze twee boeken geven een indruk van de ontwikkeling van de Romeinse steden die te
Nijmegen en te Vechten hebben gelegen.
17
Dagelijks leven
Latijn
De Romeinen spraken geen Italiaans of een andere nu nog bestaande gesproken taal. Ze
spraken Latijn. Het Latijn is wel een ‘dode taal’, maar wordt nog geleerd op scholen en
ook wel gesproken in kerken. Dit kerklatijn heeft wel andere uitspraken dan het
zogenaamde klassieke Latijn (dat werd rond de jaartelling in Rome gesproken).
De uitspraak en het gebruik van het klassieke Latijn is gereconstrueerd door
taaldeskundigen. Dit kon men doen door o.a. het gebruik van geschriften in het Grieks,
waarin Romeinse onderwerpen werden besproken. De wijze waarop de Latijnse woorden
in het Grieks werden opgeschreven, vertelt veel over de manier waarop die woorden
werden uitgesproken.
Het alfabet
Het Latijnse alfabet kent 24 letters, de j en w kent men niet en de k komt weinig voor. De
letters y en z komen alleen voor in woorden die uit het Grieks afkomstig zijn. Bovendien
worden de letters u en v beide als een v geschreven in Romeinse teksten en inscripties.
De uitspraak
De belangrijkste regels voor de uitspraak zijn als volgt:
c=k
oe = oi
qu = kw
i = i of j
u = oe
g = g (als in het Engelse good)
ae = ai
bijv. Iulius Caesar wordt Joelioes Kaisar
Latijnse woorden in het Nederlands
Ook in het Nederlands komen veel uit het Latijn afkomstige woorden voor. Een kleine
selectie: minister, dictator, villa, humor. Maar ook: medicijn (medicina), natuur (natura),
olijf (oliva), kalender (kalendae) en regeren (regere).
Romeinse cijfers
Nog even ter herinnering alle Romeinse cijfers en de Romeinse telwijze op een rijtje.
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
1
2
3
4
5
6
7
8
XI
XL
L
LX
C
D
M
11
40
50
60
100
500
1000
18
XI
X
9
10
Zoals je ziet, worden letters, van hoog naar laag, bij elkaar opgeteld. Een laag getal voor
een grote wordt hiervan afgetrokken.
Het jaartal 1984 zal er als volgt uitzien:
MCMLXXXIV = 1000 + (1000-100) + 50 + 10 + 10 + 10 + (5 – 1)
De Romeinen rekenden met een abacus ofwel rekentafel. Het is een soort Romeins
rekenmachientje. Het is een houten plankje of tegel met gleuven erin, waarin steentjes
konden worden gelegd. Elke groef staat voor één van de letters, zodat men eenvoudig kon
optellen en aftrekken.
Naamgeving
Een Romein maakte in zijn leven veel rituelen mee. Een van deze rituelen vond plaats op
de dies lustricus, de achtste dag in het leven van een meisje, de negende in dat van een
jongen. Dit was de dag van de purificatie en op deze dag ontvingen de Romeinse
burgerkinderen hun naam.
Deze naam bestond uit drie delen: de voornaam of praenomen, de familienaam of nomen
gentile en een bijnaam of cognomen.
Bijvoorbeeld:
Gaius
Julius
Caesar
Marcus
Tullius
Cicero
In de bijnaam ligt heel vaak een lichamelijk gebrek vervat. Een aantal voorbeelden zijn:
Claudius (stotteraar), Brutus (de lomperik), Cicero (de wrat), Macer (de magere), Calvus
(de kletskop), etc.
Ook noemde men hun kinderen wel naar de volgorde waarop ze geboren waren.
Bijvoorbeeld:
Sextus
de zesde
Decimus
de tiende
Wanneer een Romein werd geadopteerd, kreeg hij de volledige naam van zijn
adoptievader en een cognomen die eindigde op –anus, gevormd vanuit zijn eigen gens
(geslacht).
Bijvoorbeeld:
Gaius Julius Caesar Octavianus (Augustus)
Vrouwen hadden geen drie, maar hoogstens twee namen: de nomen gentile en een
cognomen. Ze werden meestal met de naam van hun gens (nomen gentile) genoemd.
Bijvoorbeeld:
De dochter van Gaius Julius Caesar heette Julia, de vrouwelijke vorm van Julius.
19
Slaven hadden maar één naam. Als ze door hun meester vrijgelaten werden, voegden ze
aan deze naam vaak de nomen gentile van hun meester toe. Als cognomen komen bij
vrijgelaten slaven vaak woorden zoals felix (gelukkig) voor.
Bijvoorbeeld:
De persoonlijke arts van de beroemde filosoof en staatsman Lucius Annaéus Sèneca
heette als slaaf Statius, en na zijn vrijlating Státius Annaéus.
Kalender
Legende
Volgens de legende is de Romeinse kalender ontwikkeld door de eerste, mythische
koning van Rome, Romulus. Hij stichtte Rome in het jaar 753 v. C. De maankalender van
hem kende echter maar 10 maanden. De eerste vier noemde hij naar godheden en de
resterende maanden kregen een nummer, bijv. Septem (zeven), decem (10). Zo
terugrekenend is de maand maart dus de eerste maand geweest in dit jaar.
Zijn opvolger, koning Numa Pompilius, voegde rond 700 v.C. twee maanden toe aan het
jaar: januari en februari. Zo kende men dus de volgende maanden: Martius, Aprilis,
Maius, Iunius, Quinctilis, Sextilis, September, October, November, December, Ianuarius
en Februarius.
Geschiedenis
De oorspronkelijke Romeinse kalender was volledig gebaseerd op de landbouw. Echter,
waarschijnlijk onder de invloed van de Etrusken, werd er al snel overgeschakeld op de
maankalender. Het jaar bestond vanaf toen uit 12 maanden (toevoeging van januari en
februari), met mogelijk zo nu en dan een schikkelmaand Mercedonius na februari. De
pontifices (priestercollege in Rome) voegde deze af en toe toe aan de kalender.
Caesar moderniseerde de kalender grondig. Hij baseerde het jaar op een zonnejaar,
wellicht onder invloed van Egypte. De maanden kregen ongeveer dezelfde lengte en eens
in de vier jaar werd er een schrikkeljaar ingevoerd. Ter ere van de keizers Caesar en
Augustus werden de maanden Quintilis en Sextilis veranderd in respectivelijk Julius en
Augustus.
Archeologie
Er zijn zo’n 200 fragmenten van Romeinse kalenders gevonden. Zij staan vaak bekend
als de Fasti (de “feestdagen”, de dagen waarop gestemd mocht worden staan bekend als
de nefasti).
Sommige kalenders zijn in marmer of andere steensoorten gebeiteld. We kennen echter
veel meer kalenders die op muren ter decoratie waren geschilderd (zo ook de kalender in
het Archeon, geschilderd op het poortgebouw van de tempel).
20
Naamgeving van de dagen
Een Romeinse maand had drie vaste punten: de Kalendae, de Nonae en de Idus. De
Kalendae was de eerste dag, de Nonae de zevende dag en de Idus de vijftiende dag van de
maanden maart, mei, juli en oktober. In de andere maanden was de Kalendae ook op de
eerste dag, de Nonae echter op de vijfde en de Idus op de dertiende dag.
Vanuit deze punten werden de andere dagen geteld. Dus 7 maart is de Nonae van maart, 6
maart is Pridie Nonas, de dag voor de Nonae. De dag zelf werd echter ook meegeteld:
Quarto nonas Martias is 4 maart, letterlijk: vier dagen voor de Nonas.
Dagindeling
De Romeinse burgerdag begon en eindigde om middernacht. De natuurlijke dag liep van
zonsopgang tot zonsondergang en was verdeeld in 12 even lange uren. De lengte van
deze uren hing af van het jaargetijde. Zo duurde een uur in hoogzomer bijna twee keer zo
lang als een uur in hartje winter. Het zesde uur viel evenwel altijd op de middag.
De nacht was verdeeld in 4 nachtwaken van elk 3 uur (vigiliae) of ook verdeeld in 12
uren. Ook daar kwam het zesde uur (of het einde van de tweede nachtwake) overeen met
middernacht.
Om de tijd aan te duiden gebruikten Romeinen onder meer zonnewijzers (in het Archeon
staat er eentje langs de weg, die tussen de tempel en het Forum loopt). Zij zijn vaak
verdeeld in twee gedeeltes; nacht en dag. Het daggedeelte is weer verdeeld in twaalf uren.
Ook werden waterklokken gebruikt om te tijd weer te geven.
Jaaraanduiding
De Romeinse tijdrekening nam als uitgangspunt de stichting van Rome. Deze plaatste
men, op basis van legendarische gegevens, in het jaar 753 v.C. Men gebruikte hiervoor de
afkorting a.u.c. (ab urbe condita of “sinds de stichting van Rome”). Dit is te vergelijken
met ons gebruik van “voor / na Christus”.
Vanaf de republiek werd een jaartal ook wel aangegeven met de namen van de twee
consuls van dat betreffende jaar.
Kinderen
Kinderen vormden waarschijnlijk ongeveer eenderde deel tot de helft van de Romeinse
bevolking. De kindersterfte was echter hoog; drie op de tien kinderen overleed voor zijn
tiende levensjaar. Als men eenmaal die grens was gepasseerd, werd de levensverwachting
een stuk hoger (tegen de vijftig jaar).
De Romeinen kenden rondom kinderen een aantal speciale rituelen. Zo werd in de eerste
dagen na de geboorte de sublatio uitgevoerd, waarbij de pater familias het kindje optilt
en zo duidelijk maakt dat het een veilige plaats zal hebben in de familie. De komst van de
21
baby wordt ook bekend gemaakt. In Pompeii zijn zulke mededelingen bekend, die op de
muren zijn geschilderd (grafiti). Ook bij het belangrijkste Romeinse feest, de Sigillaria
(gevierd in december), namen kinderen een speciale plaats in. Ze kregen tijdens dit feest
cadeautjes.
Ook het einde van de kindertijd wordt gevierd (rite de passage oftewel overgangsritueel).
Bij dit ritueel, dat de overgang naar de volwassenheid kenmerkt, offeren ze hun
kinderkleding, bulla (zie kleding) en speelgoed aan de huisgoden, de Lares. Elk huis had
een altaar voor deze huisgoden. Dit ritueel vindt voor de meisjes plaats op de dag voor ze
gaan trouwen (tussen 12 en 14 jaar) en jongens op de dag dat ze worden ingeschreven in
het register ‘van weerbare mannen’ (als ze 16 geworden zijn).
Speelgoed
Natuurlijk speelden de Romeinse kinderen ook. Informatie over hun speelgoed hebben
we uit teksten, van afbeeldingen of van archeologische vondsten.
Romeinse meisjes speelden net als de Nederlandse kinderen met poppen, gemaakt van
ivoor, been, terracotta, hout en natuurlijk lappenpoppen.Romeinen kenden reeds
beweegbare poppen met scharniertjes, die de ledematen met elkaar verbonden
Ook werd er door kinderen gespeeld met ballen, bikkels (ook een middeleeuws spelletje,
bikkels zijn de hielbeentjes van schapen of geiten. Er worden ook wel imitaties van hout
en brons gevonden), dieren op wielen (van pijpaarde, hout of terracotta, met vaak een
gaatje in de kop voor een touwtje om het beest voort te trekken), hoepels, jojo’s (er is een
houten jojo gevonden in Valkenburg (ZH)), knikkers (aardewerk, glas, steentjes, noten),
tollen, houten zwaardjes, et cetera.
Dagindeling
De kinderen, wiens ouders het konden veroorloven, gingen vanaf hun zesde of zevende
jaar naar school. Op deze leeftijd sloten ze hun eerste levensfase, infantia, af en kwamen
ze in hun tweede levensfase; de puerita.
De leraar of magister ludi gaf les, dit kon vrijwel overal zijn, in een ruimte, op een
grasveld of onder de porticus. De leraar mocht lijfstraffen geven als tuchtmaatregel. Het
was zo gebruikelijk dat “geslagen worden” werd gebruikt als synoniem voor “naar school
gaan”. Gemiddeld duurde zo’n schooldag zes uur, van ’s ochtends tot in de middag.
De leerlingen brachten hun eigen schrijftafeltje mee, meestal twee houten plankjes met
opstaande randen, die met touwtjes aan elkaar verbonden waren. Van binnen waren de
plankjes met was bestreken. Ze worden ook wel tabula cerata of wastafeltje genoemd.
Deze wastafeltjes werden beschreven met stili, schrijfstiften.
De kinderen van slaven en kinderen op het platteland werden vaak ingezet om te helpen
bij het werk. Zij gingen dus niet naar school, maar deden allerlei karweitjes. Er zijn geen
22
aanwijzingen voor kinderarbeid. Wel is bekend dat naast school en werken de kinderen
nog tijd hadden om rond te rennen en te spelen.
Jongens uit rijke families kregen vervolgonderwijs na hun twaalfde. Meisjes trouwden
vaak rond die leeftijd en arme jongens gingen vaak bij hun vader in de leer om
ambachten te leren. Het vervolgonderwijs kon wel tot hun dertigste levensjaar duren,
onderwijs waarin hij onderricht kreeg in poëzie, filosofie en recht. Tussen de
vijfentwintig en dertig trouwde een Romeinse man ook vaak.
Kleding
Kinderen van Romeinse burgers droegen gewoonlijk een tunica met daarover een toga.
De kindertoga is duidelijk herkenbaar aan de purperkleurige banden, die er verticaal en
langs de mouwen zijn opgenaaid. In onze streken zullen ze over de tuniek een mantel met
kapuchon gedragen hebben (cuchullus). De meisjes droegen, net als de vrouwen, een
overtuniek met een omslagdoek of palla.
Vrije burgerkinderen droegen ook een bulla, een groot rond amulet dat aan een kettinkje
om de nek gedragen wordt. Ook andere amuletten (crepundia) worden aan kinderen
gegeven, dit zijn vaak een van de allereerste dingen die aan baby’s gegeven worden.
Literatuur
Romeins speelgoed, kindertijd in een wereldrijk
Willemsen
2003
Dit geeft een zeer goed beeld van het speelgoed dat Romeinse kinderen kenden, maar ook
een blik op het dagelijkse leven van een kind uit een Romeins gezin.
Vrouwen
De vrouw in de Romeinse tijd hield zich voornamelijk bezig met het runnen van haar
huishouden. Hieronder werd ook de verzorging en opvoeding van de kinderen verstaan.
Ook onderhield ze de moestuin en zorgde ze voor de dieren, die bij haar huishouden
hoorden. Een ander tijdverdrijf vormde het spinnen van wol en het maken van kleding.
Ze bereidde het eten en bakte brood.
Het kwam ook wel voor, in de armere lagen van de bevolking, dat de vrouw haar man
hielp bij zijn werk. Vaak stond zij in de winkel, terwijl de man zijn actieve ambacht
uitvoerde.
Een rijke dame hield zich voornamelijk bezig met het runnen van haar huishouden (zij
gaf aan haar slaven of bedienden de opdrachten), het spinnen van wol en het afleggen van
sociale bezoekjes. De kinderen vielen onder de zorg van de voedster of nutrix. Oudere
kinderen stonden onder begeleiding van hun privé-leraar.
23
Dagindeling
Een Romeinse vrouw stond op bij het krieken van de dag en trok haar kleding aan. Haar
onderkleding had tevens de functie van een soort pyjama.
Vervolgens maakte zij haar toilet. Een rijke vrouw zal hier lang mee bezig zijn geweest
en werd hierbij geholpen door haar slaven. Als eerste werd het haar gedaan. De mode van
deze kapsels volgde het kapsel van de keizerin in die periode. Standbeelden van vrouwen
kunnen vaak gedateerd worden door haar kapsel te vergelijken met de verschillende
kapsels van de keizerinnen. Vervolgens werd haar gezicht opgemaakt met lippenstift,
make-up, parfum en allerlei zalfjes. Tenslotte deed de vrouw haar sieraden aan.
Via een spiegel kon men volgen of alles naar wens verliep. Een spiegel was vaak
gemaakt van verzilverd brons en kon soms prachtig versierd zijn.
Aan het eind van de ochtend, begin middag konden de vrouwen terecht in het badhuis.
’s Middags ging ze verder met haar werk en begon ze met het voorbereiden van de
avondmaaltijd of cena. Deze maaltijd vond meestal rond een uur of acht plaats.
Als het donker werd, kon men eventueel olielampjes of kaarsen aansteken, maar
waarschijnlijk zal men op tijd naar bed zijn gegaan.
Kleding
Romeinse vrouwen droegen op hun naakte lichaam een bustehouder, fascia pectoralis of
mamillare, en een slip, subligar. Daarover droegen ze een hemd of ondertunica. Dit was
langer dan de tunica van de mannen en sloot wat nauwer aan. Over de tunica werd een
stola gedragen, dit was een wijde tunica. De stola werd vaak om het middel met een
gordel vastgebonden. De bovenkleding van de getrouwde vrouwen was een palla, een
grote rechthoekige wollen omslagdoek, die over de schouders of het hoofd gedragen
werd.
Fatsoenlijke, nette vrouwen droegen geen toga. Als een vrouw een toga droeg, was zij
een prostituee of overspelig geweest.
De bovenkleding was vaak van wol gemaakt. De onderkleding was veelal van linnen,
katoen kende men nog niet. Rijke Romeinen droegen ook wel zijde.
Voordat de stof geweven werd (op staande weefgetouwen), kon het geverfd worden met
plantaardige of dierlijke kleurstoffen. De Romeinen konden in principe iedere kleurstof
produceren.
Mannen
Een Romeinse man vervulde vaak een ambacht, mits hij niet rijk was. Hij trouwde tussen
zijn vijfentwintigste en dertigste. Een soldaat echter kon tijdens zijn dienstverband geen
wettig huwelijk sluiten. Het stond hem wel vrij om een onofficiele verbintenis aan te
24
gaan, die dan na de beeindiging van zijn diensttijd alsnog gelegaliseerd werd. Bij deze
gelegenheid kreeg hij samen met zijn vrouw en kinderen het Romeins burgerrecht.
Deze rechten werden in Rome vastgelegd in een inscriptie waar hij een afschrift van kon
krijgen (de zogenaamde bronzen militaire diploma’s). Van deze bronzen plaatjes weten
we dat zulke onofficiele huwelijken niet zeldzaam waren. Op veertig procent van de
diploma’s uit de tweede eeuw wordt een echtgenote vermeld!
Dagindeling
Een Romeinse man stond tegelijk met zijn vrouw op, ontbeet en ging naar de kapper om
zich te laten scheren (als hij zich dit dagelijks kon veroorloven). Vervolgens ging men
aan het werk.
Aan het eind van de middag ging men naar het badhuis, niet alleen om schoon te worden,
maar ook om sociale contacten te onderhouden. Na het baden keerde men terug naar huis,
waar rond acht uur ’s avonds de cena werd gegeten. Ook de man ging waarschijnlijk op
tijd naar bed.
Kleding
Onder de tunica werd ook een soort slip gevonden, deze werd subligar of campestre
genoemd.
De tunica was een linnen of wollen kleed dat bestond uit twee aan elkaar genaaide
panden. Het reikte ongeveer tot op de knieën en werd met een gordel om het middel
vastgehouden. Bij het werken werd de tunica soms wat opgetrokken door hem een eindje
boven de gordel te trekken en hem daarover dubbel te laten hangen: zodoende kregen de
benen grotere bewegingsvrijheid.
De toga was gemaakt van meters lang stuk zware, witte, wollen stof, dat vermoedelijk de
vorm van een halve cirkel had. Het draperen van de toga rond het lichaam was een
ingewikkelde bedoening; meestal werd de drager van de toga hierbij geholpen door
minstens een slaaf. De toga werd over een schouder gedrapeerd, men moest één arm
vrijhouden, en reikte ongeveer tot de enkels.
Senatoren droegen hun toga met een brede purperen band (clavus latus). De kleurstof
waarmee purper aangebracht werd, was afkomstig van purperslakken en was enorm duur;
het dragen van purper was dan ook een voorrecht van de zeer rijken.
Bij verschillende gelegenheden droeg men verschillende toga’s. In geval van rouw droeg
men een donkere toga (toga sordida). Wanneer men kandidaat was bij verkiezingen, liet
men zijn toga in krijtwater wassen, waardoor hij helder wit (toga candida) werd (uit het
woord candidus ontstond trouwens ons Nederlands woord 'kandidaat').
25
Juist omdat de toga geen eenvoudige of echt praktische dracht was, werd hij vanaf het
begin van de Keizertijd (het begin van onze jaartelling, dus) meer en meer vervangen
door een mantel.
De lacerna was oorspronkelijk een soldatenmantel die ook bij burgers furore maakte. Hij
werd vastgemaakt met een gesp of een fibula (sluitspeld). De paenula was een cape met
een ronde opening in het midden, waar men het hoofd doorheen stak; vaak was hij
voorzien van een kap. Zware mantels met een kap heetten cuchullus. Een endromis,
eveneens een lange mantel, werd gebruikt om zich tegen hevige regen te beschermen of
om zich na zware inspanningen te behoeden voor te plotse afkoeling.
De inheemse mannen droegen een wijde wollen broek met daarover een lange tunica met
om de middel een leren riem. Ze hadden rechthoekige mantels.
Eten
We weten heel wat van het Romeinse eten, vooral via Cealius Apicius, een beroemde
gastronoom uit de tijd van Tiberius.
Romeinen kenden drie dagelijkse maaltijden. Ze stonden bij zonopkomst op en ontbeten
met de restjes van de vorige avond (vaak kaas, olijven, brood, melk, e.d.). Dit ontbijt
heette ientaculum. Tegen het middaguur aten ze een kleine lunch (prandium). Het diner
(de cena) vond plaats rond zonsondergang. De hele familie nam deel hieraan. Het
bestond vaak uit soep met groentes, kaas, fruit (vers en gedroogd), brood en vlees
(meestal wild). Ook kenden ze natuurlijk delicatessen. Een kleine greep: slakken,
ganzenlevertjes, zanglijsters, oesters, muizen en spinnen. Aan het eind van een maaltijd
werden tanden ook wel schoongemaakt met pinna (tandenstokertjes), die ook
teruggevonden zijn. Vaak werd de cena ook flink gekruid.
Een probleem vormde de korte houdbaarheidsfactor van veel producten. Romeinen
kenden een aantal methodes om voedsel te conserveren. Ze rookten het voedsel (bv.
kaas), droogden het (bv. vlees), honing toevoegen (vers fruit) of het te zouten.
Naast herbergen (zie hoofdstuk over de Romeinse herberg in het Archeon) bestonden er
ook thermopolia. Dit waren winkeltjes waar je warme en koude dranken en hapjes kon
kopen. Een soort Romeinse snackbar dus.
Geneeskunde
Genezende goden
De kennis die de Romeinse artsen hadden was afkomstig uit Griekenland en met deze
kennis deed ook de Griekse god Aesculapius zijn intrede in Rome. Rond zijn tempel
waren kamertjes gebouwd waar zieken werden ondergebracht. De god kon deze zieken in
hun slaap genezen. Op het terrein van de tempel kwamen ook veel slangen en honden
26
voor. Deze werden als heilig gezien en een lik of een beet kon je genezen. Een andere
god bij wie genezing in het pakket zat, was Apollo. Zieke slaven werden hier ook naar
toe gebracht, als zij genazen, waren ze ook meteen vrij.
Als je door de godheid gezond gemaakt was, offerde je natuurlijk een geschenk aan hem.
Archeologen vinden vaak deze geschenken terug. Ze kunnen de vorm hebben van de
lichaamsdelen waar genezing voor nodig was (oren, handen, voeten, etc).
Wereldlijke genezers
De ziekte zelf was meer een uiterlijk verschijnsel. Vandaar dat observeren erg belangrijk
was. Veel van de Romeinse kennis van geneeskunde was afkomstig van Hippocrates.
Gezondheid was volgens hem harmonie tussen mens en wereld; deze harmonie is bereikt
als de sappen van het menselijke lichaam op de juiste manier vermengd zijn: bloed,
zwarte gal, gele gal en slijm. De sappen worden verkregen uit het voedsel. Vandaar dat
dieetvoorschriften een belangrijke rol spelen. Nog in de tijd van Caesar was de hele
Romeinse geneeskunde in Griekse handen. Caesar bepaalde dat alle doktoren het
Romeinse burgerrecht kregen. Hoewel er ook goede doktoren waren, was het merendeels
hiervan toch kwakzalvers.
Pas in de vierde eeuw n.C. werden in Rome gezondheidscentra opgericht, onder de
leiding van een archiatra of oppergeneesheer. Ze moesten ook de minstbedeelden
genezen, zelfs gratis!
Bekende Romeinse artsen waren Aulus Corneliius Celsus en Galenus. Celsus was een
zeer goede chirurg en opereerde mensen aan open botbreuken, hernia en stenen in de
blaas. Ook stelde hij een standaardinstrumentarium samen van meer dan vijftig
voorwerpen. Zo’n instrumentarium is gevonden in het huis van de chirurg in Pompeii.
Het steriel maken van de chirurgische instrumenten en de wonden gebeurde met behulp
van oplossingen op basis van wijnazijn. Open en etterende wonden werden behandeld
met terpentijn, ijzerroest en een soort zout. Vooral verbrand lood werd veel gebruikt. Dit
kreeg je door in een terracotta kom loden plaatjes te smelten met zwavelpoeder.
Claudius Galenius werd in de tweede eeuw n.C. geboren in Pergamum, tegenwoordig in
Turkije. Hij was naast de lijfarts voor de keizer Marcus Aurelius ook arts voor
gladiatoren in Rome. Hij schreef veel boeken, waarvan zijn bekendste De simplicibus is.
Hierin beschrijft hij 540 plantaardige, 180 dierlijke en 100 minerale geneesmiddelen.
Ook Galenus een volgeling van de leer van de vier lichaamssappen van Hippocrates.
Nieuw was echter dat hij deze koppelde aan de vier elementen vuur, water, aarde en
lucht. Zijn theorieën bleven toonaangevend tot ver in de zestiende eeuw. Een van de
anatomische grondleggers uit deze eeuw, Andreas Vesalius, gaf zijn wetenschappelijke
carrière zelfs op, gebukt onder alle kritiek die hij kreeg voor het bekritiseren van Galenus.
27
Dood en Hiernamaals
Legende
Na het overlijden van een persoon werd zijn schim begeleid naar de onderwereld. De
onderwereld is dus de plaats waar de schimmen van alle doden terechtkomen en staat
onder meer bekend als Tartaros en Erebos.
Ze verzamelen zich aan de oever van de rivier de Styx. Alleen de schimmen van de
personen die begraven of gecremeerd waren mochten over de Styx heen. De overtocht
werd geregeld door Charon met zijn boot. Als overvaargeld vroeg hij van elke schim een
obool (de kleinste munteenheid). Veel doden zijn dan ook begraven met obolen op hun
ogen, zodat ze de veerman kunnen betalen.
Als de schimmen zijn aangekomen in de onderwereld, moeten ze langs de waakhond
Kerberos en worden ze vervolgesn berecht door drie rechters. Zij verwezen de schimmen
naar de Tartaros of naar de Elysische Velden. In het wereldbeeld van de Romeinen,
vormden de sterren de gaatjes in het hemelgewelf waardoor het “etherisch” vuur
zichtbaar was. Hier ging een schim na het verblijf in de Elysische Velden naartoe.
Beruchte Romeinen
In de Tartaros zaten een aantal beruchte Romeinse burgers, zoals Sisyfos en Tantalos.
Sisyfos was een Korintische koning, die Jupiter had verraden toen hij de dochter van een
riviergod had ontvoerd. Als straf zond Jupiter de dood, maar Sisyfos nam de dood
gevangen en er stond een geweldige chaos op aarde. De oorlogsgod bevrijdde de dood en
nam Sisyfos mee naar de onderwereld. Hij had echter met zijn vrouw afgesproken dat zij
geen offers zou brengen en haalde de god van de onderwereld, Hades over om terug naar
aarde te gaan om zijn vrouw eraan te herinneren. Natuurlijk dacht hij er niet over om
weer terug te keren.
Uiteindelijk haalde Hades hem persoonlijk weer op en als straf moest hij een blok
marmer een heuvel op wentelen. Sisyfos meende al dat hij de top had bereikt. Op het
allerlaatste ogenblik viel het blok uit zijn handen en moest hij weer opnieuw beginnen.
Tantalos was een zoon van Jupiter en had heel wat privileges bij de goden. Helaas bestal
hij de goden van ambrosium (goddelijk eten) en verried goddelijke geheimen aan de
mensen. Ook wilde hij weten of de goden echt alwetend waren en stelde ze op de proef.
Hij nodigde hen uit om bij hem thuis te eten. Voor het eten slachtte hij zijn eigen zoon en
zette deze de goden voor. De goden, behalve Demeter, want die was te droevig (dochter
bij Hades) om het te merken, kwamen er op tijd achter en wekten de jongen weer tot
leven.
28
Als straf moest Tantalos middenin een vijver staan, van waar de golfjes om zijn kin
speelden. Boven zijn hoofd hingen de lekkerste vruchten. Toch moest hij eeuwig dorst
lijden, want zodra hij wilde drinken van het water, verdween het in de bodem van de
vijver. Ook leed hij eeuwig honger, want zodra hij van die lekkere vruchten wilde eten en
zijn hand uitstrekte, joeg een stormwind deze buiten zijn bereik.
Naast deze kwellingen had hij ook nog eens eeuwig vrees voor zijn leven, want boven
zijn hoofd hing een geweldig rotsblok dat voortdurend op hem dreigde neer te vallen en
hem te verpletteren.
Praktijk
In de Romeinse tijd werden de doden ofwel begraven ofwel gecremeerd. Bij een crematie
werd de as verzameld en in een urn gedaan. Deze uren werden in een graf geplaatst of in
een necropool (letterlijk: dodenstad).
Bij begravingen van de doden werden ze in een sarcofaag geplaatst. Sarcofagen van rijke
burgers werden vaak versierd en men gaf de dode voorwerpen mee om na de dood te
gebruiken. Een aantal van deze sarcofagen zijn teruggevonden. Een paar voorbeelden zijn
de beroemde sarcofaag, gevonden te Simpelveld en de sarcofaag die onlangs gevonden is
in Bocholz. In deze laatste heeft waarschijnlijk de as van de overledene gelegen. De
sarcofaag van Simpelveld was van binnen versierd met reliëfs.
Op deze reliëfs is een vrouw te zien, die aanligt op een sofa. Aan de andere kant is een
rek met aardewerk, een tafeltje en een aanrecht te zien. De dame van Simpelveld was dus
waarschijnlijk een rijke dame, die door deze reliëfs alles had meegekregen om ook in de
dodenwereld haar leven te leiden zoals ze dat gewend was. De sarcofaag is nu nog te zien
in het Rijksmuseum voor Oudheden van Leiden.
Afbeelding: Sarcofaag van Bocholz
Afkomstig: www.archis.nl
29
De sarcofaag van Bocholz is gevonden in de buurt van drie Romeinse villae en een
Romeins grafveld. Rondom de kist lagen een aantal voorwerpen, zoals een bronzen
strigilus (gebruikt om bij het masseren de olie en het zand van het lichaam te
verwijderen), drie bronzen kruiken, een bronzen steelpan, een badoliecontainertje en een
ijzeren klapstoeltje dat tegen de kist aanstond.
De sarcofaag heeft waarschijnlijk in een grafmonument gestaan. Dit was in de Romeinse
tijd vrij gewoon. Deze grafmonumenten stonden langs de toegangswegen van een
Romeinse stad. In de wet was namelijk bepaald dat begraafplaatsen altijd buiten de stad
moesten liggen.
Op veel van deze monumenten stonden teksten om de voorbijganger stil te laten staan bij
de overledene en om hem eraan te herinneren dat hij ooit dit lot ook zal delen.
30
Traiectum ad Rhenum
Ontstaan van Traiectum ad Rhenum
Traiectum ad Rhenum (TAR) is het Romeinse stadje dat in het Archeon is opgebouwd.
Het is een voorbeeld van hoe een nederzetting in Romeins Nederland eruit gezien zou
kunnen hebben, met de belangrijkste gebouwen gereconstrueerd. Letterlijk betekent TAR
‘oversteekplaats aan de Rijn’, net zoals bijv. Traiectum ad Mosam (Maastricht)
‘oversteekplaats aan de Maas’ betekent.
De historische, fictieve ontstaansgeschiedenis van TAR is als volgt:
Toen de Romeinen deze streek veroverden, troffen zij op de plaats waar TAR zou
ontstaan, de volgende situatie aan. Bij een doorwaadbare plaats aan een zijtak van de Rijn
(vandaar de naam van ons stadje) kwamen twee oude landwegen samen. Bij dat punt lag
op de oeverwal een inheems heiligdom. Het bleek dat deze plaats een centrum was voor
de bevolking in de omgeving. Naast religieuze activiteiten had de plaats ook een functie
als markt, waar van tijd tot tijd goederen uitgewisseld werden. De Romeinen vonden dat
deze plek bijzonder geschikt was voor de bouw van een stad. De doorwaadbare plaats op
het kruispunt van twee wegen maakte het punt ook strategisch interessant.
TAR is opgezet volgens het bekende ‘schaakbordpatroon’, dat de Romeinen altijd
volgden. De wegen staan alle haaks op elkaar en verdelen de stad in kleine rechthoeken,
de zogenaamde insulae of ‘eilanden’. De straten die van noord naar zuid lopen, heten
cardo. De straten die van oost naar west lopen, heten decumanus.
De insulae van TAR vervullen elk een specifieke functie (herberg, badhuis, woonhuis en
religieus gebied) en worden hierna verder in detail besproken.
De herberg
De herberg in het Archeon is gebaseerd op gevonden fundamenten bij opgravingen in
Nijmegen.
Archeologie
In 1987 werden op de Hunerberg in Nijmegen de resten gevonden van o.m. een herberg.
De Hunerberg is een Romeinse vindplaats, vlakbij de vesting van het legioen dat ooit in
Nijmegen gestationeerd is geweest. Op deze vindplaats heeft in deze tijd het kampdorp,
dat vaak gepaard ging bij legioenplaatsen, gelegen.
De fundamenten waren vrijwel allemaal verwijderd, met achterlating van de
funderingssleuven. De Romeinse gebouwen werden, nadat ze verlaten werden, erg vaak
31
gebruikt als een bron om bouwmateriaal vandaan te halen. Het oudste huis in Deventer is
bijvoorbeeld opgebouwd uit steenmateriaal uit Xanten.
Gebouw
Het gebouw zag er als volgt uit, aan weerszijden van het binnenhof waren vleugels
gebouwd. Aan de buitenkant van de muren zijn resten gevonden van steunberen, die het
gebouw versterkten. Dit zou kunnen betekenen dat het gebouw nog een verdieping, naast
de begane grond, heeft gehad.
De ramen bestonden uit een houten skelet. Dit was waarschijnlijk opgevuld met vierkante
stukjes (licht) groenachtig glas. De ramen waren vrij klein en zaten vrij hoog, op een
hoogte van ongeveer 2 meter (omwille van veiligheidsredenen, daardoor kunnen de
ramen op de hogere verdiepingen wat groter zijn). In de Romeinse tijd dienden ramen
ervoor om de ruimte wat te verlichten en van frisse lucht te voorzien.
De deuren waren gemaakt van eikenhout. Sommige deuropeningen hebben twee deuren
gehad, die verticaal gescheiden waren en sommige “hele” deuren.
Op de begane grond vinden we in het Archeon het triclinium. Dit is een kamer met mooie
beschilderde wanden. Hier gebruikten de Romeinen het diner, liggend op drie rustbanken.
Deze rustbanken waren in een u-vorm geplaatst. De naam triclinium komt ook van deze
“drie banken”.
Geschiedenis en functie
De gevonden herberg stamt uit de tweede eeuw n.C. en maakte destijds deel uit van het
westelijk van de legioenvesting gelegen kampdorp.
Augustus had niet alleen de wegen (zie hoofdstuk politiek) laten verbeteren, maar ook de
infrastructuur, o.m. in de vorm van halteplaatsen, die ook de beschikking hadden over
“verse” paarden, karren en personeel dat alles verzorgde. Deze halteplaatsen werden door
de staat zelf onderhouden en mogelijk zelfs gebouwd. Dit alles vond plaats in het kader
van de cursus publicus, een soort koeriers- en transportdienst, bedoeld om door middel
van koeriers snel en betrouwbaar berichten en middelen door het hele Romeinse Rijk te
versturen en ontvangen. Zo’n herberg diende dus niet alleen voor een veilige
overnachting, maar zorgde ook voor verse paarden, eten en je kon er nieuwtjes
uitwisselen, want ook reizigers en handelaren maakten dankbaar gebruik van deze
mogelijkheid.
De Romeinen noemden dit gebouw praetorium. Aangezien het Nijmeegse gebouw erg
luxe van opzet en naast een legioensplaats was gevestigd, mogen we aannemen dat het
hier om een praetorium gaat.
Naast praetoria hadden Romeinen ook de beschikking over tabernae. Een taberna was
een minder luxe uitvoering van een praetorium. Er worden veel tabernae teruggevonden
in Romeinse steden zoals Pompeii en Ostia. Hier kan een Romeins burger wat gaan eten
32
en / of drinken, een beetje vergelijkbaar met onze kroegen. De snacks in zo’n taberna
bestonden veelal uit groenten, zoals wortelen. Ook kon je hier, als man, terecht voor een
wat lichamelijker vervulling van je behoeftes. In kleine achterkamertjes kon je dames een
bezoek brengen.
De tempel van Nehalennia
De tempel van Nehalennia is gebaseerd op opgravingen in Cuijk en Maastricht. De godin
zelf is een inheemse godin, die op de Zeeuwse eilanden vereerd werd.
Archeologie
Halverwege de jaren ’60 begon men in Cuijk een opgraving. Ze wilden tijdens deze
opgraving gegevens verzamelen over de vicus uit de tweede en derde eeuw, die daar
gelegen heeft. Tijdens deze opgraving werden ook twee fundamenten van GalloRomeinse tempels blootgelegd.
Begin jaren ’80 werd in Maastricht het Onze Lieve Vrouwenplein opgeknapt en mochten
de stadsarcheologen op deze plek onderzoek doen. Hierbij vonden ze de resten van een
templum of gewijd gebied. Ook werd er een waterput blootgelegd, gemaakt van
mergelsteen met een ijzeren hijsinstallatie erin. Tevens werden er een voetstuk en
onderdelen van pijlermonumenten (de zogenaamde Jupiterzuilen) gevonden.
Gebouw
De tempel van Traiectum ad Rhenum is gebaseerd op de fundamenten van de tempel
gevonden te Cuijk. Het voorhof met toegangspoort, het bijgebouw en de Jupiterzuil zijn
afkomstig van de opgraving in Maastricht. De verhoudingen en maten van het ommuurde
terrein zijn afkomstig van het matronenheiligdom in Xanten.
De poort geeft toegang tot het voorhof met bijgebouw. In dit gebouwtje was wellicht een
winkeltje gevestigd, waarin allerlei dingen verkocht werden, die te maken hadden met de
tempel en god of godin, die er vereerd werd. Dit is een vergelijkbare situatie zoals je die
in bekende bedevaartsoorden, zoals Lourdes, treft. Daar zijn ook veel aandenkens, e.d. te
koop.
Het ommuurde terrein, de voorhof, is al gewijde grond en maakt dus al deel uit van de
templum. Ons woord “tempel” is hier van afkomstig, maar belangrijk is dat het hele
gebied de tempel is, niet alleen het tempelgebouw.
Rechts in de poort staat een afbeelding van een Romeinse kalender, zie voor meer
informatie het hoofdstuk over de kalender.
Midden in het voorhof staat de Jupiterzuil. De oorspronkelijke zuil heeft op het voetstuk
vier tot vijf vierkante blokken gestaan. In elke zijde was in een nis een afbeelding van een
godheid gemaakt. Tot nu heeft men acht goden kunnen identificeren: Fortuna, Diana,
33
Hercules, Mars, Roma, Helios, Virtus en Venus of Apollo. Bovenop deze pijler zou een
ongeveer twee meter hoog stenen beeld van een naakte Jupiter hebben gestaan. Zulke
zuilen stonden niet alleen op tempelgebieden, maar kon je ook terugvinden op villaterreinen, waar men wilde laten zien dat ze echt Romeins waren.
Tegen het tempelgebouw aan staan een aantal votiefstenen, gewijd aan de godin
Nehalennia. Dit zijn rechthoekige stenen, vaak met een afbeelding van de god(in) en de
naam van de schenker. Zo’n votiefsteen was een “bedankje” van een Romein waarmee
hij zijn gelofte (votere = beloven) aan de god(in) inloste, vaak afgesloten met de formule
Votum Solvit Libens Laetus Merito (gaarne, met genoegen en met reden). De stenen die
in de porticus (zuilengalerij rondom de tempel) staan in het Archeon, zijn replica’s van
stenen, die uit de Zeeuwse wateren zijn opgevist. De authentieke stenen bevinden zich
o.m. in het RMO te Leiden en in het museum te Domburg.
Het tempelgebouw zelf heet de cella. De cella was het huisje van de god(in). Hier
mochten dan ook alleen de priester(es) komen en de god(in) natuurlijk! De Romeinse
godsdienst vond zelf in het publiek plaats, dus voor de cella. Hier konden de burgers
offeren. In de cella van onze tempel staat een beeld van de inheemse godin Nehalennia.
Ons gebouw is een Gallo-Romeinse tempel. Het heeft een typisch vierkante vorm met
een omringende porticus in tegenstelling tot Klassiek Romeinse heiligdommen met een
langwerpig grondplan, gebouwd op een verhoging met een brede trap aan de voorzijde.
Dit type zal voornamelijk in grote steden zijn gebouwd.
Vaak wordt bij de tempel in een kuil dierenschedels gevonden. Deze vormen de resten
van een klassiek Romeins offer, het suovetaurilia oftewel varken-schaap-rund-offer.
Geschiedenis en functie
De Romeinen kenden niet echt een woord voor “religie”. Hun geloof maakte dan ook
deel uit van het dagelijkse leven. Overal waren tempels, gewijde plekken (zoals bomen
en bronnen waar geesten of nimfen woonden) en ook rituelen, geloften en bezweringen
maakten deel uit van het dagelijkse leven.
De Romeinen maakten een onderscheid tussen religio, “het eren van de goden”, en
superstitio, “het verkeerd behandelen van de goden. Hier blijkt dus al uit dat een Romein
zijn goden te vriend wil houden, de pax deorum (vrede met de goden) moet bewaard
worden. Daar draait de Romeinse religie dan ook om. De goden maken hun wil en
instemming kenbaar door allerlei tekenen te geven (bepaalde wijzen van vliegen van
vogels of het oppikken van graankorrels door kippen). Als je dus de instemming van de
goden niet hebt, is het zaak die te verkrijgen. Livius vertelt hierover het volgende: nadat
de Romeinen verslagen waren door de Samnieten [ze hebben de goden dus niet aan hun
kant], stuurden ze een groep onderhandelaars naar de Samnieten toe. In het kamp van de
Samnieten aangekomen, viel een van de onderhandelaars de priester aan onder het roepen
van: “Ik ben een Samniet”. Nu had hij de regels overtreden door een priester aan te
vallen. Zo vestigden de Romeinen zich als de good guys tegenover de goden en
overwonnen ze de Samnieten uiteindelijk.
34
Het andere principe van de Romeinse religie is do ut des, “ik geef opdat u ook geeft”. De
Romeinen offerden aan de goden om dingen van hen gedaan te krijgen. Een handelaar
offerde bijvoorbeeld aan Nehalennia om een goede vaart te krijgen en bij terugkomst gaf
hij haar een nog groter geschenk, bijvoorbeeld een votiefsteen.
De Romeinen stonden erg verdraagzaam tegenover andere godsdiensten en namen ze op
in hun eigen (erg grote) pantheon. Ze eisten alleen dat de bevolking naast hun eigen
goden ook de Romeinse staatsgoden en de genius (te vergelijken met ons begrip ‘ziel’)
van de keizer zou vereren.
In Traiectum ad Rhenum wordt de inheemse godin Nehalennia vereerd. In Domsburg en
in Colijnsplaat (Oosterschelde) heeft een heiligdom ter ere van deze godin gestaan, beide
zijn in de middeleeuwen in zee verdwenen.
Nehalennia behoorde tot een groep van Moedergodinnen, die huis, haard, het gezin, de
veestapel en gewassen beschermt. Ook wordt ze vereerd door handelaren. Ze was de
leidster en stuurvrouw van de schepelingen in onze streken. Zoals wel vaker gebeurde
had deze godin zich een Romeins uiterlijk aangemeten. Meestal werd ze zittend
afgebeeld in een tempelnis of op een stoel. Ons cultusbeeld toont Nehalennia zittend op
een stoel, gekleed in een lang gewaad met een schoudermanteltje (inheemse kleding).
Literatuur
Nehalennia, documenten in steen
P.Stuart
2003
Het geeft een overzicht van alle Nehalennia-vondsten, dus ook Domsburg en
Colijnsplaat.
De tempel van Empel: Een Herculesheiligdom in het woongebied van de Bataven
Rooymans en Derks 1994
Het gaat (natuurlijk) over de tempel gevonden te Empel, maar geeft ook een goed idee
over de religie die men hier in de wat achteraf gelegen provincie heeft gehad.
Roman Religion
North, J.A.
2000
Dit boek geeft een overzicht van de ontwikkeling van de Romeinse religie, wel
voornamelijk in Rome, maar is toch een goed basisboek over de religie (ook met leuke
anekdotes).
Het woonhuis
Het woonhuis in TAR is gebaseerd op de woonhuizen, die tijdens een opgraving in
Voorburg zijn gevonden.
Archeologie
Reuvens, de eerste professor in Archeologie, begon in 1827 met de eerste opgravingen in
Voorburg. Naar zijn mening lag het huidige Voorburg op de Romeinse stad Forum
Hadriani. Dit was tot dan toe alleen nog maar bekend van een Romeinse wegenkaart. De
discussie of het wel of niet om Forum Hadriani zou gaan, werd geslecht door het vinden
35
van een mijlpaal in Rijswijk in 1963. Op die mijlpaal stond de betreffende naam vermeld
en omdat het dichtbij Voorburg was gevonden, was men er al snel over uit dat Forum
Hadriani op de plaats van huidig Voorburg had gelegen.
De huizen in Voorburg zijn gebouwd rond een houten constructie. Op de grond werden
houten balken neergelegd. Daar werden vervolgens gaten in geboord waar de verticaal
staande palen in steunden. De wanden bestonden wellicht uit vlechtwerk, dicht gestreken
met leem of klei. Hier is echter niets van teruggevonden tijdens de opgravingen. De
daken waren met riet bedekt of met dakpannen.
Aan de zuidzijde van de insula hebben de huizen een porticus of zuilengalerij. Op de
achtererven zijn een aantal waterputten gevonden. Vaak werden waterputten beschoeid
met tonnen, waarin oorspronkelijk wijn was getransporteerd naar onze streken. Nadat de
wijn was opgedronken, kregen de tonnen een nieuwe functie als versteviging van een
waterput. De achtererven werden van elkaar gescheiden door een houten schutting (hetzij
van planken hetzij van vlechtwerk gemaakt).
Gebouw
Romeinse burgers, die een ambacht beoefenden, hadden hun werkplaats over het
algemeen genomen aan huis. Het eerste vertrek, vanuit straatzijde gezien, was het vertrek
waar de werkplaats te vinden was. Hier konden de mensen de spullen kopen. Ook in TAR
vind je de werkplaats van de pottenbakker aan de straatzijde.
Als je verder het huis ingaat, is de keuken en eetkamertje in het middengedeelte te
vinden. De achterste kamer is een groot woonvertrek. Op de bovenste etage zit het
kantoor, maar werd in de Romeinse tijd gebruikt als slaapplaats (cubiculum) en wellicht
extra opslagplaats.
Geschiedenis en functie
Het overgrote deel van de inheemse bevolking leeft in de Romeinse tijd nog steeds in
boerderijen op het platteland. Een klein gedeelte woont in de steden, waaronder de
ambachtelijke werkers. Zij leven in eenvoudige woonhuizen.
Forum Hadriani was een van die steden. Het was de hoofdstad van de civitas van de
Cananefaten (een Germaanse stam). Het inwonersaantal van zo’n stad is niet te
vergelijken met hedendaagse steden, je moet je voorstellen dat er zo’n 1000 mensen
woonden (vergelijk met Rome: ongeveer 1 miljoen). In 120 n.C. kreeg de stad van keizer
Hadrianus het recht om weekmarkten te houden (vandaar ook de naam: Forum Hadriani
= markt van Hadrianus). Voor 162 promoveerde de stad naar municipium (stadsrechten)
en werd nu officieel Municipium Aurelium Cananefatium genoemd. In 270 werd het
verwoest door de invallende Franken.
In ons woonhuis is de pottenbakker gevestigd. Archeologisch zie je dat de
pottenbakkerijen zoveel mogelijk aan de buitenkant van de steden gebouwd worden
36
i.v.m. het brandgevaar van de ovens. De oven van onze pottenbakker staat helemaal
achterin op zijn achtererf.
Wat nieuw voor de inheemse bevolking was, was de draaischijf die de Romeinen
introduceerden. Aardewerk hoefde niet langer met de hand gemaakt te worden, maar kon
nu makkelijk gedraaid worden. Dit versnelde het productieproces enorm.
Aardewerk was een van de meest gebruikte materialen in de Romeinse tijd. Het werd
gebruikt als verpakkingsmateriaal (transport van voedsel en drank gebeurde in
aardewerk, waarvan amforen natuurlijk de bekendste voorbeelden zijn. Hierin werden
bijv. wijn en olijfolie over zeer grote afstanden vervoerd. Bij Ostia ligt een heuvel
(letterlijk) van schervenafval van amforen). Ook had men natuurlijk vaatwerk,
voorraadpotten, aardewerken kookpotten, grof aardewerken wrijfschalen, borden,
schalen, etc. Het beste aardewerk (en duurste) was de terra sigilata.
Terra sigilata is het bekendste Romeins aardewerk. Het is een glanzend roodachtig
aardwerk dat de Romeinen over heel hun Rijk en daarbuiten exporteerden. Letterlijk
betekent terra sigilata “gezegelde / bestempelde aarde”. De zeer fijne klei wordt op hoge
temperatuur gebakken (920-960˚ C ), vaak in grote productiecentra. Versieringen werden
vaak gemaakt m.b.v. een vormschotel (soort mal).
Zodra een inheemse samenleving ruilhandel bedrijft (en dus in contact komt met de
Romeinse aardewerksoorten) met de Romeinen, zie je dat inheemse pottenbakkers het
terra sigilata gaan imiteren.
Literatuur
Provincie van een Imperium
P.Stuart, 1986
Beschrijft Nederland in de Romeinse tijd en geeft uitvoerig aandacht aan de verschillende
materiaalsoorten (aardewerk, baksteen, metaal, e.d.), die door de Romeinen werden
gebruikt.
Voorburg in de Romeinse tijd
J. Dane, 1992
Dit boek geeft een weergave van een Romeinse stad, te weten Voorburg.
Het badhuis
Het badhuis is gebaseerd op het bekende badhuis uit Heerlen. De oorspronkelijke
fundamenten zijn daar nog steeds te zien in het Thermenmuseum.
Archeologie
In de tweede wereldoorlog begon men met het opgraven van het thermencomplex in
Heerlen. In 1977 werd het heropgegraven, waarna ze overdekt werden. Zo ontstond het
Thermenmuseum te Heerlen.
37
Gebouw
Het badhuis is in de tweede eeuw gebouwd en tot in de vierde eeuw in gebruik geweest.
Het valt onder het “rijentype”. Dit omdat de kamers achter elkaar liggen. Ze liggen op
een logische volgorde: eerst de kleed- en ontvangstruimte (apodyterium). Vervolgens kan
men links naar de binnenplaats (palaestra ) gaan of rechtstreeks de volgende ruimte
betreden. In deze ruimte zijn de koudwaterbaden (frigidarium) met meteen rechts de
zweetruimte (sauna). Vervolgens kan men doorlopen naar de lauw verwarmde ruimte
(tepidarium), waar men gemasseerd kon worden en als laatste wacht het warmwaterbad
(caldarium).
De vloeren (en muren) van het tepidarium en caldarium waren verwarmd. Dit gebeurde
door middel van een hypocaustum. Dit functioneert op de volgende wijze: vanuit een
stookplaats (praefurnium) stroomde hete lucht onder de stenen vloer. Deze vloer
rustte op pijlertjes van zo’n 0.6 meter, zodat de lucht er daadwerkelijk onder kon. De
vloer bestond uit een aantal lagen beton, aan de bovenkant versierd met tegels of
mozaiek. Het sudatorium had meestal een eigen stookruimte om de vloer en muur te
verwarmen.
De muren werden verwarmd door hetzelfde systeem. In de wanden zaten holle buizen,
tubuli. Deze kwamen boven in de wanden uit in een ringkanaal dat vervolgens verbonden
was met een paar schoorstenen.
Functie
Het thermencomplex diende niet alleen voor fysieke ontspanning, zoals baden en sporten,
maar ook voor geestelijke ontspanning. Er werden soms voordrachten en lezingen
gehouden. Je kon er ook lezen, er waren kunstwerken en natuurlijk kon je discussiëren
met de aanwezige mensen over het weer, filosofie, economie en de politiek. Zo
onderhield je je contacten en leerde je nieuwe, handige, relaties kennen. Een Romein ging
dan ook bijna elke dag naar het badhuis.
De toegang tot de thermen was meestal gratis. Dan had een rijke medeburger het badhuis
gefinancieerd. Soms werd er ook wel een kleine vergoeding gevraagd, maar vrijwel
iedereen kon het veroorloven om dus regelmatig naar de thermen te gaan.
Er waren wel speciale uren vastgesteld voor zieken, vrouwen en mannen. In de vroege
ochtend kwamen de zieken, vervolgens in de late ochtend en vroege middag de vrouwen
met waarschijnlijk de kinderen. ’s Middags en in de avond (in de beste uren) was het de
beurt aan de mannen.
In de ontvangstruimte kleedde men zich uit. Uit bronnen blijkt dat ook in de Romeinse
tijd gestolen werd. De aanwezigheid van personeel in deze ruimte, capsuari, moest dit
voorkomen. Omdat dit niet altijd genoeg was, namen rijkere Romeinen hun slaaf mee, die
op hun kleding moest letten.
De captuaris inde het entreegeld (balneaticum). Dit lag voor vrouwen vaak iets hoger dan
voor mannen.
38
Na betaald te hebben kon men zich in de paleastra, de binnenplaats, uitleven. In dit
gedeelte waren vooral mannen te vinden. Er werd aan allerlei balspelen gedaan, zoals
paganica (een soort rugby) en onder meer ook aan atletiek. Naast fysiek inspannende
spelen deed men er natuurlijk ook rustige bordspelletjes of dobbelen. Dit laatste was wel
bij de wet verboden. Vaak werden zulke bordspelen ingekrast in de vloer, zodat je alleen
maar speelsteentjes mee hoefde te nemen. Deze worden ook wel aangetroffen bij
opgravingen.
Vervolgens kon men in het badhuis allerlei verschillende baden nemen en de sauna in. De
afwisseling van de verschillende temperaturen en het sporten werd als erg gezond
ervaren. Er waren dan ook masseurs aanwezig en ook kon men allerlei oliën en zalfjes
kopen.
Een voorbeeld van Romeinse toiletten zijn in het Archeon ook te vinden in een ruimte die
vanuit het binnenhof te betreden is. Openbare toiletten waren heel gewoon in de steden.
Het waren geen aparte w.c.’s zoals wij die kennen, maar gemeenschappelijke toiletten.
De zittingen waren naast elkaar gerangschikt boven een bak met stromend water, waar
alles dus in opgevangen werd. Men kende nog geen toiletpapier en in plaats daarvan
gebruikte men een spons op een stok. Deze werd na gebruik schoongemaakt in een geul
met stromend water, die door de ruimte liep. In de steden waren de toiletten op
straathoeken gebouwd. Ze stonken en er waren veel vliegen, vooral in de zomer. Toch
waren ze hygiënischer en plezieriger dan het alternatief: aardewerken pispotten, die soms
zelfs vanuit een bovenverdieping op straat geleegd werd (hier stonden wel flinke straffen
op).
Forum
In grote steden zie je een soort stadscentrum komen. In het centrum concentreerden zich
representatieve en openbare gebouwen. Deze gebouwen waren vaak gegroepeerd rond
pleinen. Rome staat bekend om zijn monumentale complex van allerlei groots
uitgebouwde fora, vaak vernoemd naar keizers.
De provinciestadjes waren het natuurlijk allemaal op een veel bescheidener schaal
gebouwd, maar ook zij kenden een centrum in de vorm van een forum. Het forum ligt
meestal aan het kruispunt van beide hoofdstraten, in plaats van erop, dus niet een soort
rotonde-idee.
Het forum bestaat meestal uit een rechthoekig plein omgeven door zuilengalerijen en
openbare gebouwen. De curia (raadszaal), kantoren, winkeltjes en vaak een tempel zijn
gelegen om het forum heen.
Het forum was als het ware het hart van de Romeinse stad. Er werd rechtgesproken,
ontvangsten vonden er plaats. In de curia vergaderde de gemeenteraad en in de kantoren
39
zaten de ambtenaren. Op het plein ontmoetten de burgers elkaar en werden zaken
gesloten.
Arena
De arena of het amfitheater was, naast het badhuis en forum, een van de andere
belangrijke openbare plekken, die een Romeinse stad had. Arena is afgeleid van het
Griekse "harena" wat betekent "met zand bestrooid ". Hier vonden de
gladiatorengevechten of dierengevechten plaats.
Het enige amfitheater van Nederland wat teruggevonden is, stond in Nijmegen.
Waarschijnlijk kwamen er mensen uit wijde omtrek naar dit theater toe als er daar spelen
werden georganiseerd.
Nu moet je je hierbij niet het Colosseum van Rome voorstellen, want dit was een
volstrekt uniek gebouw. Buiten het centrum van het keizerrijk waren de amfitheaters veel
eenvoudiger. TAR is een kleine nederzetting aan de rand van het Romeinse Rijk en zal
nooit een stenen amfitheater gehad hebben, maar waarschijnlijk van hout. Tijdelijke
amfitheaters werden altijd van hout en opgehoogde zandwallen gemaakt.
Romeins vrachtschip
Vindplaats: Zwammerdam (Pullum Nigrum). Datering +/- 150 na Chr.
Het schip is een replica van één van de zes schepen die in 1972 in Zwammerdam zijn
opgegraven. Tijdens de Romeinse tijd werden dit soort schepen in Zuid-Duitsland
gebouwd voor het vervoer van bouwmaterialen, graan en andere goederen. Door de
geringe diepgang en platte boeg konden zij aan elke oever afmeren zonder gebruik te
maken van kaden. In Zwammerdam hebben de Romeinen de schepen afgezonken en als
kademuur gebruikt. Na 1972 zijn er in Nederland meerdere van dit soort schepen
gevonden, ook in Alphen aan den Rijn onder het gemeentehuis. De oude theorie is dat
schepen alleen stroomafwaarts konden varen en op de plaats van bestemming gebruikt
werden voor het lokale vervoer of werden afgezonken en als kademuur gebruikt. Twee
vondsten in 2003 waren zo bijzonder dat deze theorie aanvulling behoeft. Het schip dat in
Woerden werd gevonden was zo gemaakt dat er mee geroeid kon worden en het laatste
schip dat in Leidserijn gevonden werd, bleek na houtonderzoek gemaakt te zijn van hout
dat ter plekke gekapt was.
Hijskraan
In zijn De Architectura schrijft Vitruvius niet alleen over alle mogelijke wijzen van
bouwen, maar gaat hij ook in op de verschillende bouwmiddelen. Een daarvan vormt de
hijskraan. Er zijn ook veel afbeeldingen teruggevonden tijdens opgravingen. In het
Archeon staat de meest simpele uitvoering, gesponsord door de Vereniging Vrienden van
Archeon.
40
Deze uitvoering bestaat uit twee staanders en een aantal dwarsverbindingen. Zo ontstaat
er een soort A-vorm, die door twee of meer touwen overeind wordt gehouden. De houten
constructie hangt onder een hoek van zo’n zestig graden. Door het gebruiken van vijf
schrijven (twee onder de takel en drie bovenaan), het pentaspaston, kan de benodigde
trekkracht teruggebracht worden. Om veertig kilo omhoog te hijsen is er dan tien kilo
trekkracht nodig. Het hijsen wordt gedaan met een trommel waarop het touw wordt
opgerold. De Romeinen gebruikten de hijskraan net alleen als hijstoestel bij het bouwen
van tempels, muren en stadswallen, maar ook voor het laden en lossen van schepen.
Het Castellum
Er zijn geen gedetailleerde bouwtekeningen toegevoegd omdat we een mooi levensgroot
bouwwerk op Archeon hebben staan. Lees en kijk bij het Castellum zelf!
Het Castellum
Met het Romeinse Castellum is er een zichtbare toegang ontstaan naar het Romeinse deel
van Archeon. Het castellum is geschonken door de Vereniging Vrienden van Archeon
naar aanleiding van hun 10 jarig bestaan in 2006. De bouwwerkzaamheden worden
uitgevoerd door Vrienden van Archeon en staan onder leiding van Jaap Hogendoorn.
Het ontwerp laat een poortgebouw, een tussentoren en een hoektoren zien en natuurlijk
de daartussen gelegen muren van een castellum. Een castellum is een klein fort dat een
cohort soldaten kan herbergen. Dit kan varieren van vijfhonderd (Alphen aan den Rijn)
tot duizend man (zoals in Vechten). In Nederland zijn voornamelijk castella terug
gevonden. Een castellum moet niet verward worden met een castrum, een legioensfort,
waar een paar duizend man in kunnen. Zo’n fort heeft in Nijmegen gestaan.
Historische Achtergrond
bouwlocaties
Nagenoeg alle forten in Nederland langs de Rijn zijn gebouwd op oeverwallen. Dit zijn
natuurlijke verhogingen van zand en stenen die ontstaan als de rivier overstroomt en dan
vervolgens zand en stenen afzet langs de oevers. Omdat de bodemgesteldheid van
Nederland voornamelijk uit veen en moeras bestond waren de oeverwallen de enige
plekken waar gebouwd kon worden. Oeverwallen waren niet erg breed waardoor de
forten in Nederland ook niet breed gebouwd konden worden. Hierdoor is vaak de
zogenaamde via decumana (achterste weg) of zelfs de porta decumana weggelaten.
Het garnizoen
In de meeste castella hebben geen echte Romeinen gezeten maar eerder auxilliari. Je
moet je voorstellen dat dit gebied een natte zompige uithoek in het rijk is waar je niet je
beste troepen stationeert (bedenk je dat overal waar nu grasland is ooit alleen veen of
41
moeras was). Het bewaken van deze grens kan dus beter gedaan worden door mensen die
het begeerde Romeins burgerrecht willen krijgen en zo hier hun jaren uitzitten. In ons
land zaten dus mensen uit Britannia, Spanje, Gallia, Bosnie, Oostenrijk en waarschijnlijk
uit nog wel meer streken.
Nader uitleg over ons Castellum
Het ontwerp is op een aantal zaken gebaseerd.
- Zoveel mogelijk archeologische opgravinggegevens van het castellum gevonden in
Alphen aan de Rijn en daar waar de gegevens tekort schoten die van Valkenburg (ZH) of
overige vondsten in Europa (voornamelijk Engeland).
- Beschrijvingen van oude klassieken teksten.
- Reliëfafbeeldingen
Archeologisch is het castellum van Valkenburg het best bewaard gebleven. Op het
dagmarskamp na zijn alle opeenvolgende bouwfasen van het fort teruggevonden
(uiteraard maximaal de onderste 20 centimeter van de gebouwen). Hieronder vallen dus
ook de houten forten uit de beginperiode. Dit is uniek voor Europa omdat de Nederlandse
natte bodemgesteldheid een goede conserverende werking heeft gehad op het houtwerk.
De bouwfasen worden aangegeven als Valkenburg 1, Valkenburg 1a, en vervolgens
Valkenburg 2 t/m 6. De bouwfases van Alphen aan den Rijn zijn als volgt;
Periode I abc vanaf 41 na Chr toen het fort werd gebouwd, tot 69 na Chr. Zo rond het jaar
40 zijn er meerdere forten in Nederland gebouwd: Woerden in 40, Valkenburg in 39/40,
Zwammerdam in 47.
Periode II
Periode IIIa 160 na Chr. Het fort wordt uit steen omtrokken. Dit past net in het plaatje
van Archeon omdat Trajectum ad Rhenum zo ongeveer 150 na Chr verbeeldt.
Periode IIIb
Periode IIIc
B en c zijn een menging en bestaan tot het vertrek van de Romeinen rond 260/270 na chr.
Nagenoeg alle forten langs de Rijn in Nederland zijn in het jaar 69 verwoest vanwege de
Bataafse opstand.
.
42
Castellum te Alphen aan den Rijn, tekening Bas Gordijn
43
Castellum te Valkenburg, tekening Bas Gordijn
Poortgebouw
De reconstructie van het poortgebouw is gebaseerd op de zuidpoort of porta principalis
dextra van de oudste bouwfase van het Alphense castellum. Het poortgebouw bestaat uit
twee torens die bovengronds door een loopbrug over de doorgang zijn verbonden. Beide
torens zijn 3,60 meter breed en 6,40 meter diep. De doorgang is 3,60 meter breed.
Bij het Flavische castellum te Carlisle is een drempel gevonden ter hoogte van de
middelste staanders waardoor wordt aangenomen dat de poortdoorgang (de deuren) zich
hier bevinden en niet meteen aan de voorkant van de muur.
Tevens maakte deze opgraving duidelijk dat de deur uit twee helften bestond en dat de
deuren bevestigd waren door middel van draaipennen en niet gewone scharnieren.
In Chesterholm-Vindolanda (Groot-Britannië) is een poortdeur teruggevonden die
bestond uit verticale planken die met nagels op een frame met diagonale verbindingen
44
bevestigd waren.. Diagonale planken aan de buitenzijde van de deurhelften geven extra
stevigheid en zijn ook afgebeeld op de zuil van Trajanus.
Tussentoren
Omdat in Alphen niet met zekerheid tussentorens zijn aangetroffen is hiervoor een
tussentoren uit Valkenburg periode 2 gekozen. De toren is 3 bij 3,60 meter. De voorzijde
springt iets terug ten opzichte van de walfront en de achtzijde steekt achter de wal uit.
Hoektoren
De basis voor het ontwerp is de zuidwestelijke hoektoren van Alphen periode 1. Het is
een vijfzijdige as-symettrische constructie met drie palen aan de voorkant en twee aan de
achterkant. De voorste palen zijn ook weer achter de wal geplaatst.
Wal
De wal is een mengvorm van die van Alphen periode 1 en Valkenburg periode 2. De
diepte is 3,20 meter. De buitenzijden worden bij de forten gevormd door een bekisting
bestaande uit met onderlinge afstand van 1,20 meter ingeslagen rechthoekige palen.
Tegen de binnenzijde van de palen zijn in Valkenburg horizontale planken bevestigd. De
voor en achterzijde van de wal zijn door middel van horizontale balken met elkaar
verbonden. Het aldus gevormde kistwerk is vol grond gestort.
Dit heeft het volgende voordeel. De aarde duwt de planken (die aan de binnenkant zijn
getimmerd) tegen de palen. Zo kan een vijand de planken er nooit eruit duwen, maar ook
niet er vanaf trekken. Archeon laat de muur ongevuld om het rot tegen te gaan.
Het opgaande werk.
Over het opgaande werk van houten castella is zeer weinig bekend. Dit komt omdat ze
allemaal zijn afgebroken, verbrand of gewoon vergaan. De bodemgesteldheid van
Nederland heeft ervoor gezorgd dat de gevonden houten castella tot enkele decimeters
“boven de grond” bewaard zijn gebleven.
Hoe de bovenwerken eruit hebben gezien, moest gehaald worden uit klassieke
beschrijvingen en meer nog reliëfafbeeldingen, waarvan de Zuil van Trajanus de
belangrijkste bron is.
De hoogte van de weergang (het loopvlak) van de muren is 3,60 meter (12 voet).
Hiervoor zijn een aantal redenen:
Caesar adviseert meerdere malen een hoogte van 12 voet voor een wallichaam;
De Romeinen wilden het liefst geen niveauverschil op de weergang van de muur;
Er moeten een man te paard en een volgeladen wagen onder de weergang (van de poort)
door kunnen rijden;
De gevonden poortdeur uit Chesterholm Vindolanda heeft een hoogte van 3,66 meter.
Op de zuil van Trajanus is een afbeelding van een soldaat die op de weergang van een
poortdoorgang staat wat een dergelijke brug op gelijke hoogte met de wal weergang
aantoont.
45
Het uiterlijk van de bovenverdieping van de torens (het kruisvormige hekwerk) is naar
afbeeldingen op de zuil van Trajanus.
Gebruikt materiaal
Voor de bouw van het castellum van Alphen aan den Rijn is een mix van houtsoorten
gebruikt die kenmerkend is voor het hardhoutooibos van de hoger gelegen delen van de
oeverwal van de Rijn (bomen die niet zo makkelijk natte grond kunnen verdragen),
aangevuld met eik en els uit de daarachter gelegen moerasbossen. Je moet hierbij denken
aan eik, els, es en iep.
Literatuur
Gedeeltelijke reconstructie van een Romeins castellum ten behoeve van Archeon
RPJ Kloosterman en M. Polak
Reader Archeotolken Romeinse Tijd, Het Castellum van Valkenburg Roel Evers
46