muzikale opvoeding

1
MUZIKALE OPVOEDING
1
1.1
Differentiatie
Diversiteit vraagt differentiatie
Differentiëren = zich verschillend ontwikkelen of zich in verschillende richtingen
ontwikkelen.
Bij binnenklasdifferentiatie past de leerkracht zijn onderwijs aan de verschillen
tussen de leerlingen binnen de klas of groep aan.
Het doel is om alle leerlingen een bepaald niveau te laten behalen door te variëren
qua aanpak, subdoelen, voorkennis, voorkeur, interesse, leerstof, instructie,
leerstijl, geslacht, leeftijd, persoonlijkheid, intelligentie, functiebeperking,
sociaaleconomische status, thuistaal, tijd, extra zorg, toetsing, beoordeling ...
Deze gevarieerde aanpak zorgt voor succeservaringen.
Diversiteit  differentiatie
Van dezelfde opdracht: ‘Klim om het eerst in de boom’
naar …
andere opdracht?
help elkaar om in de boom te raken?
zorg op een andere manier voor een
‘helikopterperspectief’?
ontwikkel je eigen talenten!
je kunt de boom in …
1.2
Wat is essentieel in muzikale opvoeding?
Differentiatie is geen evidente zaak gezien het grote aantal leerlingen en het
belang van samen zingen, instrumentaal musiceren en ontwerpen. Het is wel
essentieel dat je als leerkracht weet wie welk instrument speelt en op welk niveau,
wie in een koor zingt of op een andere wijze intens met muziek bezig is.
Het is ook belangrijk dat je weet wie een leerprobleem heeft en hoe het moet
aangepakt worden.
Wat vormt de basis voor krachtig onderwijs?
(naar Marzano, Jos Cöp)
1 Werk vanuit de leerdoelen.
 Een les zonder leerdoel is als een stuurloos schip en wordt enkel
activiteitgericht (‘als ze maar – zinvol - bezig zijn’) in plaats van
doelgericht.
2
2 Creëer een positieve sfeer.
 Veiligheid, zich geaccepteerd voelen, betrokkenheid  vertrouwen in
eigen kunnen.
3
Zorg voor interactie en afwisseling.
 Gerichte interactie houdt leerlingen aan het denken  afwisseling in
werkvormen.
4 Werk vanuit een doelgericht lesmodel.
 Een verantwoorde opbouw van de les, met instructie, is een
voorwaarde.
5
Controleer de vooruitgang door te toetsen.
 Toetsen is ook noodzakelijk om te kunnen inspelen op verschillen
tussen leerlingen.
6 Verbeter kennis en vaardigheden.
 Werken met verschillende stappen werkt:
- verwerven en integreren van nieuwe kennis
declaratieve kennis = te kennen informatie
procedurele kennis = hoe iets doen
- uitbreiden en verfijnen van kennis en vaardigheden
vergelijken, classificeren, induceren, deduceren, analyseren,
construeren, abstraheren, analyseren …
- betekenisvol gebruik van kennis
besluiten, onderzoek, experiment, probleemoplossing,
ontwerp …
- productieve leer- en denkgewoontes  eigen leren construeren
zelfregulerend, kritisch en creatief denken/leren
7 Realiseer differentiatie in instructie en begeleiding.
 Zorgleerlingen en gemiddelde leerlingen hebben instructie
begeleiding nodig om de doelen te bereiken.
 Goede leerlingen kunnen zelfstandig leren, individueel of in groep.
en
8 Realiseer differentiatie in leertijd.
 Voor zorgleerlingen is het nodig om veel meer tijd in te roosteren.
 Extra leertijd kan in de vorm van verlengde en herhaalde instructie en
extra oefening.
 Je vermijdt een saaie herhaling wanneer je verschillende middelen
(media) gebruikt.
9 Realiseer differentiatie in de didactische aanpak.
 Zoek naar verschillende manieren om de leerstof aan te leren.
10 Houd de organisatie haalbaar.
 Convergent werken biedt meer overzicht dan divergent werken met veel
niveaugroepen en uiteenlopende leerstof.
3
1.3 Differentiatie via UDL
Universal Design for Learning (UDL) erkent de realiteit van de diversiteit en heeft
voordelen voor meer mensen. UDL werkt met de volgende drie principes.
Principe 1: informatie aanbieden



Opneembaarheid door verschillende zintuigen
Verduidelijken en structuur aanbieden
Verschillende mogelijkheden aanbieden
Principe 2: actie en expressie



Omgang met leerstof op verschillende manieren
Geleerde aantonen op verschillende manieren
Ondersteuning bij doelen en prioriteiten
Principe 3: betrokkenheid



Inspelen op interesses
Mogelijkheden tot inschatten en bijsturen
Doorzetting creëren
4
1.4 Haalbaar binnen muzikale opvoeding?
Ongelijken gelijk behandelen is even onrechtvaardig
als gelijken ongelijk behandelen
1.4.1






1.4.2







Meer vragen dan antwoorden …
Kunnen we differentiëren met zoveel leerlingen?
Moeten we meer ruimte en kansen creëren voor eigen traject?
Hoe kunnen we ten volle de verschillen in talenten herkennen, erkennen en
tot ontwikkeling brengen?
Maken we voldoende gebruik van de mogelijkheden van ICT?
Kunnen we contract- en hoekenwerk uit het basisonderwijs doortrekken?
Wat doen we met smaakverschillen, rijpheid, tempo, leefstijl en
zelfregulerend vermogen?
Daar maken we alvast werk van
We houden rekening met specifieke zorg van leerlingen. Hebben ze
eventueel een leerstoornis of functiebeperking? Wat is hun thuistaal? …
We passen UDL zoveel mogelijk toe.
We beperken de hoeveelheid basisleerstof.
Muzikale opvoeding is vaak ‘allen samen’: samen luisteren, vocaal en
instrumentaal musiceren.
We bieden keuzes aan, bv. bij of binnen muzikale omgangsvormen.
We realiseren differentiatie per klas naargelang interesse en muzikale
mogelijkheden.
We bouwen differentiatie in binnen de klasgroep.
1.4.3 Enkele voorbeelden








Geef de leerlingen met extra muzikale mogelijkheden moeilijker partijen.
Geef de leerlingen met extra muzikale mogelijkheden meer uitdagende
ontwerpopdrachten.
Laat de leerlingen kiezen of ze liever zingen of spelen.
Laat de leerlingen kiezen of ze ritmisch willen spelen of melodisch.
Laat hen ook de keuze welk instrument of welke partij ze willen opnemen.
Laat hen een bepaalde rol op zich nemen bij groepswerk: voorzitter,
lawaaimeester, tijdsbewaker, notulist, materiaalmeester …
Laat de leerlingen bij grotere opdracht (bv. mini-musical, concertje van
enkele liederen en speelstukken die ze kennen, vrij podium …) kiezen of ze
willen zingen, spelen, dansen, geluid of belichting verzorgen,
programmaboekje maken, achter de schermen werken …
Stel een stappenplan op bij het herkennen van instrumenten: bron,
speelwijze, soort muziek, toonhoogte, instrument zelf (tot waar kan elke
leerling gaan).
5





Voorzie bij luisteropdrachten in gedifferentieerde opdrachten: vragen
beantwoorden, een recensie schrijven, transformeren naar beweging, beeld,
poëtisch taalgebruik …
Geef bij ontwerpopdrachten keuzemogelijkheden aan de leerlingen en per
groep een bepaald soort opdracht.
En als dit al allemaal lukt, kun je ook nog denken aan hoe een leerling leert
en houd je hierbij rekening met (individuele of klassikale) voorkennis,
cognitieve vaardigheden, achtergrond, leeftijd, interesse, taal(vaardigheid),
leervoorkeuren, leerstrategie, affectieve vaardigheden, metacognitieve
vaardigheden.
Je kunt ook differentiëren in: instructie, leerstof, tempo, evaluatie,
bijkomende ondersteuning, feedback, eindproduct, leermaterialen + media,
leerdoelen, werkvormen.
…
Of anders gezegd:
Differentiatie is kunnen omgaan met verschillen tussen lerenden in een
klas op een proactieve, positieve en planmatige manier waarbij
verschillen verkleinen, gelijk blijven of groter worden om te komen tot
verhoogde motivatie, welbevinden, leerwinst en/of leerefficiëntie.
1.5
Flow
Differentiatie is een manier om leerlingen die ofwel onderpresteren ofwel worden
overvraagd op hun niveau te laten werken. Dit komt zowel het leren als de klasorde
ten goede. Psycholoog Mihaly Csikszentmihalyi spreekt over flow. Eén van de
belangrijkste voorwaarden voor flow is een goed niveau van de activiteit. Maar
wat voor de één een hele opgave is, is voor de ander gemakkelijk. De uitdaging
moet daarom altijd goed passen bij de vaardigheid van iemand.
6
1.6
Taxonomie van Bloom
Bloom onderscheidt zes niveaus van denken in zijn taxonomie: onthouden,
begrijpen, toepassen, analyseren, evalueren en creëren … die allen een
verschillende complexiteit van kennis hebben.
Bij de realisatie van een rijke leeractiviteit spreek je in ieder geval meerdere
niveaus aan.
Hoe kunnen we dit toepassen bv. via slagwerk?
Onthouden: slagwerk = alle instrumenten waarbij je een klank krijgt door te
slaan.
Begrijpen: membranofoon en idiofoon (via uittesten van materiaal en afkomst
woord).
Toepassen: speel op verschillende slaginstrumenten en klasseer ze als
membranofoon of idiofoon.
Analyseren: wanneer en welk slagwerk hoor je? Waarom zou het daar ingezet
zijn?/ starten / fill in geven / adempauze nemen / stoppen …
Evalueren: vergelijk twee uitvoeringen / covers en bespreek het aandeel van het
slagwerk. Is het stuwend, aandachttrekkend, in balans, aanvullend, verrassend?
Creëren: maak een compositie waarbij membranofonen en idiofonen tegenover
elkaar gezet worden. Spreek binnen de groep af of je afwisseling, imitatie,
contrast of variatie nastreeft en werk uit.
7
1.7 Enkele voorbeelden

Leerlingen ontdekken spelenderwijs verschillende mogelijkheden van
aanwezige en meegebrachte (door leraar en leerlingen) instrumenten.
Leerlingen met ervaring lichten speelwijze toe of geven wat uitleg.

Leerlingen maken in 10 minuten een kleine compositie. Dit doen ze in
groepjes van vier aan de hand van de volgende richtlijn: de compositie gaat
van zacht naar hard en weer naar zacht. Leerlingen werken op eigen niveau
en kiezen of ze met de Nederlandstalige, Engelse of Italiaanse termen
werken. Ze kiezen hun eigen notatiewijze en zetten (een deel) van hun
elders verworven kennis in. De leerlingen nemen de compositie op. Daarna
volgt een beoordeling door de leerlingen aan de hand van een luisterwijzer
met extra vragen voor de sterke leerlingen. Op die manier komen
verschillende begrippen en parameters aan bod.

Ontwerp vanuit pentatoniek naar Ligeti:
-
neem waar, bv. The power of the pentatonic scale van B. Mc Ferrin;
improviseer binnen pentatoniek
(geen disharmonie);
zoek in duo een interessant geluid in het
lokaal;
speel met ritmische en dynamische variatie;
noteer het geluid op grafische wijze;
breng alle geluiden samen in bordpartituur;
kies een dirigent;
speel in verschillende tempi;
luister naar Ligeti’s Artikulation:
pentatonische en ritmische improvisatie;
componeer een muziekstuk van +/- 50’’
via gefaseerde instructies.
-

Een open opdracht kan zijn: maak zelf een instrument.
Volgende site kan je zeker inspireren:
http://www.howweelearn.com/spectacular-homemade-musicalinstruments/
8
2 Versus
Een nieuwe editie van Rock Battle wordt gepland op zaterdag 6 mei 2017.
Welkom aan alle bands die op school actief zijn.
Stimuleer je leerlingen om te musiceren en daaraan deel te nemen!
3
Echte muziek met een luchtgitaar
Gaf jij als puber voor de spiegel ook wel eens een virtueel concert ten beste? Voor
die luchtmuzikanten is er goed nieuws. Met wat slimme gadgets en de juiste
software kun je echt musiceren zonder instrument. Britse onderzoekers hebben
een virtuele gitaar ontwikkeld die je kunt bespelen zonder een echte snaar aan te
raken.
De Kurv Guitar bestaat uit een soort plectrum voor in de ene hand en een klein
toetsenpad voor in de andere hand. Sensoren registreren alle bewegingen en
aanrakingen. De bijbehorende mobiele app zet ze om in gitaargeluiden.
De denkbeeldige Fender Stratocaster heeft als voordelen dat je de sound kunt
aanpassen (elektrisch, akoestisch of bas) en er zelfs een ander instrument van
kunt maken. Bovendien kun je je muziek met een hoofdtelefoon beluisteren en is
de luchtgitaar geschikt voor links- en rechtshandigen.
Voor virtuele drummers is er het systeem Aerodrums. Het bestaat uit twee
drumsticks met reflecterende ballen aan de tip, een voetreflector voor de basdrum
en een camerasensor die de bewegingen van die reflectoren kan volgen.
De Oval is een nieuw digitaal instrument en bestaat uit een kleine schotel voorzien
van grote aanraakknoppen. Je bespeelt hem door met je handen te tikken.
Daarmee kun je honderden sounds produceren.
Met de Artiphon kun je een arsenaal aan verschillende instrumenten nabootsen,
zoals een gitaar, piano, drumpad, viool of synthesizer. De outputsignalen zijn
bovendien compatibel met verschillende muziekapps, waaronder GarageBand.
9
De Cliphit is een toestelletje dat elk plat vlak omtovert tot een oefendrumpad. Het
systeem werkt op batterijen en omvat ook een pedaal en een speaker, al kun je
ook een hoofdtelefoon gebruiken.
DrumPants draag je onder je kleren en zo kun je op om het even welke plek je
favoriete ritmes uit dijen en borstkas kloppen. Je zult niet de enige zijn, want in
de webshop van het bedrijfje zijn de pads op dit moment uitverkocht.
Naar: De Preter, W. (2016, 16 april). De Tijd, p. 44.
4
Muziek is niet universeel menselijk
Onderzoekers probeerden te achterhalen welke kenmerken van muziek bij alle
mensen in alle culturen voorkomen. Dat viel tegen.
Gebruik van de borststem, ritme in twee of drie tijden, toonladders met
verschillende toonafstanden, dat vind je overal - met een paar uitzonderingen die
de regel bevestigen. Achttien kenmerken bleken bijna overal voor te komen. Acht
kenmerken bleken tegen de verwachting in niet universeel te zijn. Daaronder
zingen met lettergrepen, vocale verfraaiingen (meer dan één noot per lettergreep)
en pentatonische toonladders. Zelfs blaasinstrumenten blijken niet in alle culturen
voor te komen.
Muziek gebruikt meestal welbepaalde toonhoogten, die in zeven of minder vaste
stappen een octaaf overbruggen.
De melodieën verlopen hoofdzakelijk in dalende en gebogen lijn. Ze gebruiken
vooral kleine toonafstanden, van minder dan een half octaaf.
Meestal zit er een gelijkmatige beat onder, die in meervouden van twee of drie
telt. De muzikale zinnen zijn meestal korter dan negen seconden.
Zingen doen we doorgaans met onze borststem. De kopstemmetjes van de Bee
Gees blijven de uitzondering.
Muziek is overwegend een groepsgebeuren en de mannen zijn er in de
meerderheid. Wat alvast klopt met het idee van Darwin dat muziek een variant is
van de pauwenstaart: je boekt er succes bij de vrouwtjes mee.
Naar: Van Dooren, P. (2015, 30 juni). ‘Muziek is niet universeel menselijk’. bijlage
“DS2”, p. 8.
5
Muziek geeft een beter leven
Neuropsycholoog Erik Scherder heeft zich verdiept in het effect van muziek op de
hersenen. “Door muziek te maken worden taken opgelost die je als man van zestig
minder goed zou doen, omdat er een leeftijdsgerelateerde achteruitgang is.”
Als je luistert naar muziek waar je van houdt, ontstaan samenwerkingen in de
hersenen. Dirigent Kurt Masur stelde: “Voor iedere muziekdocent die je ontslaat,
moet je honderd politieagenten aannemen.” Daarbij aansluitend wijst Schreder
erop dat muziek beluisteren en vooral zelf muziek máken, enorm bijdraagt aan de
ontwikkeling van het empathische vermogen. Bij kinderen die musiceren wordt de
10
verbindingsbalk tussen de beide hersenhelften, het corpus callosum, groter. Die
hersenhelften gaan daardoor beter met elkaar communiceren.
Bij luistermuziek komt heavy metal eruit als angst- en stressverhogend. De
hartfrequentie gaat omlaag en de bloeddruk gaat omhoog. Dat is een klinisch
symptoom van mensen die heel lang chronische stress ervaren. Die muziek heeft
dus een negatieve impact op je systeem - als je er niet van houdt tenminste.
Luister je naar muziek waar je wel van houdt, dan zie je in de hersenen allerlei
samenwerkingen in het netwerk ontstaan.
“Deze bevindingen zijn niet te rijmen met de teloorgang van het muziekonderwijs.
Het is idioot. Ik laat geen gelegenheid onbenut om dit te benadrukken.”
Hij wijst op projecten, ook in Amsterdam, waar kansarme kinderen met muziek in
aanraking worden gebracht, wat op den duur allerlei economisch meetbare
voordelen voor de maatschappij oplevert, om nog maar te zwijgen over de
persoonlijke ontwikkeling van de kinderen zelf.
Door: Voermans E. (2016, 8 januari). Het Parool.
6
Je stream vertelt je leven
Je vaak beluisterde songs worden niet alleen bijgehouden om je beter te bedienen.
Muziek is een oceaan vol kleine eilandjes, je zit in een roeiboot en je kent de weg
niet. Je hebt dus nood aan gidsen en die zal je streamer wel even regelen voor je.
Zo vinden we tegenwoordig allerlei ‘routes’. Even zoeken op Spotify? Dat toont ons
graag de weg naar r&b, romantiek, workout of zelfs ‘slapen’. Aanklikken maar en
genieten. Elk platform vertelt ook graag welke artiesten ‘vergelijkbaar’ zijn met
diegene die jij en ik zelf kiezen. Interessant! Zo ‘leer’ ik, bij het aanklikken van
Fleetwood Mac, dat ik ook eens naar Elton John en The Eagles moet luisteren. En
Dimitri Vegas & Like Mike brengen me naar Hardwell en Tiësto. Het is een beetje
basic, want generatiebevestigend en totaal voorspelbaar.
Ons muziekverkeer wordt tot op het bot geanalyseerd en daarna in statistieken
gegoten. Voortaan ziet je streamer je. Geen enkele smaak is nog veilig. Wat weet
mijn streamer over mij? Mijn leeftijd, mijn woonplaats, mijn virtuele adres, mijn
vriendenkring, mijn taal en mijn muzikale smaak. Valt daar iets mee te doen?
Absoluut!
Begin vorig jaar had Pandora details verzameld voor 200 miljoen gebruikers, op
basis van 35 miljard clicks. Daarmee konden gebruikers hun radiogebruik
afstemmen op de eigen smaak. Maar tevens kon Pandora nog beter op zoek gaan
naar de relatie tussen het persoonlijke en muzikale profiel van zijn gebruikers en
hun wereldbeeld. Die info wordt gekoppeld aan een politieke visie en verkocht in
de VS aan politieke partijen, waardoor die tijdens campagnes veel gerichter hun
doelpubliek dachten te kunnen bereiken. Shazam, die vorig jaar met platenfirma
Warner ging samenwerken, koppelde zijn cijfers van 80 miljoen gebruikers aan
adverteerders. De artiesten kunnen nu dagelijks zelf zien hoeveel ze gestreamd
worden. Spotify kan dat zelfs voor elke stad zeggen, per generatie en geslacht.
Vantyghem P. (1015, 13 juni). ‘Uw stream vertelt uw leven’ in Bijlage “Cultuur”,
p. 16.
11
7
Vaardigheden verwerf je vlugger door kleine variaties
Onderzoekers van de John Hopkins University ontdekten dat letterlijk herhalen van
eenzelfde actie niet de meest efficiënte manier is om de hersenen te trainen. De
prestaties verbeteren veel vlugger als je telkens een kleine variatie inbouwt. Dit
onderzoek gebeurde bij het spelen van piano, maar werkt ook voor andere
instrumenten. Variëren in tempo, dynamiek, ritme, articulatie, toonhoogte ... helpt
om de muziek te verankeren.
8 Belgische canon
Dit staat op het net aangekondigd als Belgische canon. Ze hebben ons niet hoog
op als je het onderwerp van deze canon bekijkt. Toch is het leuk om eens uit te
proberen. Kent iemand een Nederlandstalige variant?
Ik wens jullie een schooljaar toe vol ‘wortels’ als mogelijkheden om te
differentiëren. Dat muziek jou en je leerlingen mag helpen om je een goed leven
te leiden.
Bronnen:
www.muzikaleopvoeding.be
www.musicmap.info




Berben, M. & Van Teeseling, M. (2014). Differentiëren is te leren. Omgaan
met verschillen in het voortgezet onderwijs. Utrecht.
Castelein, E., e.a. (2016). Binnenklasdifferentiatie, een beroepshouding,
geen recept. Leuven-Den Haag.
Coubergs, C. & Struyven, K., (2013). Binnenklasdifferentiatie. Leerkansen
voor alle leerlingen. Leuven-Den Haag.
Csikszentmihalyi, M. (1999). Flow. Amsterdam.
Ann Casier
12
DAG VAN MUZIKALE OPVOEDING
D17-033
woensdag 3 mei 2017 (volledige dag)
Concertgebouw Brugge
DAG VAN EXPRESSIE
I17-218
woensdag 16 november 2016
14.00 u. tot 17.00 u.
Katholiek Onderwijs Vlaanderen regio West-Vlaanderen d'Abdij Brugge
Leren met beelden
I17-117
dinsdag 4 oktober 2016
09.00 u. tot 12.00 u.
KU Leuven Kulak