Psychologische interventies bij ongewone stoornissen

Psychologische interventies bij
ongewone stoornissen
prof. dr. Kees Hoogduin
Boom, Amsterdam
OngewoneStoornissen_v2.indd 3
10/18/07 9:24:38 PM
© 2007 C.A.L. Hoogduin, p/a Boom, Amsterdam
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze
uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar
gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m
Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk
verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (Postbus 3060, 2130
KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse
regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit
deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912)
kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, Postbus
3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).
No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission from
the publisher.
1e druk 2007
Vormgeving omslag: Eelko van Iersel, www.zevenzomers.nl
Afbeelding stilleven op omslag: Chris van der Windt (1877-1952)
Verzorging binnenwerk: www.imagerealize.nl
Drukwerk: Wilco, Amersfoort
ISBN 978 90 8506 338 4
NUR 777
www.boomcurecare.nl
[email protected]
OngewoneStoornissen_v2.indd 4
10/18/07 9:24:38 PM
Inhoud
Ten geleide
Deel 1 Aan angststoornissen gerelateerde problemen
1 Pavor nocturnus: nachtelijke angstaanvallen met amnesie
2 Nachtmerries
3 Vaak moeten plassen: frequente mictie
4 Angst voor eten in gezelschap
5 Angst voor spreken in het openbaar
6 Angst voor plassen in openbare gelegenheden: paruresis
Deel 2 Persoonlijke eigenaardigheden
7 Het uittrekken van haar: trichotillomanie
8 Nerveus stuk krabben van de huid: titillomanie
9 Ziekelijk nagelbijten: onychotillomanie
10 Pathologisch liegen: pseudologia fantastica
11 Ziekelijk dagdromen
12 Twijfelen en het niet kunnen nemen van beslissingen
13 De house proud housewife: over dwangmatig poetsen
14 Pathologische jaloezie
15 Problemen met studeren
Deel 3 Lichamelijke aandoeningen en lichamelijk ongemak
16 Chronische spanningshoofdpijn
17 De scheefhals: torticollis spasmodica
18 Het krampachtig schoksgewijs draaien van de rug: torsiedystonie
19 Het syndroom van Gilles de la Tourette
20 De vocale tic
21 Zwartpaarse handen bij het syndroom van Reynaud
22 Het onvermogen te ejaculeren
23 Ademhalingsstoornissen
24 Een ritmische bewegingsstoornis: jactatio corporis nocturna
OngewoneStoornissen_v2.indd 5
7
11
13
19
23
29
33
37
41
43
53
59
65
71
75
83
89
95
101
103
109
115
119
123
127
131
137
143
10/18/07 9:24:38 PM
Deel 4 Epiloog
25 Mislukte behandelingen
26 Klachten, context en perceptie
Referenties
159
Verantwoording
163
Over de auteur
167
OngewoneStoornissen_v2.indd 6
147
149
153
10/18/07 9:24:38 PM
Ten geleide
Professor Isac Marks begon zo’n vijftien jaar geleden een workshop gewijd
aan therapieresistente patiënten met een angststoornis op een heel bijzondere
manier. Hij schreef met minuscule lettertjes, zodat het in de zaal op de flipover niet te lezen was ‘EXPOSURE’. Na een korte inleiding vertelde hij dat
deze dag ons zou leren dat steeds bij die zogenaamde therapieresistente
patiënten de exposure niet goed was uitgevoerd. En zo was het: steeds was
Marks in staat duidelijk te maken dat de exposure niet adequaat was uitgevoerd. Tijdens deze dag leerde hij ons ook dat de essentie van een effectieve
behandeling van patiënten met een angststoornis niet zit in de creativiteit van
de therapeut of een grondige kennis van diverse theoretische modellen, maar
vooral of de therapeuten in staat zijn exposure adequaat toe te passen. Marks
liet zien dat een heel leven van onderzoek naar het verbeteren van de behandeling van angststoornissen geleid heeft tot een vergaande vereenvoudiging:
exposure blijkt afdoende.
Zo is het mij ook vergaan bij het samenstellen van dit boek. Beschreven
worden eenvoudige behandelingen van persoonlijke eigenaardigheden tot
behandelingen van interne en niet-alledaagse neurologische aandoeningen.
En toch, wanneer we kijken naar de gevolgde strategieën, dan valt ook de
relatieve eenvoud van de interventies op. Zelfcontroleprocedures, relaxatietraining en cue conditioning, exposure en responspreventie, hypnotische
suggesties, cognitief herstructureren en stressmanagement.
Bij het achter elkaar lezen van de hoofdstukken vallen de overeenkomsten op
tussen de aanpak van angststoornissen en bijvoorbeeld het syndroom van
Gilles de la Tourette en tussen de behandeling van pathologische jaloezie en
hoofdhaar uittrekken.
Voor de meest voorkomende stoornissen zijn er behandelprotocollen waarvoor voldoende wetenschappelijke evidentie bestaat, bijvoorbeeld de paniekstoornis, de obsessief-compulsieve stoornis, PTSS, depressie, hypochondrie
en ongewenste gewoonten.
Voor minder frequent voorkomende aandoeningen ontbreekt goed gecontroleerd onderzoek om een bepaalde aanpak te rechtvaardigen. De therapeut is
gedwongen zelf een keuze te maken. Dit boek kan gezien worden als een
steun bij het maken van die keuze. Voor een vierentwintigtal stoornissen is
een aanpak uitgeschreven die mogelijkheden biedt voor een succesvolle
behandeling. Van de toegepaste procedures is bij andere stoornissen in
gecontroleerde studies de effectiviteit wel vastgesteld. Zo is de effectiviteit van
7
OngewoneStoornissen_v2.indd 7
10/18/07 9:24:39 PM
zelfcontroleprocedures vastgesteld bij trichotillomanie (Van Minnen e.a.,
2003) en het syn­droom van Gilles de la Tourette (Verdellen e.a., 2004), exposure en responspreventie bij OCD (Emmelkamp e.a., 2000), applied relaxation
en cue conditioning bij angststoornissen (Öst, 1987), hypnose en hypnotische
suggesties bij conversie (Moene e.a., 2003), bij hoofdpijn (Melis e.a., 1991) en
stressmanagementtechniek bij werkstress en overspanning (Van der Klink,
2001).
Bij sommige van de hier besproken behandelingen kan worden gesteld dat op
grond van gevalsbeschrijvingen in de literatuur of de ervaringen van de
auteur gekozen is voor een meer of minder experimentele opzet van de
behandeling. Het experimentele karakter is gering, daar steeds strategieën
worden toegepast waarvan bij andere stoornissen de effectiviteit is vastgesteld.
De algemene strategie die uit dit boek naar voren komt, bestaat uit een drietal
elementen:
• een onderbreken van de sequentie die leidt tot het ongewenste gedrag.
Hierdoor wordt het mogelijk te habitueren aan de impulsen, angsten en
spanningen;
• een vaardigheidstraining, bestaande uit het verkrijgen van een diepe
relaxatie om via automatische acties weer controle te krijgen op ongewenste lichamelijke sensaties. Bij voorkeur gekoppeld aan een cue die op
natuurlijke wijze met de spanning, angst of agressie oproepende situatie is
verbonden;
• een directieve benadering om de patiënt in behandeling te houden waarbij
met motiveringstechnieken, therapeutische relatie bevorderende strategieën ervoor wordt gezorgd dat de behandeling in ieder geval een kans
krijgt.
In dit boek zijn de gevalsbeschrijvingen zoveel mogelijk ontdaan van uitvoerige theoretische beschouwingen. Die zijn elders te vinden. Om de leesbaarheid te bevorderen is eveneens afgezien van uitvoerige verwijzingen naar
andere literatuur. De bedoeling van dit boek is rechttoe rechtaan verslag te
doen van enige, hopelijk interessante, veelal succesvolle behandelingen.
Rest me de volgende personen te bedanken die op een eerder tijdstip als
co-auteurs betrokken zijn geweest bij een of meerdere publicaties waarvan bij
de samenstelling van dit boek uitvoerig gebruik is gemaakt: M. Hagenaars,
W.A. Hoogduin, J. Borgerhoff Mulder, W. Smit-Riethoven, A. van Minnen,
G.P.J. Keijsers, I.C.J. Hellenbrand, B.N.W. Klaassen, M. de Jonge, M.J.C.
Verheul, J.M.T.M. van de Griendt, C.M. Peters-van Neijenhof, E. de Haan,
8
OngewoneStoornissen_v2.indd 8
10/18/07 9:24:39 PM
S.H. Hartman-Faber, R. Markveldt, M. Troost, D. Brekelmans, C.P.D.R.
Schaap, M. Cuisinier, A.P. Buunk, P.M.L. Melis, W. Rooimans, E.L.H. Spierings, R. Van Dyck, A. Kuyvenhoven, B. Cazemier, C.W.J. Verdellen, W.
Vandereycken en K. van der Velden.
Kees Hoogduin
9
OngewoneStoornissen_v2.indd 9
10/18/07 9:24:39 PM
Pavor nocturnus:
nachtelijke angstaanvallen met amnesie*
1.1 Inleiding
1
De pavor nocturnus is een merkwaardige stoornis. Patiënten voeren in hun
slaap allerlei handelingen uit, vertonen daarbij hevige angstreacties en blijken
na afloop een volledige amnesie te hebben voor wat er is voorgevallen.
De DSM-criteria voor pavor nocturnus zijn (APA, 2000):
• perioden van abrupt ontwaken (soms met een angstschreeuw), gewoonlijk
gedurende het eerste deel van de slaap;
• intense angst en autonome arousal, zoals een versnelde hartslag, een snelle
ademhaling en transpireren;
• niet reageren op pogingen van anderen om de persoon op zijn gemak te
stellen;
• amnesie voor de episode voorafgaand aan het ontwaken;
• problemen in het sociaal functioneren, of op andere belangrijke gebieden
als werk en studie;
• de stoornis is geen gevolg van het gebruik van medicatie of drugs, of van
een algemene medische toestand.
Pavor nocturnus kan gemakkelijk worden verward met de andere parasomnia’s (nachtmerries, slaapwandelen en parasomnia NAO zoals de REM-slaap,
gedragsstoornis en de slaapparalyse).
De meeste overeenkomsten vertoont pavor nocturnus met nachtmerries. Bij
beide is sprake van nachtelijke angst en dromen. Echter, in tegenstelling tot
de eerste stoornis zijn er bij nachtmerries gedetailleerde herinneringen aan de
droom. Bovendien is de patiënt na het ontwaken uit de nachtmerrie direct
weer in het heden. Dit is niet het geval bij de patiënt met pavor nocturnus.
Ook het tijdstip van voorkomen is verschillend: nachtmerries doen zich voor
tijdens de REM-slaap (meestal in de tweede helft van de slaap), pavor nocturnus vindt plaats tijdens de NONREM-slaap.
*
De gevalsbeschrijvingen in dit boek zijn gebaseerd op de verhalen van echte patiënten.
Ze zijn echter zodanig veranderd of gecombineerd dat ze niet meer tot bestaande personen te herleiden zijn. Elke gelijkenis met bestaande personen berust daarom op toeval.
13
OngewoneStoornissen_v2.indd 13
10/18/07 9:24:39 PM