De kracht vanfotografie

Visieartikel
De kracht van fotografie
in een beeldcultuur
OKTOBER 2012
DOOR:
NELLEKE STARK
KLAS S4C. PETRA POTTERS
ARTIKEL GEBASEERD OP EEN SUCCESVOL FOTOGRAFIEPROJECT ONDER JONGEREN
MARTIJN:
‘MIJN VERLEDEN
HEEFT NU EINDELIJK EEN PLEK GEKREGEN.’
DE KRACHT VAN FOTOGRAFIE IN EEN BEELDCULTUUR
DAT MODERNE COMMUNICATIEMIDDELEN NIET ALTIJD EEN POSITIEF EFFECT HEB-
Door Nelleke Stark
BEN, IS WEL GEBLEKEN NA HET VERJAARDAGSFEESTJE VAN MERTHE UIT HAREN.
TEGELIJKERTIJD GEEFT HET OOK AAN WELKE GROTE INVLOED SOCIAL MEDIA OP ONS
LEVEN HEBBEN. ZOALS BIJ ELK MEDIUM KAN OOK VAN MODERNE COMMUNICATIEMIDDELEN WORDEN GEZEGD DAT ZE GOED EN VERKEERD GEBRUIKT KUNNEN WORDEN.
HET IS DE KUNST OM DE KRACHT VAN SOCIAL MEDIA EN DE CULTUUR, DIE DAARBIJ
HOORT, TE ONTDEKKEN EN DIE OPTIMAAL TE BENUTTEN.
Onze samenleving heeft definitief de stap gezet van tekst- naar beeldcultuur. Door de foto’s op het internet te bekijken krijg je als beschouwer
redelijk wat informatie over de situatie in Haren en wordt de sfeer door
de foto’s geschetst van desbetreffende avond. Volgens de Amerikaanse
oud-president Ronald Reagan (1989) is informatie de zuurstof van de
moderne tijd. Als informatie de zuurstof van de moderne tijd is, dan zijn
2 • Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org
Onze samenleving heeft
definitief de stap gezet van
tekst- naar beeldcultuur. ‘
beelden de zuurstof van die informatie. Onze samenleving heeft
definitief de stap gezet van tekstnaar beeldcultuur. Nooit eerder in
de geschiedenis van de mensheid
werden zoveel foto’s gemaakt en
gebruikt. Fotografie is een uitermate krachtig communicatiemiddel geworden
(Menshouwer,
2000, p. 9).
‘Gemiddeld worden er dagelijks
op facebook 250 miljoen foto’s
geüpload. Gemiddeld worden
er op Hyves dagelijks 800.000
foto’s geüpload. In 2010 werd er
meer dan 13 miljoen (!) uur aan
video op Youtube geupload. Dat
is 48 uur aan video per minuut.’
Zomaar wat feitjes onder elkaar.
(Zuiderwijk, 2011) Als beelden
onze maatschappij vertegenwoordigen en fotografie een krachtig
communicatiemiddel is, waarom
dan ook niet in de hulpverlening?! Fotografie voert nog niet de
boventoon in de behandelplannen van de cliënten.
Dit blijkt ook uit een artikel in Sozio.
(Jongerius, 2012, p. 27) Daarin
komt naar voren dat er in gesloten afdelingen binnen jeugdzorg
niet of nauwelijks met de muzisch
agogische methodiek gewerkt
wordt, laat staan met het medium
fotografie. Daarentegen wordt er
gewerkt met de methode ‘Straffen
en belonen’. Dit staat haaks op
de muzisch agogische methodiek
met het medium fotografie. Deze
methode is namelijk gericht op
het naast een cliënt staan, om zo
veiligheid te creëren voor een zo
succesvol mogelijke behandeling.
Werken met jongeren met een
ingewikkelde problematiek vraagt
veel creativiteit. Uit dit artikel blijkt
dan ook het
belang om als sociaal pedagogische hulpverlener je creativiteit in te zetten om zo effectief
mogelijk bij de jongeren aan te
kunnen sluiten. Er zijn verschillende redenen te noemen waarom het heilzaam is om als SPH’er
gebruik te maken van de muzisch
agogische methodiek.
Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org • 3
Ten eerste biedt deze methodiek een
divers scala aan vormen van hulpverlening, namelijk dans, drama, sport,
fotografie, spel, beeldende vorming, enzovoort. Het ruime aanbod
van deze methodiek, zorgt ervoor
dat de organisatie een behandelplan
aan kan bieden die volledig op de
behoeften van de cliënt is afgestemd.
Ten tweede dragen muzisch agogische activiteiten bij aan de
expressie van belevingen, gedachten
en gevoelens en aan de communicatie tussen mensen. In onze cultuur
– ook onder hulpverleners – ligt een
sterke nadruk op het verbale. Veel
hulpvragers zijn echter juist niet-verbaal ingesteld, en dan kan bijvoorbeeld fotografie het voertuig voor de
communicatie zijn.
Ook helpt deze benadering bij het
verbeteren van de sociaal –emotionele aspecten van de cliënt, het stimuleert het omgaan met alledaagse
opgaven en het bevordert creatieve
processen. Het werkterrein ligt in de
leefsituatie van de cliënt. Het aangrijpingspunt ligt in het zodanig veranderen van situaties dat voor cliënten
nieuwe mogelijkheden kunnen ontstaan in het omgaan met de eigen
omstandigheden. Tot slot levert
de muzisch agogische methodiek
door observatie van de cliënt, in de
omgang met het medium, een bijdrage aan de multidisciplinaire diagnose. Deze therapie is gebaseerd op
de creatieveherapeutische methoden, werkvormen en technieken mede
op bestaande kennisvelden zoals psychologie en ontwikkelingspsychologie, de psychotherapie, psychiatrie,
enzovoort. (Kloppenburg, Heemelaar,
1999, p.50)
Toch wordt deze methodiek nog niet
in elke instelling toegepast. Wanneer
de hulpverleners volgens protocollen moeten handelen en de werk-
druk hoog is wordt het lastig om
creativiteit methodisch in te zetten
vooral wanneer de instelling dat
niet heeft opgenomen in het aanbod van hulpverlening. Begrijpelijk,
want er zijn enkele nadelen betreffende deze methodiek te noemen; tijdsintensiever, kostbaarder en in de meeste gevallen is er
sprake van individuele begeleiding
waardoor
er meer werknemers op de werkvloer nodig zijn.
Het werk wat sph’ers uitvoeren is
emotioneel belastend te noemen. Dit
kan zorgen voor stress, een voortdurend te hoge adrenalinespiegel
en chronische vermoeidheid wat
kan leiden tot een burn-out. Om een
eventuele burn-out te voorkomen is
het essentieel dat de inhoud van het
werk afwisselend is, dat de sociaal
werker er plezier in heeft en dat het
meer energie oplevert dan dat het
kost.
Afwisseling is een preventief
aspect tegen burn-out. (‘Burn-out
voorkomen’, 2012)
ONS BREIN
Om voor meer afwisseling in het werk
te zorgen is het van belang om een
ruim aanbod van verschillende methoden te hebben naar de cliënten. Dit
zorgt er niet alleen voor dat de kans
groter is dat een behandelplan beter
bij de cliënt aansluit maar tevens dat
de werker meer afwisseling in het
werk ervaart. Dat de muzische agogische methodiek niet alleen effectief
is als behandelingsplan voor cliënten
maar ook voor hulpverleners, wil ik
hieronder toelichten. Overdrachten
schrijven, het analyseren van situaties, een gesprek op niveau voeren
en vergaderingen bijwonen zijn
onder andere activiteiten waarbij je
4 • Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org
gebruik maakt van je linkerhersenhelft. Gemiddeld genomen gebruiken mensen voornamelijk dit deel
van de hersenen. In de meeste gevallen leert een kind van ‘grote mensen’
dat verbeelding en fantasie onbetrouwbaar zijn en dit niet gebaseerd
is op de ‘echte wereld’ en daarom
zonder praktische waarde. Hierdoor
is het mogelijk dat we tijdens de
ontwikkeling ons hebben leren afsluiten voor intuïtie, de meest betrouwbare en authentieke informatiebron
die we bezitten. De nadruk van deze
maatschappij ligt op de concrete
buitenwereld met als gevolg dat de
maatschappij ons dwingt om te leren
beredeneren en theoretiseren in
plaats van te vertrouwen op wat onze
intuïtie zegt. Met andere woorden:
Gebruik je boerenverstand. Toch is
het wel degelijk van belang om een
beroep te doen op de andere kant
van het brein. Door activiteiten als
fotografie, sport, drama en beeldende
vorming wordt voornamelijk de rechterhersenhelft aangesproken zodat
er meer balans kan komen tussen de
linker en de rechterhersenhelft. Pas
wanneer de hersenhelften in balans
zijn kun je als hulpverlener optimaal
gebruik maken van de kwaliteiten
die je rechter- en je linkerhersenhelft
bezitten en kun je werk dus het meest
effectief uit voeren. (‘Rechter- en linker hersenhelft, 2012) Het middel fotografie kan in elke doelgroep worden
toegepast. Dit artikel beperkt zich
echter tot de doelgroep jongeren om
zo dieper op het handelingsplan en
het effect van deze methodiek in te
kunnen gaan.
Instagram 7,3 miljoen
mobiele gebruikers per
dag tegen 6,9 miljoen
voor Twitter.’
‘LEVEN IN BEELD’
Door fotografie in het hulpverleningsplan van de cliënt te betrekken
leert de cliënt om zijn waarnemingen, ervaringen en gevoelens op
een andere manier te ‘verwoorden’
dan gesproken taal. Fotografie in
de hulpverlening is er op gericht je
cliënt toe te rusten met kennis en
vaardigheden om gedachten, ervaringen, herinneringen, waarnemingen en belevenissen in beeld vorm
te geven (Schreurs, 1997). Jongeren
met bijvoorbeeld een autistische
stoornis hebben een stoornis in
de informatieverwerking van de
hersenen. Hierdoor hebben mensen
met autisme problemen met communicatie. (Frans Coolen, 2012)
Fotografie is daarbij een krachtig
middel om de cliënt te ondersteunen
bij het verwoorden van zijn of haar
gevoelens door dit te verbeelden.
Ook sluit fotografie aan bij de jongeren van tegenwoordig. Sociale
media hebben een grote plaats
gekregen in onze maatschappij.
Veel jongeren hebben een account
aangemaakt op Hyves, Facebook of
Twitter. Om je te profileren maken
jongeren foto’s van zichzelf of vrienden om die vervolgens op internet
te plaatsen. De meeste jongeren beschikken over een mobiel met een
camera. Fotografie wordt veelvuldig
gebruikt in deze doelgroep. Ook de
media spreken over dit fenomeen.
Zo kopte nu.nl: ‘Instagram verslaat
Twitter’ Instagram, een app om foto’s
te maken en te delen, had in augustus 7,3 miljoen mobiele gebruikers
per dag tegen 6,9 miljoen voor
Twitter.’ (‘Instagram verslaat Twitter’,
2012) Dit levert ons het bewijs dat
onder jongeren sprake is van een
beeldcultuur. Jongeren zijn bekend
met het vastleggen van hun leven
in beeld. Wanneer je een jongere
op Facebook of Twitter volgt zul je
diverse geposte foto’s tegenkomen
uit het leven van die jongere.
Vooral in jongerencentra’s is het
middel fotografie uitermate geschikt. Jongeren met diverse levensverhalen en achtergronden komen
naar een jongerencentrum om daar
erkenning te vinden en gehoord
te worden. Afgelopen jaar heb ik
stage gelopen in een jongerencentrum. Ik zag dat jongeren de stap
naar de ‘professionele’ hulpverlening
te groot vinden. Ze gingen gebukt
onder nare herinneringen, de thuissituatie, een slecht zelfbeeld, enzovoort, zonder hiermee actief aan de
slag te gaan.
Om aandacht te geven aan dit
knelpunt is er in 2011/2012 een project opgericht voor jongeren in de
leeftijd van 12 tot 25 jaar. Dit project,
dat de eerste stap naar een nieuwe,
nog onbekende methodiek is, houdt
in dat jongeren op een laagdrempelige en ludieke manier begeleid
worden door het gebruik van het
middel fotografie. (‘Leven in beeld’,
2012) Jongeren werden uitgedaagd
om op deze manier het verleden,
heden en toekomst te verwoorden,
te verwerken en te versterken. Door
dit project heeft de maatschappij de
gelegenheid gekregen om op een
eenvoudige manier de leefwereld
van jongeren te bestuderen, te zien
en te begrijpen door beeld.
De methode van dit project is onder
andere gebaseerd op de supportieve
werkwijze. Deze werkwijze biedt
ondersteuning in het leren omgaan
met problemen. De coach probeert
de (dieperliggende) problemen niet
weg te nemen, maar de omgang
met de problemen te verbeteren. De
doelstellingen hebben een ondersteunend, stabiliserend of ontwikkelingsgericht karakter. Voorbeelden
hiervan die bij dit project van toepassing zijn:
-
Exploreren van (nieuwe)
gedachten en gevoelens
-
Zelfactualisatie (mogelijkheden van jezelf ontwikkelen)
-
Verstevigen van de bestaande afweer (niet snel overstuur
raken, je niet laten meeslepen)
Omdat het accent op zelfactualisatie ligt, zijn de werkvormen minder
gestructureerd (Smeijsters, 2003,
p.56).
Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org • 5
CONCREET
Zoals ik al eerder heb aangeven is
fotografie een middel om makkelijk contact te maken met jongeren.
Nodig daarom de jongere uit om
met het fotografieproject mee
te doen. Dit kan de hulpverlener
doen door de jongere enthousiast
te vertellen over een fotografieproject tijdens een spelletje tafelvoetbal of na een gesprek over de
nieuwe profielfoto op Facebook.
De relatie tussen hulpverlener
en cliënt staat in de methodiek
‘Hulpverlening en fotografie’ centraal. Vanuit de basishouding:
ieder mens is waardig, en met een
houding van ontferming eempathie gaat de hulpverlener aan de
slag. (Nus, 2012)
Wanneer de hulpverlener een
beginnende relatie met de cliënt
heeft opgebouwd zal er ook verschillende problematiek aan het
licht komen. Het is nu de taak van
de sph’er om daar op te anticiperen. De sociaal pedagogische
hulpverlener zorgt voor extra
veiligheid door in de vertrouwde omgeving van de cliënt af
te spreken of naar een neutrale
omgeving te gaan zoals een restaurant, ijssalon, lunchroom, etc.
Tijdens deze afspraak is het de
bedoeling dat de hulpverlener de
cliënt beter leert kennen.
In de begeleiding zal er bij jongeren vaak sprake zijn van een
slecht zelfbeeld, onzekerheid en
een zoektocht naar de ware identiteit. (De bree, 2012) Daarom
wordt er gebruik gemaakt van
empowerment en het positief
tegemoet treden van de cliënt
door erkenning, bevestiging en
het aanbieden van activiteiten
met een succeservaring.
In dit project richt de hulpverlener zich op het verleden, het
heden en de toekomst van de
6 • Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org
cliënt. De plekken die belangrijk
zijn in het leven van de cliënt worden bezocht en gefotografeerd.
Dit levert, naast gespreksstof, ook
een begin van het verwerkingsproces op. De invalshoek van
exposure in vivo is gebruikt bij
het oprichten van deze methodiek. (Wat deze invalshoek excact
inhoudt is bijvoorbeeld te zien
in het programm ‘FearFighters’
van de Evangelische Omroep.)
De cliënt gaat opnieuw naar de
vervelende situatie die hij heeft
mee gemaakt in zijn leven maar nu
in nabijheid van zijn hulpverlener. Wanneer de sociaal werker en
cliënt een stevige relatie hebben
opgebouwd kan de cliënt in die
veiligheid, het verleden opnieuw
beleven en daardoor verwerken.
Een jongere (Martijn, 22 jaar) die
vorig jaar heeft mee gedaan met
dit project gaf aan: ‘Ik heb door
mee te doen aan dit project mijn
verleden een plek kunnen geven.
In eerste instantie dacht ik dat
ik alleen maar nare herinneringen had aan mijn verleden maar
door met de coach op stap te
gaan ontdekte ik ook positieve
herinneringen. Dit leverde mij een
ander beeld op, waardoor ik mij nu
gelukkiger voel.’
Tijdens dit proces stellen de jongeren en de coach samen vast
wat er geleerd of bereikt wil worden. Met behulp van fotografie
wordt er aan de doelen gewerkt.
Wanneer de sph’er of cliënt zelf
meer voorkeur geeft aan beeldende vorming zoals; schilderen,
tekenen, boetseren kan het proces
en het eindresultaat bijvoorbeeld
gefotografeerd worden.
Dit project wordt afgesloten met
een expositie. De jongeren worden
uitgedaagd om een aantal foto’s
uit het traject te kiezen die vervolgens op groot formaat worden
afgedrukt. De coach maakt samen
met de jongeren een expositie.
De jongeren nodigen vrienden,
familie en bekenden waaraan zij
hun verhalen willen vertellen of
laten zien. Door een foto groot
af te drukken wordt een cliënt
nogmaals geconfronteerd met
de boodschap die hij in de foto
heeft willen leggen. Daarnaast zal
de cliënt waarschijnlijk ook zijn of
haar verhaal aan de bezoekers op
de expositie vertellen. Dit zorgt
ervoor dat de cliënt nogmaals de
ruimte krijgt om de schokkende
gebeurtenissen of ervaringen te
verwerken. De bezoekers krijgen
inzicht in de belevingswereld van
de betrokkenen.
Voor cliënten is het belangrijk
dat hun verleden herkent en erkend wordt om acceptatie bij de
cliënt te bewerkstelligen. Maar
misschien nog belangrijker is het
inzicht dat voor de cliënt zelf,
een leven zonder verleden geen
toekomst biedt. (Kloppenburg,
Leemelaar, 1999) Om dit concreet
vorm te geven krijgt de cliënt aan
het eind van het traject een fotoboek mee naar huis met foto’s
van mooie, droevige, bijzondere,
waardevolle momenten en dromen. Zo heeft de jongere zijn of haar
leven in beeld wat onder andere
bijdraagt aan acceptatie van het
verleden. Ook kan de client zijn
heden, verleden en toekomst letterlijk een plek op de boekenplank
geven, in plaats van het elke dag
op zijn schouders mee te moeten
dragen. (Schweizer, 2009. P29)
Ik ontdekte, onverwacht, positieve herinneringen uit mijn
verleden’’
Stafleu van Loghum.
CREATIVITEIT ALS PIJLER
Fotografie is niet alleen een
krachtig communicatie middel voor
‘Facebookende’ jongeren en voor
mensen met een autistische stoornis,
dit medium kan ook gebruikt worden
voor andere doelgroepen omdat de
werkwijze divers kan worden toegepast.
Het medium helpt de misschien verbaal niet sterke cliënt, zijn gevoelens, belevenissen en gedachten te
verwoorden.
Ik raad instellingen en hulpverleners aan om creativiteit een pijler te
laten zijn van niet alleen het behandelplan van de cliënt maar ook de
organisatie zelf. Zoals beschreven is
het van groot belang dat de hulpverlener voor afwisseling en creativiteit
in de werkzaamheden zorgt. Dit helpt
niet alleen een eventuele burn-out
voorkomen maar helpt de hupverlener optimaal gebruik te maken van
de kwaliteiten die het brein biedt. De
kunst is niet alleen handelen met het
hoofd maar ook met hart en handen.
LITERATUURLIJST
Bree,
D
(20
september
2012)
Jeugdcultuur.
College’s
verbredingsminor.
Coolen, F. (n.d.). Autisme in het kort!.
Geraadpleegd op 6 oktober 2012
via http://www.autisme.nl/autismealgemeen.html?mnu=tmain100:so
vaut100&s=1&l=nl&t=1310472978
Jongerius, J. (2012). Niet alleen
straffen en belonen. Lessen voor gesloten jeugdzorg. Soziosph. NR 107 september 2012 (Jongerius, 2012, p. 27)
Kloppenburg, R., & Leemelaar, M.
(1999). Methodiek sociaal pedagogische hulpverlening. Houten: Bohn
Monshouwer, A. (2000). Beeld als
boodschap. Amsterdam: Scripta Media.
Nus, J. (25 september 2012)
Ethiek. College’s met onderwerp
presentietheorie.
Schreurs, Hans. (1997). Mens
en Beeld. Baarn: H. Nelissen.
Schweizer, C., Bruyn de, J., Haeyen, S.,
Henskens, B., Visser, H &Rutten-Saris,
M., (2009). Handboek beeldende therapie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Smeijsters, H. (2003). Handboek
Creatieve
Therapie.
Houten:
Bohn
Stafleu
van
Loghum.
Stark, N. (6 juni 2012) Hulpverleningsfotografieproject
‘Leven
in
Beeld’ [videobestand]
geraadpleegd via http://www.youtube.
com/watch?v=LpLXfmQklpw
Auteur onbekend (n.d.). Rechteren linker hersenhelft – Over het
belang van kunstzinnig werken.
Geraadpleegt op 9 oktober 2012
via http://www.metacentrum.com/
achtergronden/hersenhelft.html
Auteur onbekend (n.d.). Wat kun
je zelf doen om een burn-out te
voorkomen?. Geraadpleegt op
6 oktober 2012 via http://www.
leren.nl/cursus/persoonlijke-effectiviteit/bur n- out/bij-jezelf.html
Auteur onbekend (27 september
2012). Instagram verslaat Twitter. via
http://www.nu.nl/gadgets/2920699/
instagram-verslaat-t witter.html
Zuiderwijk, R. 60 mooie feitjes over
Facebook, Hyves, Twitter, etc, 8
november 2011, http://www.publishr.
nl/2011/11/60-feiten-statistiekenfacebook-hyves-twitter-linkedin-youtube/
Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org • 7