omgevingsanalyse - Zorg en Gezondheid

/ rapport
OMGEVINGSANALYSE
Eindrapport / 16.12.2016
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
1/410
Inhoudstafel
Inhoudstafel
2
Afkortingenlijst
4
Beknopte samenvatting
6
Dankwoord
11
Leeswijzer
12
1
1.1
1.2
1.3
Algemeen kader
Inleiding
Evolutie bevolking in Vlaanderen
Gezondheidsongelijkheid
13
13
13
14
2
2.1
2.2
2.3
2.4
3
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
3.10
3.11
3.12
3.13
3.14
Gezondheidsdoelstellingen
Inleiding
Gezondheidsdoelstelling voor Tabak, Alcohol en illegale drugs
Gezondheidsdoelstelling voor Voeding en Beweging
Conclusie
Omvang van het gebruik of gedrag
Inleiding
Tabak
Alcohol
Illegale drugs
Psychoactieve medicatie
Nieuwe fenomenen: Gokken
Nieuwe fenomenen: Gamen
Poly- en combigebruik van middelen
Voeding
Beweging
Sedentair gedrag
Antropometrie
Eetstoornissen
Nieuwe fenomenen: Ondervoeding bij ouderen
15
15
17
23
65
68
68
71
96
124
148
161
165
170
172
193
204
220
233
237
4
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
Omvang van de gezondheidsschade
Inleiding
Effecten op de gezondheid
Sterfte ten gevolge van de verschillende gezondheidsthema’s
Verloren potentiële jaren
Disability-Adjusted Life Years (DALY’s)
Conclusie
238
238
240
247
266
271
276
5
5.1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
Omvang van de maatschappelijke kost
Inleiding
Tabak, alcohol, drugs en psychoactieve medicatie
Gokken
Voeding
Beweging
Sedentair gedrag
Eetstoornissen
278
278
279
285
285
285
286
286
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
2/410
5.8
5.9
5.10
6
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
6.6
6.7
Ondervoeding bij ouderen
Antropometrie
Conclusie
Gebruik hulpverlening
Inleiding
Nulde lijn: Informatie en hulp binnen handbereik
Eerstelijnszorg
Tweedelijnszorg
Derdelijnszorg: Psychiatrische verblijven
Tweede- en derdelijnszorg: Gespecialiseerde behandelingscentra voor drugverslaafden
Conclusie
287
287
289
290
290
291
299
310
323
326
329
7
Bibliografie
332
8
8.1
8.2
8.3
8.4
8.5
Bijlagen
Bijlage hoofdstuk ‘Gezondheidsdoelstelling en Voeding & beweging’
Bijlage hoofdstuk ‘Omvang van het gebruik’
Bijlage hoofdstuk ‘Omvang van de gezondheidsschade’
Bijlage hoofdstuk ‘Gebruik Hulpverlening’
Bijlage aanvullende bronnen
340
340
347
386
395
409
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
3/410
Afkortingenlijst
Afkorting
AA
ASR
AUG
AUHA
BAC
BIVV
BMI
CAD
CAN
CAPI
CATI
CAW
CLICK
CLRD
COPD
DALY
DDD
DRG
DSM-V
EAT
EPD
ESEMed
ESPAD
EWDD /
EMCDDA
GHO
HBSC
IDEWE
IDU
IMA
IOTF
IPAQ
KCE
KHLIM
LARS
MDC
METwaarde
MPA
Betekenis
Anonieme Alcoholisten
Age Standardized Rate
Associatie Universiteit Gent
Associatie Universiteiten en Hogescholen Antwerpen
Blood Alcohol Concentration
Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid
Body Mass Index
Centra voor Alcohol- en andere Drugproblemen
Zweedse Raad voor Informatie over Alcohol en Andere Drugs
Computer Assisted Personal Interviewing
Computer Assisted Telephone Interviewing
Centrum Algemeen Welzijnswerk
Compulsive Computer Use and Knowledge Needs in Belgium
Chronische Longaandoeningen
Chronisch Obstructief Longlijden
Diability - Adjusted life years
Daily Defined Doses / DoorsneeDagDosis
Diagnosis Related Group
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders
Eating Attitudes Test
Elektronisch Patiëntendossier
European Study of the Epidemiology of Mental Disorders
European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs
Europees Waarnemingscentrum voor Drugs en Drugsverslaving / European
Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction
Global Health Observatory
Health Behaviour in School-Aged Children
Belgische Externe Dienst voor Preventie en Bescherming op het Werk
Injecterende Drugsgebruikers
Intermutualistisch Agentschap
International Obesity Task Force
International Physical Activity Questionnaire
Kenniscentrum voor Gezondheidszorg
Katholieke Hogeschool Limburg
Leerlingen Administratie en Registratie Systeem
Major Diagnosis Categories
Rustmetabolisme
Matige Lichamelijke Activiteit
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
4/410
MPG
MSOC
MVPA
MZG
NAO
NIAAA
NPS
PAR
RIZIV
RVT
SAF
SPE
SWVG
TC
TDI
UAL
VAD
VAT
VCP
VIGeZ
VPA
VPJ
VTE
WGO
WIV / WIVISP
YLD
YLL
Minimale Psychiatrische Gegevens
Medisch Sociaal Opvangcentrum
Matige tot Zware Lichamelijke Activiteit
Minimale Ziekenhuisgegevens
Niet Anderszins Omschreven
National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism
Nieuwe Psychoactieve stoffen
Population Attributable Risk
Rijksinstituut voor ziekte-en Invaliditeitsverzekering
Rust- en Verzorgingstehuizen
Substance Attributable Fractions
Studiecentrum voor Perinatale Epidemiologie
Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin
Therapeutisch Centrum
Treatment Demand Indicator
Uitgeademde Alveolaire Lucht
Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen
Video Addiction Test
Nationale Voedselconsumptiepeiling
Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie
Zware Lichamelijke Activiteit
Verloren Potentiële Jaren
Voltijds Equivalenten
Wereldgezondheidsorganisatie
Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid
Years Lived with the Disease
Years of Life Lost
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
5/410
Beknopte samenvatting
De gezondheidsdoelstelling rond tabak, alcohol en drugs die in 2009 werd vooropgesteld om
gezondheidswinst te realiseren op bevolkingsniveau door tegen het jaar 2015 het gebruik van tabak,
alcohol en drugs terug te dringen is gedeeltelijk gerealiseerd:



Voor tabak is één van de subdoelstellingen net wel en een andere net niet behaald.
Voor alcohol kan men stellen dat de subdoelstellingen behaald zijn, voor de doelstellingen
waarvoor metingen beschikbaar zijn.
Voor illegale drugs zien we een stagnatie en op het laatstejaarsgebruik van illegale drugs bij
jongeren zelfs een ongunstige trend.
De gezondheidsdoelstellingen rond voeding en beweging die in 2009 werd vooropgesteld om
gezondheidswinst op bevolkingsniveau te realiseren door een stijging van het aantal mensen dat
voldoende fysiek actief is, evenwichtig eet en een gezond gewicht na te streven werd grotendeels niet
gerealiseerd





De doelstelling rond fysieke activiteit werd behaald voor de subgroep van 19- tot 59-jarige
mannen en werd niet behaald voor de 12- tot 14-jarigen en de 15-tot 18-jarigen, ondanks een
positieve evolutie.
De positieve evolutie op het vlak van sedentair gedrag bleek onvoldoende voor het behalen
van de beoogde doelstelling met uitzondering van de groep 60- tot 64-jarige mannen.
Voor de doelstellingen van evenwichtig eten zijn er sterke verschillen tussen de groepen van
voedingsmiddelen. Voor de watergroep werden alle doelstellingen op één na gehaald. Voor
groenten werd bij kleuters de helft van de doelstellingen gehaald, bij adolescenten slechts één,
en bij volwassenen geen enkele. Bij fruit werden alle doelstellingen gehaald bij kleuters, en bij
volwassenen slechts één (ondanks de positieve evolutie). Bij adolescenten is de positieve trend
minder duidelijk en werd slechts één doelstelling gehaald. Bij melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten werd er slechts in één geval de gezondheidsdoelstelling
gehaald, terwijl bij de restgroep geen enkele werd gehaald.
De doelstelling voor gezond gewicht werd enkel behaald in de doelgroep van 60- tot 64-jarige
mannen.
De doelstelling rond borstvoeding werd niet behaald.
Het al dan niet behalen van gezondheidsdoelstellingen wordt beïnvloed door de vooropgestelde
streefcijfers enerzijds en door de evolutie van de thema’s anderzijds. Als we kijken naar de prevalentie
en frequentie van gebruik en gedrag voor de aan verslaving gerelateerde problematieken binnen de
reikwijdte van de gezondheidsconferentie, stellen we het volgende vast:


Met één op vijf rokers blijft het aandeel rokers in Vlaanderen hoog, ondanks de daling van het
aantal zware rokers én de stijging van de beginleeftijd bij jongeren. Roken blijkt uit de sterk
afwijkende cijfers een aanpak op maat te vergen rekening houdend met het geslacht, leeftijd,
opleidingsniveau, onderwijsvorm of sector van tewerkstelling en inkomen. De e-sigaret kan
een rol gaan spelen als rookstopmiddel.
Alcoholgebruik is alomtegenwoordig in Vlaanderen. Het laatstejaarsgebruik van alcohol ligt
de laatste 10 jaar rond 85%. Het problematisch gebruik nam tussen 2004 en 2013 sterk toe.
Hoe hoger het opleidingsniveau, hoe hoger het gebruik van alcohol, ook bij zwangere vrouwen.
Bij jongeren zien we een stijgende beginleeftijd voor alcoholgebruik en stellen we verschillen
vast tussen onderwijsvormen en geslacht. Daarnaast is er ook een daling van het
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
6/410





alcoholgebruik vast te stellen bij jongeren onder 16 jaar, in het bijzonder bij de 12- tot 14jarigen. Bij studenten in het hoger onderwijs bevindt meer dan de helft zich in de risicozone
van problematisch alcoholgebruik. Het aandeel automobilisten dat rijdt onder invloed is
constant sinds 2009 en bedraagt 2,7%, waaronder dubbel zoveel mannen als vrouwen.
Cannabis is het meest gebruikte illegale middel in Vlaanderen: 14% van de Vlaamse bevolking
experimenteerde ooit met cannabis. We zien verschillende gebruikspatronen in functie van de
leeftijdsgroep én het opleidingsniveau (het aandeel bij ooit gebruik van cannabis stijgt met het
opleidingsniveau (tot een drie keer zoveel), terwijl dit verschil bij het dagelijks gebruik niet
aanwezig is). Bij jongeren zien we verschillen in onderwijsvorm en geslacht. Eén op de tien van
de leerlingen in het secundair onderwijs en bijna een kwart van de studenten in het hoger
onderwijs gebruikte het voorbij jaar cannabis. Het regelmatig gebruik van cannabis kent tussen
2005 en 2015 echter wel een gestage daling. Onder uitgaande jongeren loopt dit op tot één
op drie. Ongeveer één op drie gedetineerden gebruikte tijdens hun detentieperiode cannabis.
Gebruik van andere illegale middelen dan cannabis is beperkt. Bij de algemene bevolking bleef
het aandeel voor ooit gebruik constant ten opzichte van 2008, terwijl het laatstejaarsgebruik
halveerde. Bij jongeren stellen we opnieuw verschillende cijfers vast in functie van de
onderwijsvorm. We stellen vooral bij uitgaanders stijgend gebruik vast (na alcohol en cannabis,
vooral XTC en cocaïne) en hoge prevalentiecijfers bij gedetineerden. Het aantal drugsvangsten
van Nieuwe Psychoactieve Stoffen (NPS) nam met een factor 7 toe tussen 2008 en 2013. Het
laatstejaarsgebruik van NPS in België blijft onder de algemene bevolking beperkt. Bij het
uitgaanspubliek en injecterende druggebruikers ligt dit aandeel een stuk hoger.
Het gebruik van psychoactieve medicatie (slaap- en kalmeermiddelen en/of antidepressiva)
stijgt sterk met de leeftijd en is bij vrouwen tot bijna dubbel zo groot dan bij mannen. Hoe
lager het opleidingsniveau, hoe hoger het gebruik.
In België gokt 1,2% van de volwassenen dagelijks. Daarnaast zou 1,6% van de Belgische
bevolking ouder dan 15 jaar een risicogokker zijn en 0,4% kan waarschijnlijk beschouwd
worden als een pathologisch gokker. Verder neemt het aantal uitsluitingen tot casino,
speelautomaten of weddenschapskantoor jaar na jaar toe. Het meest populair bij jongeren zijn
krasloten.
Eén op tien van de leerlingen gamet mogelijks risicovol, voor 2% is het gamen mogelijks
problematisch. Het aandeel dat mogelijks risicovol of problematisch gamegedrag vertoont, is
vooral te vinden bij jongeren op jonge leeftijden (12-14-jaar), bij jongens en in de B-stroom.
Bij volwassenen geeft iets minder dan de helft aan te gamen. In totaal vertoont 6% van de
bevraagden compulsief gamegedrag, waarvan het merendeel mannen zijn en de gemiddelde
leeftijd rond de 34 jaar bedraagt.
Als we kijken naar de prevalentie en frequentie van gebruik en gedrag voor de andere
gezondheidsthema’s binnen de reikwijdte van de gezondheidsconferentie, stellen we het volgende
vast:


Algemeen kan men stellen dat de voedingsgewoonten van de gemiddelde Vlaming nog
verre van ideaal zijn. De voedingsgewoonten variëren doorheen de leeftijdsgroepen. In
het algemeen heeft de Vlaming een vrij regelmatig maaltijdpatroon, wat positief is, met
uitzondering van de adolescenten en jongvolwassenen die opvallend minder goed scoren.
Hoe lager de socio-economische status, des te slechtere voedingsgewoonten stellen we
vast. Meisjes en vrouwen doen het qua voedingsgewoonten en regelmaat in het
maaltijdpatroon beter dan jongens en mannen.
Grote mate van fysieke inactiviteit is een probleem in Vlaanderen en in de wereld. Een
kleine minderheid van de kinderen en jongeren in Vlaanderen haalt de aanbeveling. Wat
volwassenen en de gezondheidsaanbeveling voor beweging betreft, besteedt iets meer
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
7/410




dan 40% van de volwassenen in Vlaanderen minstens 30 minuten per dag aan minimaal
matig intensieve beweging. Er is een belangrijk onderscheid vast te stellen op basis van
geslacht. Het verband tussen beweging en socio-economische status is minder duidelijk.
Er zijn meer verbanden vast te stellen binnen specifieke bewegingscontexten zoals actieve
verplaatsing, werk, vrije tijd en thuis.
Sedentair gedrag is ingebakken in onze moderne maatschappij en (zit)cultuur. Vlaamse
kleuters, kinderen, jongeren maar ook volwassenen zijn 50% tot 85% van hun dag
sedentair (slapen niet inbegrepen). Kleuters, kinderen en jongeren zitten gemiddeld 6 tot
9,5 uur per dag neer, volwassenen gemiddeld 8,3 uur per dag. Het verband tussen
sedentair gedrag en socio-economische status, wat opleidingsniveau van het gezin betreft,
is afhankelijk van het type sedentair gedrag. Wat jeugd en de gezondheidsaanbeveling van
de actieve voedingsdriehoek betreft, wordt aangeraden om de schermtijd per dag te
beperken. Bij de jeugd zien we een negatieve evolutie voor het behalen van de
aanbeveling schermtijd in 2014 vergeleken met 2004.
Bij de jeugd (2-17 jaar) heeft 16,5% overgewicht en kampt 5,4% met obesitas in
Vlaanderen. Er zijn hierbij duidelijke verschillen merkbaar naargelang de onderwijsvorm.
Ongeveer de helft van de volwassen Vlamingen heeft overgewicht, en mannen (54%) vaker
dan vrouwen (42%). 13% van de Vlamingen is zwaarlijvig (BMI > 30). Er blijkt bij kinderen,
jongeren en volwassenen een sterke link te zijn tussen het opleidingsniveau en
overgewicht en obesitas. Hoe lager men opgeleid is, hoe hoger het aandeel dat te zwaar
is. In Vlaanderen heeft 3% van de volwassen bevolking ondergewicht. Bij de subcategorie
jongvolwassenen (18-34 jaar) is het percentage met een ondergewicht het grootst, waarna
het percentage daalt, om dan terug toe te nemen bij 75-plussers.
Uit Europees onderzoek blijkt dat de levensloopprevalentie van eetstoornissen bij
volwassenen in België 3,5% bedraagt. Dit cijfer ligt beduidend hoger dan in Nederland en
dan het Europees gemiddelde. Eetstoornissen komen het vaakst voor bij adolescente en
jongvolwassen vrouwen.
Eén op tien ouderen is ondervoed. Het gaat hierbij vooral om ouderen in ziekenhuizen en
woonzorgcentra. Bijna de helft van de ouderen loopt een reëel risico op ondervoeding.
Ondervoeding is een probleem dat relatief ongekend is, bij oudere personen zelf, hun
families en bij zorgprofessionals.
De impact van deze gezondheidsthema’s en problematieken op de gezondheid van de bevolking in het
Vlaamse gewest, de gezondheidsschade schatten we als volgt in:

Wat sterfte betreft:
o Het gebruik van tabak vormt wereldwijd de tweede grootste risicofactor voor
overlijden. In 2014 waren er in Vlaanderen bijna 8000 sterfgevallen of wel 13,8% van
alle sterfgevallen toe te schrijven aan tabak. Het tabaksgerelateerde sterfterisico is
relatief het grootst op middelbare leeftijd (55-74 jaar).
o Het gebruik van alcohol vormt wereldwijd de achtste grootste risicofactor voor
overlijden en de derde belangrijkste risicofactor voor ziekte en invaliditeit. Voor
alcohol blijkt dat bij de mannen 1,2% tot 3,5% van de totale sterfte direct gerelateerd
is aan alcoholgebruik. Bij vrouwen is dit respectievelijk 0,5% tot 1,4%. De
alcoholgerelateerde sterfte kende geen duidelijk trend over de afgelopen tien jaar.
o Bij mannen blijkt 0,1% tot 1% van de totale sterfte gerelateerd te zijn aan druggebruik.
Bij vrouwen is dit respectievelijk 0,04% tot 0,6%. Druggerelateerde sterfte komt
relatief meer voor bij jongere leeftijdsgroepen. De sterfte door illegaal druggebruik
kent geen duidelijke trend over de afgelopen tien jaar.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
8/410
o



Het gebrek aan fysieke activiteit vormt wereldwijd de vierde grootste risicofactor voor
overlijden, overgewicht en obesitas vormen wereldwijd de vijfde grootste risicofactor
voor overlijden.
o Inschattingen van de gestandaardiseerde sterfte tonen een lichte daling voor
ongezonde voeding, fysieke inactiviteit en een hoog BMI.
Wat het geschatte aantal verloren levensjaren betreft:
o De evolutie van het geschatte aantal verloren levensjaren kent een gelijkaardige trend
als bij de sterfte.
Wat het gezondheidsverlies uitgedrukt in DALY’s1 betreft:
o Voor België werd geschat dat 15% van alle DALY’s zouden kunnen toegeschreven
worden aan middelengebruik. Tabaksgerelateerde gezondheidsproblemen zouden
daarin het grootste aandeel hebben met 60,9%, gevolgd door alcohol met 32,5%.
o Voor voeding wordt het aantal verloren DALY’s in België in 2015 geraamd op 287.904.
o Het aantal verloren DALY’s door fysieke inactiviteit in België in 2015 wordt geraamd
op 66.814. Daarnaast zijn er indicatoren die aangeven dat fysieke inactiviteit op
ongeveer dezelfde hoogte als roken kan geplaatst worden wat gezondheidsschade
betreft. Het aantal DALY’s gerelateerd aan een hoog BMI werd voor 2015 ingeschat op
95.207 voor mannen en 77.162 voor vrouwen.
o Het aantal DALY’s dat verloren zou gaan door eetstoornissen (anorexia nervosa en
boulimia nervosa) in België is voor 2015 geraamd op 4.735 DALY’s.
Wat sedentair gedrag en ondervoeding bij ouderen betreft
o Voor sedentair gedrag en ondervoeding bij ouderen zijn er geen studies beschikbaar
voor Vlaanderen of België.
o Toch is het belangrijk te benadrukken dat voor sedentair gedrag onderzoek steeds
vaker sterke en significante causale verbanden met diverse welvaartsziekten
aantonen, onafhankelijk van het behalen van de activiteitsaanbevelingen, bij jeugd en
zeker bij volwassenen.
o Ondervoeding bij ouderen gaat typisch gepaard met verlies aan spiermassa en plots
gewichtsverlies. De gevolgen situeren zich zowel op het vlak van de gezondheid en
zelfstandigheid van de oudere.
De economische impact van deze gezondheidsthema’s en problematieken op onze maatschappij:





De directe en indirecte kosten ten gevolge van middelengebruik in België in 2012 bedragen
4,7 miljard euro. De kosten zijn het hoogst bij alcohol, gevolgd door tabak. De kosten van
illegale drugs liggen een stuk lager.
Voor fysieke inactiviteit werden de directe en indirecte kosten geraamd op 347 miljoen euro.
Dit zou een onderschatting zijn. Bovendien dienen de baten van het terugdringen van fysieke
inactiviteit in beschouwing genomen te worden. Algemene cijfers zijn hierover niet
beschikbaar.
Er zijn geen Belgische of Vlaamse cijfers beschikbaar over de kost van ongezonde
voedingspatronen. Wereldwijd wordt gesteld dat de economische impact van obesitas in lijn
is met deze van roken.
Voor eetstoornissen varieert de jaarlijkse kost van een eetstoornis per patiënt naargelang de
studie met cijfers van 1.150 tot 7.180 euro per persoon.
De geschatte maatschappelijke kost van ondervoeding bij ouderen in België zou 417 miljoen
euro bedragen
1
De ziektelast ('Burden of Disease') is de hoeveelheid gezondheidsverlies in een populatie die veroorzaakt wordt door ziekten. De ziektelast wordt
uitgedrukt in DALY's ('Disability-Adjusted Life-Years'). De DALY kwantificeert gezondheidsverlies en is opgebouwd uit twee componenten: de jaren
verloren door vroegtijdige sterfte en de jaren geleefd met ziekte. Het concept is afkomstig van de 'Global Burden of Disease' studie (GBD) van de
Wereldbank en de WHO (Murray & Lopez, 1996)
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
9/410
Het gebruik van de hulpverlening in relatie tot de gezondheidsthema’s en problematieken ziet eruit
als volgt:
 In de nulde lijn, waarbij de burger informatie en hulp binnen handbereik heeft, stellen we vast
dat
o Het meest besproken middel bij de DrugLijn cannabis blijft, al is voor alcohol een
stijging merkbaar.
o Tabakstop voornamelijk de zwaardere rokers bereikt.
o Zelftests en zelfhulpprogramma’s via websites steeds meer gehanteerd worden.
 In de eerstelijnszorg
o heeft de behandeling van problematisch middelengebruik voornamelijk betrekking op
alcohol (70%).
o zien we een stijging tussen 2010 en 2012 en een lichte daling tussen 2012 en 2014 van
het aantal rookstopconsultaties.
o vormen de psycholeptica, geneesmiddelen die bepaalde geestelijke functies
onderdrukken, het grootste volume aan psychoactieve medicatie afgeleverd door
openbare apotheken. Antidepressiva worden voornamelijk voorgeschreven voor
behandelingen van korte duur, wat vragen doet rijzen over de indicatie van deze
behandelingen.
o hebben 4% van de cliënten van de Centra voor Algemeen Welzijnswerk in 2013 een
verslavingsproblematiek.
o blijkt uit het contact met 3.366 gasten via straathoekwerk dat alcohol en cannabis de
twee meest voorkomende middelen zijn, waarbij vooral het hoogfrequente gebruik
opvalt.
o werden in 2012 5.201 opnames geregistreerd bij de spoeddiensten met als
hoofddiagnose alcohol- en druggerelateerde oorzaken. Tussen 2004 en 2012 is er een
daling voor de meeste leeftijdsgroepen van dit soort spoedopnames. Enkel bij de 65plussers is er een stijging merkbaar.
 In de tweede- en derdelijnszorg
o In 2012 waren er in algemene ziekenhuizen
 9.947 verblijven die verband hielden met ondervoeding. Zorgwekkend is het
hoge aandeel van de 65-plussers ten opzichte van de andere leeftijdsgroepen.
 7.551 verblijven voor alcohol.
 7.109 verblijven die verband hielden met obesitas. We stellen een lichte
toename van het aantal verblijven bij de min 25-jarigen vast. Dit zou kunnen
wijzen op een groeiende problematiek bij de jeugd.
 3.325 verblijven met mogelijke eetstoornissen en 355 verblijven voor
eetstoornissen.
 2.824 verblijven voor psychoactieve medicatie.
 1.029 verblijven voor illegale drugs.
o Bij de Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg stellen we
 3.594 actieve zorgperiodes in 2014 vast voor alcoholgerelateerde stoornissen.
 392 actieve zorgperiodes in 2015 vast met een eetstoornis als diagnose.
o Wat psychiatrische verblijven in 2013 betreft tellen we
 17.388 verblijven voor alcoholgerelateerde stoornissen.
 6.962 voor druggerelateerde stoornissen.
 805 verblijven voor eetstoornissen.
o De verdeling van de behandelingsepisodes in RIZIV-geconventioneerde
revalidatiecentra voor verslavingszorg is als volgt:
 34% cannabis, 21% opiaten, 21% cocaïne, 5% alcohol.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
10/410
Dankwoord
Dit rapport kadert in het voortraject van de Gezondheidsconferentie Preventie op initiatief van Vlaams
minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo Vandeurzen.
De redactie van het rapport ligt in handen van Möbius en kwam mede tot stand dankzij de inbreng en
feedback van vele verschillende actoren. Speciale dank gaat hierbij uit naar de professoren die
betrokken waren bij de wetenschappelijke reflectie, de partnerorganisaties Eetexpert, VAD en VIGeZ,
en het Agentschap Zorg & Gezondheid, voor hun uitgebreide en waardevolle feedback.
Daarnaast ook dank voor de projectgroep rond de evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding
en beweging voor het aangeleverde rapport, de analyse van de sterftecijfers rond tabak, alcohol &
drugs door het Agentschap Zorg & Gezondheid, en het aangeleverde rapport door Intego rond
psychofarmaca in de huisartsenpraktijk.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
11/410
Leeswijzer
Eind 2015 liepen de gezondheidsdoelstellingen met bijhorend actieplan rond Voeding en Beweging
en rond Tabak, Alcohol en Drugs af. Voor het hernieuwen van de gezondheidsdoelstellingen voorziet
het preventiedecreet dat dit gebeurt via een gezondheidsconferentie. Deze formuleren een voorstel
van gezondheidsdoelstellingen, preventiestrategieën om die te bereiken en maken een inschatting van
de benodigde middelen.
In dit rapport wordt een omgevingsanalyse geschetst die kadert in het voortraject in de aanloop van
de gezondheidsconferentie en geeft input voor de inhoud van deze conferentie en het toekomstige
beleid. De gezondheidsthema’s die aan bod komen in dit rapport zijn onder te verdelen in twee grote
luiken:


De thema’s tabak, alcohol, illegale drugs, psychoactieve medicatie, gamen en gokken
De thema’s voeding, beweging, sedentair gedrag, eetstoornissen en ondervoeding bij ouderen
Het doel van deze omgevingsanalyse is om met betrekking tot de thema’s binnen de scope van de
gezondheidsconferentie waar mogelijk een beschrijving weer te geven van wat de omvang en evolutie
van het probleem is in termen van gedrag en gebruik bij de algemene bevolking en bij specifieke
doelgroepen, wat de omvang van de gezondheidsschade en de maatschappelijke kost is, welke
belangrijkste nieuwe problemen en fenomenen er sinds de vorige gezondheidsconferentie ontstaan
zijn, het in kaart brengen van het gebruik van de zorgvraag en de vraag naar preventie, en de evaluatie
van de gezondheidsdoelstellingen voor voeding & beweging en tabak, alcohol & drugs.
Het rapport is dan ook opgebouwd om deze verschillende elementen aan bod te laten komen. Het
eerste hoofdstuk schetst een algemeen kader waarbij de evolutie van de (samenstelling van de)
bevolking in het Vlaamse Gewest aan bod komt, samen met het begrip gezondheidsongelijkheid.
In het tweede hoofdstuk komen de gezondheidsdoelstellingen aan bod. In dit hoofdstuk wordt de
evolutie weergegeven van de verschillende indicatoren sinds de vorige conferentie en wordt bekeken
of de geformuleerde gezondheidsdoelstellingen al dan niet behaald werden. Dit hoofdstuk focust
voornamelijk op de evolutie van de cijfers. Mogelijkse verklaringen voor het al dan niet behalen van
de doelstellingen komen aan bod in het rapport van de ‘Beleidsevaluatie’.
Hoofdstuk drie brengt de omvang van het gedrag of gebruik in beeld bij de algemene bevolking en bij
specifieke doelgroepen en vormt het grootste luik binnen dit rapport. Waar mogelijk werden studies
opgenomen die toelieten cijfers voor Vlaanderen op te nemen. Indien dit niet mogelijk was werden
cijfers voor België opgenomen. Daarnaast is er ook aandacht voor studies om Vlaanderen of België
internationaal te vergelijken.
Het vierde en vijfde hoofdstuk vat respectievelijk de gezondheidsschade en de maatschappelijke kost
samen voor de verschillende thema’s.
Het laatste hoofdstuk (hoofdstuk 6) heeft dan weer als doel om het gebruik van de hulpverlening rond
de gezondheidsthema’s binnen de scope van deze conferentie waar mogelijk in kaart te brengen.
Het is een omstandig rapport, rond de 300 pagina’s zonder bijlage, maar het aantal thema’s dat
behandeld wordt, is dan ook aanzienlijk.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
12/410
1 Algemeen kader
1.1 INLEIDING
Het doel van dit hoofdstuk is om kort de blik te verruimen tot buiten de gezondheidsconferentie en
tot buiten de thema’s die aan bod zullen komen op deze conferentie. Het moet enerzijds toelaten om
de cijfers die in dit rapport aan bod zullen komen in een ruimer kader te kunnen plaatsen en anderzijds
kan het dienen om enkele evoluties te helpen verklaren.
Vooreerst komen in dit hoofdstuk kort enkele evoluties van de bevolkingsstructuur in Vlaanderen aan
bod, gevolgd door het begrip van gezondheidsongelijkheid en wat dit betekent voor Vlaanderen.
1.2 EVOLUTIE BEVOLKING IN VLAANDEREN
De bevolking in Vlaanderen steeg van 6,2 miljoen in 2008 naar 6,5 miljoen inwoners in 2016. De
verdeling tussen mannen en vrouwen bleven in de loop der jaren constant. Zo waren er in 2016 50,6%
mannen en 49,4% vrouwen. De leeftijdsverdeling wijzigde tussen 2008 en 2016 wel. Opvallend is de
daling voor de leeftijdscategorie 35- tot 44-jarigen, zoals blijkt uit Figuur 1. Vanaf 55 jaar en ouder ziet
men tussen 2008 en 2016 een duidelijke toename van deze leeftijdscategorieën (FOD Economie,
2016).
Kijkt men naar de nationaliteiten in Vlaanderen dan blijkt dat het aandeel ‘vreemdelingen2’ tussen
2008 en 2016 toenam van 5,8% naar 8,1% (FOD Economie, 2016).
Rond armoede werd binnen het Europese beleid een indicator opgesteld ‘risico op armoede of sociale
uitsluiting’ en is gebaseerd op drie subindicatoren3. Mensen die te maken krijgen met minstens één
van de drie risico's, hebben volgens de Europese armoede-indicator een risico op armoede of sociale
uitsluiting (Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, 2016).
De waarde van de Europese armoede-indicator 'risico op armoede of sociale uitsluiting' bedraagt in
België in 2014 21,2 % van de bevolking. In 2008 bedroeg deze indicator 20,8%. In Europa bedraagt deze
indicator 24,4% in 2014 (Eurostat, 2016).
18%
16%
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
0-14j
15-24j
25-34j
35-44j
45-54j
55-64j
65-74j
75+j
2008
16,1%
11,8%
12,4%
14,9%
14,8%
12,2%
9,2%
8,7%
2012
16,2%
11,7%
12,4%
13,4%
15,1%
12,6%
9,3%
9,2%
2016
16,2%
11,3%
12,3%
12,8%
14,7%
13,2%
9,8%
9,7%
Figuur 1. Evolutie van de leeftijdsverdeling in Vlaanderen voor 2008, 2012, 2016 (FOD Economie, 2016).
2
3
Onder vreemdelingen wordt verstaan iemand met een andere nationaliteit dan ‘Belg’
1) armoederisico op basis van inkomen, 2) ernstige materiële deprivatie en 3) huishoudens met zeer lage werkintensiteit
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
13/410
1.3 GEZONDHEIDSONGELIJKHEID
1.3.1 Gezondheidsgradiënt
Tussen mensen die lager op de sociale ladder staan en mensen met een hogere sociale positie bestaan
verschillen op vlak van gezondheid. Maatschappelijk kwetsbare groepen hebben bijvoorbeeld meer
kans op langdurige ziektes of beperkingen en maken minder kans op een goede algemene gezondheid
dan mensen die zich hoger op de sociale ladder bevinden (VIGeZ, 2016).
Gezondheidsongelijkheid wordt dikwijls beschreven als een kloof tussen groepen met de beste en de
slechtste gezondheid. Onderzoekers zijn het erover eens dat mensen met een minder gunstige sociale
positie een minder goede gezondheid hebben in vergelijking met mensen die hoger op de
maatschappelijke ladder staan. Deze associatie is de sociale gradiënt in gezondheid: hoe gezonder je
sociale leefomstandigheden, hoe groter je kans op langer leven en gezond blijven (VIGeZ, 2016).
Inkomen, opleiding, competenties, woonomgeving of dakloosheid, gezinssamenstelling of persoonlijke
competenties zijn leefomstandigheden die de gezondheidsverschillen verklaren. Onderling versterken
deze ‘determinanten’ elkaar nog (VIGeZ, 2016).
1.3.2 Invloed gezondheidsongelijkheid op sociaal economische status
Uit de TAHIB -studie blijkt dat de laaggeschoolde Vlaming gemiddeld 7,5 jaar vroeger sterft dan de
hooggeschoolde. Van die levensjaren zijn er dan nog 11 (lager onderwijs) tot 18 (geen onderwijs)
minder in goede gezondheid dan bij de hooggeschoolden. Chronische aandoeningen komen voor bij
20% van de hoger opgeleiden en bij 44% van de laagst opgeleiden (VIGeZ, 2016). 38,7% van de
bevolking van 15 jaar en ouder in België met geen of lager diploma geven een redelijk tot zeer slechte
subjectieve gezondheid aan. Bij personen met als opleidingsniveau hoger onderwijs bedraagt dit
aandeel 13,5% (Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting,
2016).
De relatie tussen armoede en gezondheid vormt een vicieuze cirkel: arm maakt ziek én ziek maakt arm.
Wie ziek is, heeft hogere gezondheidskosten. Als dit tot arbeidsongeschiktheid leidt, kom je ook op de
sociale ladder in een lagere categorie terecht en zie je zo ook de sociale kansen in de maatschappij
drastisch verminderen. Wie arm is, heeft een grotere kans op een slechte gezondheid omdat de
omgevingsfactoren een grote invloed hebben zoals ongezonde huisvesting of een beperkt sociaal
netwerk. Maar ook de kansen op en de stimulansen voor een gezonde leefstijl zijn kleiner. Een
ongezonder voedingspatroon, onvoldoende beweging of een langduriger zwaar rookgedrag zijn het
gevolg en vormen op zich een belangrijke oorzaak van de sociale gradiënt in gezondheid (VIGeZ, 2016).
1.3.3 Wie valt onder kwetsbare groepen
Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt dan de ‘hoogste’
groep. Daarbij wordt doorgaans afgegaan op opleidingsniveau en inkomen. Twee factoren die verband
houden met elkaar (VIGeZ, 2016).
Alle doelgroepen die gezondheidsachterstand opliepen door sociale risico’s komen daarom in
aanmerking voor extra aandacht. Laaggeschooldheid, werkloosheid, echtscheidingen en
eenoudergezinnen of zelfs gezinnen met één inkomen zijn bijvoorbeeld al risico’s die invloed hebben
op gezondheid en dus min of meer de sociale kwetsbaarheid aangeven. Vooral doordat de risico’s vaak
samenhangen en elkaar versterken (VIGeZ, 2016). Mensen in armoede en etnisch culturele
minderheden zijn binnen deze context twee kwetsbare groepen die bijzondere aandacht vereisen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
14/410
2 Gezondheidsdoelstellingen
2.1
INLEIDING
Om prioriteiten te leggen binnen het preventieve gezondheidsbeleid werkt de Vlaamse overheid met
gezondheidsdoelstellingen. Dat zijn specifieke, meetbare en algemeen aanvaarde doelstellingen die
men in een bepaalde periode wil realiseren om gezondheidswinst op bevolkingsniveau te realiseren.
De Vlaamse overheid startte ermee in 1998, in navolging van de Wereldgezondheidsorganisatie en telt
er vandaag zes (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016):






Gezondheidsdoelstelling vaccinaties
Gezondheidsdoelstelling bevolkingsonderzoeken naar kanker
Gezondheidsdoelstelling zelfdoding
Gezondheidsdoelstelling voeding en beweging
Gezondheidsdoelstelling tabak, alcohol en drugs
Gezondheidsdoelstelling ongevallen in de privésfeer
Gezondheidsdoelstellingen worden openbaar gemaakt op een gezondheidsconferentie. Een
gezondheidsdoelstelling wordt goedgekeurd door de Vlaamse Regering en het Vlaamse Parlement. Het
werken met preventieve gezondheidsdoelstellingen is verankerd in het decreet van 21 november 2003
betreffende het preventieve gezondheidsbeleid (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Voor tabak, alcohol en illegale drugs vond de vorige gezondheidsconferentie in november 2006 plaats,
voor voeding en beweging was de laatste gezondheidsconferentie in oktober 2008. Zoals reeds
aangehaald in de Dankwoord
Dit rapport kadert in het voortraject van de Gezondheidsconferentie Preventie op initiatief van Vlaams
minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo Vandeurzen.
De redactie van het rapport ligt in handen van Möbius en kwam mede tot stand dankzij de inbreng en
feedback van vele verschillende actoren. Speciale dank gaat hierbij uit naar de professoren die
betrokken waren bij de wetenschappelijke reflectie, de partnerorganisaties Eetexpert, VAD en VIGeZ,
en het Agentschap Zorg & Gezondheid, voor hun uitgebreide en waardevolle feedback.
Daarnaast ook dank voor de projectgroep rond de evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding
en beweging voor het aangeleverde rapport, de analyse van de sterftecijfers rond tabak, alcohol &
drugs door het Agentschap Zorg & Gezondheid, en het aangeleverde rapport door Intego rond
psychofarmaca in de huisartsenpraktijk.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
15/410
Leeswijzer liepen eind 2015 de gezondheidsdoelstellingen met bijhorende actieplannen rond Voeding
en Beweging en rond Tabak, Alcohol en Drugs af.
Dit hoofdstuk heeft als doel de evolutie weer te geven van de gezondheidsdoelstellingen voor tabak,
alcohol en drugs en van de gezondheidsdoelstellingen voor voeding en beweging. Hiervoor wordt de
evolutie voor elke subdoelstelling uitgezet sinds het startjaar ten opzichte van het te behalen
streefcijfer tegen eind 2015. Dit laat toe om te bekijken of de gezondheidsdoelstellingen strikt
genomen behaald zijn of niet. Mogelijke verklaringen voor het al dan niet behalen van de
gezondheidsdoelstellingen komen hier niet aan bod, maar zijn eerder relevant in het rapport
‘Beleidsevaluatie’.
De structuur van dit hoofdstuk bestaat dan ook uit twee grote delen: enerzijds de evaluatie van de
gezondheidsdoelstellingen voor tabak, alcohol en illegale drugs en anderzijds de evaluatie van de
gezondheidsdoelstellingen voor voeding en beweging.
De evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding en beweging werd niet uitgevoerd door
Möbius. De projecthouders van deze evaluatie zijn drie Vlaamse universiteiten (Universiteit Gent, KU
Leuven, Vrije Universiteit Brussel), het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie
(VIGeZ) en het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
16/410
2.2 GEZONDHEIDSDOELSTELLING VOOR TABAK, ALCOHOL EN ILLEGALE DRUGS
2.2.1 Hoofddoelstelling tabak, alcohol en illegale drugs
Op 23 en 30 november 2006 vond de Vlaamse Gezondheidsconferentie over tabak, alcohol en illegale
drugs plaats te Antwerpen. Tijdens deze conferentie werd een voorstel van de
gezondheidsdoelstellingen rond tabak, alcohol en illegale drugs voorgesteld in het kader van het
Vlaams Actieplan Tabak, Alcohol en Drugs 2009-2015.
Op 6 maart 2009 keurde de Vlaamse Regering de gezondheidsdoelstelling tabak, alcohol en drugs
officieel goed. De gezondheidsdoelstelling werd geformuleerd op basis van de gezondheidsconferentie
van 23 en 30 november 2006 en luidde als volgt (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016):
“Het realiseren van gezondheidswinst op bevolkingsniveau door tegen het jaar 2015 het gebruik van
tabak, alcohol en illegale drugs terug te dringen”
Gebruik terugdringen betekent (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016):






voorkomen dat jongeren en jongvolwassenen beginnen te roken, alcohol te gebruiken of
illegale drugs te nemen
de beginleeftijd uitstellen
verantwoordelijk gedrag bevorderen
vroegtijdige aanpak stimuleren (bv. stoppen met roken, vroegdetectie)
hulp aanbieden (vroeginterventie, behandeling, terugvalpreventie)
een gezonde leefomgeving waarborgen (waarbij maatregelen verschillen van product tot
product, bv. Tabak: een rookvrije omgeving garanderen, alcohol: een maximum limiet alcohol
in het verkeer handhaven)
Daarnaast werden subdoelstellingen geformuleerd voor elk middel (tabak, alcohol en illegale drugs).
De subdoelstellingen binnen deze thema’s worden typisch uitgedrukt als een daling in indicatoren
omtrent de prevalentie en frequentie van het middelengebruik. Deze subdoelstellingen werden
verder gespecifieerd naar verschillende afgebakende leeftijdsgroepen.
De gebruikte baselinegegevens voor de indicatoren van de gezondheidsdoelstellingen zijn enerzijds de
leerlingenbevraging 2004-2005 van het VAD en de gezondheidsenquête van het WIV uit 2004. In
tegenstelling tot de leerlingenbevraging die jaarlijks afgenomen wordt, vindt de gezondheidsenquête
slechts periodiek plaats. Hierdoor zijn er ten opzichte van de basismeting in 2004, voor sommige
doelstellingen maar 2 bijkomende metingen beschikbaar: resultaten uit 2008 en resultaten uit 2013.
Een bijkomende complexiteit is dat de vragen naar alcoholgebruik in de gezondheidsenquête grondig
verschillen tussen 2004 en 2008 waardoor één doelstelling an sich niet meer vergelijkbaar is tussen
2004 en 2008. Wanneer hier sprake van is, zal dit expliciet vermeld worden bij de respectievelijke
doelstelling.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
17/410
2.2.2 Subdoelstellingen voor tabak
2.2.2.1
Subdoelstelling voor personen van 15 jaar en jonger
Achtergrond
Voor de leeftijdsgroep van personen van 15 jaar en jonger luidde de doelstelling als volgt: “Bij personen
van 15 jaar en jonger is het percentage rokers niet hoger dan 11%”. Deze subdoelstelling wordt
geëvalueerd op basis van het laatstejaarsgebruik uit de Leerlingenbevraging (VAD, 2016). De
basismeting is hierbij 2005 en werd jaarlijks opgevolgd met uitzondering van 2007. De laatste
opgenomen meting is die in 2015.
Resultaten en bespreking
Bij de basismeting in 2005 bedroeg het percentage laatstejaarsgebruikers van tabak 14,4%. In de
eerstvolgende jaren bleven de resultaten rond dit percentage schommelen. Vanaf 2011 tot 2013
daalde het laatstejaarsgebruik om daarna licht opnieuw te stijgen (VAD, 2016).
In het schooljaar 2013 gaf 9,1% van de jongeren onder de 16 jaar aan het laatste jaar tabak te hebben
gerookt. Hiermee werd voor de eerste keer een cijfer lager dan de doelstelling genoteerd. Dit betekent
echter geen trendverandering: in 2014 gebruikte 13,7% van de jongeren onder de 16 jaar het laatste
jaar tabak. Voor het huidige schooljaar daalt opnieuw het laatstejaarsgebruik tot 11,3%, waarmee de
gezondheidsdoelstelling net wordt bereikt (VAD, 2016).
Laatstejaarsgebruik tabak (%)
Rekening houdend met de neerwaartse en opwaartse pieken in 2013 en 2014, daalt in het algemeen
het laatstejaarsgebruik van tabak bij jongeren onder de 16 jaar (VAD, 2016).
16%
15,0%
14,4%
12,8%
14%
13,8%
14,3%
13,5%
13,7%
12,6%
11,3%
12%
9,1%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
2005
2006
2007
2008
Evolutie
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Gezondheidsdoelstelling
Figuur 2. Evolutie laatstejaarsgebruik tabak bij personen van 15 jaar en jonger in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
2.2.2.2
Subdoelstelling voor personen van 16 jaar en ouder
Achtergrond
Voor de leeftijdsgroep van personen van 16 jaar en ouder luidde de doelstelling als volgt: “Bij personen
van 16 jaar en ouder is het percentage rokers niet hoger dan 20%”. Voor personen ouder dan 15 jaar
wordt het percentage rokers geëvalueerd op basis van de definitie huidige rokers uit de
Gezondheidsenquête (WIV, 2014). De basismeting is deze uit de Gezondheidsenquête uit 2004. Er
werden twee vervolgmetingen opgenomen, namelijk in 2008 en 2013. Strikt genomen liep de
gezondheidsdoelstelling tot 2015 maar cijfers uit 2014 of 2015 zijn niet beschikbaar voor de
Gezondheidsenquête.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
18/410
Resultaten en bespreking
Bij de basismeting in 2004 was het percentage rokers bij personen van 16 jaar en ouder 27,1%. Bij de
eerstvolgende meting in 2008 was dit percentage teruggevallen tot 22,9%. Indien een gelijkaardige
daling plaatsvond tussen 2008 en 2013 als tussen 2004 en 2008 zou de doelstelling gehaald zijn in
2013. De daling tussen 2008 en 2013 was echter minder uitgesproken als de vier voorafgaande jaren
waardoor het percentage rokers van 16 jaar en ouder bleef hangen op 21,8%. Strikt genomen kan men
dus stellen dat deze gezondheidsdoelstelling niet gehaald werd. Indien de dalende trend zich
verderzette tot en met 2015, kon wel besloten worden dat in de buurt van de 20% gestrand werd.
Huidige rokers (%)
30%
27,1%
25%
22,9%
21,8%
2008
Gezondheidsdoelstelling
2013
20%
15%
10%
5%
0%
2004
Evolutie
Figuur 3. Evolutie huidige rokers bij personen van 16 jaar en ouder in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling op basis
van de Gezondheidsenquête (WIV, 2014).
2.2.3 Subdoelstellingen voor alcohol
2.2.3.1
Subdoelstelling voor personen van 15 jaar en jonger
Achtergrond
Voor de leeftijdsgroep van personen van 15 jaar en jonger luidde de doelstelling als volgt: Bij personen
van 15 jaar en jonger is het percentage dat meer dan één keer per maand drinkt niet hoger dan 20%”.
Het percentage jongeren van 15 jaar en jonger dat maandelijks alcohol drinkt wordt bijgehouden door
de Leerlingenbevraging (VAD, 2016). De basismeting is hierbij 2005 en werd jaarlijks opgevolgd met
uitzondering van 2007. De laatste opgenomen meting is die in 2015.
Resultaten en bespreking
Bij de basismeting in 2015 dronk 26,8% van de leerlingen jonger dan 16 vaker dan één keer per maand
alcohol. Dit percentage kende de afgelopen jaren een geleidelijke daling. Sinds 2010 werd de
doelstelling bereikt. Voor 2015 werd een gelijkwaardig resultaat als vorig jaar behaald en bedroeg het
percentage 12,9% (VAD, 2016).
2.2.3.2 Subdoelstelling voor personen van 15 tot 25 jaar
Voor de leeftijdsgroep van personen van 15 tot 25 jaar luidde de doelstelling als volgt: “Bij de 15- tot
25-jarigen ligt het percentage jongeren dat minstens 1 keer per week 6 glazen op 1 dag drinkt niet
hoger dan 13%”. Deze subdoelstelling werd samen met het streefcijfer bepaald op basis van de
bevraging van de Gezondheidsenquête in 2004 (WIV, 2014).
Tussen 2004 en 2008 werd er echter een grondige wijziging doorgevoerd in de vragen omtrent alcohol.
In de vernieuwde bevraging van de Gezondheidsenquête in 2008 was deze indicator niet meer
opgenomen. Hierdoor is het niet meer mogelijk de (resultaten van de) bevraging in 2004 te vergelijken
met die in 2008 en 2013. Op deze manier is het dus niet mogelijk om deze gezondheidsdoelstelling te
evalueren.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
19/410
Laatste maandgebruik
alcohol (%)
30%
26,8%
27,1%
23,5%
25%
21,4%
19,2%
19,8%
17,2%
20%
15%
13,9%
12,8%
12,9%
2013
2014
2015
10%
5%
0%
2005
2006
2007
2008
Evolutie
2009
2010
2011
2012
Gezondheidsdoelstelling
Figuur 4. Evolutie laatste maand gebruik alcohol bij personen van 15 jaar en jonger in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
2.2.3.3
Subdoelstelling voor personen van 16 jaar en ouder
Achtergrond
Voor de leeftijdsgroep van personen van 16 jaar en ouder waren er twee subdoelstellingen binnen het
thema alcohol, naargelang het geslacht. Deze doelstellingen luidden als volgt: “Bij de mannen van 16
jaar en ouder is het percentage dat meer dan 21 eenheden per week drinkt niet hoger dan 10%” en “Bij
de vrouwen van 16 jaar en ouder is het percentage dat meer dan 14 eenheden per week drinkt niet
hoger dan 4%”. Voor personen 16 jaar en ouder werd dit geëvalueerd op basis van de
Gezondheidsenquête (WIV, 2014). De basismeting is deze uit de Gezondheidsenquête uit 2004. Er
werden twee vervolgmetingen opgenomen, namelijk in 2008 en 2013. Strikt genomen liepen de
gezondheidsdoelstelling tot 2015 maar cijfers uit 2014 of 2015 zijn niet beschikbaar voor de
Gezondheidsenquête.
Resultaten en bespreking
Sinds de basismeeting in 2004 is het percentage mannen van 16 jaar en ouder dat meer dan 21
eenheden per week drinkt bijna gehalveerd. Van een oorspronkelijk cijfer van 13,0% in 2004 naar 7,7%
in 2013. Op basis van dit cijfer uit 2013 kan men dus stellen dat de doelstelling van een percentage
niet hoger dan 10% gehaald is.
In tegenstelling tot doelstelling bij mannen waar een scherpe daling merkbaar is, is eenzelfde daling
bij het percentage vrouwen van 16 jaar en ouder dat meer dan 14 eenheden per week drinkt niet vast
te stellen. Ten opzichte van 2004 is het percentage zelfs gestegen in 2008 van 5,5% naar 6,2%. De
meting in 2013 geeft echter wel een daling aan tot 4,3%, waarvan we op basis van die meting kunnen
concluderen dat dit in de buurt van de doelstelling van 4% strandt. Strikt genomen kan men dus stellen
dat de doelstelling hierbij net gehaald werd.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
20/410
MANNEN
9,9%
10%
VROUWEN
15%
13,0%
Aandeel bij vrouwen (%)
Aandeel bij mannen (%)
15%
7,7%
5%
0%
10%
6,2%
5,5%
4,3%
5%
0%
2004
2008
Evolutie
2013
2004
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling
2008
2013
Gezondheidsdoelstelling
Figuur 5. Evolutie aantal mannen en vrouwen (16 jaar en ouder) dat respectievelijk meer dan 21 en meer dan 14 eenheden
per week drinkt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling op basis van de Gezondheidsenquête (WIV, 2014).
2.2.4 Subdoelstellingen voor illegale drugs
2.2.4.1
Subdoelstelling voor personen van 17 jaar en jonger
Achtergrond
Voor de leeftijdsgroep van personen van 17 jaar en jonger werden er twee subdoelstellingen
opgesteld. Deze doelstellingen luidden als volgt: “Bij personen van 17 jaar en jonger is het percentage
dat ooit cannabis of een andere illegale drug heeft gebruikt niet hoger dan 14%” en “Bij personen van
17 jaar en jonger is het percentage dat 12 maanden voor de bevraging cannabis of een andere illegale
drug heeft gebruikt niet hoger dan 7%”. Deze subdoelstellingen worden geëvalueerd op basis van de
Leerlingenbevraging (VAD, 2016). De basismeting is hierbij 2005 en werd jaarlijks opgevolgd met
uitzondering van 2007. De laatste opgenomen meting is die in 2015.
Resultaten en bespreking
In 2005 had 19,0% van de jongeren tussen 12 en 17 jaar ooit illegale drugs gebruikt. Sindsdien is dat
aandeel al golvend geëvolueerd naar een aandeel rond de 16%. De laatste vijf jaar blijft het ooit gebruik
zo goed als constant (VAD, 2016). De doelstelling werd niet behaald.
Ooitgebruik illegale drugs (%)
Voor het laatstejaarsgebruik werd er de afgelopen jaren een stabiele trend opgetekend. Voor 2014
bedraagt het laatstejaarsgebruik 12,7%. Dit resultaat is hoger dan het startresultaat in 2005, toen het
laatstejaarsgebruik 9,9% bedroeg. Ook het huidige resultaat leunt hierbij aan (12,2%) (VAD, 2016). De
subdoelstelling rond het laatstejaarsgebruik werd overduidelijk niet gehaald.
20%
19,0%
17,0%
16,9%
2008
2009
18,6%
14,4%
15,3%
15,7%
15,8%
16,3%
15,7%
2011
2012
2013
2014
2015
15%
10%
5%
0%
2005
2006
2007
Evolutie
2010
Gezondheidsdoelstelling
Figuur 6. Evolutie ooit gebruik illegale drugs bij personen van 17 jaar en jonger in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
21/410
14%
Laatstejaarsgebruik
illegale drugs (%)
12%
9,9%
10%
10,2%
10,6%
2008
2009
12,7%
12,2%
2014
2015
11,5%
9,9%
9,4%
9,9%
2011
2012
2013
7,8%
8%
6%
4%
2%
0%
2005
2006
2007
Evolutie
2010
Gezondheidsdoelstelling
Figuur 7. Evolutie laatstejaarsgebruik illegale drugs bij personen van 17 jaar en jonger in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
2.2.4.2
Subdoelstelling voor personen van 18 tot 35 jaar
Achtergrond
Voor de leeftijdsgroep van personen van 18 tot 35 jaar luidde de subdoelstelling als volgt: “Bij 18- tot
35-jarigen is het percentage dat 12 maanden voor de bevraging cannabis of een andere illegale drug
heeft gebruikt niet hoger dan 8%”. Voor personen van 18 tot 35 jaar werd dit geëvalueerd op basis van
de Gezondheidsenquête (WIV, 2014). De basismeting is deze uit de Gezondheidsenquête uit 2004. Er
werden twee vervolgmetingen opgenomen, namelijk in 2008 en 2013. Strikt genomen liep de
gezondheidsdoelstelling tot 2015 maar cijfers uit 2014 of 2015 zijn niet beschikbaar voor de
Gezondheidsenquête.
Resultaten en bespreking
Ondanks de initiële stijging van 10,7% in 2004 naar 11,5% in 2008 voor het percentage 18 tot 35-jarigen
dat 12 maanden voor de bevraging cannabis of een andere illegale drugs heeft gebruikt, werd de
doelstelling toch gehaald bij de bevraging in 2013. De resultaten van deze bevraging geven een sterke
daling aan van 2008 (11,5%) tot 2013 (6,7%). Strikt genomen kan men concluderen dat de
gezondheidsdoelstelling behaald werd. Aangezien het aantal vervolgmetingen beperkt zijn en er geen
duidelijke trend waarneembaar is, dient dit echter bevestigd te worden in de komende edities van de
Gezondheidsenquêtes.
14%
Laatstejaarsgebruik
illegale drugs (%)
12%
11,5%
10,7%
10%
6,7%
8%
6%
4%
2%
0%
2004
Evolutie
2008
Gezondheidsdoelstelling
2013
Figuur 8. Evolutie laatstejaarsgebruik illegale drugs bij 18- tot 35-jarigen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling
op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
22/410
2.3 GEZONDHEIDSDOELSTELLING VOOR VOEDING EN BEWEGING
2.3.1 Hoofddoelstelling voeding en beweging
De evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding en beweging werd niet uitgevoerd door
Möbius. De projecthouders van deze evaluatie zijn drie Vlaamse universiteiten (Universiteit Gent, KU
Leuven, Vrije Universiteit Brussel), het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie
(VIGeZ) en het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV). De inhoud in dit luik is grotendeels
overgenomen van de tekst aangeleverd door de projecthouders. Meer informatie rond de actoren
binnen deze evaluatie is terug te vinden in bijlage.
Op 23 oktober 2008 vond de Vlaamse Gezondheidsconferentie plaats te Oostende. Tijdens deze
conferentie werd een voorstel van de gezondheidsdoelstellingen rond voeding en beweging (tweede
generatie doelstellingen) en een voorstel van het Vlaams Actieplan Voeding en Beweging 2009-2015
voorgesteld. Dit actieplan heeft de primaire ambitie om alle inwoners van Vlaanderen aan te zetten
tot meer lichaamsbeweging, minder sedentair gedrag en een evenwichtige voeding met als algemene
leidraad de aanbevelingen van de actieve voedingsdriehoek4.
Op 24 juli 2009 werd de gezondheidsdoelstelling voeding en beweging goedgekeurd door de Vlaamse
regering. De gezondheidsdoelstelling luidde als volgt (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016):
“Het realiseren van gezondheidswinst op bevolkingsniveau door een stijging van het aantal mensen
dat voldoende fysiek actief is, evenwichtig eet en een gezond gewicht nastreeft.”
Daarnaast werden subdoelstellingen geformuleerd voor specifieke gezondheidstopics. Deze
subdoelstellingen situeerden zich binnen vijf gezondheidsthema’s: fysieke activiteit, sedentair gedrag,
evenwichtige voeding, gezond gewicht en borstvoeding.
Strategieën voor het bevorderen en aanleren van gezonde leefgewoonten, en meer bepaald voor
evenwichtig eten en voldoende bewegen, moeten aangepast worden aan elke leeftijdsfase. Daarom
werd ervoor gekozen om ook de subdoelstellingen te evalueren binnen verschillende afgebakende
leeftijdsgroepen. Meer informatie rond de leeftijdsgroepen is terug te vinden in bijlage.
De evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding en beweging steunt op het gebruik van
gegevens uit reeds beschikbare onderzoeksprojecten en databanken. Bij de selectie van de
databanken waren er enkele noodzakelijke voorwaarden waaraan onderzoeksgegevens moesten
voldoen. Deze voorwaarden bepaalden of databanken al-dan-niet in aanmerking kwamen voor de
uiteindelijke evaluatie: de evaluatieperiode, de vergelijkingsbasis en de geldende
gezondheidsaanbevelingen. Uiteindelijk werden databanken gebruikt van zeven verschillende
onderzoeksprojecten: de Gezondheidsenquête van het WIV, de Nationale Voedselconsumptiepeiling
(VCP) van het WIV, Steunpunt Sport, de Participatiesurvey, Jongeren en Gezondheid dat deel uitmaakt
van de internationale studie Health Behaviour in School-Aged Children (HBSC), Voedingsprofiel van de
Vlaamse Kleuter van de Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidskunde van de UGent, en ‘Het kind in
Vlaanderen’ van Kind & Gezin. Meer informatie rond de (selectie van de) onderzoekgegevens is terug
te vinden in bijlage.
4
Informatie over de actieve voedingsdriehoek is terug te vinden op http://www.vigez.be/themas/voeding-en-beweging/actieve-voedingsdriehoek/. Hierbij dient
men op te merken dat deze aanbevelingen op termijn herbekeken worden.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
23/410
2.3.2 Subdoelstellingen voor fysieke activiteit
2.3.2.1 Afbakening
De WGO definieert fysieke activiteit of lichaamsbeweging als “elke lichamelijke beweging
geproduceerd door skeletspieren, die resulteert in energieverbruik boven het rustmetabolisme’’.
Fysieke activiteit is dus een breder begrip dan louter deelname aan sportactiviteiten, het omvat
eveneens activiteiten op het werk, huishoudelijke taken, actieve verplaatsingen en activiteiten tijdens
de vrije tijd.
Fysieke activiteit is een complex gedrag en kan onder meer uitgedrukt en gemeten worden in functie
van de duur, de frequentie en de intensiteit van de activiteiten. De intensiteit wordt in het algemeen
onderverdeeld volgens lichte, matige en zwaar intensieve activiteiten en wordt meestal uitgedrukt als
veelvoud van het rustmetabolisme of MET-waarde5. Licht intensieve activiteiten zijn activiteiten zoals
staan, de afwas doen en traag wandelen (MET-waarde tussen 1,5 en 3,0). Activiteiten aan matige
intensiteit zijn onder andere wandelen, fietsen, tuinieren, een bed opmaken en poetsen (MET-waarde
tussen 3,0 en 5,9). Vanaf matige activiteiten verhoogt de hartslag en versnelt de ademhaling.
Activiteiten aan zware intensiteit zijn inspanningen waarbij men buiten adem geraakt en gaat zweten,
zoals joggen, mountainbiken, meubilair verhuizen en voetballen (MET-waarde vanaf 6,0 en meer)
(Ainsworth, et al., 2011).
2.3.2.2
Subdoelstellingen voor adolescenten
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek en de WGO moeten kinderen en
adolescenten dagelijks minstens 60 minuten fysiek actief zijn aan matig tot zwaar intense activiteit.
Deze activiteitsaanbeveling impliceert dat kinderen en adolescenten op elke dag van de week de 60
minuten aanbeveling dienen te behalen om als voldoende fysiek actief te worden beschouwd.
De subdoelstelling voor adolescenten luidde als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage adolescente
jongens en meisjes dat de aanbeveling haalt voor fysieke activiteit met 10%-punten”. Voor de evaluatie
van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij adolescenten werd gebruik gemaakt van
gegevens van de Vlaamse studie Jongeren en Gezondheid, die deel uitmaakt van de internationale
HBSC-studie. Voor de basismeting van fysieke activiteit bij adolescenten werd beroep gedaan op de
Vlaamse onderzoeksronden van 2002 en 2006, waarbij het gemiddelde over beide onderzoeksronden
als basismeting werd gebruikt. Voor de recente en dus vergelijkende meting werd gebruik gemaakt
van de Vlaamse HBSC-gegevens van 2014. Meer informatie is terug te vinden in bijlage.
Resultaten
De analyse van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij adolescenten werd opgesplitst
volgens twee leeftijdscategorieën: 12-tot 14-jarigen en 15-tot 18-jarigen.
Fysieke activiteit bij 12- tot 14-jarigen
Bij de basismeting was het percentage van 12- tot 14-jarige jongens dat de activiteitsaanbeveling
haalde 17,3%. In 2014 was dit percentage gestegen tot 19,1%. Deze stijging is echter onvoldoende voor
het behalen van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit. Het percentage van 12- tot 14-jarige
meisjes dat bij de basismeting de activiteitsaanbeveling haalde was 8,5%. In 2014 was dit percentage
gestegen tot 12,8%, een duidelijk positieve trend maar onvoldoende voor het bereiken van de beoogde
10% stijging.
5
In het oorspronkelijk ontwerp van de gezondheidsdoelstellingen werd de PAL (Physical Activity Level) opgenomen als evaluatieparameter. Deze parameter kon
echter niet geëvalueerd worden omdat (1) hier onvoldoende gegevens van beschikbaar waren bij de vervolgmeting van 2014, (2) de PAL niet opgenomen is in de
huidige aanbevelingen voor fysieke activiteit. De PAL werd dus niet opgenomen bij de uiteindelijke evaluatie van deze gezondheidsdoelstellingen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
24/410
JONGENS
MEISJES
30%
25%
19,1%
17,3%
20%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
30%
15%
10%
5%
0%
2004
Evolutie
25%
20%
12,8%
15%
8,5%
10%
5%
0%
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
2004
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 9. Evolutie van het percentage 12- tot 14-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling voor fysieke activiteit behaalt
in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Fysieke activiteit bij 15- tot 18-jarigen
De basismeting voor fysieke activiteit bij 15- tot 18-jarigen toonde aan dat 14,3% van de Vlaamse
jongens de activiteitsaanbeveling behaalde. In de recente bevraging van 2014 was dit percentage
gestegen tot 15,6%. De beperkte stijging is echter onvoldoende voor het behalen van de
gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit in deze doelgroep. Bij de meisjes behaalde 7,7% de
richtlijn voor fysieke activiteit bij de basismeting. In 2014 daalde dit percentage tot 7,1%. Bij de 15- tot
18-jarige meisjes is dus nauwelijks een evolutie in percentage dat de fysieke activiteitsnorm haalt, waar
te nemen. De beoogde stijging van 10% werd niet bereikt.
MEISJES
30%
25%
25%
20%
14,3%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
JONGENS
30%
15,6%
15%
10%
5%
0%
2004
Evolutie
20%
15%
7,7%
10%
7,1%
5%
0%
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
2004
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 10. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling voor fysieke activiteit
behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Ondanks de licht stijgende trend of status quo werd de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit
voor geen enkele subgroep van adolescenten gehaald. De evolutie is enigszins positiever bij de 12- tot
14-jarigen in vergelijking met de 15- tot 18-jarige adolescenten. Vooral de stijging bij 12- tot 14-jarige
meisjes is aanzienlijk. Deze laatste bevinding is hoopgevend aangezien uit de analyses blijkt dat minder
meisjes de activiteitsaanbeveling halen ten opzichte van jongens in beide leeftijdsgroepen. Bij de 15tot 18-jarigen is deze inhaalbeweging van meisjes echter niet waar te nemen. Verder blijkt dat meer
12- tot 14-jarige adolescenten de 60 minuten aanbeveling behalen in vergelijking met de 15-tot 18jarige adolescenten op beide evaluatiemomenten.
De prevalentiepercentages van 2014 zijn beduidend verschillend van de recente cijfers van de VCP
2014. Uit de rapportering van de VCP 2014 bleek slechts 4,2% van de adolescente jongens en 0,5% van
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
25/410
de meisjes (10-17 jaar) de activiteitsaanbeveling te behalen ten opzichte van 17,2% en 12,9% van de
totale groep adolescenten in de huidige analyse van 2014 (12-18 jaar) (World Health Organization,
2011).
Methodologische verschillen liggen vermoedelijk aan de basis van deze discrepantie. Vooreerst zijn de
resultaten van de VCP 2014 gebaseerd op een objectieve meting van fysieke activiteit door middel van
accelerometers terwijl de huidige HBSC-gegevens van 2014 steunen op zelfrapportering. Daarnaast is
het bekend dat de gekozen drempelwaarde voor matige fysieke activiteit bij het gebruik van
accelerometers een aanzienlijke invloed uitoefent op de uiteindelijke prevalentiecijfers. Het
vergelijken van deze prevalentiepercentages tussen beide studies is daarom in principe niet mogelijk.
Een constante in beide studies is het relatief laag percentage van adolescenten dat de
activiteitsaanbeveling behaalt. Dit heeft onder meer te maken met een strengere benadering van de
aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek en de WGO, waarbij niet wordt gekeken naar het
behalen van gemiddeld 60 minuten aan matige tot zware intensiteit (MVPA) gespreid over zeven dagen
maar eerder naar het behalen van 60 minuten MVPA op elke afzonderlijke dag van de week.
2.3.2.3
Subdoelstellingen voor volwassenen
Achtergrond
De gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij volwassenen werd geëvalueerd aan de hand van
twee verschillende aanbevelingen: de oorspronkelijke aanbeveling die vooropgesteld werd bij het
formuleren van de gezondheidsdoelstellingen en de aanbeveling van het WGO. Volgens de
oorspronkelijke aanbeveling moeten volwassenen minstens vijf dagen van de week minimaal 30
minuten bewegen aan matige intensiteit of drie dagen per week gedurende minstens 20 minuten aan
zware intensiteit (of een equivalente combinatie van matige en zware intensiteit). De aanbeveling van
de WGO luidt dat volwassenen wekelijks minstens 150 minuten aan matige intensiteit moeten
bewegen of wekelijks 75 minuten aan zware intensiteit Deze laatste aanbeveling van het WGO wordt
ook overwogen voor de actualisatie van de actieve voedingsdriehoek.
De subdoelstelling voor volwassenen luidde als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage mannen en
vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor fysieke activiteit met 10%-punten”. Voor de evaluatie van de
gezondheidsdoelstellingen voor fysieke activiteit bij volwassenen werd gebruik gemaakt van gegevens
uit verschillende grootschalige databanken die de International Physical Activity Questionnaire (IPAQ)
gebruiken als basis voor hun bevraging over fysieke activiteit. Voor de baselinewaarden werden de
IPAQ-gegevens gebruikt van de Voedselconsumptiepeiling 2004; de Gezondheidsenquête 2004; en het
Steunpunt Sport, Bewegen en Gezondheid 2002-2006. Voor de vergelijkende meting van 2014 werden
de IPAQ-gegevens gebruikt van de Gezondheidsenquête 2014; de Vlaamse Participatiesurvey 2014; en
het Steunpunt Sport 2012-2015. Meer informatie is terug te vinden in bijlage.
Resultaten
De analyse van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij volwassenen werd opgesplitst
volgens twee leeftijdscategorieën: 19- tot 59-jarigen en 60- tot 64-jarigen.
Fysieke activiteit bij 19- tot 59-jarigen
Bij de basismeting was het percentage volwassen mannen dat de oorspronkelijke aanbeveling voor
fysieke activiteit behaalde 35,4%. Bij de vergelijkende meting in 2014 was dit percentage gestegen tot
48,8%. Met deze stijging van 13,4%-punten werd de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij
19- tot 59-jarige mannen behaald.
Bij de vrouwen behaalde 23,9% de activiteitsaanbeveling bij de basismeting ten opzichte van 31,6% bij
de vergelijkende meting in 2014. Deze positieve evolutie was echter onvoldoende voor het behalen
van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij de vrouwen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
26/410
MANNEN
VROUWEN
60%
48,8%
50%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
60%
40%
30%
35,4%
20%
10%
0%
50%
40%
30%
20%
31,6%
23,9%
10%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 11. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de oorspronkelijke aanbeveling voor
fysieke activiteit behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Wanneer we fysieke activiteit evalueren aan de hand van de meer recente WGO-aanbeveling dan
krijgen we een licht ander beeld. Bij de mannen zien we een evolutie van 60,4% in 2004 naar 68,3% in
2014. Bij de vrouwen zien we een evolutie van 44,6% in 2004 naar 48,3% in 2014. Deze stijgingen zijn
echter onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij 19- tot
59-jarigen.
VROUWEN
80%
80%
70%
70%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
MANNEN
68,3%
60%
60,4%
50%
40%
30%
20%
60%
50%
40%
44,6%
48,3%
30%
20%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 12. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de WGO-aanbeveling voor fysieke
activiteit behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Fysieke activiteit bij 60- tot 64-jarigen
Ook bij de oudere volwassenen is er steeds een positieve evolutie vast te stellen. Wanneer we fysieke
activiteit evalueren aan de hand van de oorspronkelijke aanbeveling dan zien we een stijging van het
aantal 60- tot 64-jarige mannen dat de aanbeveling haalt van 31,1% bij de basismeting tot 38,3% bij
de vergelijkende meting. Bij vrouwen zien we een evolutie van 21,0% bij de basismeting naar 24,0% in
2014. In beide geslachten is deze stijging onvoldoende voor het behalen van de
gezondheidsdoelstelling.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
27/410
VROUWEN
60%
60%
50%
50%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
MANNEN
40%
30%
38,3%
31,3%
20%
10%
0%
40%
30%
20%
24,0%
21,0%
10%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 13. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de oorspronkelijke aanbeveling voor
fysieke activiteit behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Als we de WGO-aanbeveling hanteren zien we een evolutie van 60- tot 64-jarige mannen dat de
aanbeveling behaalt van 58,1% bij de basismeting tot 66,5% bij de vergelijkende meting. Bij de
vrouwen stijgt het percentage van 43,8% in 2004 naar 49,2% in 2014. Zowel voor mannen als voor
vrouwen is deze stijging onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling van fysieke
activiteit.
VROUWEN
80%
70%
70%
66,5%
60%
50%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
MANNEN
80%
58,1%
40%
30%
20%
60%
50%
40%
49,2%
43,8%
30%
20%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 14. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de WGO-aanbeveling voor fysieke
activiteit behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Er is een positieve evolutie waar te nemen in het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor
fysieke activiteit behaalt. Alle subgroepen doen een stap vooruit, onafhankelijk van de gehanteerde
aanbeveling. Echter, met een stijging van 13,4%-punten werd de gezondheidsdoestelling voor fysieke
activiteit enkel bereikt bij de groep van 19- tot 59-jarige mannen wanneer de oorspronkelijke
aanbeveling gehanteerd werd. De stijgende prevalentiecijfers tonen aan dat er positieve resultaten
zijn geboekt met het beleid op Vlaams niveau.
Wanneer we kijken naar geslachtsverschillen dan zien we dat op beide meetmomenten en zowel bij
de 19- tot 59-jarige als bij de 60- tot 64-jarige volwassenen aanzienlijk meer mannen de aanbeveling
behalen in vergelijking met de vrouwen. Bovendien is stijging in fysieke activiteit over de
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
28/410
evaluatieperiode van 10 jaar steeds meer uitgesproken bij mannen in vergelijking met vrouwen. Verder
zien we dat de prevalentiecijfers van de 60- tot 64-jarigen over het algemeen lager liggen ten opzichte
van de 19- tot 59-jarigen. Gezien de eerder beperkte steekproefomvang bij de 60- tot 64-jarigen in
2014 lijkt het ons echter aangewezen om de nodige voorzichtigheid aan de dag te leggen bij de
interpretatie van de resultaten van deze leeftijdsgroep. Een bijkomende vaststelling is de invloed van
de gehanteerde aanbeveling op de prevalentiecijfers van fysieke activiteit. De meer recente WHOaanbeveling voor fysieke activiteit is duidelijk minder streng dan de oorspronkelijke aanbeveling, in die
zin dat beduidend meer volwassenen de richtlijn behalen bij de WHO-aanbeveling ondanks het feit dat
dezelfde proefgroep geëvalueerd werd.
De evolutie in prevalentiecijfer over de tijd aan de hand van de huidige gegevens verschilt enigszins
van de evolutie die gerapporteerd werd in de Gezondheidsenquête van 2013. In 2004 rapporteerde
de Gezondheidsenquête een prevalentiecijfer op Vlaams niveau van 41% bij de 15- tot 75-jarigen),
waarna het percentage steeg tot 45% in 2008, om daarna terug te dalen tot 40% in 2013. In
tegenstelling tot de huidige resultaten (stijging van 10,9%-punten bij de 19- tot 59-jarigen bij de
oorspronkelijke aanbeveling) is er bij de Gezondheidsenquête geen positieve evolutie waar te nemen
over de evaluatieperiode van ongeveer 10 jaar. Een belangrijke nuance hierbij is dat het leeftijdsbereik
bij de gezondheidsenquête (15- tot 75-jarigen) niet gelijkloopt met het leeftijdsbereik van de
gezondheidsdoelstellingen. Daarnaast zijn er ook enkele methodologische verschillen in
berekeningswijze van het prevalentiecijfer. De prevalentiecijfers van de recente VCP 2014 zijn niet
vergelijkbaar met de huidige cijfers omwille van een verschillende definiëring van matige tot zware
fysieke activiteit in de VCP. In de VCP werd ook de totale tijd gespendeerd aan wandelen (alle
intensiteiten) opgenomen, wat tot een overschatting van de prevalentiecijfers leidt.
2.3.3 Subdoelstellingen voor sedentair gedrag
2.3.3.1 Afbakening
Sedentair gedrag omvat alle activiteiten die men uitvoert in zittende of liggende houding én
gekenmerkt worden door een laag energieverbruik. De slaaptijd valt hier echter niet onder. Het
energieverbruik bij sedentair gedrag komt overeen met een MET-waarde6 tussen 1,0 en 1,5.
Voorbeelden van sedentaire activiteiten zijn tv-kijken, computeren, tabletgebruik, zitten op school, op
het werk of in de auto. Sedentair gedrag en fysieke activiteit zijn onafhankelijke gezondheidsthema’s
aangezien ze elk beïnvloed worden door andere factoren. Beide gezondheidsthema’s zijn dus geen
tegengestelden; personen die voldoende fysiek actief zijn kunnen tegelijkertijd ook veel zitten en
omgekeerd (Van Acker & De Meester, 2015). Dit inzicht werd pas verworven tijdens de looptijd van de
gezondheidsdoelstellingen.
Overigens is de definitie van sedentair gedrag de voorbije jaren veranderd omwille van nieuwe
inzichten binnen dit gezondheidsthema. De huidige definitie en geldende meetmeetmethoden van
sedentair gedrag verschillen dan ook van de definitie en meetmethoden die oorspronkelijk werd
opgenomen in het Vlaams Actieplan Voeding en Beweging.
2.3.3.2
Subdoelstellingen voor adolescenten
Achtergrond
Tot op vandaag bestaat er geen internationale aanbeveling met betrekking tot algemeen sedentair
gedrag bij jongeren, en bijgevolg geen afgebakende definitie van ‘een sedentair adolescent’. Omdat
de oorspronkelijke gezondheidsdoelstelling voor sedentair gedrag echter uitging van laag
6
In het oorspronkelijk ontwerp van de gezondheidsdoelstellingen werd de PAL (Physical Activity Level) opgenomen als evaluatieparameter. Deze parameter kon
echter niet geëvalueerd worden omdat (1) hier onvoldoende gegevens van beschikbaar waren bij de vervolgmeting van 2014, (2) de PAL niet opgenomen is in de
huidige aanbevelingen voor sedentair gedrag. De PAL werd dus niet opgenomen bij de uiteindelijke evaluatie van deze gezondheidsdoelstellingen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
29/410
energieverbruik en weinig fysieke activiteit (PAL of Physical Activity Level), en wegens de beperkingen
van de beschikbare gegevens, werd beslist om het percentage adolescenten te berekenen die
aangaven dat ze geen enkele dag van de week minstens 60 minuten actief zijn aan matige tot zware
intensiteit.
Voor één specifiek domein van sedentair gedrag, namelijk de schermtijd, is er wel een Vlaamse (cfr.
actieve voedingsdriehoek) en internationale aanbeveling voor jongeren voorhanden. Volgens deze
aanbeveling dienen kinderen en adolescenten schermtijd te beperken tot een maximum van 2 uur per
dag (Tremblay, Leblanc, Janssen, Kho, & Hicks, 2011).
Er waren twee subdoelstellingen voor adolescenten en deze luidden als volgt: “Tegen 2015 daalt het
percentage jongens en meisjes met een sedentaire leefstijl tijdens de adolescentie met 10%-punten” en
“Tegen 2015 stijgt het percentage adolescente jongens en meisjes dat de aanbeveling voor schermtijd
haalt met 10%-punten”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling rond sedentair gedrag bij
adolescenten werd gebruik gemaakt van gegevens van de Vlaamse studie Jongeren en Gezondheid
(HBSC). Omwille van de oorspronkelijke gezondheidsdoelstelling voor sedentair gedrag waarbij
uitgegaan werd van een laag energieverbruik en weinig fysieke activiteit, werd de vraag over fysieke
activiteit gebruikt om algemeen sedentair gedrag bij adolescenten na te gaan. Voor de basismeting
van algemeen sedentair gedrag bij adolescenten werd beroep gedaan op de Vlaamse
onderzoeksronden van 2002 en 2006, waarbij het gemiddelde over beide onderzoeksronden als
basismeting werd gebruikt. Voor de recente en dus vergelijkende meting werd gebruik gemaakt van
de Vlaamse HBSC-gegevens van 2014. Voor de basismeting van schermtijd werden enkel de HBSCgegevens van 2006 opgenomen aangezien één deelaspect van de schermtijd (het spelen van
computerspelletjes) niet bevraagd werd in 2002. Voor de vergelijkende meting werd gebruik gemaakt
van de HBSC-gegevens van 2014. Meer informatie is terug te vinden in bijlage.
Resultaten
De analyse van de gezondheidsdoelstellingen voor sedentair gedrag bij adolescenten werd opgesplitst
volgens twee leeftijdscategorieën: 12- tot 14-jarigen en 15- tot 18-jarigen.
Sedentair gedrag bij 12- tot 14-jarigen
Bij de basismeting was het percentage 12- tot 14-jarige jongens met een sedentaire leefstijl 6,3%
(interpretatie volgens de beperkingen van de beschikbare data) ten opzichte van 3,0% in 2014. Het
percentage meisjes met en sedentaire leefstijl daalde van 6,3% bij de basismeting tot 3,9% in 2014.
Deze daling bij de jongens en meisjes is onvoldoende voor het behalen van de vooropgestelde
gezondheidsdoelstelling van slechts 2% adolescenten met een sedentaire leefstijl in 2014.
JONGENS
MEISJES
8%
10%
Sedentairen (%)
Sedentairen (%)
10%
6,3%
6%
4%
3,0%
2%
8%
6,3%
6%
3,9%
4%
2%
0%
0%
2004
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
2004
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 15. Evolutie van het percentage 12- tot 14-jarige jongens en meisjes met een sedentaire leefstijl in vergelijking met
de gezondheidsdoelstelling.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
30/410
Het percentage 12- tot 14-jarige jongens dat de aanbeveling voor schermtijd behaalt, bleef met 7,1%
in 2004 en 7,5% in 2014 ongeveer gelijk over de evaluatieperiode. Bij 12- tot 14-jarige meisjes is er een
lichte daling waar te nemen in het percentage dat de aanbeveling haalt van 10,3% bij de basismeting
tot 8,6% bij de vergelijkende meting. In beide geslachten wordt de gezondheidsdoelstelling voor
schermtijd bij 12- tot 14-jarigen niet gehaald.
JONGENS
MEISJES
30%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
30%
20%
10%
7,1%
7,5%
2004
2014
0%
20%
10%
10,3%
8,6%
0%
Evolutie
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 16. Evolutie van het percentage 12- tot 14-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling voor schermtijd behaalt in
vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Sedentair gedrag bij 15- tot 18-jarigen
Bij de basismeting was het percentage 15- tot 18-jarige jongens met een sedentaire leefstijl 8,9%
(interpretatie volgens de beperkingen van de beschikbare data) tegenover 6,1% in 2014. Bij meisjes
daalde het percentage respondenten met een sedentaire leefstijl van 11,2% bij de basismeting naar
8,0% in 2014. Ondanks de positieve evolutie werd de gezondheidsdoelstelling van slechts 2% in 2014
niet bereikt voor deze leeftijdsgroep.
JONGENS
MEISJES
20%
Sedentairen (%)
Sedentairen (%)
20%
15%
10%
8,9%
6,1%
5%
15%
11,2%
10%
8,0%
5%
0%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 17. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes met een sedentaire leefstijl in vergelijking met
de gezondheidsdoelstelling.
Het percentage 15- tot 18-jarige jongens dat de aanbeveling voor schermtijd behaalt, bedroeg 8,4% bij
de basismeting ten opzichte van 6,5% bij de vergelijkende meting. Ook voor meisjes is er een negatieve
evolutie waar te nemen met 11,9% bij de basismeting tegenover 7,0% in 2014. Met een daling van de
jongens en meisjes die de aanbeveling voor schermtijd behalen, werd de gezondheidsdoelstelling voor
schermtijd duidelijk niet bereikt.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
31/410
JONGENS
MEISJES
30%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
30%
20%
10%
8,4%
6,5%
0%
20%
10%
11,9%
7,0%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 18. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling voor schermtijd behaalt in
vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Bovenstaande resultaten duiden op een positieve evolutie in het totale sedentair gedrag bij Vlaamse
jongeren tijdens de afgelopen 10 jaar (interpretatie van het begrip sedentair volgens de beperkingen
van de beschikbare data). De daling in sedentair gedrag bleek echter onvoldoende voor het behalen
van de beoogde gezondheidsdoelstelling van slechts 2% Vlaamse adolescenten met een sedentaire
leefstijl. De resultaten voor schermtijd geven meteen een gedeeltelijke verklaring voor het niet
behalen van de gezondheidsdoelstelling. Voor dit specifieke domein van sedentair gedrag nemen we
namelijk een daling waar van het percentage jongeren dat de gezondheidsaanbeveling van maximaal
2 uur schermtijd per dag behaalt. Meer dan waarschijnlijk kan deze vaststelling verklaard worden door
de almaar stijgende digitalisering en de enorme toename in het aanbod van schermactiviteiten voor
jongeren tijdens het voorbije decennium.
Als we kijken naar de verschillende subgroepen dan zien we dat het percentage adolescenten met een
sedentaire leefstijl hoger ligt bij de 15- tot 18-jarigen in vergelijking met de 12-tot 14-jarigen. Verder
zien we ook dat er in 2014 een - weliswaar beperkt - verschil waar te nemen is tussen de geslachten,
waarbij er iets meer meisjes een sedentaire leefstijl op nahielden in vergelijking met jongens. De
evolutie van zowel algemeen sedentair gedrag als schermtijd over de evaluatieperiode van 10 jaar is
gelijklopend voor de beide geslachten en leeftijdsgroepen, enkel bij de 12- tot 14-jarige jongens zien
we dat het percentage dat de aanbeveling voor schermtijd behaalt ongeveer status quo is gebleven.
Uit een bijkomende analyse voor schermtijd blijkt overigens dat beduidend meer adolescenten de
aanbeveling behalen op weekdagen (14,6%) ten opzichte van weekenddagen (7,0%) en dit in beide
geslachten en beide leeftijdsgroepen.
Uit de resultaten van de recente VCP 2014 blijkt dat 10- tot 17-jarige adolescenten gemiddeld 8 uur en
44 minuten per dag spenderen aan sedentaire activiteiten. Omwille van het verschil in definiëring van
algemeen sedentair gedrag, het verschil in methodologie, en het verschil in gemeten parameters is het
echter niet mogelijk om onze resultaten rechtsreeks te vergelijken met deze van de VCP 2014, maar
desondanks zijn er enkele tendensen vast te stellen. Zo stelde men bij de VCP 2014 eveneens vast dat
de mate van sedentair gedrag beduidend hoger lag bij oudere (14-17 jaar) ten opzichte van jongere
(10-13 jaar) adolescenten en dat meisjes gemiddeld meer tijd aan sedentair gedrag spendeerden ten
opzichte van jongens. Ook het percentage adolescenten dat de aanbeveling voor schermtijd behaalde
in de VCP lag beduidend lager op weekdagen ten opzichte van weekenddagen (Bel, De Ridder, Lebacq,
Ost, & Teppers, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
32/410
2.3.3.3
Subdoelstellingen voor volwassenen
Achtergrond
Net zoals bij adolescenten bestaat er voor volwassenen tot op vandaag geen éénduidige aanbeveling
met betrekking tot algemeen sedentair gedrag, en bijgevolg geen afgebakende definitie van ‘een
sedentair volwassene’. Omdat de oorspronkelijke gezondheidsdoelstelling voor sedentair gedrag
echter uitging van laag energieverbruik (PAL of physical activity level), en wegens de beperkingen van
de beschikbare gegevens, werd beslist om een sedentaire drempel te bepalen ter hoogte van het
onderste tertiel in activiteitsniveau bij de basismeting. Het activiteitsniveau van de 33% minst actieve
volwassenen correspondeerde met een maximum van 60 minuten fysieke activiteit per week aan
matige tot zware intensiteit. Respondenten die minder dan 60 minuten actief waren op weekbasis
werden aanzien als personen met een sedentaire leefstijl.
De subdoelstelling voor volwassenen luidde als volgt: “Tegen 2015 daalt het percentage mannen en
vrouwen met een sedentaire leefstijl met 10%-punten”. De evolutie van het percentage sedentaire
volwassenen werd in kaart gebracht aan de hand van dezelfde gegevens als bij de
gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij volwassenen. Voor de baselinemeting werden de
IPAQ-gegevens gebruikt van de Voedselconsumptiepeiling 2004; de Gezondheidsenquête 2004; en het
Steunpunt Beleidsrelevant Onderzoek Sport, Bewegen en Gezondheid 2002-2006. Bij de vergelijkende
meting werd gebruik gemaakt van de IPAQ-gegevens van de Gezondheidsenquête 2014; de Vlaamse
Participatiesurvey 2014; en het Vlaamse Steunpunt Sport 2012-2015. Meer informatie is terug te
vinden in bijlage.
Resultaten
De analyse van de gezondheidsdoelstelling voor sedentair gedrag bij volwassenen werd opgesplitst
volgens twee leeftijdscategorieën: 19- tot 59-jarigen en 60- tot 64-jarigen.
Sedentair gedrag bij 19- tot 59-jarigen
Bij de basismeting was het percentage 19- tot 59-jarige mannen met een sedentaire leefstijl 28,1%
tegenover 21,1% bij de vergelijkende meting van 2014 (interpretatie volgens de beperkingen van de
beschikbare data). Ondanks de positieve evolutie is deze daling onvoldoende voor het behalen van de
vooropgestelde gezondheidsdoelstelling. De prevalentiecijfers van de vrouwen tonen eveneens een
daling in het percentage respondenten met een sedentaire leefstijl van 39,8% bij de basismeting ten
opzichte van 36,4% in 2014. Ook hier is de daling onvoldoende voor het behalen van de
gezondheidsdoelstelling voor sedentair gedrag.
MANNEN
VROUWEN
50%
50%
40%
40%
30%
Sedenntair (%)
Sedentair (%)
39,8%
28,1%
21,1%
20%
10%
36,4%
30%
20%
10%
0%
0%
2004
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
2004
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 19. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen met een sedentaire leefstijl in vergelijking
met de gezondheidsdoelstelling.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
33/410
Sedentair gedrag bij 60-64-jarigen
Bij de leeftijdsgroep van 60- tot 64-jarigen zien we een daling van 34,6% mannen met een sedentaire
leefstijl bij de basismeting tot 25,0% bij de vergelijkende meting (interpretatie volgens de beperkingen
van de beschikbare data). Met een daling van afgerond 10% werd de gezondheidsdoelstelling voor
sedentair gedrag voor deze doelgroep bereikt. Het percentage vrouwen met een sedentaire leefstijl
daalde van 47,8% bij de basismeting tot 40,1% bij de vergelijkende meting. Ondanks deze daling werd
de gezondheidsdoelstelling hier echter niet bereikt.
VROUWEN
60%
50%
50%
40%
Sedenntair (%)
Sedentair (%)
MANNEN
60%
34,6%
25,0%
30%
40,1%
40%
30%
20%
20%
10%
10%
0%
47,8%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 20. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen met een sedentaire leefstijl in vergelijking
met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Sedentair gedrag evolueerde in de positieve richting bij alle subgroepen over de evaluatieperiode van
10 jaar. Bij de groep van 19- tot 59-jarigen was de daling weliswaar onvoldoende voor het behalen van
de gezondheidsdoelstelling. Bij de groep van 60- tot 64-jarigen behaalden enkel de mannen de
vooropgestelde 10%-punten daling in percentage respondenten met een sedentaire leefstijl. Ook hier
moeten we weer de kanttekening maken dat de proefgroep van 60- tot 64-jarigen in 2014 eerder
beperkt is in omvang.
Wanneer wij kijken naar verschillen in het percentage personen met een sedentaire leefstijl tussen
zowel de beide geslachten als beide leeftijdsgroepen dan merken we twee constanten. Vooreerst ligt
het percentage hoger bij de vrouwen in vergelijking met de mannen op alle meetmomenten en in
beide leeftijdsgroepen. Daarnaast ligt het percentage van personen met een sedentaire leefstijl hoger
voor de 60- tot 64-jarige volwassenen in vergelijking met de 19- tot 59-jarigen op alle meetmomenten
en in beide geslachten.
Uit de cijfers van de recente VCP 2014 blijkt dat Vlaamse volwassenen (18-64 jaar) gemiddeld 6 uur en
52 minuten zittend doorbrengen per dag. Omwille van het verschil in definiëring van algemeen
sedentair gedrag, het verschil in methodologie, en het verschil in gemeten parameters is het echter
niet mogelijk om onze prevalentiecijfers rechtsreeks te vergelijken met deze van de recente VCP
2014.Desondanks is het mogelijk om enkele tendensen te belichten. Gelijklopend met onze
bevindingen, waarbij meer mannen er een sedentaire leefstijl op nahielden, was de gemiddelde zittijd
van mannen in de VCP 2014 hoger dan bij de vrouwen (weliswaar niet significant). Voor leeftijd werd
er bij de VCP een omgekeerde tendens in zittijd waargenomen, waarbij er een lichte daling in
gemiddelde dagelijkse zittijd werd vastgesteld met stijgende leeftijd, ook hier waren deze verschillen
echter niet significant.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
34/410
2.3.4 Subdoelstelling voor evenwichtige voeding
2.3.4.1 Afbakening
Er werden subdoelstellingen geformuleerd voor vier essentiële voedingsmiddelen van de actieve
voedingsdriehoek (water, groenten, fruit, en melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten) en de
restgroep. Bij de kleuters (3- tot 5-jarigen) werd er geen subdoelstelling opgenomen van de restgroep
en bij adolescenten van 12 tot 14 jaar waren er enkel bruikbare gegevens op populatieniveau
beschikbaar voor de voedingsmiddelen groenten en fruit.
Water of vocht is een essentieel onderdeel van het lichaam aangezien 65% van het volwassen
menselijk lichaam bestaat uit water of vocht. Inname van voldoende voedingsmiddelen uit de
watergroep is dan ook essentieel om onze natuurlijke vochtbalans op peil te houden.
Voedingsmiddelen uit de watergroep zijn voornamelijk dranken die weinig of geen energie leveren
(maximaal 5 kcal per 100 ml) en een laag natriumgehalte bevatten (bij voorkeur niet meer dan 20 mg
per 100 ml, maximaal 100 mg natrium per 100 ml). Dranken die tot de watergroep behoren zijn water
(inclusief gearomatiseerd water met een nul energie-inhoud), koffie, thee, kruidenthee en light
frisdranken. Niet alle dranken behoren bijgevolg tot de watergroep. Zo zijn er ook dranken opgenomen
in andere groepen van de actieve voedingsdriehoek omdat deze niet alleen vocht maar ook andere
voedingsstoffen aanbrengen (VIGeZ, 2016). In de huidige evaluatie werd de samenstelling van de
watergroep bij kleuters beperkt tot enkel water en gearomatiseerd water met een nul energie-inhoud
is opgenomen.
Groenten vormen een belangrijk onderdeel van onze dagelijkse voeding. Groenten zijn een belangrijke
bron van vocht, koolhydraten, voedingsvezels, mineralen zoals ijzer, kalium, calcium
en vitaminen zoals vitamine C, vitamine B1, vitamine B2, foliumzuur en bètacaroteen. Van nature zijn
groenten vetarm en leveren ze bioactieve stoffen waaronder antioxidanten. Omdat niet alle groenten
dezelfde soort en hoeveelheid mineralen en vitaminen bevatten, is afwisseling in consumptie van
groentesoort erg belangrijk.
Zowel verse groenten, diepvriesgroenten, blikgroenten, groenten uit bokaal (bij voorkeur zonder zout
en room- of saustoevoegingen) en groentesoep (nettogewicht van de groenten) worden tot de groep
groenten gerekend. Groentesap werd daarentegen niet opgenomen in de huidige evaluatie omdat zij
doorgaans veel minder voedingsvezels, koolhydraten, vitaminen en mineralen bevatten. Ook
peulvruchten zoals kikkererwten, witte bonen, linzen, gedroogde erwten en kapucijners worden niet
tot de groep groenten gerekend. Deze bevatten een aanzienlijke hoeveelheid proteïnen en zetmeel en
worden bijgevolg bij de groep vlees, vis, eieren en vervangproducten ondergebracht (VIGeZ, 2016).
Fruit levert net zoals groenten vocht, koolhydraten, voedingsvezels, mineralen, vitaminen en
antioxidanten. In tegenstelling tot groenten die voornamelijk meervoudige koolhydraten bevatten,
bevat fruit eerder enkelvoudige koolhydraten.
Met fruit wordt niet alleen vers fruit bedoeld maar eveneens fruit uit de diepvries, blikfruit (op siroop,
eigen sap of water), fruitmoes en gedroogd fruit. Naar voedingswaarde toe blijft vers fruit weliswaar
de beste keuze. Fruitsap werd in de huidige evaluatie niet opgenomen binnen de fruitgroep omwille
van de hoge caloriewaarde (40 à 45 kcal/100 ml). Ook noten worden niet tot de fruitgroep gerekend
omdat ze een aanzienlijke hoeveelheid proteïnen en een hoog vetgehalte bevatten. Daarom worden
noten – net zoals peulvruchten – ondergebracht bij de groep met vlees, vis, eieren en
vervangproducten. Hoewel confituur gemaakt wordt op basis van fruit, behoort het niet tot de
fruitgroep. Confituur bevat namelijk veel (toegevoegde) suikers en niet dezelfde vitaminen, mineralen
en vezels als vers fruit. Daarom wordt confituur ondergebracht bij de restgroep (VIGeZ, 2016).
Melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten zijn een erg belangrijke bron van mineralen
(voornamelijk calcium), eiwitten en vitaminen van de B-groep (B2 en B12). Halfvolle en volle
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
35/410
melkproducten kunnen eveneens vitamine A en D bevatten. Calcium is een essentiële voedingsstof die
bijdraagt tot de opbouw en het onderhoud van het botstelsel. Naast calcium is melk ook rijk aan de
mineralen fosfor, kalium en magnesium en het sporenelement zink.
Tot deze groep van voedingsmiddelen behoren melk en afleidingen (bv. chocomelk), karnemelk,
gefermenteerde melksoorten zoals yoghurt en plattekaas, zuiveldesserts zoals pudding, flan en
rijstpap. Sojaproducten horen thuis in deze groep indien er calcium toegevoegd werd en bij voorkeur
ook vitamine B2 en B12. In deze calciumverrijkte vorm zijn sojaproducten een volwaardig alternatief
voor koemelk. Kaas werd bij de huidige evaluatie niet opgenomen als onderdeel van deze groep omdat
kaas over het algemeen voldoende gegeten wordt en vaak een hoog vetgehalte bevat. Ook eieren
horen niet thuis in de groep van melkproducten omdat eieren in combinatie met plantaardige
producten kunnen fungeren als vleesvervanger (VIGeZ, 2016).
De restgroep is de top van de actieve voedingsdriehoek. In de restgroep zitten alle voedingsmiddelen
vervat die strikt genomen niet essentieel zijn binnen een evenwichtige voeding. Desondanks zijn deze
voedingsmiddelen niet weg te denken uit onze voedingscultuur en -gewoonten. De inname van
voedingsmiddelen uit de restgroep kan best beperkt worden aangezien ze voornamelijk calorieën
leveren in de vorm van vetten en suikers, en in verhouding weinig of geen voedingstoffen zoals
mineralen en vitaminen (VIGeZ, 2016).
Voedingsmiddelen uit de restgroep hebben hun plaats binnen een evenwichtige voeding indien ze in
beperkte hoeveelheden worden geconsumeerd en als aanvulling worden gezien op het menu.
Volgende voedingsmiddelen behoren tot de restgroep (VIGeZ, 2016):








Producten rijk aan suiker zoals suiker, sorbet, zoet broodbeleg, suikersnoep, …
Dranken met een energie-inhoud van meer dan 5 kcal per 100 ml of meer dan 100 mg Na per
100 ml, alcoholische dranken, energiedranken, sportdranken, …
Sauzen zoals mayonaise, dressing, …
Producten rijk aan vet en/of suiker zoals chocolade, choco, roomijs, tiramisu, …
Room en slagroom
Gebak, koek en taart
Gefrituurde aardappelbereidingen en snacks zoals frieten, chips, …
Andere producten: sojadranken en sojadesserts zonder calciumverrijking, havermelk,
rijstmelk, notenmelk, …
2.3.4.2
Subdoelstellingen voor kleuters
2.3.4.2.1
Gezondheidsdoelstelling water
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek voor kleuters dienen 3- tot 5-jarigen minstens
0,5 liter water per dag te consumeren (inclusief gearomatiseerd water met een energie-inhoud van 0
kcal / 100 ml).
De twee subdoelstellingen voor kleuters met betrekking tot waterinname luidden als volgt: “Tegen
2015 stijgt het percentage kleuters dat de aanbeveling voor waterinname haalt met 10%-punten” en
“Tegen 2015 stijgt de waterinname van kleuters met 10%”. Voor de evaluatie van de
gezondheidsdoelstelling voor waterinname bij kleuters werd als basismeting gebruik gemaakt van
gegevens van het onderzoeksproject ‘Voedingsprofiel van de Vlaamse Kleuter’ van de Vakgroep
Maatschappelijke Gezondheidkunde van de UGent uit 2002-2003. Voor de recente en dus
vergelijkende meting werd gebruik gemaakt van de gegevens van de VCP 2014 (WIV-ISP). De
gegevensverzameling bij kleuters gebeurde in beide onderzoeksprojecten aan de hand van een
meervoudige 24-uursnavraag van de ingenomen voedingsmiddelen bij de ouders. De gegevens van
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
36/410
‘Voedingsprofiel van de Vlaamse Kleuter’ zijn afkomstig van een opeenvolgende driedaagse navraag,
de gegevens van de VCP 2014 van een tweedaagse navraag met een meetinterval van minimaal 2 tot
maximaal 8 weken (Huybrechts, et al., 2008), (Bel, et al., 2016).
Resultaten
Bij de basismeting in 2004 behaalde 14,2% van de kleuters de aanbeveling voor waterinname. In 2014
was dit percentage gestegen tot 35,4%. De gemiddelde inname van water steeg van 218 ml/dag in
2004 tot 452 ml/dag in 2014, een stijging van 234 ml/dag. Zowel de proportie van kleuters die de
aanbeveling behaalt als de gemiddelde inname is met meer dan vooropgesteld gestegen, de
gezondheidsdoelstelling voor waterinname bij kleuters werd dus voor beide parameters bereikt.
500
40%
35,4%
Inname (ml/dag)
Behaalt aanbeveling (%)
50%
30%
20%
10%
452
400
300
200
218
100
14,2%
0%
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 21. Evolutie van het percentage kleuters dat de aanbeveling haalt voor waterinname (links) en van de gemiddelde
waterinname (rechts) in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Waterinname bij kleuters is positief geëvolueerd over de evaluatieperiode van tien jaar. Zowel het
percentage kleuters dat de aanbeveling behaalt als de gemiddelde waterinname van kleuters is meer
dan verdubbeld ten opzichte van 2004. Voor beide parameters werd de gezondheidsdoelstelling dus
ruimschoots bereikt. Toch moeten we opmerken dat nog steeds een aanzienlijke meerderheid van de
Vlaamse kleuters (64,6%) onder de aanbeveling blijft voor waterinname en dat ook de gemiddelde
waterinname van kleuters in 2014 onder de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek blijft.
2.3.4.2.2
Gezondheidsdoelstelling groenten
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten kleuters minstens 100 g groenten
per dag consumeren, wat overeenkomt met 2 à 3 groentelepels.
De twee subdoelstellingen voor kleuters met betrekking tot groente-inname luidden als volgt: “Tegen
2015 stijgt het percentage kleuters dat de aanbeveling voor groente-inname haalt met 10%-punten”
en “Tegen 2015 stijgt de groente-inname van kleuters met 10%”. Voor de evaluatie van de
gezondheidsdoelstelling voor groente-inname bij kleuters werden dezelfde bronnen en wijze van
gegevensinzameling gebruikt zoals beschreven in sectie 2.3.4.2.1.
Resultaten
In 2004 behaalde 29,4% van de kleuters de aanbeveling voor groente-inname. Tien jaar later was dit
percentage gestegen tot 32,3%. Deze stijging is echter onvoldoende voor het behalen van de
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
37/410
gezondheidsdoelstelling. Echter, indien we kijken naar de gemiddelde inname zien we een stijging van
77 g/dag in 2004 naar 88 g/dag in 2014, een stijging van meer dan 10%-punten (+11 g/dag).
200
40%
30%
29,4%
Inname (g/dag)
Behaalt aanbeveling (%)
50%
32,3%
20%
150
88
100
77
50
10%
0%
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 22. Evolutie van het percentage kleuters dat de aanbeveling haalt voor groente-inname (links) en van de gemiddelde
groente-inname (rechts) in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
De groente-inname bij kleuters is positief geëvolueerd over de tienjarige evaluatieperiode. De
gezondheidsdoelstelling werd niet bereikt voor het percentage dat de aanbeveling haalt (i.e.,
prevalentiecijfers) maar wel voor gemiddelde groente-inname. Ondanks de positieve evolutie zien we
dat nog steeds een grote meerderheid (67,7%) van de kleuters de aanbeveling voor groente-inname
niet behaalt. Dit stellen we eveneens vast wanneer we kijken naar de gemiddelde inname die in 2014
met gemiddeld 88 g/dag onder de aanbeveling van 100 g/dag blijft.
2.3.4.2.3
Gezondheidsdoelstelling fruit
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten kleuters minstens 100 g fruit per dag
consumeren, wat overeenkomt met 1 à 2 stuks.
De twee subdoelstellingen voor kleuters met betrekking tot fruitinname luidden als volgt: “Tegen 2015
stijgt het percentage kleuters dat de aanbeveling voor fruitinname haalt met 10%-punten” en “Tegen
2015 stijgt de fruitinname van kleuters met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling
voor fruitinname bij kleuters werden dezelfde bronnen en wijze van gegevensinzameling gebruikt zoals
beschreven in sectie 2.3.4.2.1.
Resultaten
Bij de basismeting in 2004 behaalde 54,1% van de kleuters de aanbeveling voor de inname van fruit.
In 2014 was dit percentage gestegen tot 73,9%. Deze stijging over 10 jaar kwam ook naar voor bij de
resultaten voor de gemiddelde fruitinname. De gemiddelde inname bij kleuters steeg van 112 g/dag in
2004 naar 143 g/dag in 2014 (+31 g/dag). Zowel de proportie van kleuters die de aanbeveling behaalt
als de gemiddelde inname is met meer dan vooropgesteld gestegen, de gezondheidsdoelstelling voor
fruitinname bij kleuters werd dus voor beide parameters bereikt.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
38/410
80%
200
73,9%
Inname (g/dag)
Behaalt aanbeveling (%)
70%
60%
50%
54,1%
40%
30%
20%
143
150
100
112
50
10%
0%
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 23. Evolutie van het percentage kleuters dat de aanbeveling haalt voor fruitinname (links) en van de gemiddelde
fruitinname (rechts) in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
De gezondheidsdoelstelling voor fruitinname werd ruimschoots bereikt voor zowel het percentage
kleuters dat de aanbeveling behaalt (i.e., prevalentiecijfer) als voor de gemiddelde fruitinname. Met
73,9% behaalt een ruime meerderheid van de Vlaamse kleuters in 2014 de aanbeveling van de actieve
voedingsdriehoek. Aansluitend stellen we ook vast dat de gemiddelde fruitinname in 2014 de
aanbeveling van minimaal 100 g/dag ruimschoots overstijgt.
2.3.4.2.4
Gezondheidsdoelstelling melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten kleuters minstens 500 g
melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten per dag consumeren.
De twee subdoelstellingen voor kleuters met betrekking tot inname van melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage kleuters dat de
aanbeveling voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten haalt met 10%punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten van
kleuters met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor inname van melkproducten
en calciumverrijkte sojaproducten bij kleuters werden dezelfde bronnen en wijze van
gegevensinzameling gebruikt zoals beschreven in sectie 2.3.4.2.1.
Resultaten
Het percentage van kleuters dat de aanbeveling voor inname van melkproducten en calciumverrijkte
sojaproducten behaalt daalde van 30,0% in 2004 naar 12,6% in 2014. Ook bij de gemiddelde inname
van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten zien we een aanzienlijke daling van 421 g/dag
naar 315 g/dag (-106 g/dag). Het spreekt voor zich dat voor beide parameters de
gezondheidsdoelstelling niet bereikt werd.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
39/410
500
40%
400
Inname (g/dag)
Behaalt aanbeveling (%)
50%
30%
30,0%
20%
10%
421
300
315
200
100
12,6%
0%
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 24. Evolutie van het percentage kleuters dat de aanbeveling haalt voor melkproducten en calciumverrijkte
sojaproducten (links) en van de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten (rechts) in
vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
De resultaten voor melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij kleuters duiden op een
aanzienlijke negatieve trend. Het percentage kleuters dat in 2014 de aanbeveling behaalt is meer dan
gehalveerd ten opzichte van 2004 en ook de gemiddelde inname daalde met meer dan 100 g/dag. Een
grote meerderheid (87,4%) van de kleuters behaalt de aanbeveling voor melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten niet.
2.3.4.3
Subdoelstellingen voor adolescenten
2.3.4.3.1
Gezondheidsdoelstelling water
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten adolescenten minstens 1,5 liter
water (voedingsmiddelen uit de watergroep) per dag consumeren.
De twee subdoelstellingen voor adolescenten met betrekking tot waterinname luidden als volgt:
“Tegen 2015 stijgt het percentage adolescenten dat de aanbeveling voor inname van dranken uit de
watergroep haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van dranken uit de watergroep
van adolescenten met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor waterinname bij
15- tot 18-jarige adolescenten werd als basismeting gebruik gemaakt van gegevens van de VCP 2004.
Voor de vergelijkende meting werden gegevens verkregen van de VCP uit 2014. De eigenaar van de
VCP, het WIV-ISP, heeft de gegevens van de VCP 2004 opnieuw geanalyseerd zodat er volledige
methodologische overeenstemming werd bekomen met de recente gegevens van 2014. De
gegevensverzameling gebeurde door middel van een tweevoudige 24-uursnavraag met een
meetinterval van minimaal 2 tot maximaal 8 weken. De verzamelde data werden door het WIV-ISP
verwerkt aan de hand van het softwareprogramma GloboDiet, vroeger EPIC-Soft genoemd (Bel, et al.,
2016). Bij de inventarisatie van de beschikbare databanken bleken er geen gegevens op
populatieniveau beschikbaar voor waterinname bij de leeftijdsgroep van 12- tot 14-jarige
adolescenten.
Resultaten
Waterinname bij 15- tot 18-jarigen
Bij de basismeting was het percentage van 15- tot 18-jarige jongens dat de aanbeveling voor
waterinname behaalt 5,3%. In 2014 was dit percentage gestegen tot 12,3%. Bij 15- tot 18-jarige meisjes
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
40/410
steeg het percentage dat de aanbeveling behaalt van 6,7% in 2004 naar 12,5% in 2014. In beide
geslachten was de stijging echter onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling.
JONGENS
MEISJES
20%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
20%
15%
12,3%
10%
5%
5,3%
0%
15%
12,5%
10%
5%
6,7%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 25. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor waterinname
in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Wanneer we kijken naar de gemiddelde waterinname dan zien we bij de jongens een stijging van 758
ml/dag in 2004 tot 917 ml/dag in 2014 (+159 ml/dag). Bij de 15- tot 18-jarige meisjes stellen we een
stijging vast van gemiddeld 823 ml/dag naar 994 ml/dag (+171 ml/dag). In beide geslachten bedraagt
de stijging meer dan de vooropgestelde 10%, de gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde
waterinname werd dus bereikt.
JONGENS
MEISJES
1500
1200
Inname (ml/dag)
Inname (ml/dag)
1500
917
900
758
600
300
1200
994
900
823
600
300
0
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 26. Evolutie van de gemiddelde waterinname bij 15- tot 18-jarige jongens en meisjes in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
De inname van voedingsmiddelen uit de watergroep evolueerde positief over de tienjarige
evaluatieperiode. Hoewel de gezondheidsdoelstelling voor het percentage 15- tot 18-jarigen dat de
aanbeveling voor waterinname behaalt niet bereikt werd, zien we een quasi verdubbeling van het
percentage in beide geslachten. De overgrote meerderheid van jongens en meisjes behaalt de
aanbeveling in 2014 echter niet (respectievelijk 87,7% en 87,5%).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
41/410
De gezondheidsdoelstelling werd in beide geslachten wel bereikt voor de gemiddelde waterinname,
waarbij de 15- tot 18-jarige meisjes in 2014 een licht hogere gemiddelde inname (+77 ml/dag) vertonen
in vergelijking met de jongens. Met gemiddeld 917 ml/dag voor jongens en 994 ml/dag voor meisjes is
de gemiddelde waterinname echter nog ver verwijderd van de geldende aanbeveling van de actieve
voedingsdriehoek voor adolescenten.
2.3.4.3.2
Gezondheidsdoelstelling groenten
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten adolescenten minstens 300 g
groenten per dag consumeren.
De twee subdoelstellingen voor adolescenten met betrekking tot groente-inname luidden als volgt:
“Tegen 2015 stijgt het percentage adolescenten dat de aanbeveling voor groente-inname haalt met
10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de groente-inname van adolescenten met 10%”. Voor de evaluatie
van de gezondheidsdoelstelling voor groente-inname bij 12- tot 14-jarige adolescenten werd gebruik
gemaakt van gegevens van de Vlaamse studie Jongeren en Gezondheid die deel uitmaakt van de
internationale HBSC-studie. Voor de basismeting van groente-inname bij adolescenten werd beroep
gedaan op de Vlaamse onderzoeksronden van 2002 en 2006, waarbij het gemiddelde over beide
onderzoeksronden als basismeting werd gebruikt. Voor de recente en dus vergelijkende meting werd
gebruik gemaakt van de Vlaamse HBSC-gegevens van 2014. De jongeren moesten aangeven op hoeveel
dagen per week ze groenten eten binnen zeven antwoordcategorieën. Indien de jongeren aangaven
elke dag meer dan één keer groenten te consumeren werd dit gecategoriseerd als het behalen van de
aanbeveling.
Bij 15- tot 18-jarige adolescenten werd de gezondheidsdoelstelling voor groente-inname geëvalueerd
aan de hand van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.3.1.
Resultaten
Groente-inname bij 12- tot 14-jarigen
Bij de basismeting in 2004 was het percentage 12- tot 14-jarige jongens dat de aanbeveling voor
groente-inname behaalt 12,2%. In 2014 was dit percentage gestegen tot 14,2%. Bij de 12- tot 14-jarige
meisjes bleef het percentage nagenoeg status quo met 12,5% dat de aanbeveling behaalde in 2004 en
12,6% in 2014. Voor beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor groente-inname niet
bereikt.
JONGENS
MEISJES
30%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
30%
20%
10%
12,2%
14,2%
0%
20%
10%
12,5%
12,6%
2004
2014
0%
2004
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 27. Evolutie van het percentage 12- tot 14-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor groenteinname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
42/410
Groente-inname bij 15- tot 18-jarigen
Bij de basismeting was het percentage 15- tot 18-jarige jongens dat de aanbeveling voor groenteinname behaalt 0,9%. Tien jaar later was dit percentage gestegen tot 2,7%. Bij de meisjes daalde het
percentage dat de aanbeveling voor groente-inname behaalt van 3,4% in 2004 naar 0,6% in 2014. In
beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling dus niet bereikt.
JONGENS
MEISJES
20%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
20%
15%
10%
5%
2,7%
0,9%
0%
15%
10%
3,4%
5%
0,6%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 28. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor groenteinname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Wanneer we kijken naar de gemiddelde groente-inname dan zien we een stijging bij de 15- tot 18jarige jongens van 130 g/dag in 2004 naar 144 g/dag in 2014. Deze stijging met 14 g/dag komt overeen
met de vooropgestelde stijging, de gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde groente-inname bij de
jongens werd dus bereikt. Bij de 15- tot 18-jarige meisjes zien we een daling van 153 g/dag naar 116
g/dag (-37 g/dag), hier werd de gezondheidsdoelstelling dus niet bereikt.
JONGENS
MEISJES
200
144
150
Inname (g/dag)
Inname (g/dag)
200
130
100
50
150
153
116
2004
2014
100
50
0
0
2004
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 29. Evolutie van de gemiddelde groente-inname bij 15- tot 18-jarige jongens en meisjes in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Het percentage adolescente respondenten dat de aanbeveling voor groente-inname behaalt ligt voor
beide geslachten en leeftijdsgroepen erg laag en de evolutie van deze prevalentiecijfers ligt ver
verwijderd van de vooropgestelde gezondheidsdoelstelling. Enkel de gezondheidsdoelstelling voor
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
43/410
gemiddelde groente-inname bij 15- tot 18-jarige jongens werd bereikt. Desondanks blijft deze
gemiddelde inname ver verwijderd van de 300 g/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek.
Er kan tevens een verschillende trend vastgesteld worden tussen beide geslachten. De groente-inname
bij jongens gaat in stijgende lijn over de evaluatieperiode van tien jaar terwijl de groente-inname van
meisjes een daling of status quo vertoont. In 2014 is de groente-inname van meisjes lager in
vergelijking met de groente-inname van jongens.
Het vergelijken van de prevalentiecijfers tussen de leeftijdsgroep van de 12- tot 14-jarigen met de
leeftijdsgroep van de 15- tot 18-jarigen is gegeven het verschil in meetinstrument en vraagstelling niet
opportuun. De 24-uursnavraag van VCP bij de 15- tot 18-jarige jongeren is een meer nauwkeurig
meetinstrument voor groente-inname in vergelijking met de vraagstelling bij 12- tot 14-jarigen.
2.3.4.3.3
Gezondheidsdoelstelling fruit
Achtergrond
Volgens de aanbeveling moeten adolescenten minstens 250 g fruit per dag consumeren, wat
overeenkomt met minstens 2 stuks.
De twee subdoelstellingen voor adolescenten met betrekking tot fruitinname luidden als volgt: “Tegen
2015 stijgt het percentage adolescenten dat de aanbeveling voor fruitinname haalt met 10%-punten”
en “Tegen 2015 stijgt de fruitinname van adolescenten met 10%”. Voor de evaluatie van de
gezondheidsdoelstelling voor fruitinname bij 12- tot 14-jarige adolescenten werd gebruik gemaakt van
dezelfde bron zoals beschreven in sectie 2.3.4.3.2. De jongeren moesten aangeven op hoeveel dagen
per week ze fruit aten binnen zeven antwoordcategorieën. Indien de jongeren aangaven elke dag meer
dan één stuk fruit te consumeren werd dit gecategoriseerd als het behalen van de aanbeveling.
Bij 15- tot 18-jarige adolescenten werd de gezondheidsdoelstelling voor fruitinname geëvalueerd aan
de hand van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.3.1.
Resultaten
Fruitinname bij 12- tot 14-jarigen
In 2004 behaalde 10,3% van de 12- tot 14-jarige jongens de aanbeveling voor fruitinname. Tien jaar
later was dit percentage licht gedaald tot 9,6%. Bij de 12- tot 14-jarige meisjes is het percentage
ongeveer constant gebleven over de evaluatieperiode, in 2004 behaalde 12,4% de aanbeveling, in 2014
12,7%. In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling niet bereikt.
JONGENS
MEISJES
30%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
30%
20%
10%
10,3%
9,6%
2004
2014
0%
20%
10%
12,4%
12,7%
2004
2014
0%
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 30. Evolutie van het percentage 12- tot 14-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor fruitinname in
vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
44/410
Fruitinname bij 15- tot 18-jarigen
Bij de 15- tot 18-jarige jongens zien we een lichte stijging in het percentage dat de aanbeveling voor
fruitinname behaalt van 2,3% in 2004 naar 3,2% in 2014. Ook bij de 15- tot 18-jarige meisjes stellen
we een stijging vast van 1,8% in 2004 naar 4,6% in 2014. Echter, de stijging is in beide geslachten
onvoldoende voor het bereiken van de gezondheidsdoelstelling.
JONGENS
MEISJES
20%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
20%
15%
10%
5%
3,2%
2,3%
0%
15%
10%
4,6%
5%
1,8%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 31. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor fruitinname in
vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Wanneer we kijken naar de gemiddelde fruitinname bij 15- tot 18-jarigen dan zien we bij de jongens
een stijging van 72 g/dag in 2004 tot 79 g/dag in 2014. Deze stijging is (na afronding) net voldoende
voor het bereiken van de gezondheidsdoelstelling (+7 g/dag). Bij de meisjes is de gemiddelde
fruitinname quasi gelijk gebleven met 110 g/dag in 2004 en 109 g/dag in 2014. De
gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde fruitinname werd niet bereikt bij 15- tot 18-jarige meisjes.
JONGENS
MEISJES
200
Inname (g/dag)
Inname (g/dag)
200
150
100
79
72
50
150
100
110
109
2004
2014
50
0
0
2004
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 32. Evolutie van de gemiddelde fruitinname bij 15- tot 18-jarige jongens en meisjes in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Het percentage dat de aanbeveling behaalt voor fruitinname bij 12- tot 14-jarigen over de tienjarige
evaluatieperiode vertoont een quasi status quo in beide geslachten. Bij de 15- tot 18-jarigen stellen
we dan weer een zeer beperkte stijging vast, die meer uitgesproken is bij de meisjes. Enkel de
gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde fruit-inname bij 15- tot 18-jarige jongens werd bereikt.
Desondanks blijft deze gemiddelde inname nog ver verwijderd van de vooropgestelde 250 g/dag
aanbeveling.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
45/410
De prevalentiecijfers van de meisjes liggen in 2014 over het algemeen iets hoger dan bij de jongens.
Voor de resultaten van de fruitinname in 2004 stellen we enkele opvallende cijfers vast. Meisjes
vertonen een hogere inname van fruit dan jongens, maar desondanks bevinden ze zich vaker onder de
aanbeveling. Dit kan waarschijnlijk worden verklaard door het feit dat een aantal meisjes in 2004 vrij
hoge innames rapporteerden waardoor de gemiddelde consumptie sterk omhoog getrokken wordt.
Op de percentages van respondenten die de aanbeveling al-dan-niet behalen (i.e., de distributie) heeft
dit dan weer weinig effect.
Het vergelijken van de prevalentiecijfers tussen de leeftijdsgroep van de 12- tot 14-jarigen met de
leeftijdsgroep van de 15- tot 18-jarigen is gegeven het verschil in meetinstrument en vraagstelling niet
opportuun. De 24-uursnavraag van VCP bij de 15- tot 18-jarige jongeren is een meer nauwkeurig
meetinstrument voor fruitinname in vergelijking met de vraagstelling bij 12- tot 14-jarigen.
2.3.4.3.4
Gezondheidsdoelstelling melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten
Achtergrond
Volgens de aanbeveling moeten adolescenten minstens 450 g melkproducten en calciumverrijkte
sojaproducten per dag consumeren.
De twee subdoelstellingen voor adolescenten met betrekking tot inname van melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage adolescenten dat
de aanbeveling voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten haalt met 10%punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten van
adolescenten met 10%”. De gezondheidsdoelstelling voor de inname van melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten bij 15- tot 18-jarige adolescenten werd geëvalueerd aan de hand van
dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.3.1.
Bij de inventarisatie van de beschikbare databanken bleken er geen gegevens op populatieniveau
beschikbaar voor de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij de
leeftijdsgroep van 12- tot 14-jarige adolescenten.
Resultaten
Melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 15- tot 18-jarigen
Bij de basismeting in 2004 behaalde 10,8% van de 15- tot 18-jarige jongens de aanbeveling voor
melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten. In 2014 was dit percentage gedaald tot 7,3%. Ook
bij 15- tot 18-jarige meisjes zien we een dalende trend in het percentage dat de aanbeveling behaalt
van 3,7% in 2004 tot slechts 0,8% in 2014. De gezondheidsdoelstelling werd niet bereikt.
JONGENS
MEISJES
30%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
30%
20%
10%
10,8%
7,3%
0%
20%
10%
3,7%
0,8%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 33. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor inname van
melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
46/410
Bij de resultaten voor gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten zien
we eveneens een daling in beide geslachten. De inname bij 15- tot 18-jarige jongens daalde van 228
g/dag in 2004 naar 213 g/dag in 2014 (-15 g/dag). Bij de meisjes stellen we een daling vast van
gemiddeld 169 g/dag in 2004 naar 135 g/dag in 2014 (-34 g/dag). De gezondheidsdoelstelling werd ook
hier niet bereikt.
MEISJES
500
400
400
Inname (g/dag)
Inname (g/dag)
JONGENS
500
300
200
228
213
100
300
200
169
100
0
135
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 34. Evolutie van de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 15- tot 18-jarige
jongens en meisjes in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Net zoals bij de kleuters stellen we bij 15- tot 18-jarige adolescenten een duidelijke negatieve trend
vast in de consumptie van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten. De
gezondheidsdoelstelling werd dus over de hele lijn niet bereikt. Met 92,7% van de jongens en 99,2%
van de meisjes behaalt de overgrote meerderheid van de 15- tot 18-jarigen de aanbeveling voor
melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in 2014 niet. Wanneer we beide geslachten met
mekaar vergelijken dan zien we dat 15- tot 18-jarige jongens een hoger prevalentiecijfer en een hogere
gemiddelde inname vertonen in vergelijking met de meisjes.
2.3.4.3.5
Gezondheidsdoelstelling restgroep
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten adolescenten de consumptie van
producten uit de restgroep bij voorkeur beperken tot maximaal 250 kcal per dag.
De twee subdoelstellingen voor adolescenten met betrekking tot inname van voedingsmiddelen uit de
restgroep luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage adolescenten dat de aanbeveling voor
inname van voedingsmiddelen uit de restgroep haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de
inname van voedingsmiddelen uit de restgroep van adolescenten met 10%”. De
gezondheidsdoelstelling voor de inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 15- tot 18-jarige
adolescenten werd geëvalueerd aan de hand van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals
beschreven in sectie 2.3.4.3.1.
Bij de inventarisatie van de beschikbare databanken bleken er geen gegevens op populatieniveau
beschikbaar voor de inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 12- tot 14-jarige adolescenten.
Resultaten
De restgroep bij 15- tot 18-jarigen
Het percentage 15- tot 18-jarige jongens dat de aanbeveling voor inname van voedingsmiddelen uit
de restgroep haalt is nagenoeg constant gebleven over een periode van 10 jaar. In 2004 behaalde 0,4%
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
47/410
de aanbeveling, in 2014 0,5%. Bij de 15- tot 18-jarige meisjes stellen we een lichte stijging vast van
2,3% in 2004 tot 3,4% in 2014. De gezondheidsdoelstelling werd in beide geslachten niet bereikt.
JONGENS
MEISJES
20%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
20%
15%
10%
5%
0,4%
0,5%
2004
2014
0%
15%
10%
5%
3,4%
2,3%
0%
Evolutie
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 35. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor inname van
voedingsmiddelen uit de restgroep in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Wanneer we kijken naar de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep dan zien we
bij de jongens een daling van 1109 kcal/dag in 2004 naar 1006 kcal/dag in 2014 (-103 kcal/dag). Bij de
15- tot 18-jarige meisjes zien we een daling van 712 kcal/dag naar 644 kcal/dag (-68 kcal/dag). Deze
daling van 103 kcal/dag (-9,2%) bij de jongens en 68 kcal/dag (-9,6%) bij de meisjes is nipt onvoldoende
voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling (-10%).
JONGENS
MEISJES
1200
1500
1 109
Inname (kcal/dag)
Inname (kcal/dag)
1500
1 006
900
600
300
1200
900
712
644
600
300
0
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 36. Evolutie van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 15- tot 18-jarige jongens en
meisjes in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
De prevalentiecijfers van het percentage 15- tot 18-jarigen dat de aanbeveling voor de restgroep
behaalt is erg laag in beide geslachten en op beide meetmomenten. De evolutie van de
prevalentiecijfers van de jongens vertoont een status quo, bij de meisjes zien we een beperkte stijging.
Wanneer we de resultaten van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bekijken
dan zien we een positieve trend (daling) in beide geslachten, net onvoldoende voor het behalen van
de gezondheidsdoelstelling. Desondanks ligt de gemiddelde inname ver verwijderd van de 250
kcal/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek. Over het algemeen kunnen we stellen dat meer
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
48/410
meisjes de aanbeveling behalen en dat ze ook op vlak van gemiddelde inname van voedingsmiddelen
uit de restgroep beter scoren.
2.3.4.4
Subdoelstellingen voor volwassenen
2.3.4.4.1
Gezondheidsdoelstelling water
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten volwassenen minstens 1,5 liter water
(voedingsmiddelen uit de watergroep) per dag consumeren.
De twee subdoelstellingen voor volwassenen met betrekking tot waterinname luidden als volgt:
“Tegen 2015 stijgt het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor inname van voedingsmiddelen
uit de watergroep haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van voedingsmiddelen uit
de watergroep van volwassenen met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor
waterinname bij volwassenen werd als basismeting gebruik gemaakt van gegevens van de VCP 2004.
Voor de vergelijkende meting werden gegevens verkregen van de VCP uit 2014. De eigenaar van de
VCP, het WIV-ISP, heeft de gegevens van de VCP 2004 opnieuw geanalyseerd zodat er volledige
methodologische overeenstemming werd bekomen met de recente gegevens van 2014. De
gegevensverzameling gebeurde door middel van een tweevoudige 24-uursnavraag met een
meetinterval van minimaal 2 tot maximaal 8 weken. De verzamelde data werden door het WIV-ISP
verwerkt aan de hand van het softwareprogramma GloboDiet, vroeger EPIC-Soft genoemd (Bel, et al.,
2016).
Resultaten
Waterinname bij 19- tot 59-jarigen
Bij de basismeting in 2004 behaalde 23,9% van de 19- tot 59-jarige mannen de aanbeveling voor
inname van voedingsmiddelen uit de watergroep. In 2014 was dit percentage gestegen tot 36,6%. Bij
de 19- tot 59-jarige vrouwen steeg het percentage dat de aanbeveling voor de watergroep behaalde
van 28,6% in 2004 tot 38,8% in 2014. In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling bereikt.
MANNEN
VROUWEN
50%
36,6%
40%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
50%
30%
20%
23,9%
10%
0%
38,8%
40%
30%
28,6%
20%
10%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 37. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor waterinname
in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Ook bij de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de watergroep zijn de resultaten positief. Bij
19- tot 59-jarige mannen steeg de inname van 1139 ml/dag in 2004 tot 1359 ml/dag in 2014. De
gemiddelde inname bij de vrouwen steeg van 1241 ml/dag in 2004 tot 1394 ml/dag in 2014. Een
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
49/410
stijging van respectievelijk 220 ml/dag en 153 ml/dag bleek voldoende voor het bereiken van de
gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de watergroep bij 19- tot
59-jarigen.
MANNEN
VROUWEN
2 000
2 000
1 750
Inname (ml/dag)
Inname (ml/dag)
1 750
1 359
1 500
1 250
1 000
1 139
750
1 250
1 241
1 000
750
500
500
250
250
0
1 394
1 500
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 38. Evolutie van de gemiddelde waterinname bij 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling.
Waterinname bij 60- tot 64-jarigen
Bij de basismeting van de 60- tot 64-jarige mannen behaalde 17,5% de aanbeveling voor waterinname.
Tien jaar later was dit percentage meer dan verdubbeld tot 44,1%. Ook bij de 60- tot 64-jarige vrouwen
zien we een stijging van 35,1% in 2004 tot 46,0% in 2014. Deze stijgingen bij de mannen en bij de
vrouwen volstaat voor het bereiken van de eerste gezondheidsdoelstelling voor waterinname.
MANNEN
VROUWEN
60%
50%
44,1%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
60%
40%
30%
20%
10%
17,5%
0%
46,0%
50%
40%
30%
35,1%
20%
10%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 39. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor waterinname
in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
De gemiddelde waterinname bij 60- tot 64-jarige mannen bedroeg 1040 ml/dag bij de basismeting en
1480 ml/dag bij de vervolgmeting in 2014 (+440 ml/dag). Bij de 60- tot 64-jarige vrouwen stellen we
een stijging vast van 1342 ml/dag in 2004 tot 1493 ml/dag in 2014 (+ 151 ml/dag). De stijging is in beide
geslachten voldoende voor het behalen van de tweede gezondheidsdoelstelling voor waterinname bij
60- tot 64-jarigen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
50/410
MANNEN
VROUWEN
2 000
2 000
1 750
1 480
Inname (ml/dag)
Inname (ml/dag)
1 750
1 500
1 250
1 000
1 040
750
1 493
1 500
1 250
1 342
1 000
750
500
500
250
250
0
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 40. Evolutie van de gemiddelde waterinname bij 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Net zoals bij de resultaten van de kleuters en de adolescenten stellen we bij volwassenen een sterke
positieve evolutie vast voor inname van voedingsmiddelen uit de watergroep. De
gezondheidsdoelstellingen voor waterinname bij volwassenen werden over de hele lijn bereikt (i.e.,
beide geslachten, beide leeftijdsgroepen en beide parameters). Ondanks de algemeen positieve
evolutie blijkt dat nog steeds een meerderheid van de volwassen respondenten de 1,5 l/dag
consumptieaanbeveling van de actieve voedingsdriehoek niet behaalt.
Wanneer we kijken naar geslachtsverschillen dan zien we dat vrouwen in het algemeen een hogere
waterinname en een hoger prevalentiecijfer vertonen in vergelijking met volwassen mannen. Echter,
de mannen hebben een aanzienlijk deel van hun historische achterstand van 2004 opgehaald tijdens
de tienjarige evaluatieperiode. Voor wat betreft beide leeftijdsgroepen zien we dat in 2014 zowel de
prevalentiecijfers als de gemiddelde waterinname hoger liggen bij de 60- tot 64-jarigen in vergelijking
met de 19- tot 59-jarigen.
2.3.4.4.2
Gezondheidsdoelstelling groenten
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten volwassenen minstens 300 g
groenten per dag consumeren.
De twee subdoelstellingen voor volwassenen met betrekking tot groente-inname luidden als volgt:
“Tegen 2015 stijgt het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor groente-inname haalt met
10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de groente-inname van volwassenen met 10%”. Voor de evaluatie
van de gezondheidsdoelstelling voor groente-inname bij volwassenen werd gebruik gemaakt van
dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.4.1.
Resultaten
Groente-inname bij 19- tot 59-jarigen
In 2004 behaalde 5,3% van de 19- tot 59-jarige mannen de aanbeveling voor groente-inname. Bij de
vervolgmeting in 2014 was dit percentage licht gedaald tot 4,5%. Een daling werd eveneens vastgesteld
bij de 19- tot 59-jarige vrouwen. In 2004 behaalde 8,8% de aanbeveling, in 2014 was dit nog slechts
5,9%. De gezondheidsdoelstelling voor groente-inname werd niet bereikt in beide geslachten.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
51/410
MANNEN
VROUWEN
30%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
30%
20%
10%
5,3%
4,5%
2004
2014
0%
20%
8,8%
10%
5,9%
0%
Evolutie
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 41. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor groenteinname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Ook de gezondheidsdoelstelling voor de gemiddelde groente-inname bij 19- tot 59-jarigen werd niet
bereikt in beide geslachten. De gemiddelde inname bij mannen daalde van 171 g/dag in 2004 naar 161
g/dag in 2014 (-10 g/dag). Bij de vrouwen daalde de gemiddelde inname van 185 g/dag bij de
basismeting naar 172 g/dag bij de vervolgmeting in 2014 (-13 g/dag).
VROUWEN
300
250
250
Inname (g/dag)
Inname (g/dag)
MANNEN
300
200
150
171
161
100
50
200
185
150
172
100
50
0
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 42. Evolutie van de gemiddelde groente-inname bij 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling.
Groente-inname bij 60- tot 64-jarigen
Bij de oudere volwassen mannen daalde het percentage dat de aanbeveling voor groente-inname
behaalde van 16,3% in 2004 naar 8,2% in 2014, dit is quasi een halvering. Bij de vrouwen zien we een
gelijkaardige trend met 17,2% dat de aanbeveling behaalde in 2004 en 8,4% in 2014. In beide
geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor groente-inname niet bereikt.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
52/410
MANNEN
VROUWEN
40%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
40%
30%
20%
16,3%
8,2%
10%
0%
30%
20%
17,2%
8,4%
10%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 43. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor groenteinname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
De dalende trend laat zich ook merken bij de gemiddelde groente-inname van 60- tot 64-jarigen. Bij
de mannen daalde deze van 222 g/dag bij de basismeting naar 185 g/dag bij de vervolgmeting in 2014
(-37 g/dag). De groente-inname bij vrouwen daalde van 220 g/dag in 2004 naar 186 g/dag in 2014 (-34
g/dag). De gezondheidsdoelstelling voor groente-inname werd niet bereikt in beide geslachten.
VROUWEN
300
250
250
200
Inname (g/dag)
Inname (g/dag)
MANNEN
300
222
185
150
100
50
200
220
186
150
100
50
0
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 44. Evolutie van de gemiddelde groente-inname bij 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
De resultaten voor groente-inname bij volwassenen tonen een daling van de consumptie over de hele
lijn. De gezondheidsdoelstellingen voor groente-inname bij volwassenen werden dan ook niet bereikt.
Over het algemeen liggen de prevalentiecijfers erg laag, waarbij een grote meerderheid van de
respondenten de minimale aanbeveling voor groente-inname van 300 g/dag niet bereikt in 2014.
Bij volwassen vrouwen stellen we een licht hoger prevalentiecijfer en hogere gemiddelde groenteinname vast in vergelijking met de volwassen mannen.
Wanneer we de vergelijking maken tussen de leeftijdsgroepen zien we dat zowel de prevalentiecijfers
als de gemiddelde inname hoger liggen bij 60- tot 64-jarigen ten opzichte van de 19- tot 59-jarigen.
Tegelijkertijd stellen we vast dat de daling over de evaluatieperiode van tien jaar meer uitgesproken is
bij deze oudere groep van volwassenen, waarbij het percentage dat de aanbeveling behaalt in beide
geslachten gehalveerd is.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
53/410
Tot slot stellen we nog een opmerkelijk resultaat vast bij de leeftijdsgroep van 60- tot 64-jarigen in
2004. De mannen hebben in deze leeftijdsgroep een licht hogere groente-inname, maar behalen de
aanbeveling tegelijk minder frequent in vergelijking met de vrouwen. Deze vaststelling kan verklaard
worden doordat de variantie bij de 60- tot 64-jarige vrouwen hoger ligt dan bij de mannen. Hierdoor
resulteert eenzelfde verandering in gemiddelde inname bij vrouwen in een kleinere verandering in
prevalentiecijfer (i.e., het percentage dat de aanbeveling behaalt) ten opzichte van de mannen.
2.3.4.4.3
Gezondheidsdoelstelling fruit
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten volwassenen minstens 250 g fruit
per dag consumeren, wat overeenkomt met minstens 2 stuks.
De twee subdoelstellingen voor volwassenen met betrekking tot fruitinname luidden als volgt: “Tegen
2015 stijgt het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor fruitinname haalt met 10%-punten”
en “Tegen 2015 stijgt de fruitinname van volwassenen met 10%”. Voor de evaluatie van de
gezondheidsdoelstelling voor fruitinname bij volwassenen werd gebruik gemaakt van dezelfde bron
en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.4.1.
Resultaten
Fruitinname bij 19- tot 59-jarigen
Het percentage 19- tot 59-jarige mannen dat de aanbeveling voor fruitinname behaalt steeg in
beperkte mate van 5,7% bij de basismeting naar 6,4% bij de vervolgmeting. Bij de 19- tot 59-jarige
vrouwen was de positieve evolutie meer uitgesproken met een stijging van 3,5% in 2004 tot 10,0% in
2014. De stijging was in beide geslachten echter onvoldoende voor het bereiken van de
gezondheidsdoelstelling voor fruitinname.
MANNEN
VROUWEN
30%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
30%
20%
10%
5,7%
6,4%
2004
2014
0%
20%
10%
3,5%
10,0%
0%
Evolutie
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 45. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor fruitinname
in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Wanneer we kijken naar de gemiddelde fruitinname dan zien we bij de 19- tot 59-jarige mannen een
quasi status quo met 102 g/dag in 2004 en 104 g/dag in 2014. De gezondheidsdoelstelling werd dus
niet bereikt bij de mannen. Bij de vrouwen stellen we een lichte stijging vast van 127 g/dag bij de
basismeting tot 136 g/dag bij de vervolgmeting in 2014 (+9 g/dag). Deze stijging is echter lager dan
vooropgesteld waardoor ook de gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde fruitinname bij 19- tot 59jarige vrouwen niet bereikt werd.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
54/410
MANNEN
VROUWEN
200
Inname (g/dag)
Inname (g/dag)
200
150
100
104
102
50
150
136
127
100
50
0
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 46. Evolutie van de gemiddelde fruitinname bij 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling.
Fruitinname bij 60- tot 64-jarigen
Het percentage van 60- tot 64-jarige mannen dat de aanbeveling voor fruitinname behaalt steeg van
9,1% in 2004 tot 14,5% in 2014. Bij de vrouwen steeg het percentage van 8,8% in 2004 tot 17,0% in
2014. Deze stijgingen zijn echter onvoldoende voor het behalen van de eerste gezondheidsdoelstelling
voor fruitinname.
MANNEN
VROUWEN
30%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
30%
20%
14,5%
10%
9,1%
0%
20%
18,0%
10%
8,8%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 47. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor fruitinname
in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
De gemiddelde fruitinname bij 60- tot 64-jarige mannen steeg van 125 g/dag bij de basismeting tot
148 g/dag bij de vervolgmeting. Deze stijging van 23 g/dag volstaat voor het bereiken van de
gezondheidsdoelstelling voor fruitinname. Bij de vrouwen stellen we een stijging van 158 g/dag in 2004
tot 170 g/dag in 2014. Deze stijging van 12 g/dag bleek onvoldoende voor het bereiken van de
gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde fruitinname.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
55/410
MANNEN
VROUWEN
200
148
Inname (g/dag)
Inname (g/dag)
200
150
125
100
50
150
170
158
100
50
0
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 48. Evolutie van de gemiddelde fruitinname bij 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Er is een duidelijk positieve evolutie vast te stellen voor de fruitinname over de evaluatieperiode van
tien jaar, enkel bij de 19- tot 59-jarige mannen is deze evolutie minder uitgesproken. Ondanks deze
algemeen positieve evolutie werd de gezondheidsdoelstelling louter bereikt voor de gemiddelde
fruitinname bij 60- tot 64-jarige mannen. In de verschillende subgroepen van volwassenen behaalt een
grote meerderheid van de respondenten (>82%) de aanbeveling voor fruitinname nog steeds niet. En
ook de gemiddelde fruitinname blijft duidelijk onder de 250 g/dag aanbeveling van de actieve
voedingsdriehoek.
Zowel het prevalentiecijfer als de gemiddelde fruitinname in 2014 ligt over het algemeen hoger bij de
vrouwen ten opzichte van de mannen. Daarnaast zien we dat de leeftijdsgroep van de 60- tot 64jarigen hogere prevalentiecijfers en een hogere fruitinname vertonen in vergelijking met de 19- tot 59jarigen.
Voor de resultaten van de fruitinname in 2004 stellen we – net zoals bij de 15- tot 18-jarige
adolescenten - enkele opvallende cijfers vast. Vrouwen vertonen een hogere inname van fruit dan
mannen, maar desondanks bevinden ze zich vaker onder de aanbeveling. Dit kan waarschijnlijk worden
verklaard door het feit dat een aantal vrouwen in 2004 vrij hoge innames rapporteerden waardoor de
gemiddelde consumptie sterk omhoog getrokken wordt. Op de percentages van respondenten die de
aanbeveling al-dan-niet behalen (i.e., de distributie) heeft dit dan weer weinig effect.
2.3.4.4.4
Gezondheidsdoelstelling melk- en calciumverrijkte sojaproducten
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten volwassenen minstens 450 g
melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten per dag consumeren.
De twee subdoelstellingen voor volwassenen met betrekking tot inname van melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage volwassenen dat
de aanbeveling voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten haalt met 10%punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten van
volwassenen met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor de inname van
melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij volwassenen werd gebruik gemaakt van dezelfde
bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.4.1.
Resultaten
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
56/410
Melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 19- tot 59-jarigen
Bij de 19- tot 59-jarige mannen stellen we een daling vast van het percentage dat de aanbeveling haalt
voor de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten van 4,6% in 2004 tot slechts
2,8% in 2014. Ook bij de vrouwen zien we een dalende trend van 2,6% in 2004 tot 1,2% in 2014. In
beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor de inname van melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten dus niet bereikt.
MANNEN
VROUWEN
20%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
20%
15%
10%
5%
4,6%
2,8%
0%
15%
10%
5%
2,6%
1,2%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 49. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor inname van
melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
De gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten van 19- tot 59-jarige
mannen daalde van 162 g/dag bij de basismeting tot 157 g/dag bij de vervolgmeting in 2014 (-5 g/dag).
Bij de vrouwen was er daarentegen een lichte stijging vast te stellen van 156 g/dag in 2004 tot 162
g/dag in 2014 (+6 g/dag). In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde
inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten niet bereikt.
VROUWEN
300
250
250
Inname (g/dag)
Inname (g/dag)
MANNEN
300
200
150
162
157
100
50
200
150
156
162
2004
2014
100
50
0
0
2004
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 50. Evolutie van de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 19- tot 59-jarige
mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 60- tot 64-jarigen
Wanneer we kijken naar de resultaten van de 60- tot 64-jarige volwassenen dan zien we bij de mannen
een lichte daling van het percentage dat de aanbeveling voor inname van melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten behaalt van 1,5% in 2004 tot 0,9% in 2014. Bij de vrouwen stellen we
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
57/410
een lichte stijging vast van 1,4% in 2004 tot 1,7% in 2014. De gezondheidsdoelstelling voor inname van
melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten werd niet bereikt in beide geslachten.
MANNEN
VROUWEN
20%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
20%
15%
10%
5%
1,5%
0,9%
2004
2014
0%
15%
10%
5%
1,4%
1,7%
2004
2014
0%
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 51. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor inname van
melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
De gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 60- tot 64-jarige
mannen is quasi status quo gebleven over de tienjarige evaluatieperiode met 116 g/dag in 2004 en
119 g/dag in 2014. De gezondheidsdoelstelling werd bij mannen niet bereikt. Bij de vrouwen zien we
een totaal ander beeld waarbij de gemiddelde inname is gestegen van 138 g/dag bij de basismeting
tot 189 g/dag bij de vervolgmeting in 2014. Deze stijging van 51 g/dag is voldoende voor het bereiken
van de gezondheidsdoelstelling voor de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte
sojaproducten.
VROUWEN
300
250
250
Inname (g/dag)
Inname (g/dag)
MANNEN
300
200
150
100
116
119
50
189
200
150
138
100
50
0
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 52. Evolutie van de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 60- tot 64-jarige
mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Over het algemeen is de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij
volwassenen weinig geëvolueerd gedurende de tienjarige evaluatieperiode. Voor wat betreft het
percentage dat de aanbeveling behaalt (i.e., prevalentiecijfers) zien we een lichte daling of status quo.
Voor de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten zien we eveneens
weinig evolutie, met uitzondering van de opmerkelijke stijging (+37,0%) in inname bij de 60- tot 64jarige vrouwen. In het algemeen liggen de prevalentiecijfers erg laag, waarbij een overgrote
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
58/410
meerderheid de aanbeveling niet behaalt (>95%). Ook de gemiddelde inname van melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten blijft in alle subgroepen ver onder de 450 g/dag aanbeveling van de
actieve voedingsdriehoek.
Opvallend bij deze resultaten is dat de daling van de prevalentiecijfers bij sommige subgroepen
gepaard gaat met een stijging in de inname. Dit kan waarschijnlijk verklaard worden door een grote
variantie van de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in 2014.
Verder zijn geen éénduidige geslachts- en leeftijdstrends waar te nemen voor de inname van
melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij volwassenen.
2.3.4.4.5
Gezondheidsdoelstelling restgroep
Achtergrond
Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten volwassenen de consumptie van
producten uit de restgroep bij voorkeur beperken tot maximaal 250 kcal per dag.
De twee subdoelstellingen voor volwassenen met betrekking tot inname van voedingsmiddelen uit de
restgroep luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor
inname van voedingsmiddelen uit de restgroep haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de
inname van voedingsmiddelen uit de restgroep van volwassenen met 10%”. Voor de evaluatie van de
gezondheidsdoelstelling voor de inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij volwassenen werd
gebruik gemaakt van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie
2.3.4.4.1.
Resultaten
De restgroep bij 19- tot 59-jarigen
Het percentage 19- tot 59-jarige mannen dat de aanbeveling behaalt voor de inname van
voedingsmiddelen uit de restgroep is gelijk gebleven over de tienjarige evaluatieperiode (1,4%). Bij de
vrouwen stellen we een lichte stijging vast van 7,6% bij de basismeting naar 8,1% bij de vervolgmeting
in 2014. In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor de inname van voedingsmiddelen
uit de restgroep niet bereikt.
MANNEN
VROUWEN
20%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
20%
15%
10%
5%
1,4%
1,4%
2004
2014
0%
15%
10%
5%
7,6%
8,1%
2004
2014
0%
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 53. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor inname van
voedingsmiddelen uit de restgroep in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
De gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 19- tot 59-jarige mannen daalde van
937 kcal/dag in 2004 naar 879 kcal/dag in 2014. Bij de vrouwen stellen we eveneens een daling vast
van 578 kcal/dag in 2004 naar 547 kcal/dag in 2014. Een daling van respectievelijk 58 kcal/dag en 31
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
59/410
kcal/dag is echter onvoldoende voor het bereiken van de gezondheidsdoelstelling voor de gemiddelde
inname van voedingsmiddelen uit de restgroep.
MANNEN
VROUWEN
1 250
937
1 000
879
Inname (kcal/dag)
Inname (kcal/dag)
1 250
750
500
250
1 000
750
578
547
500
250
0
0
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 54. Evolutie van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 19- tot 59-jarige mannen en
vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
De restgroep bij 60- tot 64-jarigen
Het percentage 60- tot 64-jarige mannen dat de aanbeveling voor inname van voedingsmiddelen uit
de restgroep behaalde daalde van 3,3% bij de basismeting in 2004 naar 2,9% bij de vervolgmeting in
2014. Ook bij de 60- tot 64-jarige vrouwen stellen we een daling vast van 16,5% in 2004 naar 15,4% in
2014. In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor inname van voedingsmiddelen uit de
restgroep niet bereikt.
MANNEN
VROUWEN
30%
Behaalt aanbeveling (%)
Behaalt aanbeveling (%)
30%
20%
10%
3,3%
2,9%
2004
2014
0%
20%
16,5%
15,4%
2004
2014
10%
0%
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 55. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor inname van
voedingsmiddelen uit de restgroep in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Wanneer we kijken naar de resultaten voor de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de
restgroep dan zien we een daling bij 60- tot 64-jarige mannen van 779 kcal/dag in 2004 naar 760
kcal/dag in 2014 (-19 kcal/dag). Bij de vrouwen is de gemiddelde inname quasi gelijk gebleven met 459
kcal/dag in 2004 en 457 kcal/dag in 2014 (-2 kcal/dag). De gezondheidsdoelstelling voor de gemiddelde
inname van voedingsmiddelen uit de restgroep werd in beide geslachten niet bereikt.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
60/410
MANNEN
VROUWEN
1 000
1 000
760
Inname (kcal/dag)
Inname (kcal/dag)
779
750
500
250
0
750
459
457
2004
2014
500
250
0
2004
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 56. Evolutie van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 60- tot 64-jarige mannen en
vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
De resultaten voor inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij volwassenen vertonen een erg
beperkte evolutie over tien jaar. Zowel het percentage dat de aanbeveling behaalt (i.e.,
prevalentiecijfers) als de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep wijzigen
nauwelijks. In het algemeen liggen de prevalentiecijfers erg laag, waarbij een overgrote meerderheid
van de volwassenen de aanbeveling niet behaalt. Ook de gemiddelde inname van voedingsmiddelen
uit de restgroep blijft in alle subgroepen ver boven de maximaal 250 kcal/dag aanbeveling van de
actieve voedingsdriehoek.
Bij mannen ligt de consumptie van voedingsmiddelen uit de restgroep hoger in vergelijking met
vrouwen, dit uit zich zowel in de prevalentiecijfers als in de gemiddelde inname. Daarnaast stellen we
vast dat de consumptie van voedingsmiddelen uit de restgroep beduidend lager ligt bij de oudere
volwassenen ten opzichte van de groep van 19- tot 59-jarigen.
2.3.5 Subdoelstellingen voor gezond gewicht
2.3.5.1 Afbakening
Evenwichtig eten en voldoende lichaamsbeweging liggen aan de basis van het behoud van een gezond
gewicht. Om die reden werd gezond gewicht opgenomen als subdoelstelling binnen de
gezondheidsdoelstellingen voor voeding en beweging. Gezond gewicht werd enkel opgenomen als
gezondheidsdoelstelling voor Vlaamse volwassenen en werd in kaart gebracht door middel van de
Body Mass Index (BMI) of Quetelet Index. De BMI is een manier om het relatieve gewicht van personen
weer te geven en wordt berekend door het gewicht in kg te delen door de lengte in meters in het
kwadraat (kg/m²). Bij volwassenen is de BMI redelijk stabiel waardoor het mogelijk is om de absolute
drempelwaarde van onder- en overgewicht te bepalen.
Hoewel aan de hand van BMI enkel een uitspraak gedaan kan worden over de normaliteit van een
bepaald gewicht (valt het al dan niet binnen bepaalde grenzen) en niet over de gezondheid van het
gewicht (op welke manier werd het gewicht bereikt, zijn er psychische of fysieke comorbiditeiten),
wordt het op populatieniveau gebruikt als (eenvoudige en haalbare) indicator van (on)gezondheid.
Relatief meer mensen met een normaal gewicht zijn bv. metabool gezond in vergelijking met de obese
populatie. Echter, gevolgtrekkingen op individueel niveau moeten zeer omzichtig genomen worden7.
7 Hoewel men bij de gezondheidsdoelstellingen over ‘gezond gewicht’ spreekt, zou men in plaats
van de term ‘gezond gewicht’ op basis van voortschrijdend inzicht
beter de term ‘normaal gewicht’ hanteren. BMI gaat immers over normaal gewicht, maar zegt niets over de manier waarop een bepaald gewicht bereikt wordt
en de aan- of afwezigheid van comorbiditeiten en zegt dus niet over hoe gezond het gewicht is.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
61/410
2.3.5.2
Subdoelstellingen voor volwassenen
Achtergrond
De WGO spreekt van overgewicht bij volwassenen in geval van een BMI van 25 kg/m² of meer.
Ondergewicht bij volwassenen werd door de WGO gedefinieerd als een BMI van minder dan 18,5
kg/m². Om de aanbeveling voor gezond gewicht te behalen dient de BMI van volwassen mannen en
vrouwen dus binnen de marge van 18,5 en 25 kg/m² te liggen. Voor ouderen dient men de
minimumgrens echter hoger te leggen, daar lengte afneemt met het stijgen van de leeftijd.
De subdoelstelling voor volwassenen luidde als volgt: “Tegen 2015 blijft het percentage volwassenen
met een gezond gewicht minstens behouden”. Voor informatie in verband met gezond gewicht bij
volwassenen werd gebruik gemaakt van de gegevens van de Gezondheidsenquête 2004 als
basismeting en de Gezondheidsenquête 2014 als vergelijkende meting. Meer informatie is terug te
vinden in bijlage.
Resultaten
De analyse van de gezondheidsdoelstelling voor gezond gewicht bij volwassenen werd opgesplitst
volgens twee leeftijdscategorieën: 19- tot 59-jarigen en 60- tot 64-jarigen.
Gezond gewicht bij 19- tot 59-jarigen
In 2004 had 51,8% van de Vlaamse volwassen mannen een gezond gewicht ten opzichte van 48,6% in
2014. Bij de vrouwen had 64,4% een gezond gewicht in 2004 tegenover 59,6% in 2014. Zowel bij de
mannen als de vrouwen is dus een daling vast te stellen in percentage respondenten dat de
aanbeveling behaalt, dit met respectievelijk 3,2% en 4,8%. De gezondheidsdoelstelling voor gezond
gewicht werd dus niet bereikt in deze doelgroep.
VROUWEN
70%
60%
60%
50%
40%
51,8%
Gezond gewicht (%)
Gezond gewicht (%)
MANNEN
70%
48,6%
30%
20%
10%
64,4%
50%
59,6%
40%
30%
20%
10%
0%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 57. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen met een gezond gewicht in vergelijking met
de gezondheidsdoelstelling.
Gezond gewicht bij 60- tot 64-jarigen
Bij de leeftijdsgroep van 60- tot 64-jarige mannen bleef het percentage van respondenten dat de
aanbeveling voor gezond gewicht behaalde nagenoeg constant met 32,6% in 2004 en 32,5% in 2014.
Bij de vrouwelijk respondenten van dezelfde leeftijdsgroep zien we echter wel een daling van 45,9% in
2004 naar 42,5% in 2014. In tegenstelling tot de mannen werd de gezondheidsdoelstelling voor gezond
gewicht bij 60-64-jarige vrouwen dus niet behaald.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
62/410
VROUWEN
50%
50%
40%
40%
30%
32,6%
Gezond gewicht (%)
Gezond gewicht (%)
MANNEN
32,5%
20%
10%
0%
45,9%
42,5%
30%
20%
10%
0%
2004
Evolutie
2014
2004
Gezondheidsdoelstelling 2014
Evolutie
2014
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 58. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen met een gezond gewicht in vergelijking met
de gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Gezondheidsdoelstelling voor gezond gewicht werd enkel behaald in de doelgroep van 60 tot 64-jarige
mannen. Voor de andere subgroepen daalde het percentage deelnemers met een gezond gewicht met
zo’n 3 tot 5 procentpunten. We willen hier echter bij opmerken dat het percentage proefpersonen met
een gezond gewicht voor de groep van 60 tot 64- jarige mannen op beide meetmomenten
(respectievelijk 32,6% en 32,5%) aanzienlijk lager ligt ten opzichte van de ander subgroepen.
Wanneer wij kijken naar procentuele verschillen tussen de beide geslachten en beide leeftijdsgroepen
dan merken we twee constanten. Enerzijds ligt het percentage van vrouwen met een gezond gewicht
hoger ten opzichte van de mannen. Anderzijds zien we dat het percentage van respondenten met een
gezond gewicht hoger ligt in de groep van 19- tot 59-jarigen in vergelijking met de 60- tot 64-jarigen.
Ook uit de resultaten van de VCP 2014 bleek dat de gemiddelde BMI hoger ligt bij mannen dan bij
vrouwen en dat de gemiddelde BMI de neiging heeft om toe te nemen met stijgende leeftijd (Bel,
Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
2.3.6 Subdoelstellingen voor borstvoeding
2.3.6.1 Afbakening
Borstvoeding is de meest natuurlijke en gezonde manier om een pasgeboren kind te voeden.
Moedermelk levert immers alle voedingsstoffen die noodzakelijk zijn voor de ontwikkeling van het kind
alsook antistoffen van de moeder die beschermen tegen allerlei infecties. Naast tal van
gezondheidsvoordelen die verder in het rapport aan bod komen is ook gebleken dat het geven van
borstvoeding bevorderlijk is voor de smaakontwikkeling van het kind en dat het de band moeder en
kind bevordert (World Health Organization, 2014).
2.3.6.2
Subdoelstelling voor moeders
Achtergrond
De aanbeveling luidt dat moeders als startvoeding bij voorkeur dienen te opteren voor borstvoeding.
Volgens de definitie die gehanteerd wordt door Kind en Gezin, betekent borstvoeding dat uitsluitend
moedermelk gegeven wordt. Wanneer kleine hoeveelheden water, orale rehydratie, medicatie en
vitamines en/of mineralensupplementen worden gegeven, dan wordt dit nog als uitsluitend
borstvoeding beschouwd, evenals wanneer er wegens onvoorziene omstandigheden en éénmalig
kunstvoeding wordt gegeven. Wanneer er naast moedermelk evenwel systematisch kunstvoeding of
andere voedingsmiddelen worden gegeven, dan is er geen sprake meer van borstvoeding. Ter
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
63/410
evaluatie van deze aanbeveling wordt de startvoeding geregistreerd op de zesde levensdag van het
kind. Moeders die exclusieve borstvoeding geven op dag zes behalen in dit geval de aanbeveling voor
borstvoeding.
De subdoelstelling voor moeders luidde als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage van moeders dat
met borstvoeding start van 64% naar 74%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling rond
borstvoeding werd gebruik gemaakt van de jaarlijkse rapporten van Kind en Gezin. Voor de cijfers van
de basismeting werd teruggegrepen naar het rapport ‘Het kind in Vlaanderen 2004’, voor de
vergelijkende meting werd gebruikt gemaakt van de gegevens uit het rapport ‘Het kind in Vlaanderen
2014’ (Kind & Gezin, 2004) (Kind & Gezin, 2014). Meer informatie is terug te vinden in bijlage.
Resultaten
In 2004 gaf 63,4% van de moeders exclusieve borstvoeding op dag zes. In 2014, was dit percentage
gestegen tot 63,9%. De vooropgestelde 10%-punten stijging voor borstvoeding werd niet behaald.
Exclusieve borstvoeding (%)
80%
60%
63,4%
63,9%
2004
2014
40%
20%
0%
Evolutie
Gezondheidsdoelstelling 2014
Figuur 59. Evolutie van het percentage moeders dat exclusieve borstvoeding geeft op dag 6 in vergelijking met de
gezondheidsdoelstelling.
Bespreking
Over de evaluatieperiode van 10 jaar is het percentage kinderen dat exclusieve borstvoeding krijgt op
dag 6 nagenoeg gelijk gebleven. De gezondheidsdoelstelling voor borstvoeding werd dan ook niet
bereikt.
Uit het rapport van Kind en Gezin uit 2014 bleek ook dat er verschillen vast te stellen zijn tussen de
Vlaamse provincies. In Vlaams-Brabant lag het percentage het hoogst met 66,5% gevolgd door OostVlaanderen (65,2%), Antwerpen (65,1%), Limburg (62,3%) en tot slot West-Vlaanderen (58,3%). Ook
de origine van de moeder blijkt een rol te spelen. Pasgeborenen met een moeder van niet-Belgische
origine (d.w.z. die bij haar geboorte niet de Belgische nationaliteit had) krijgen vaker exclusieve
borstvoeding op dag zes dan kinderen met een moeder van Belgische origine. Tot slot blijkt ook de
leeftijd van de moeder een bepalende factor. Kinderen met een moeder tussen 25 en 35 jaar krijgen
het vaakst exclusieve borstvoeding op dag zes (Kind & Gezin, 2014).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
64/410
2.4 CONCLUSIE
Voor de subdoelstellingen voor tabak kan men concluderen dat de percentages anno 2015 in de buurt
liggen van het vooropgestelde streefcijfer. Zo is er voor de subdoelstellingen voor jongeren rond het
laatstejaarsgebruik van tabak (doelstelling 1) en volwassenen rond het huidig aantal rokers
(doelstelling 2) in de loop van de jaren een neerwaartse trend vast te stellen. Strikt genomen kan men
stellen dat de subdoelstelling voor jongeren net wel werd gehaald, waar voor volwassenen de
subdoelstelling nipt niet werd gehaald.
Voor alcohol bleek de doelstelling rond piekdrinken bij jongeren tussen 15 en 25 jaar niet evalueerbaar
te zijn (doelstelling 4). De subdoelstelling gericht op de maandelijkse alcoholconsumptie bij jongeren
onder de 16 jaar (doelstelling 3) is sinds 2010 onder het streefcijfer en is sindsdien verder gedaald.
Deze subdoelstelling is dus ruimschoots gehaald. Bij volwassenen was er een subdoelstelling rond
overmatig alcoholgebruik voor mannen (doelstelling 5) en voor vrouwen (doelstelling 6). Bij mannen
kan men concluderen dat er een neerwaartse trend zichtbaar is en de doelstelling duidelijk gehaald is.
Bij vrouwen is er geen trend zichtbaar. Eén meetpunt vertoonde een stijging, het tweede meetpunt
vertoonde een daling. Strikt genomen is bij dit tweede meetpunt de gezondheidsdoelstelling wel
behaald, maar dit dient bevestigd te worden in een volgende meting.
De subdoelstellingen rond illegale drugs kennen de minst gunstige evolutie, in het bijzonder bij
jongeren. De subdoelstelling rond het ooit gebruik van illegale drugs bij jongeren (doelstelling 7) kent
een stagnatie de laatste vijf jaar rond een percentage dat het streefcijfer (nipt) niet haalt.
Subdoelstelling 8, rond het laatstejaarsgebruik van illegale drugs bij jongeren kent als één van de
weinige doelstellingen een opwaartse, ongunstige trend in plaats van een neerwaartse trend. Deze
subdoelstelling werd dus overduidelijk niet gehaald aangezien het probleem toenam over verloop van
tijd. Bij de volwassenen stelt zich door het beschikbaar zijn van maar twee meetpunten problemen
rond het trekken van conclusies voor de subdoelstelling rond het laatstejaarsgebruik van illegale drugs
(doelstelling 9). Het ene meetpunt toont een opwaartse trend, terwijl een tweede (het meest recente)
meetpunt een sterke daling laat optekenen. Op basis van dit laatste meetpunt kan men strikt genomen
wel stellen dat deze subdoelstelling gehaald werd, maar dit dient bij voorkeur toch bevestigd te
worden in een volgende meting.
Bij de subdoelstellingen voor fysieke activiteit blijkt voor adolescenten ondanks een licht stijgende
trend of status quo, voor geen enkele subgroep de vooropgestelde verbetering behaald te zijn. De
evolutie is enigszins positiever bij de 12- tot 14-jarigen in vergelijking met de 15- tot 18-jarige
adolescenten. Vooral de stijging bij 12- tot 14-jarige meisjes is aanzienlijk en is hoopgevend. Bij de 15tot 18-jarigen is deze trend echter niet waar te nemen.
Een positieve evolutie waar te nemen in het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor fysieke
activiteit behaalt, waar alle subgroepen een stap vooruit hebben gemaakt. De stijgende
prevalentiecijfers tonen aan dat er positieve resultaten zijn geboekt met het beleid op Vlaams niveau.
Ondanks deze positieve evolutie, werd de gezondheidsdoestelling voor fysieke activiteit echter enkel
bereikt bij de groep van 19- tot 59-jarige mannen. Wanneer we kijken naar geslachtsverschillen dan
stellen we vast dat er aanzienlijk meer mannen de aanbeveling behalen in vergelijking met de vrouwen.
Bovendien is stijging in fysieke activiteit ook meer uitgesproken bij mannen in vergelijking met
vrouwen.
Voor sedentair gedrag is een positieve evolutie merkbaar in het totale sedentair gedrag bij Vlaamse
jongeren tijdens de afgelopen 10 jaar. De daling in sedentair gedrag bleek echter onvoldoende voor
het behalen van de beoogde gezondheidsdoelstelling. Een gedeeltelijke verklaring ligt hierbij het
domein van schermtijd, waar er een daling is van het percentage jongeren dat de
gezondheidsaanbeveling van maximaal 2 uur schermtijd per dag behaalt. Meer dan waarschijnlijk kan
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
65/410
deze vaststelling verklaard worden door de almaar stijgende digitalisering en de enorme toename in
het aanbod van schermactiviteiten voor jongeren tijdens het voorbije decennium. Als we kijken naar
de verschillende subgroepen dan zien we dat het percentage adolescenten met een sedentaire leefstijl
hoger ligt bij de 15- tot 18-jarigen in vergelijking met de 12-tot 14-jarigen. Verder zien we ook dat er
iets meer meisjes een sedentaire leefstijl op nahielden in vergelijking met jongens.
Bij volwassenen kan men ook stellen dat sedentair gedrag in de positieve richting evolueerde over de
evaluatieperiode van 10 jaar. Echter enkel de groep van 60- tot 64-jarige mannen behaalden de
vooropgestelde daling. Verder valt het op dat het percentage met een sedentaire leefstijl hoger ligt bij
de vrouwen in vergelijking met de mannen.
Voor de gezondheidsdoelstellingen voor evenwichtige voeding zien we sterke verschillen tussen de
groepen van voedingsmiddelen.
Bij de watergroep zien we voor alle opgenomen leeftijdsgroepen een sterk positieve evolutie over de
termijn van de gezondheidsdoelstellingen heen. Bijna alle gezondheidsdoelstellingen voor de
watergroep werden dan ook gehaald. Enkel voor de 15- tot 18-jarigen werd een doelstelling niet
gehaald (namelijk die op vlak van het behalen van de aanbeveling).
Voor groenten zijn er duidelijke verschillen vast te stellen afhankelijk van de leeftijdsgroep. Zo is er bij
kleuters een licht positieve evolutie waarneembaar, wat resulteert in een van de twee doelstellingen
die werden behaald (namelijk die van de gemiddelde groente-inname). Bij adolescenten hangt de
evolutie af van het geslacht: bij jongens is er een licht stijgende trend waarneembaar, bij de meisjes
een dalende trend. Slechts één gezondheidsdoelstelling bij adolescenten, namelijk die voor
gemiddelde groente-inname bij 15- tot 18-jarige jongens werd behaald. Bij de volwassenen is er een
daling over de volledige lijn vast te stellen en werd dus geen enkele doelstelling behaald.
Bij de gezondheidsdoelstellingen voor fruit is er zowel bij kleuters als bij volwassenen een sterk
positieve evolutie vast te stellen (enkel bij 19- tot 59-jarige mannen is de evolutie minder
uitgesproken). Bij kleuters werden dan ook alle doelstellingen gehaald. Ondanks de positieve evolutie
bij volwassenen werd de doelstelling enkel gehaald voor de gemiddelde fruitinname bij 60- tot 64jarige mannen en werden sommige andere doelstellingen net niet gehaald. Bij adolescenten is er bij
de 12- tot 14-jarigen een status quo merkbaar, terwijl bij de 15- tot 18-jarigen er een zeer beperkte
stijging vast te stellen is. Op vlak van gezondheidsdoelstellingen werd enkel de doelstelling voor
gemiddelde fruitinname bij 15- tot 18-jarige jongens behaald.
Bij kleuters en adolescenten is er een sterk negatieve trend vast te stellen voor de melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten, waardoor er dan ook geen enkele gezondheidsdoelstelling werd
behaald. De evolutie is iets minder erg bij volwassenen: hier is er sprake van een status quo of lichte
daling. Grote uitzondering hierop is de sterke positieve trend bij de 60- tot 64-jarige vrouwen en dit is
dan ook de enige gezondheidsdoelstelling (over alle leeftijdsgroepen heen) die behaald werd.
Op vlak van de restgroep is er in het algemeen weinig evolutie merkbaar bij adolescenten of
volwassenen. Wegens de beperkte evolutie werd er dan ook geen enkele van de vooropgestelde
doelstellingen gehaald. Uitzondering is de positieve trend (daling) die merkbaar is bij de 15- tot 18jarigen op vlak van gemiddelde inname. Deze waren nipt onvoldoende voor het bereiken van de
doelstellingen.
De gezondheidsdoelstelling voor gezond gewicht, waarbij BMI als indicator werd gebruikt, werd enkel
behaald in de doelgroep van 60 tot 64-jarige mannen. Voor de andere subgroepen daalde het
percentage deelnemers met een gezond gewicht. We willen hier echter bij opmerken dat het
percentage proefpersonen met een gezond gewicht voor de groep van 60 tot 64- jarige mannen
aanzienlijk lager ligt ten opzichte van de ander subgroepen. Daarnaast ligt het percentage van vrouwen
met een gezond gewicht hoger ten opzichte van de mannen. Anderzijds zien we dat het percentage
van respondenten met een gezond gewicht hoger ligt in de groep van 19- tot 59-jarigen in vergelijking
met de 60- tot 64-jarigen. Kanttekening hierbij is dat BMI slechts een beperkte indicator is van
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
66/410
gezondheid, en dat een gunstige evolutie mogelijk is in het gezondheidsgedrag van de populatie zonder
vertaling in ‘normale’ BMI.
Over de evaluatieperiode van 10 jaar is het percentage kinderen dat exclusieve borstvoeding krijgt op
dag 6 nagenoeg gelijk gebleven. De gezondheidsdoelstelling voor borstvoeding werd dan ook niet
bereikt.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
67/410
3 Omvang van het gebruik of gedrag
3.1 INLEIDING
Het doel van dit hoofdstuk is om een stand van zaken te geven over het gebruik en het gedrag van
Vlamingen omtrent een aantal gezondheidsthema’s. De bedoeling is om inzicht te krijgen in de
gezondheidsstatus voor deze thema’s. Deze inzichten dienen als basis om het toekomstige beleid rond
deze gezondheidsthema’s op te stellen.
Zoals reeds aangehaald in de Dankwoord
Dit rapport kadert in het voortraject van de Gezondheidsconferentie Preventie op initiatief van Vlaams
minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo Vandeurzen.
De redactie van het rapport ligt in handen van Möbius en kwam mede tot stand dankzij de inbreng en
feedback van vele verschillende actoren. Speciale dank gaat hierbij uit naar de professoren die
betrokken waren bij de wetenschappelijke reflectie, de partnerorganisaties Eetexpert, VAD en VIGeZ,
en het Agentschap Zorg & Gezondheid, voor hun uitgebreide en waardevolle feedback.
Daarnaast ook dank voor de projectgroep rond de evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding
en beweging voor het aangeleverde rapport, de analyse van de sterftecijfers rond tabak, alcohol &
drugs door het Agentschap Zorg & Gezondheid, en het aangeleverde rapport door Intego rond
psychofarmaca in de huisartsenpraktijk.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
68/410
Leeswijzer zijn de gezondheidsthema’s die aan bod komen in dit hoofdstuk onder te verdelen in twee
grote luiken:


De thema’s tabak, alcohol, illegale drugs, psychoactieve medicatie, gamen en gokken
De thema’s voeding, beweging, sedentair gedrag, eetstoornissen en ondervoeding bij ouderen
In dit hoofdstuk is de opbouw volgens gezondheidsthema. Per gezondheidsthema is de opbouw licht
anders tussen beide grote luiken:


Voor het luik rond middelengebruik en gedragsverslavingen wordt er per gezondheidsthema
een beschrijving gegeven voor de algemene bevolking, gevolgd door een beschrijving volgens
enkele specifieke doelgroepen zoals bijvoorbeeld jongeren, ouderen, zwangere vrouwen of de
rol van de socio-economische status. Vervolgens wordt binnen elke groep dieper ingegaan op
de verschillende niveaus van middelengebruik.
Voor het luik rond voeding en lichaamsbeweging wordt er binnen elk thema een beschrijving
gegeven volgens verschillende leeftijdscategorieën (baby’s en peuters, kleuters, kinderen en
jongeren, volwassenen, en ouderen). Per thema kan de afbakening tussen de
leeftijdscategorieën licht verschillen omwille van de gehanteerde studie. Daarnaast is er ook
aandacht voor de socio-economische status door een aparte sectie per gezondheidsthema
hieraan te wijden.
De reden voor deze licht andere insteek is een betere afstemming met hoofdstuk 2.3 (het hoofdstuk
rond de gezondheidsdoelstellingen voeding en beweging) dat werd aangeleverd door de KU Leuven
en ook een gelijkaardige opdeling volgde voor voeding en beweging. Daarnaast heeft het ook minder
zin om deze opdeling te maken voor middelengebruik en gedragsverslavingen omdat deze
problematiek typisch pas start in het begin van de adolescentie en niet bij baby’s, peuters of kleuters.
Er wordt bij de opbouw van dit hoofdstuk met andere woorden rekening gehouden met de
verschillende contexten van beide grote luiken van gezondheidsthema’s.
Om de gezondheidsstatus in kaart te brengen werd er beroep gedaan op verschillende studies die
momenteel voorhanden zijn. Deze studies werden samengebracht en gesynthetiseerd binnen dit
hoofdstuk. Een overzicht met korte beschrijving van de opgenomen studies is weergegeven in bijlage
van dit hoofdstuk. De focus van dit overzicht lag hierbij op het beschrijven van de gezondheidsstatus
in Vlaanderen. Waar geen data voor beschikbaar is op Vlaams niveau, werd beroep gedaan op data
voor België. Daarnaast werd ook aandacht besteed aan het internationaal vergelijken van Vlaanderen
of België.
Voor sommige doelgroepen zoals jongeren zijn vele (ook internationale) gegevens beschikbaar. Aan
de andere kant dient men bij de selectie van de doelgroepen ook rekening te houden met het feit dat
niet voor elke doelgroep cijfers beschikbaar zijn. Zoals reeds aangehaald in sectie 1.3 worden
bijvoorbeeld kwetsbare groepen door een veelheid aan karakteristieken bepaald. Vaak is echter enkel
het opleidingsniveau (en in sommige gevallen het inkomen) de enige parameter voor handen om
kwetsbare groepen in kaart te brengen. De etnische afkomst in kader van etnisch-culturele
minderheden komt zelden tot nooit aan bod.
Ondanks de synthese die gebracht wordt binnen dit hoofdstuk blijven bepaalde delen erg omvangrijk.
Om het overzicht te behouden werd getracht zoveel mogelijk structuur aan te brengen binnen de
verschillende delen, onder meer door in de tekst steeds te duiden welke studie op dat moment
beschreven wordt. Daarnaast werd om dezelfde reden geopteerd om de cijfers zo visueel mogelijk
weer te geven. Waar mogelijk werd ook de evolutie opgenomen om zo de trends in kaart te brengen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
69/410
Voor het luik rond het gezondheidsthema eetstoornissen lag een tekst aangeleverd door Eetexpert
aan de basis. Aanvullingen en wijzigingen die in deze tekst gebeurd zijn ten opzichte van de tekst
aangeleverd door de Eetexpert zijn doorgevoerd in kader van de afstemming met de andere
gezondheidsthema’s in dit hoofdstuk.
Gedeeltelijk overlap met Hoofdstuk 2: Gezondheidsdoelstellingen is onvermijdelijk aangezien in de
gezondheidsdoelstellingen ook een (beperkte) selectie aan gezondheidsindicatoren aan bod komen.
De bespreking van dit hoofdstuk rond de omvang van gebruik of gedrag gaat echter breder: zo komen
er onder meer per gezondheidsthema meer indicatoren aan bod en er wordt waar mogelijk
internationaal vergeleken.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
70/410
3.2 TABAK
3.2.1 Algemene bevolking
3.2.1.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik bij de algemene bevolking. De
algemene bevolking wordt hierbij gedefinieerd als iedereen vanaf 15 jaar en ouder. Jongeren komen
samen met andere doelgroepen verder in dit hoofdstuk terug. Op Vlaams niveau wordt er enerzijds
beroep gedaan op de Rookenquête van Stichting tegen Kanker, en anderzijds op de
Gezondheidsenquête van het WIV-ISP. Om een internationale vergelijking mogelijk te maken wordt
gekeken naar een Eurobarometer uitgevoerd in opdracht van de Europese Commissie. Deze studie
bevat geen cijfers op Vlaams niveau, maar wel op Belgisch niveau.
3.2.1.2
Huidige rokers
Rookenquête
Uit de Rookenquête van de Stichting tegen Kanker (2015) blijkt dat 17% van de Vlaamse bevolking
tussen 15 en 75 jaar op dit moment rookt.
Gezondheidsenquête
De Gezondheidsenquête van het WIV-ISP (2014) geeft aan dat in het Vlaams Gewest in 2013 21,8%
rookte op het moment van de bevraging. Tegenover 2004 betekent dit dat de proportie huidige rokers
gedaald is met 15% zoals weergegeven op Figuur 60, tegenover 2008 is dit slechts 4,4%.
De proportie rokers ligt hoger bij mannen (25,0%) dan bij vrouwen (18,9%). De prevalentie van roken
is het hoogst binnen de actieve leeftijd van 25 tot 64 jaar, zoals blijkt uit Figuur 61. Opvallend op deze
figuur is ook de omgekeerde leeftijdsgradiënt die speelt tussen mannen en vrouwen vanaf de
leeftijdscategorie 25-34 jaar tot aan de leeftijdscategorie 55-64 jaar. In de leeftijdsgroepen 25-34 jaar
en 35-44 jaar kan de grootste proportie mannelijke rokers teruggevonden worden, waarna deze
proporties met de leeftijd dalen. Bij vrouwen is het omgekeerd: een lagere prevalentie in de
leeftijdsgroep van 25-34 jaar (17,5%), maar een stijging met de leeftijd tot de leeftijdsgroep van 55-64
jaar tot een percentage van 24,4%. Het hoge aandeel huidige rokers bij vrouwen tussen 15 en 24 jaar
(24,0%) kan ook als opvallend beschouwd worden.
Eurobarometer
Op Europees niveau verschaft de Eurobarometer inzichten (European Commission, 2015). Hieruit blijkt
dat in 2014 België net onder het Europees gemiddelde blijft. Meer details zijn terug te vinden op de
figuur in bijlage.
3.2.1.3
Ooit gebruik van tabak
Rookenquête
Volgens de studie van Stichting tegen Kanker (2015) heeft 45% van de Vlaamse bevolking tussen 15 en
75 jaar ooit gerookt.
Gezondheidsenquête
Uit de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP (2014) blijkt dat 44,0% van de Vlaamse bevolking ooit
tabak heeft gebruikt, een daling van 7,4% ten opzichte van 2004 zoals geïllustreerd op Figuur 60. Bij
mannen bedraagt dit percentage 53,6%, bij vrouwen 35,1%.
Eurobarometer
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
71/410
Uit een internationale vergelijking van België blijkt dat België lager dan het Europees gemiddelde
scoort en lager dan zijn buurlanden (European Commission, 2015). Meer details zijn terug te vinden
op de figuur in bijlage.
60%
46%
Gebruik tabak (%)
50%
40%
47,5%
47,2%
45%
25%
20%
26,8%
50%
44,0%
30%
20%
50%
44%
25%
20%
22,8%
17%
21,8%
10%
0%
2004
2005
2006
2006
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Ooit gebruik (Rookenquête)
Ooit gebruik (Gezondheidsenquête)
Huidige rokers (Rookenquête)
Huidige rokers (Gezondheidsenquête)
2015
Figuur 60. Evolutie huidig en ooit gebruik tabak in Vlaanderen op basis van de Rookenquête (Stichting tegen Kanker) en
de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
35%
Huidige rokers (%)
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
15-24j
25-34j
35-44j
45-54j
55-64j
65-75j
75+j
Man
20,80%
30,50%
31,30%
27,30%
24,60%
20,90%
10,60%
Vrouw
24,00%
17,50%
22,20%
24,00%
24,40%
13,80%
1,50%
Figuur 61. Huidige rokers per leeftijdsgroep en per geslacht op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.2.1.4 Beginleeftijd
Voor de beginleeftijd van het regelmatig gebruik van tabak werd enkel beroep gedaan op de cijfers uit
de Gezondheidsenquête en de Eurobarometer aangezien de Rookenquête hier geen cijfers over
rapporteerde.
Gezondheidsenquête
De leeftijd waarop ooit-rokers begonnen met regelmatig8 roken in het Vlaamse Gewest bedraagt 17,9
jaar. Bij vrouwen ligt dit iets hoger dan bij mannen (18,7 jaar tegenover 17,4 jaar).
Eurobarometer
Het Europees gemiddelde wat betreft de beginleeftijd waarop zowel huidige rokers als rokers die
gestopt zijn begonnen zijn met roken op een regelmatige basis is 17,6 jaar (European Commission,
2015). Voor de Belgische bevolking ouder dan 15 jaar ligt deze beginleeftijd op 17,1 jaar, zoals
weergegeven op Figuur 62.
8
Minstens 1 keer per week
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
72/410
17,9
18,1
17,1
17,6
17,2
17,3
17,8
Vlaanderen
België
België
EU
Nederland
Duitsland
Frankrijk
Beginleeftijd (jaar)
20
15
10
5
0
WIV
Eurobarometer
Figuur 62. Overzicht beginleeftijd regelmatig roken van ooit-rokers per regio en land op basis van de Gezondheidsenquête
(Gisle & Demarest, 2014) en de Eurobarometer (European Commission, 2015).
3.2.1.5
Dagelijks gebruik
Rookenquête
Op Vlaams niveau rookt 14% van de bevraagde bevolking dagelijks (Stichting tegen Kanker, 2015). Met
een aandeel van 17% huidige rokers kan men dus stellen dat het overgrote deel van de huidige rokers
dagelijks rookt.
Gezondheidsenquête
De Gezondheidsenquête van het WIV-ISP (2014) geeft aan dat er 17,7% van de Vlaamse bevolking
ouder dan 15 jaar dagelijks rookt. Dit is een daling van zo’n 22% ten opzichte van 2004 zoals
samengevat op Figuur 63. Net zoals bij de Rookenquête blijkt dat het overgrote deel van de rokers
dagelijks rookt. Het verschil tussen mannen en vrouwen is het meest uitgesproken tussen 25 en 34
jaar. Aangezien het overgrote deel van de huidige rokers ook dagelijks rookt is er net zoals bij de
huidige rokers een opvallende omgekeerde leeftijdsgradiënt die speelt tussen mannen en vrouwen
vanaf de leeftijdscategorie 25-34 jaar tot aan de leeftijdscategorie 55-64 jaar.
Eurobarometer
Met de Eurobarometer bekijkt men internationaal het aantal dagelijkse rokers uitgedrukt als aandeel
van het aantal rokers. In 2014 bedroeg dit 89% in België, tegenover 95% in 2006. Tussen de buurlanden
zijn er weinig verschillen merkbaar. Enkel Nederland heeft een iets lager aandeel dan de andere
landen.
Dagelijkse rokers (%)
25%
20%
21%
17%
22,6%
16%
18,6%
15%
20%
14%
17,7%
10%
5%
0%
2004
2005
2006
2006
2008
Rookenquête
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Gezondheidsenquête
Figuur 63. Evolutie dagelijkse rokers in Vlaanderen op basis van de Rookenquête (Stichting tegen Kanker) en de
Gezondheidsenquête (WIV-ISP).
3.2.1.6
Zware rokers (>20 sigaretten per dag)
Rookenquête
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
73/410
Volgens de Rookenquête roken de dagelijkse rokers gemiddeld 15 sigaretten per dag in Vlaanderen
(Stichting tegen Kanker, 2015). Bij deze groep van dagelijkse rokers geeft in totaal 16% aan meer dan
20 sigaretten per dag te roken.
Gezondheidsenquête
In het Vlaams Gewest rookt de bevolking dagelijks gemiddeld 15,8 sigaretten (Gisle & Demarest, 2014).
Bij de mannen ligt dit met 17 sigaretten per dag hoger dan bij vrouwen (14,2 sigaretten per dag). Als
gekeken wordt naar het aandeel zware rokers dan blijkt dat 5,8% van de bevolking in het Vlaams
geweest aangeeft meer dan 20 sigaretten per dag te roken (Gisle & Demarest, 2014). Een overzicht
van de evolutie is weergegeven op Figuur 64. Op deze figuur is vast te stellen dat er relatief bekeken
een sterke reductie is van het aantal zware rokers. Tussen 2004 en 2013 daalde het aantal zware rokers
van 9,1% naar 5,8%, ofwel een relatieve daling van 34%.
Verder blijkt uit Figuur 64 dat bij de mannen er meer zware rokers kunnen teruggevonden worden dan
bij vrouwen (respectievelijk 7,3% en 4,3%) (Gisle & Demarest, 2014). Volgens leeftijdscategorie is de
sterke daling toe te wijzen aan de leeftijdscategorieën van 25 tot en met 54 jaar. Bij 65-74-jarigen is
het aantal zware rokers gestegen van 2,9% naar 4,9%.
Zware rokers (%)
Eurobarometer
Op Belgisch en Europees niveau blijkt uit de Eurobarometer dat een roker gemiddeld respectievelijk
14,1 en 14,4 sigaretten elke dag rookt (European Commission, 2015). Specifieke gegevens rond zware
rokers zijn niet opgenomen in deze studie.
16%
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
Vlaams
Gewest
Man
Vrouw
15-24j
25-34j
35-44j
Geslacht
45-54j
55-64j
65-74j
75+j
Leeftijdscategorie
2004
9,1%
10,6%
7,7%
6,0%
7,7%
15,0%
14,1%
8,2%
2,9%
1,6%
2013
5,8%
7,3%
4,3%
5,8%
4,4%
6,0%
9,3%
6,6%
4,9%
0,7%
Figuur 64. Evolutie aandeel zware rokers per geslacht en per leeftijdscategorie op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle
& Demarest, 2014).
3.2.1.7
Stoppogingen
Rookenquête
Figuur 65 geeft de evolutie weer sinds 2011 van het aantal rokers dat wenst te stoppen (Stichting tegen
Kanker, 2015). Sinds 2012 is er een stijging vast te stellen van het aantal rokers in Vlaanderen dat wenst
te stoppen.
Gezondheidsenquête
Bij de dagelijkse rokers heeft 72,8% reeds ooit gepoogd te stoppen met roken. 24,4% heeft dit
geprobeerd in de periode van 6 maanden voorafgaand aan het interview. Meer details zijn terug te
vinden op de figuur in bijlage.
Eurobarometer
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
74/410
Aantal rokers dat
wenst te stoppen (%)
Op Europees niveau blijkt 59% van de bevraagde rokers ooit geprobeerd te hebben om te stoppen met
roken waarvan 19% in de laatste 12 maanden (European Commission, 2015). In België geeft 72% van
de rokers aan ooit getracht te hebben om te stoppen met roken, tegenover 21% in het afgelopen jaar.
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
58%
58%
63%
62%
2014
2015
49%
2011
2012
2013
Figuur 65. Evolutie aantal rokers in Vlaanderen dat wenst te stoppen op basis van de Rookenquête (Stichting tegen Kanker,
2015).
3.2.1.8 Conclusie
Het aandeel huidige rokers blijft hoog (20 à 25%) met een opvallende stijging bij jonge vrouwen tussen
2008 en 2013. Verder rookt het overgrote deel van de huidige rokers dagelijks (ca. 90%). Bij zowel de
huidige rokers als de dagelijkse rokers is de omgekeerde leeftijdsgradiënt tussen mannen en vrouwen
frappant. Het illustreert de nood aan een genderspecifieke aanpak.
Het gemiddeld aantal geconsumeerde sigaretten bij dagelijkse rokers is ongewijzigd over de tijd. Er is
in het algemeen wel een sterke terugval waar te nemen bij de zware rokers t.o.v. 2004. Het aandeel
zware rokers is bij mannen hoger dan bij vrouwen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
75/410
3.2.2 Jongeren
3.2.2.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik bij de doelgroep jongeren. Op
Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Leerlingenbevraging van de Vereniging voor Alcohol- en
andere Drugproblemen (VAD), die 12- tot 18-jarigen omvat. Om voor Vlaanderen een internationale
vergelijking mogelijk te maken, wordt gekeken naar de HBSC-studie en de ESPAD-studie. De HBSCstudie omvat cijfers voor 11-, 13- en 15-jarigen, terwijl de ESPAD-studie 15-16-jarigen aan bod laat
komen. Deze cijfers worden echter verzameld in scholen. Om kwetsbare jongeren buiten scholen, zoals
in de zorg of de jeugdhulp, ook aan bod te laten komen wordt er op het einde van dit luik rond jongeren
een sectie gewijd aan jongeren in de bijzondere jeugdzorg.
3.2.2.2
Ooit gebruik van tabak
Leerlingenbevraging
De evolutie sinds 2005 voor het ooit gebruik bij de Vlaamse scholieren (12-18-jarigen) is weergegeven
op Figuur 66. Volgens de Leerlingenbevraging van de VAD (2016) is het ooit gebruik van tabak sinds
2005 gedaald van 45,6% naar 28,6% in 2015. Wanneer er per leeftijdsgroep wordt gekeken, blijkt het
grootste verschil in ooit gebruik plaats te vinden tussen de 12-14-jarigen en de 15-16-jarigen: 10,2%
van de 12-14-jarigen heeft ooit al eens tabak gerookt, tegenover 37,1% van de 15-16-jarigen.
HBSC
De internationale vergelijking op basis van de HBSC-studie leert dat het ooit gebruik van tabak in
Vlaanderen bij 13- en 15-jarigen nog steeds onder het HBSC-gemiddelde over alle landen heen ligt in
2014. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
ESPAD
Volgens de ESPAD-studie (ESPAD, 2016) heeft 31% van de 15-16-jarige Vlaamse scholieren ooit tabak
gerookt. Een sterke terugval met de vorige edities in 2007 en 2011 toen dit 47% bedroeg. In vergelijking
met het Europees gemiddelde van 46% scoort Vlaanderen dus lager. Ten opzichte van de buurlanden
heeft Vlaanderen het laagste percentage scholieren die ooit tabak gerookt hebben. Meer details zijn
terug te vinden op de figuur in bijlage.
50%
45,6%
Gebruik tabak (%)
45%
39,4%
37,8%
40%
35,8%
37,4%
33,7%
35%
32,7%
29,7%
32,1%
28,6%
30%
25%
20%
24,9%
24,6%
21,4%
15%
23,6%
25,2%
22,8%
25,1%
21,9%
21,9%
19,4%
10%
5%
0%
2005
2006
2007
2008
2009
Ooit gebruik
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Laatstejaarsgebruik
Figuur 66. Evolutie ooit en laatstejaarsgebruik tabak bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode
2005-2015 (VAD, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
76/410
3.2.2.3
Beginleeftijd
Leerlingenbevraging
De gemiddelde leeftijd waarop jongeren9 voor het eerst een sigaret roken is 14,9 jaar volgens de
Leerlingenbevraging van de VAD (2016). Een stijging van 0,8 jaar in vergelijking met 2011 zoals getoond
op Figuur 67. 14,8% had vroeger dan gemiddeld (voor de leeftijd van 14 jaar) een eerste keer gerookt.
HBSC
Uit de internationale vergelijking blijkt een sterke terugval voor het aandeel 15-jarige jongens en
meisjes in Vlaanderen dat een eerste keer rookte op de leeftijd van 13 jaar of jonger. Dit is een trend
die ook zichtbaar is bij de buurlanden. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
ESPAD
De ESPAD-studie geeft aan dat 14% van de bevraagde Vlaamse 15-16-jarigen een eerste sigaret
gerookt heeft op de leeftijd van 13 jaar of jonger. Dit ligt lager dan het Europese gemiddelde van 23%.
In vergelijking met de buurlanden scoort Vlaanderen hier het laagst (ESPAD, 2016). Meer details zijn
terug te vinden op de figuur in bijlage.
Beginleeftijd (jaar)
16
15
14
14,1
14,4
14,5
2012
2013
14,7
14,9
13
12
2011
2014
2015
Figuur 67. Detail van de evolutie van de beginleeftijd tabak bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging
(VAD, 2016).
3.2.2.4 Laatstejaarsgebruik
Voor het laatstejaarsgebruik werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging aangezien voor de
ESPAD- en HBSC-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in de internationale rapporten.
Bij de Vlaamse scholieren blijkt dat 21,9% van de leerlingen het afgelopen jaar tabak gerookt hebben
(VAD, 2016). Wordt er gekeken naar de evolutie sinds 2005 in het laatstejaarsgebruik op Figuur 66,
dan is er in tegenstelling tot het ooit gebruik van tabak geen duidelijke daling merkbaar. In grote lijnen
blijft het laatstejaarsgebruik schommelen tussen de 20% en 25%.
Uit de cijfers voor laatstejaarsgebruik van tabak per leeftijdsgroep, per geslacht en per onderwijsvorm
blijkt dat er een sterke stijging zichtbaar is tussen de verschillende leeftijdsgroepen. Waar bij de 1214-jarigen 6,6% aangeeft het afgelopen jaar tabak te hebben gebruikt, is dit bij de 15-16-jarigen 29,8%.
Dit stijgt verder naar 42,4% voor de leeftijdsgroep van 17-18-jarigen. Ten opzichte van TSO (35,8%) en
BSO (41,1%) ligt het percentage van de leerlingen dat het afgelopen jaar tabak heeft gebruikt een stuk
lager bij de leerlingen uit het ASO (21,3%). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
9
Gemiddelde beginleeftijd werd berekend op de antwoorden van de groep 17-18-jarigen
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
77/410
3.2.2.5 Occasioneel en regelmatig gebruik
Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan
wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en
bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Voor het occasioneel gebruik werd enkel beroep
gedaan op de Leerlingenbevraging aangezien voor de ESPAD- en HBSC-studie hier geen cijfers over
beschikbaar waren in de internationale rapporten. Voor het regelmatig gebruik werd beroep gedaan
op de Leerlingenbevraging en de HBSC-studie aangezien voor de ESPAD- studie hier geen cijfers over
beschikbaar waren in het internationale rapport.
Leerlingenbevraging
Van de Vlaamse scholieren geeft 5,1% aan occasioneel tabak te gebruiken in 2015 (VAD, 2016). 7,8%
van de bevraagde scholieren gaf aan op regelmatige basis tabak te gebruiken. Gekeken naar Figuur 68,
kende het occasioneel gebruik bij de Vlaamse scholieren eerst een lichte stijging tussen 2005 en 2008,
om vanaf 2013 opnieuw te dalen. Het regelmatig gebruik volgt in grote lijnen een gelijkaardige trend.
In het TSO (8,9%) ligt het percentage van de leerlingen die occasioneel tabak gebruiken hoger bij de
leerlingen uit het ASO (6,1%) en het BSO (6,9%). Waar bij de 12-14-jarigen het regelmatig gebruik 2,1%
bedraagt, ligt dit bij de 15-16-jarigen en de 17-18-jarigen op respectievelijk 9,8% en 17,2%. Leerlingen
uit het BSO (21,5%) geven vaker aan een regelmatige roker te zijn dan in de andere onderwijsvormen
TSO (12,8%) en ASO (4,3%). Meer details zijn terug te vinden op de figuren in bijlage.
HBSC
Vergelijkt men het regelmatig gebruik in Vlaanderen met andere landen voor 15-jarigen, dan stelt men
vast dat Vlaanderen met 10% voor zowel jongens als meisjes beter doet dan zijn buurlanden en het
HBSC-gemiddelde (11 en 12%). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
20%
Gebruik tabak (%)
18%
17,2%
16%
14,3%
12,4%
14%
13,6%
14,6%
11,9%
10,4%
12%
9,1%
10%
10,7%
8%
6%
9,0%
10,1%
10,6%
9,9%
7,8%
9,6%
10,0%
9,0%
7,4%
4%
5,6%
5,1%
2014
2015
2%
0%
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Occasioneel gebruik
2011
2012
2013
Regelmatig gebruik
Figuur 68. Evolutie occasioneel en regelmatig gebruik tabak bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging
periode 2005-2015 (VAD, 2016).
3.2.2.6 Dagelijks gebruik
Voor het dagelijks gebruik van tabak werd beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de HBSCstudie aangezien voor de ESPAD- studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het internationale
rapport.
Leerlingenbevraging
Uit de Leerlingenbevraging van de VAD (2016) blijkt dat in 2015 5,5% van de bevraagde Vlaamse
scholieren dagelijks tabak rookt. Hieruit blijkt dat van het percentage regelmatige rokers (7,8%), het
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
78/410
merendeel ook dagelijks rookt. Gekeken naar Figuur 69, kende het dagelijks gebruik bij de Vlaamse
scholieren vooral een daling vanaf 2011. In de periode 2005-2009 schommelde dit percentage steeds
ronde de 9 à 10%.
De cijfers voor dagelijks tabaksgebruik per leeftijdsgroep, per geslacht en per onderwijsvorm worden
samengevat op Figuur 70. Waar in het ASO slechts één op vijftig scholieren dagelijks rookt, stijgt dit
bijna tot één op tien scholieren en één op vijf scholieren voor respectievelijk TSO (9,2%) en BSO
(17,5%). Bij de dagelijkse rokers geeft 30,1% aan meer dan 10 sigaretten te roken per dag.
Dagelijks gebruik tabak
(%)
HBSC
Internationaal blijkt dat het aantal dagelijks gebruikers van tabak bijna halveerde tussen 2006 en 2014.
In vergelijking met de buurlanden scoort Vlaanderen in 2014 beter als Frankrijk en Duitsland, en even
hoog als Nederland. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
15%
13,9%
10,1%
9,6%
9,6%
10,3%
10%
9,1%
8,1%
7,3%
7,0%
5,5%
5%
0%
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Dagelijks gebruik tabak
(%)
Figuur 69. Evolutie dagelijks gebruik tabak bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging (2005-2015) (VAD).
20%
17,5%
13,1%
15%
10%
9,2%
6,9%
4,2%
5%
2,0%
7,0%
1,0%
0%
Jongens
Meisjes
Geslacht
ASO
BSO
Onderwijstype
TSO
12-14j
15-16j
17-18j
Leeftijdscategorie
Figuur 70. Dagelijks gebruik tabak bij de Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
3.2.2.7 Tabaksgebruik bij jongeren in bijzondere jeugdzorg
Om het tabaksgebruik bij jongeren in de bijzondere jeugdzorg in kaart te brengen wordt geen beroep
gedaan op de Leerlingenbevraging zoals eerder in dit hoofdstuk aangezien de Leerlingenbevraging
wordt afgenomen in scholen. Voor deze sectie wordt beroep gedaan op de studie ‘Prevalentie van
middelengebruik bij jongeren in de residentiële voorzieningen voor bijzondere jeugdzorg in
Vlaanderen’ (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015).
Bij de jongeren in bijzondere jeugdzorg heeft 71,7% ooit tabak gebruikt. Het ooit gebruik van tabak
neemt toe met de leeftijd en ligt hoger bij meisjes (75,0%) dan bij jongens (68,0%). Meer dan de helft
van de jongeren (55,2%) rookt regelmatig.
Uit een vergelijking met de Leerlingenbevraging door de onderzoekers van deze studie blijkt dat
jongeren in bijzondere jeugdzorg meer regelmatige rokers bevat en dat deze gemiddeld meer
sigaretten roken dan schoolgaande scholieren.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
79/410
3.2.2.8 Conclusie
Bij jongeren neemt de beginleeftijd van het gebruik van tabak toe over de jaren, maar deze
beginleeftijd blijft lager dan het gemiddelde in de EU. Het laatstejaarsgebruik blijft met 22% nagenoeg
constant, terwijl tussen 2010 en 2015 het aandeel dagelijkse rokers halveerde bij jongeren. Er is echter
een sterk verschil tussen de onderwijsvormen. Dit verschil is het sterkst uitgesproken bij het dagelijks
gebruik van tabak waar één op vijftig in het ASO dagelijks rookt, één op tien in TSO en bijna één op vijf
in het BSO.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
80/410
3.2.3 Ouderen
3.2.3.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik bij de doelgroep ouderen. De
doelgroep ouderen wordt gedefinieerd door de leeftijd van 65 jaar en ouder. Op Vlaams niveau wordt
er beroep gedaan op de Rookenquête van de Stichting tegen Kanker en de Gezondheidsenquête van
het WIV-ISP.
3.2.3.2
Huidige rokers
Rookenquête
Volgens de Rookenquête rookte in 2014 13% van de ouderen op het moment van de bevraging
(Stichting tegen Kanker, 2015).
Gezondheidsenquête
Volgens de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest) in 2013 waren er bij ouderen 11,4% huidige
rokers. De evolutie van de huidige rokers zoals weergegeven op Figuur 71 kent een duidelijk verschil
tussen de twee leeftijdscategorieën bij ouderen in het Vlaams Gewest (Gisle & Demarest, 2014). Waar
er bij leeftijdscategorie 65-74-jarigen geen duidelijke trend zichtbaar is, is er bij de leeftijdscategorie
ouder dan 74 jaar wel een daling merkbaar. In 2013 is het aandeel huidige rokers (5,2%) binnen deze
leeftijdscategorie gehalveerd ten opzichte van 2004 (10,9%).
3.2.3.3
Ooit gebruik van tabak
Rookenquête
Uit de Rookenquête blijkt dat 51% van de ouderen in 2014 aangaf ooit tabak te hebben gebruikt
(Stichting tegen Kanker, 2014).
Gezondheidsenquête
Bij de Gezondheidsenquête uit 2013 ligt het percentage ooit gebruik van tabak bij ouderen op 39,8%
(Gisle & Demarest). Verder is er enkel een duidelijk verschil merkbaar tussen de jaren 2008 en 2013.
Voor de leeftijdscategorie 65-74 jaar is een stijging vast te stellen (van 43,8% naar 52,5%), terwijl voor
de personen ouder dan 74 jaar een daling zichtbaar is (van 34,4% naar 26,9%).
3.2.3.4
Dagelijks gebruik
Rookenquête
Uit de Rookenquête blijkt dat 11% van de ouderen dagelijks rookt (Stichting tegen Kanker, 2015).
Gezondheidsenquête
Volgens de Gezondheidsenquête rookt 9,5% van de ouderen dagelijks (Gisle & Demarest, 2014). Ook
bij ouderen vormt het grootste aandeel van de huidige rokers dus de dagelijkse rokers, zoals blijkt op
Figuur 71. Voor de 64-74-jarigen is geen duidelijke daling of stijging zichtbaar, terwijl voor de inwoners
van het Vlaams Gewest ouder dan 74 jaar een daling te zien is.
3.2.3.5
Zware rokers (>20 sigaretten per dag)
Rookenquête
Het aandeel van de dagelijkse rokers bij ouderen dat meer dan 20 sigaretten per dag rookt bedraagt
20% (Stichting tegen Kanker, 2015).
Gezondheidsenquête
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
81/410
Het aandeel van de inwoners van 65 jaar of ouder in het Vlaams Gewest dat meer dan 20 sigaretten
per dag rookt bedraagt 2,8% volgens de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014). Als er naar de
evolutie wordt gekeken op Figuur 71, is een sterke relatieve stijging zichtbaar bij de leeftijdscategorie
65 - 74-jarigen tussen 2008 en 2013. Bij de leeftijdscategorie ouder dan 74 jaar ziet men een daling
tussen 2004 en 2013. Het is moeilijk hier sterke conclusies aan vast te koppelen. Per leeftijdscategorie
bestaan er immers andere gewoontes, waardoor een onderzoek naar de evolutie binnen een
leeftijdscategorie zinvol zou zijn.
20%
17,4%
Tabak gebruik (%)
15,5%
15%
14,7%
13,6%
12,9%
11,2%
10,9%
10%
7,2%
5,3%
5,2%
3,4%
5%
4,2%
4,9%
2,9%
1,6%
1,6%0,8%
2004
2008
0,7%
0%
2004
2008
Huidige rokers
2013
2004
2008
Dagelijkse rokers
65-74j
2013
2013
Zware rokers
75+j
Figuur 71. Evolutie periode 2004-2013 huidige, dagelijkse en zware rokers per leeftijdscategorie bij de ouderen in het
Vlaams Gewest op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.2.3.6 Stoppogingen
Voor stoppogingen werd enkel beroep gedaan op de Gezondheidsenquête aangezien in het rapport
van de Rookenquête geen cijfers rond de intentie om te stoppen met roken zijn opgenomen die
specifiek gericht zijn op ouderen vanaf 65 jaar.
De proportie dagelijkse rokende ouderen in het Vlaamse gewest dat ooit getracht heeft te stoppen
met roken bedraagt 68,9%, in de periode van 6 maanden voorafgaand aan het interview bedraagt dit
11,7% (Gisle & Demarest, 2014). Deze cijfers moeten echter wel met de nodige voorzichtigheid
bekeken worden, wegens het laag aantal respondenten.
3.2.3.7 Conclusie
Eén van de meest opvallende cijfers bij ouderen is de sterke stijging voor zware rokers bij de 65-74jarigen tussen 2008 en 2013. Bij de 75-plussers ziet men over de jaren heen een daling wat betreft het
tabaksgebruik, binnen de groep van 65- tot 74-jarigen is er minder een lijn te trekken in de evolutie
van het tabaksgebruik.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
82/410
3.2.4 Zwangere vrouwen
3.2.4.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie tabaksgebruik bij de doelgroep zwangere vrouwen. Hierbij komt
door het specifiek karakter van de doelgroep het ooit gebruik, laatstejaarsgebruik en andere
frequentiematen niet aan bod in dit hoofdstuk. Enkel het aandeel dat actief rookt tijdens de
zwangerschap en hoeveel ze roken per dag komt aan bod in deze sectie. Op Vlaams niveau wordt er
beroep gedaan op cijfers uit de JOnG!-studie en op cijfers afkomstig uit de jaarrapporten van het
Studiecentrum voor Perinatale Epidemiologie (SPE). Een deel van deze cijfers van het SPE werden
specifiek opgevraagd in kader van deze conferentie bij Kind & Gezin.
3.2.4.2
Prevalentie tabaksgebruik tijdens zwangerschap
JOnG!
Binnen de JOnG!-studie werd gepeild naar het aantal moeders van kinderen geboren in 2008-2009 dat
rookte tijdens de zwangerschap (Hoppenbrouwers, et al., 2011). Uit deze bevraging blijkt dat 12,3%
van de bevraagde moeders rookte tijdens de zwangerschap. Bovendien is er een heel sterke link tussen
enkele sociaaleconomische indicatoren en het roken tijdens de zwangerschap, zoals geïllustreerd op
Figuur 72. De prevalentie van roken tijdens de zwangerschap is duidelijk hoger bij vrouwen met een
lagere scholingsgraad, of bij vrouwen met een lager globaal gezinsinkomen. Van de moeders die
aangaven dat ze rookten tijdens de zwangerschap blijkt dat slechts 14,1% minder dan 1 sigaret rookte
per dag. 2,4% geeft aan zwaar te roken tijdens de zwangerschap (meer dan 20 sigaretten per dag).
Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
40%
34,3%
31,5%
30%
20%
19,5%
14,3%
12,3%
10%
5,4%
3,9%
Totaal
Opleidingsniveau
> 3000 euro
1500 - 3000 euro
< 1500 euro
Hoger onderwijs
Hoger secundair onderwijs
0%
Geen hoger secundair
onderwijs
Roken tijdens
zwangerschap (%)
Studiecentrum voor Perinatale Epidemiologie
Op basis van de evolutie sinds 2011 blijkt dat waar in 2011 nog bijna één op tien moeders rookte tijdens
de zwangerschap, dit in 2014 is gedaald naar 8,1% (Devlieger, Martens, Martens, Van Mol, & Cammu,
2015). Hierbij dient wel de kanttekening gemaakt te worden dat dit wegens schroom een
onderrapportage zou kunnen zijn. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
Gezinsinkomen per maand
Figuur 72. Het aandeel moeders van kinderen geboren in 2008-2009 dat aangaf gerookt te hebben tijdens de
zwangerschap, opgesplitst volgens enkele sociaaleconomische indicatoren (Hoppenbrouwers, et al., 2011).
3.2.4.3 Conclusies
Sinds 2011 is er een lichte daling betreffende het aantal vrouwen dat rookt tijdens de zwangerschap.
Men stelt bovendien een heel duidelijk verband vast volgens opleidingsniveau en inkomen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
83/410
3.2.5 Studenten hoger onderwijs
3.2.5.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik bij studenten in het hoger
onderwijs. Voor de cijfers op Vlaams niveau wordt beroep gedaan op de studie ‘In Hogere Sferen’
(Rosiers, et al., 2013). Wegens het sterk verschil tussen de drie edities (2005, 2009, 2013) op vlak van
populatie werd beslist enkel de laatste editie op te nemen in dit rapport. Meer informatie is terug te
vinden in bijlage.
3.2.5.2 Ooit gebruik van tabak
Bij de Vlaamse studenten geeft 50,4% van de respondenten aan ooit tabak te hebben gebruikt (Rosiers,
et al., 2013). Bij de mannelijke studenten zijn er iets meer die ooit gerookt hebben in vergelijking met
de vrouwelijke studenten: 55,2% tegenover 46,6%.
3.2.5.3 Beginleeftijd
Uit de bevraging bij de Vlaamse studenten blijkt dat 20,6% een eerste sigaret gerookt hebben voor de
leeftijd van 15 jaar (Rosiers, et al., 2013). 10,5% van deze rokers hebben hun eerste sigaret gerookt na
de leeftijd van 18 jaar.
3.2.5.4 Laatstejaarsgebruik
Uit de bevraging naar middelengebruik bij Vlaamse studenten blijkt op de totale steekproef dat 30,8%
van de studenten de afgelopen 12 maanden gerookt heeft (Rosiers, et al., 2013). Net zoals bij het ooit
gebruik ligt het percentage hier hoger bij de mannen dan bij de vrouwen: in het voorgaande jaar rookte
38,1% van de mannen en 25% van de vrouwen.
3.2.5.5 Occasioneel gebruik en regelmatig gebruik
Van de studenten die afgelopen 12 maanden tabak hebben gebruikt, blijkt 39,4% dit occasioneel te
doen tijdens het academiejaar (Rosiers, et al., 2013). Tijdens de vakantieperiode ligt dit op 38,7% en in
de examenperiode valt dit terug tot 16,8%.
Bij de Vlaamse studenten blijkt uit de studentenbevraging dat 50,7% van de studenten die het
afgelopen jaar tabak gerookt hebben, dit op een regelmatige basis te doen tijdens het academiejaar
(Rosiers, et al., 2013). Tijdens de vakantieperiode stijgt dit licht tot 54,6%. In tegenstelling tot bij het
occasioneel tabak gebruik, valt het regelmatig tabaksgebruik in de examenperiode (47,7%) slechts
beperkt terug ten opzichte van het academiejaar.
3.2.5.6 Dagelijks gebruik
Bij de Vlaamse studenten varieert het dagelijks tabaksgebruik slechts beperkt over de drie
verschillende hoofdperiodes. Voor het academiejaar, de examenperiode en de vakantieperiode is het
aandeel dagelijkse rokers van de rokers die de afgelopen 12 maanden gerookt hebben respectievelijk
33,3%, 33,7% en 33,5%. Ten opzichte van de totale steekproef rookt 8,5% dagelijks, over alle drie de
hoofdperiodes bekeken.
3.2.5.7 Conclusie
In tegenstelling tot het occasioneel gebruik en in mindere mate tot het regelmatig gebruik, valt het
dagelijks gebruik van tabak niet terug tijdens examenperiode.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
84/410
3.2.6 Uitgaanspubliek
3.2.6.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik bij het uitgaanspubliek. Dit zijn
zowel gebruikers als niet-gebruikers die uitgaan naar onder andere dans- en muziekevenementen en
in clubs. Voor cijfers in Vlaanderen wordt hiervoor beroep gedaan op het Uitgaansonderzoek van VAD
die respondenten selecteert op dans- en muziekevenementen en in clubs. In de recentste editie deden
er 56,1% mannen en 43,9% vrouwen mee aan de bevraging. De gemiddelde leeftijd van de
respondenten bedroeg 25,5 jaar en het gros (77%) bevindt zich tussen de 15 en 30 jaar oud.
3.2.6.2 Ooit gebruik
Uit het meest recente Uitgaansonderzoek (2015) blijkt dat 67,1% van de bevraagde uitgaanders ooit
tabak heeft gebruikt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). In het Uitgaansonderzoek van 2012
bedroeg dit nog 70,2%.
3.2.6.3 Laatstejaarsgebruik
Van de bevraagden in het Uitgaansonderzoek gaf 53,4% aan in het afgelopen jaar tabak te hebben
gebruikt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Tegenover 2012 is dit een lichte daling toen dit
55,6% bedroeg. Bij mannen (60%) ligt dit laatstejaarsgebruik bovendien hoger dan bij vrouwen (45%).
3.2.6.4 Occasioneel gebruik en regelmatig
Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan
wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week
en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn.
Het occasioneel gebruik van tabak bedraagt bij het uitgaanspubliek 10,9% (Rosiers, Uitgaansonderzoek
2015, 2016). Het occasioneel gebruik ligt net iets hoger bij mannen als bij vrouwen (12,1% versus
9,2%). Het regelmatig gebruik van tabak bedraagt bij het uitgaanspubliek 42,9%. Net zoals bij het
laatstejaarsgebruik en het occasioneel gebruik ligt het regelmatig gebruik bij mannen (48%) hoger dan
bij vrouwen (36%) zoals te zien op Figuur 73. Uit deze figuur blijkt ook dat het regelmatig gebruik een
pak hoger ligt bij iemand die werkloos is dan bij iemand die werkt. Binnen de verschillende
leeftijdscategorieën valt de sterke terugval op voor de 35-jarigen en ouder in vergelijking met andere
leeftijdscategorieën.
3.2.6.5 Dagelijks gebruik
Het grootste deel van het regelmatig gebruik is toe te kennen aan het dagelijks gebruik van tabak, dat
op 30,4% ligt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). In 2012 bedroeg het dagelijks gebruik 32,1%.
Regelmatig gebruik
(%)
80%
60%
67,6%
48,2%
46,9%
35,6%
40%
42,1%
42,9%
37,6%
26,4%
20%
0%
Man
Vrouw
Geslacht
15-24j
25-34j
Leeftijd
35j+
Student
Werkend
Werkloos
Beroepsstatus
Figuur 73. Het regelmatig gebruik van tabak in 2015 bij het uitgaanspublieken (Rosiers, 2016).
3.2.6.6 Conclusie
Het dagelijks gebruik van tabak ligt hier met 30% erg hoog. Bij het regelmatig gebruik valt vooral het
hoge aandeel bij werklozen op (67,6%).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
85/410
3.2.7 Gezin
3.2.7.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik binnen het gezin. Op Vlaams
niveau hanteert men de cijfers uit een onderzoek van Kom Op Tegen Kanker (Kom Op Tegen Kanker,
2015). In dit onderzoek werd gekeken naar het rookgedrag binnen gezinnen met kinderen jonger dan
15 jaar. Hierbij gaat er speciale aandacht naar roken in aanwezigheid van het kind.
3.2.7.2 Prevalentie van roken binnen het gezin
De cijfers op Figuur 74 geven de evolutie weer van het aantal gezinnen waarin er gerookt wordt in
Vlaanderen. In 2014 werd er in 26,5% van de gezinnen van de respondenten gerookt, tegenover 32,2%
in 2008 (Kom Op Tegen Kanker, 2015). Het overgrote aandeel is afkomstig van minstens 1 rokende
ouder: in 2008 rookte minstens 1 ouder binnen het gezin in 31% van de gevallen. In 2014 was dit 25%.
Als de cijfers vergeleken worden per onderwijsniveau en per sociale groep, stelt men vast dat de
sociale ongelijkheid toeneemt. Waar in het onderwijsniveau lager en lager secundair het percentage
toeneemt, neemt dit af binnen de onderwijstypes hoger en hoger secundair. Een gelijkaardige trend is
vast te stellen per sociale groep. Bij de hogere (midden)klasse is de daling sterker ten opzichte van de
lagere sociale klasse. In de lage sociale klasse stijgt zelfs het aantal gezinnen waarin er gerookt wordt.
Huidige rokers (%)
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Hoger
secundair
Hogere
Lage sociale
Lagere
middenklass
klasse
sociale klasse
e
Allen
Lager + lager
secundair
2008
32,2%
50,5%
39,8%
21,9%
44,9%
41,5%
36,4%
22,0%
2014
26,5%
54,5%
32,5%
16,1%
50,2%
38,9%
28,3%
14,6%
Hoger
Onderwijsniveau
Hogere
klasse
Sociale groep
Figuur 74. Percentage respondenten die aangeven dat er bij hun in het gezin gerookt wordt, opgesplitst volgens
onderwijsniveau en sociale groep voor 2008 en 2014 (Kom Op Tegen Kanker, 2015).
3.2.7.3 Prevalentie en frequentie van roken in aanwezigheid van een kind
Van de rokende ouders in een gezin doet 46% dit in aanwezigheid van een kind. In vergelijking met
2008 kent dit een sterke daling, toen nog 65% van de rokende ouders dit deed in aanwezigheid van
een kind zoals weergegeven op Figuur 75. Als gekeken wordt bij de ouders die roken in aanwezigheid
van een kind naar hoe vaak dit gebeurt, dan is er een verschuiving merkbaar van dagelijks naar
wekelijks en maandelijks roken in aanwezigheid van een kind. Indien in 2008 een ouder rookte in
aanwezigheid van een kind, gebeurde dit in 59% van de gevallen dagelijks. In 2014 is dit 51%.
Als er gekeken wordt naar de locaties waar ouders roken in aanwezigheid van het kind, stelt men een
sterke terugval vast voor het roken in eigen woning en bij publieke plaatsen binnen. Waar in 2008 60%
van de ouders die rookten in aanwezigheid van het kind dit deed binnen de eigen woning, halveerde
dit aandeel in 2014 (31%). Daar tegenover staat een toename van het aandeel ouders dat buiten in
open lucht rookt in aanwezigheid van het kind. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
86/410
75%
65%
60%
59%
46%
51%
45%
27%
30%
33%
8%
15%
10%
6%
5%
0%
Aandeel ouders dat
rookt in aanwezigheid
kind
Dagelijks
Wekelijks
Maandelijks
Minder dan
maandelijks
Frequentie
2008
2014
Figuur 75. Aandeel rokende ouders die roken in aanwezigheid van een kind, samen met de frequentie waarmee dit
gebeurt (Kom Op Tegen Kanker, 2015).
3.2.7.4 Conclusie
Het aandeel ouders dat rookt in aanwezigheid van een kind viel tussen 2008 en 2014 duidelijk terug.
Er blijft echter een sterke link tussen roken in aanwezigheid van een kind en het opleidingsniveau en
sociale groep van de ouders.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
87/410
3.2.8 Werknemers
3.2.8.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie van tabaksgebruik bij werknemers. Op Belgisch niveau zijn hier
cijfers over beschikbaar op basis van onderzoeken uitgevoerd door IDEWE naar de
gezondheidstoestand van werknemers.
Huidige rokers (%)
3.2.8.2 Prevalentie tabaksgebruik
Tussen 2011 en 2014 is het aantal rokers binnen de onderzochte werknemers gedaald van 29,7% naar
28,8% (IDEWE, 2014). In 2014 rookte bovendien 21,9% van de onderzochte vrouwen, bij mannen was
dit 34,6%. Per sector is de prevalentie van tabaksgebruik weergegeven op Figuur 76. Hieruit blijkt dat
het onderwijs het minst aantal rokers telt, gevolgd door de gezondheidszorg. Het meest wordt er
gerookt binnen de bouw (42,7%) en binnen de transportsector (42,1%).
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Gezondheid
szorg
Industrie
Handel
Overheid
Diensten
Bouw
Onderwijs
Transport
Horeca
2011
23,0%
33,0%
32,7%
25,0%
40,0%
45,0%
18,7%
45,0%
40,4%
2014
21,2%
31,8%
32,2%
25,4%
39,3%
42,7%
17,7%
42,1%
40,1%
Figuur 76. Evolutie aantal huidige rokers bij werknemers, opgesplitst volgens sector (IDEWE, 2014).
3.2.8.3 Conclusie
De bouw- en de transportsector blijven de sectoren waar het grootste aandeel huidige rokers zich
bevinden. De gezondheidszorg en het onderwijs zijn sectoren waar het aandeel rokers het laagst is.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
88/410
3.2.9 Socio-economische status
3.2.9.1 Inleiding
Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt, meer dan de
‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede
aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve
aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere
socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te
bespreken doelgroep in deze sectie.
Om het gebruik van tabak binnen deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met een
verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken
worden als belangrijkste indicator. Deze indicator kwam reeds aan bod bij de bespreking van andere
doelgroepen binnen het luik tabak zoals bij zwangere vrouwen, het uitgaanspubliek en het gezin. In
deze sectie wordt gekeken naar cijfers van de bevolking ouder dan 15 jaar uit de Gezondheidsenquête
voor het Vlaams Gewest.
3.2.9.2 Huidige rokers
In het Vlaams Gewest zijn er proportioneel minder huidige rokers bij de bevolking van 15 jaar en ouder
in de hoogst opgeleide milieus (14,4% huidige rokers) dan in de lager opgeleide milieus (16,6% à 30,2%
huidige rokers naargelang het opleidingsniveau) zoals blijkt uit Figuur 79 op basis van de
Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014). Ook bleef het aandeel huidige rokers constant tussen
2004 en 2013 voor de opleidingsniveaus lager en hoger secundair, terwijl voor de andere
opleidingsniveaus een duidelijke daling was vast te stellen.
3.2.9.3 Ooit gebruik
In 2004 schommelde het ooit gebruik bij de bevolking ouder dan 15 jaar op basis van de
Gezondheidsenquête voor alle opleidingsniveaus tussen de 45% à 50% (Gisle & Demarest, 2014). Uit
Figuur 78 blijkt dat de ongelijkheid tussen de opleidingsniveaus is toegenomen. Waar het lager en
hoger secundair opleidingsniveau blijft schommelen rond de 50% is dit voor overige opleidingsniveaus
teruggevallen naar 37-38%.
Beginleeftijd (jaar)
3.2.9.4 Beginleeftijd
Op basis van Figuur 77 kan men vaststellen dat personen met een lager opleidingsniveau vroeger
beginnen met roken en beginnen met regelmatig roken dan personen met een hoger opleidingsniveau.
Binnen het opleidingsniveau hoger onderwijs rookt men gemiddeld op 16,2 jaar voor het eerst een
volledige sigaret, mensen met enkel een lager secundair diploma rookten voor het eerst een volledige
sigaret op 15,8 jaar (Gisle & Demarest, 2014).
20
16,7
18,3
15,8
17,6
16,0
17,7
16,2
18,3
15
10
5
0
Lager / geen diploma
Lager secundair
Beginleeftijd 1 volledige sigaret
Hoger secundair
Hoger onderwijs
Beginleeftijd minstens 1 keer per week
Figuur 77. Overzicht beginleeftijd voor het roken van 1 volledige sigaret en het regelmatig beginnen roken van ooit-rokers
per opleidingsniveau in het Vlaams Gewest in 2013 op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
89/410
Ooit en dagelijks gebruik (%)
3.2.9.5 Dagelijks gebruik
Wanneer er naar de evolutie tussen 2004 en 2013 per opleidingsniveau wordt gekeken op Figuur 78,
is een sterke daling vast te stellen binnen het opleidingsniveau lager / geen diploma en hoger
onderwijs. Binnen het opleidingsniveau lager secundair en hoger secundair zijn er slechts beperkte
vooruitgangen geboekt op vlak van daling dagelijks gebruik tabak.
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Lager / geen
diploma
Lager
secundair
2004
46,0%
49,2%
2013
37,5%
51,5%
Hoger
secundair
Hoger
onderwijs
Lager / geen
diploma
Lager
secundair
50,2%
44,4%
23,2%
26,6%
26,3%
17,3%
50,2%
38,2%
14,9%
26,3%
23,9%
10,8%
Ooit gebruik
Hoger
secundair
Hoger
onderwijs
Dagelijks gebruik
Figuur 78. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het ooit en dagelijks gebruik van tabak in het Vlaams Gewest per
opleidingsniveau op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
Huidige en zware rokers (%)
3.2.9.6 Zware rokers
De hoogst opgeleiden hebben relatief bekeken de kleinste proportie zware rokers (3,0%) in vergelijking
met de andere opleidingscategorieën (4,6% à 10,9%), zoals samengevat op Figuur 79. Tussen 2004 en
2013 is er een sterke divergentie tussen de opleidingsniveaus lager en hoger secundair enerzijds en
hoger onderwijs anderzijds. Bij de eerst vernoemde opleidingsniveaus bleef het aandeel zware rokers
constant of steeg het licht, terwijl bij het hoger onderwijs het aandeel zware rokers met 67% terugviel.
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Lager / geen
diploma
Lager
secundair
Hoger
secundair
Hoger
onderwijs
Lager / geen
diploma
Huidige rokers
Lager
secundair
Hoger
secundair
Hoger
onderwijs
Zware rokers
2004
24,9%
29,7%
30,2%
22,6%
10,2%
11,1%
6,2%
9,2%
2013
16,6%
30,2%
29,4%
14,4%
4,6%
10,9%
7,8%
3,0%
Figuur 79. Overzicht percentage huidige en zware rokers in het Vlaams Gewest per opleidingsniveau op basis van de
Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.2.9.7 Conclusie
Het aandeel ooit gebruikers van tabak, huidige rokers, dagelijkse rokers en zware rokers ligt hoger bij
personen met een lager opleidingsniveau. Daarnaast beginnen laaggeschoolden op jongere leeftijd te
roken. Opvallend is echter dat tussen 2004 en 2013 voor de zware rokers een sterke daling waar te
nemen is binnen de opleidingsniveaus ‘lager / geen diploma’, net zoals bij het opleidingsniveau ‘hoger
onderwijs’.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
90/410
3.2.10 Nieuwe fenomenen binnen tabak: e-sigaret
3.2.10.1 Omschrijving
Van de e-sigaret bestaan verschillende types, maar telkens bestaan ze uit drie hoofdcomponenten:
een batterij, een vulling met e-vloeistof (ook wel cartridge genoemd), en een verdamper (atomizer)
(HGR 9265, 2015). Bij bepaalde modellen zijn de vulling en verdamper gecombineerd in één onderdeel.
Na het inhaleren via het mondstuk of het indrukken van een knop, zorgt de batterij voor de verhitting
van de weerstand in de verdamper. De e-vloeistof (e-liquid) in de vulling verdampt en wordt door de
gebruiker geïnhaleerd. De basis voor de e-vloeistof is propyleenglycol en/of plantaardige glycerine, die
bij verdamping zorgt voor de zichtbare damp. Verder bevat de e-vloeistof ook water, smaakstoffen en
eventueel nicotine (HGR 9265, 2015).
3.2.10.2 Gebruik
3.2.10.2.1 Inleiding
Om de prevalentie van de e-sigaret in kaart te brengen wordt beroep gedaan op twee studies. Enerzijds
is er de Rookenquête van de Stichting tegen Kanker die cijfers verschaft op Vlaams en Belgisch niveau,
en anderzijds is er de Eurobarometer die uitgevoerd is in opdracht van de Europese Commissie die
toelaat cijfers voor België internationaal te vergelijken. Verder maakt men binnen de Eurobarometer
een onderscheid tussen het ‘echt’ gebruik van de e-sigaret en het enkel maar 1 of 2 keer geprobeerd
te hebben.
3.2.10.2.2 Ooit gebruik
Rookenquête
De Rookenquête geeft aan dat 8% van de Vlaamse bevolking in 2015 ooit al een e-sigaret gerookt
heeft, een status quo voor Vlaanderen ten opzichte van 2014 en dit in tegenstelling tot de trend op
Belgisch niveau (een stijging van 8% in 2014 naar 10% in 2015). Het percentage dat ooit al eens een
elektronische sigaret gerookt heeft, neemt toe naarmate de leeftijd van de respondenten afneemt
(Figuur 81), behalve voor 15-17-jarigen (Stichting tegen Kanker, 2015). Verder blijkt ook dat het ooit
gebruik bij mannen (11,3%) hoger ligt dan bij vrouwen (7,9%).
Verder blijkt uit de Rookenquête dat de penetratie van de e-sigaret hoger ligt bij de lagere sociale
klassen: bij de hoogste sociale klassen bedraagt het ooit gebruik 6%, bij de laagste sociale klassen is dit
13% (Stichting tegen Kanker, 2015).
Eurobarometer
Uit de resultaten van deze Eurobarometer blijkt dat in 2015 9% van de bevraagde Belgen ooit esigaretten of een gelijkaardig apparaat (e-sisha of e-pipe) op zijn minst heeft geprobeerd (European
Commission, 2015). Dit is voor België een verdubbeling ten opzichte van 2012 zoals getoond op Figuur
80 toen nog maar 4% van de bevraagden ooit de e-sigaret minstens had geprobeerd. Van alle landen
had Frankrijk in 2015 het hoogste aandeel voor het ooit minstens te hebben geprobeerd (21%).
Verder is er een sterk onderscheid tussen huidige rokers en nooit gebruikers van tabak: in België geeft
27% van de bevraagde huidige rokers aan ooit de e-sigaret op zijn minst te hebben geprobeerd. Bij de
nooit-rokers geeft 2% aan ooit de e-sigaret te hebben geprobeerd.
Het echte ooit gebruik van de e-sigaret bedroeg in België 4% in 2015, tegenover 1% in 2012 (European
Commission, 2015). Op Europees niveau evolueerde het ooit gebruik van 2% in 2012 naar 5% in 2015.
Het verschil tussen huidige rokers en nooit gebruikers van tabak is ook hier duidelijk: 12% van de
huidige rokers in België heeft de e-sigaret ooit echt gebruikt, ten opzichte van 0% bij de nooit-rokers.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
91/410
Ooit gebruik (%)
25%
21%
20%
15%
12%
9%
10%
5%
10%
7%
7%
6%
4%
8%
7%
0%
België
EU
Nederland
2012
Duitsland
Frankrijk
2015
Figuur 80. Internationale vergelijking van het minstens ooit proberen van de e-sigaret (European Commission, 2015).
3.2.10.2.1 Huidig gebruik
Rookenquête
Volgens de Rookenquête rookt in 2015 2,1% van de bevraagde Belgische bevolking de e-sigaret
(Stichting tegen Kanker, 2015). 0,5% doet dit dagelijks. Tussen mannen (2,3%) en vrouwen (1,9%) is
het verschil beperkter dan bij het ooit gebruik zoals getoond op Figuur 81. Ondanks de lage
percentages voor de 15-17-jarigen in vergelijking met de andere leeftijdscategorieën valt het grote
aandeel huidig gebruik wel op ten opzichte van de ooit gebruikers.
Eurobarometer
Binnen de Belgische bevolking geeft 1% aan de e-sigaret momenteel te gebruiken (European
Commission, 2015). Hieruit kan men concluderen dat het overgrote deel van de ooit gebruikers gestopt
is met het gebruiken van de e-sigaret. Het Europees gemiddelde bedraagt 2% van de respondenten
die aangeven momenteel de e-sigaret te roken.
Gebruik e-sigaret (%)
Op Europees niveau hebben 35% van de bevraagden die aangaven de e-sigaret ooit te hebben
geprobeerd, ooit een e-sigaret gebruikt die nicotine bevat, tegenover 14% voor de nicotinevrije esigaretten. Dit is een opvallend verschil met België waar zowel de e-sigaretten met nicotine als de
nicotinevrije e-sigaretten door 25% van de bevraagden die ooit een e-sigaret hebben geprobeerd, ooit
is gebruikt. Met dit aandeel voor nicotinevrije e-sigaretten heeft België het hoogste percentage uit
Europa (European Commission, 2015).
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
Mannen
Vrouwen
15-17j
18-24j
25-34j
Geslacht
35-44j
45-54j
55-64j
+65j
Leeftijdscategorie
Ooit
11,3%
7,9%
1,2%
12,3%
12,4%
10,4%
10,8%
8,3%
5,1%
Huidig
2,3%
1,9%
0,8%
2,4%
1,5%
2,8%
2,9%
1,6%
1,2%
Figuur 81. Het ooit en huidig gebruik van de e-sigaret bij de Belgische bevolking in 2015 (Stichting tegen Kanker, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
92/410
3.2.10.2.2 Impact op rookgedrag
Er werd in de Eurobarometer ook gepeild naar het effect van de e-sigaret op de tabaksconsumptie. In
België gaf 58% aan dat het gebruik van de e-sigaret geen effect had op het gebruik van tabak. 5% gaf
zelfs aan dat men meer is beginnen roken. Aan de andere kant geeft 37% aan nu minder te roken
dankzij de e-sigaret. 19% hiervan verminderde tabaksgebruik maar is niet gestopt, 6% was even
gestopt met roken maar is opnieuw begonnen en 12% is volledig gestopt met roken (European
Commission, 2015).
3.2.10.3 Conclusie
Het ooit eens geprobeerd te hebben van de e-sigaret verdubbelde op 3 jaar tijd in België. Het huidige
gebruik ligt veel lager, wat aangeeft dat de meesten stoppen met de e-sigaret. Opvallend is het hoge
aandeel gebruikers van nicotinevrije e-sigaretten in België in vergelijking met Europa. In België geeft
meer dan de helft aan dat het gebruik van de e-sigaret geen effect had op hun tabaksgebruik, meer
dan een derde geeft aan dat hun tabaksgebruik hierdoor verminderd is.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
93/410
3.2.11 Conclusie
Met ongeveer één op vijf blijft het aandeel huidige rokers in Vlaanderen hoog. Ongeveer negen op tien
van hen rookt dagelijks. Vergeleken met 2008 is er een opvallende stijging bij jonge vrouwen op vlak
van het aandeel rokers. Daarnaast is de omgekeerde leeftijdsgradiënt tussen mannen en vrouwen
frappant: binnen een bepaalde leeftijdsspanne stijgt het aandeel rokers bij vrouwen, terwijl het
aandeel daalt bij mannen. Een genderspecifieke aanpak is dus vereist, vooral bij jongere meisjes en
vrouwen.
Een positieve evolutie is de sterke terugval van zware rokers die waar te nemen is in 2013 ten opzichte
van 2004. Het aandeel zware rokers blijft bij mannen wel merkbaar hoger liggen dan bij vrouwen.
Gezien de licht stagnerende daling die merkbaar is tussen 2008 en 2013 in vergelijking met de periode
tussen 2004 en 2008, dient er verder ingezet te worden op een significante daling van het rookcijfer
bij de actieve bevolking. Gezien ook bijna drie op vier van de dagelijkse rokers ooit heeft getracht om
te stoppen met roken, blijft het belangrijk om ondersteuning te bieden aan rokers die een stoppoging
willen ondernemen.
Bij jongeren neemt de beginleeftijd van het gebruik van tabak toe over de jaren, maar deze
beginleeftijd blijft lager dan het gemiddelde in de EU. Er is een substantiële en toenemende groep van
jongeren die pas begint te roken op de leeftijd van 16 jaar of ouder.
Het laatstejaarsgebruik blijft nagenoeg constant, terwijl tussen 2010 en 2015 het aandeel dagelijkse
rokers halveerde bij jongeren. Er is echter een sterk verschil tussen de onderwijsvormen. Dit verschil
is het sterkst uitgesproken bij het dagelijks gebruik van tabak waar één op vijftig in het ASO dagelijks
rookt, één op tien in het TSO en bijna één op vijf in het BSO. Er dient met andere woorden prioritair
ingezet te worden op deze onderwijsvormen, samen met tabakspreventie in de tweede en derde graad
van het secundair onderwijs. Een rookstopaanbod op maat van de onderwijsvormen dient hierbij
samen te gaan.
Rookgedrag wordt sterk bepaald door sociaal-economische status. Rokers en dagelijkse rokers zijn
proportioneel minder talrijk in hoger opgeleide milieus dan in lager opgeleide milieus. Onder hoger
opgeleiden vindt men minder zware rokers. Daarnaast roken lager opgeleide rokers meer sigaretten
en zijn ze meer tabaksafhankelijk. Ook de gemiddelde leeftijd waarop met regelmatig roken begonnen
wordt, hangt samen met opleidingsniveau: laagopgeleiden beginnen vroeger. Dit lijkt ook
gereflecteerd te worden in cijfers rond het rookgedrag van werknemers volgens sector. Daar zijn grote
verschillen merkbaar onderling, waarbij de bouw- en transportsector een meer als twee keer zo hoge
prevalentie hebben dan de onderwijs- of de gezondheidssector. Binnen de aanpak van het
tabaksprobleem moet men daarom in eerste instantie inzetten op de brede groep van rokers met een
lagere SES omdat hier nog veel gezondheidswinst en een verdere daling van het rookcijfer mag
verwacht worden. Daarnaast moeten specifieke groepen rokers binnen de groep van laagopgeleide
rokers aangemoedigd worden om te stoppen met roken, met een rookstopaanbod op maat.
Het aandeel vrouwen dat rookt tijdens de zwangerschap bedraagt ongeveer één op tien. Men stelt een
heel duidelijk verband vast volgens opleidingsniveau en inkomen: bij lager opgeleiden roken er een
stuk meer vrouwen tijdens de zwangerschap. Aangezien dit ernstige gevolgen heeft voor het
ongeboren kind, moet deze problematiek bijzondere aandacht krijgen.
Het aandeel ouders dat rookt in aanwezigheid van een kind viel tussen 2008 en 2014 duidelijk terug.
Toch rookt nog de helft van de rokende ouders in aanwezigheid van het kind, waarvan één op twee dit
dagelijks doet. Er blijft een sterke link tussen roken in aanwezigheid van een kind en het
opleidingsniveau en sociale groep van de ouders en bovendien neemt deze sociale ongelijkheid toe. Er
moet hierdoor verder aandacht besteed worden aan rookvrije huizen voor kinderen, net zoals er
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
94/410
aandacht moet gaan naar het uitbreiden van rookvrije omgevingen, in het bijzonder waar veel
kinderen en minderjarigen aanwezig zijn.
Het ooit eens geprobeerd te hebben van de e-sigaret verdubbelde op 3 jaar tijd in België. Het huidige
gebruik ligt veel lager, wat aangeeft dat de meesten stoppen met de e-sigaret. Er is een consensus over
het feit dat de e-sigaret een rol kan gaan spelen als rookstopmiddel en dat de e-sigaret minder
schadelijk voor de gezondheid is dan tabak. Die boodschappen moeten in de nabije toekomst op een
heldere manier vertaald worden om de specifieke groep van rokers van het nut van de e-sigaret met
nicotine te overtuigen, waarbij alle andere groepen de boodschap moeten krijgen om de e-sigaret links
te laten liggen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
95/410
3.3 ALCOHOL
3.3.1 Algemene bevolking
3.3.1.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcoholgebruik bij de algemene bevolking. De
algemene bevolking wordt hierbij gedefinieerd als iedereen vanaf 15 jaar en ouder. Jongeren komen
samen met andere doelgroepen verder in dit hoofdstuk terug. Op Vlaams niveau wordt er beroep
gedaan op de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP. Om een internationale vergelijking mogelijk te
maken van België wordt enerzijds gekeken naar cijfers van het WHO rond de alcoholconsumptie per
capita, en anderzijds naar cijfers uit de Eurobarometer die onder meer peilde naar het alcoholgebruik
in Europa.
3.3.1.2 Consumptie per hoofd van de bevolking
Sinds 2004 is de alcoholconsumptie in België gedaald van 11 liter pure alcohol per hoofd van de
bevolking tot 9,8 liter pure alcohol per hoofd in 2012 zoals weergegeven op Figuur 82. Dit komt
overeen met een daling van 11%. Deze 9,8 liter is op te splitsen in 4,6 liter bier, 3,6 liter wijn en 1,5
liter sterke drank. Opvallend is dat vooral de bierconsumptie (-26%), maar ook de wijnconsumptie (10%) daalde terwijl de consumptie van sterke drank bijna verdubbelde (WHO, 2015).
Alcohol consumptie
(in liter pure alcohol)
In 2010 stond België 26ste in Europa inzake totaal alcoholverbruik (De Donder, 2015). In vergelijking
met de buurlanden heeft België een lagere consumptie dan Frankrijk en Duitsland, maar een hogere
consumptie dan Nederland. Frankrijk kende echter tussen 2004 en 2012 procentueel bekeken een
gelijkaardige daling als België: een daling van 10%. Bij Nederland en Duitsland bedraagt de daling
respectievelijk 7% en 5% (WHO, 2015).
14
13
12
11
10
9
8
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
België
11,0
10,9
10,7
10,2
10,6
10,4
10,6
9,8
2012
9,8
Frankrijk
13,2
12,2
12,4
12,2
11,9
11,8
11,9
12,0
11,8
Duitsland
11,8
11,7
11,8
11,5
11,4
11,2
11,2
11,2
11,2
Nederland
9,6
9,7
9,8
9,5
9,6
9,2
9,3
8,9
Figuur 82. Een detail van de evolutie alcoholconsumptie in België vanaf 2004 in vergelijking met enkele buurlanden
(WHO, 2015).
3.3.1.3 Ooit gebruik
Binnen deze sectie wordt enkel beroep gedaan op cijfers van de Gezondheidsenquête aangezien de
Eurobarometer hier niet over rapporteert.
Sinds 2013 peilt de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014) naar het ooit gebruik van alcohol
bij de bevolking ouder van 15 jaar en ouder in het Vlaams Gewest. Hieruit blijkt dat 88,2% van de
respondenten ooit al alcohol heeft gebruikt in zijn leven. Aangezien het ooit gebruik van alcohol zo
hoog ligt, verliest deze maat een deel van zijn relevantie.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
96/410
3.3.1.4
Laatstejaarsgebruik
Gezondheidsenquête
Uit de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014) blijkt dat in het Vlaams Gewest 84% van de
bevolking (15 jaar en ouder) alcohol gebruikte in de afgelopen 12 maanden. Het percentage is hoger
bij mannen (88%) dan bij vrouwen (80%). Sinds 2004 bleef het laatstejaarsgebruik nagenoeg stabiel.
Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
Eurobarometer
Uit een internationale vergelijking van België blijkt dat het laatstejaarsgebruik in België (79%) hoger
ligt dan het Europees gemiddelde (76%) (European Commission, 2010). Meer gedetailleerde
informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
3.3.1.5 Occasioneel gebruik en regelmatig gebruik
Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan
wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en
bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Voor het occasioneel en regelmatig gebruik
wordt enkel beroep gedaan op cijfers van de Gezondheidsenquête aangezien de Eurobarometer hier
niet over rapporteert.
In 2013 peilde het WIV-ISP voor het eerst in detail naar de drinkfrequentie van de respondenten die
aangaven in de laatste 12 maanden alcohol te hebben gedronken. Daaruit bleek dat bij de bevolking
die het afgelopen jaar alcohol heeft gedronken uit het Vlaamse Gewest dat 37% occasioneel en 63%
regelmatig alcohol gebruiken. Procentueel bekeken drinken mannen (74% regelmatig gebruik) vaker
dan vrouwen (51% regelmatig gebruik). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur
in bijlage. Wekelijkse drinkers consumeerden in Vlaanderen in 2013 gemiddeld 10 glazen alcohol per
week. Tegenover de voorgaande jaren bleef dit aandeel constant. Bij vrouwen ligt dit met 7 glazen
lager dan bij mannen (12 glazen).
3.3.1.6
Dagelijks gebruik
Gezondheidsenquête
Van de bevolking in het Vlaamse gewest (15 jaar en ouder) blijkt uit de Gezondheidsenquête dat 13%
dagelijks alcohol drinkt (Gisle & Demarest, 2014). Opvallend is de sterke stijging sinds 2004 toen dit
aandeel 8% bedroeg. De stijging is bij elk geslacht en de meeste leeftijdscategorieën vast te stellen,
blijkt uit Figuur 83. Dagelijks alcoholgebruik steeg met de leeftijd en bereikt een piek op de leeftijd 55
tot 64 jaar. Eén op tien van de 55-64-jarigen drinkt in 2013 dagelijks alcohol. Het dagelijks gebruik bij
15-24-jarigen is de enige groep waar het aandeel daalde tussen 2004 en 2013. Ook tussen mannen en
vrouwen is er een duidelijk onderscheid: 18% van de mannen drinkt dagelijks alcohol tegenover 9%
van de vrouwen. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuren in bijlage.
Eurobarometer
Rond het dagelijks gebruik van alcohol bevat de Eurobarometer enkel een relatieve maat, namelijk
hoeveel procent dagelijks alcohol drinkt van diegenen die aangaven in de laatste 30 dagen alcohol te
hebben gedronken. Hieruit blijkt dat België even hoog scoort als het Europees gemiddelde. Meer
gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
97/410
Dagelijks gebruik alcohol (%)
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Man
Vrouw
15-24j
25-34j
35-44j
Geslacht
45-54j
55-64j
65+j
Leeftijdsgroep
2004
11,5%
4,9%
1,4%
2,7%
5,6%
12,7%
12,6%
12,1%
2013
18,2%
8,6%
0,6%
5,4%
7,9%
13,9%
25,1%
19,3%
Figuur 83. Evolutie dagelijks gebruik binnen het Vlaams Gewest volgens leeftijdscategorie en geslacht op basis van de
Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.3.1.7
Overmatig alcohol gebruik
3.3.1.7.1 Binge drinking
Binge drinking is een term die op verschillende manieren wordt gedefinieerd. De VAD gebruikt de
volgende definitie van binge drinking10 (VAD, 2009):


Mannen: de consumptie van zes of meer standaardglazen, in een periode van twee uur
Vrouwen: de consumptie van vier of meer standaardglazen, in een periode van twee uur
Een andere definitie is deze uit 2004 van het NIAAA11 en definieert binge drinking als een drinkpatroon
dat Blood Alcohol Concentration (BAC) op 0,08 g/dL brengt. Dit zou typisch gebeuren na vier drankjes
voor vrouwen en vijf drankjes voor mannen in ongeveer twee uur tijd (NIAAA, 2004).
In de praktijk ziet men dan ook dat er vaak op verschillende manieren wordt gepeild naar binge
drinking naar gelang de studie. Een overzicht is terug te vinden in Tabel 1.
Tabel 1. Overzicht van verschillende wijzen waarop gepeild wordt in bevragingen naar binge drinking.
Studie
Leerlingenbevraging
ESPAD
Studentenbevraging
Gezondheidsenquête
Eurobarometer
Definitie
Het drinken van vier glazen alcohol voor meisjes en zes glazen alcohol voor jongens
binnen een tijdsspanne van twee uur
Tijdens de laatste 30 dagen vijf of meer drankjes op één aangelegenheid gedronken
Het drinken van minstens 4 standaardglazen alcohol in een tijdsspanne van 2 uur
voor vrouwen en het drinken van minstens 6 standaardglazen alcohol in een
tijdsspanne van 2 uur voor mannen
Het drinken van 6 glazen alcohol bij dezelfde gelegenheid, in een tijdsspanne van 2
uur of minder
Het drinken van 5 of meer drankjes op ten minste 1 aangelegenheid
Gezondheidsenquête
Volgens de Gezondheidsenquête heeft 46,6% van bevolking in het Vlaams Gewest (15 jaar en ouder)
ooit zes of meer alcoholische drankjes geconsumeerd tijdens één gelegenheid. 9% zei dit zelfs minstens
wekelijks te doen. Als er gekeken wordt naar de tijdspanne waar binnen de consumptie van zes
alcoholische dranken plaatsvindt, bedraagt op Vlaams niveau de gemiddelde tijdspanne 5,1 uur.
10
11
Gebaseerd op rapport van Deutsche Hauptstelle für Suchtfragen (DHS, 2008).
NAAA staat voor National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism (uit Verenigde Staten)
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
98/410
Het feitelijke binge drinking of het drinken van zes alcoholische dranken in twee uur of minder gebeurt
bij 10,3% van de bevolking in het Vlaams Gewest (Gisle & Demarest, 2014). Per leeftijdscategorie zijn
er drie leeftijdscategorieën die hier bovenuit steken: de 15-24-jarigen, de 35-44-jarigen en de 65plussers. Binnen elk van deze 3 leeftijdscategorieën schommelt dit percentage tussen de 14 en 16%
zoals weergegeven op Figuur 84. Verder komt binge drinking veel vaker voor bij mannen (14%) dan bij
vrouwen (4%). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuren in bijlage.
Eurobarometer
De Eurobarometer peilde naar hoe regelmatig men in de afgelopen 12 maanden vijf of meer drankjes
heeft gedronken op één aangelegenheid. Daar stelt men een internationale toename vast tussen 2006
en 2009. Voor België steeg dit aandeel van 24% naar 28% (European Commission, 2010). Meer
gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
Distributie (%)
20%
15,3%
15,9%
14,7%
15%
7,8%
10%
6,3%
5,2%
45-54j
55-64j
5%
0%
15-24j
25-34j
35-44j
65+j
Figuur 84. Percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest die de 6 alcoholische drankjes in een tijdspanne van 2 uur of
minder consumeert op basis van de Gezondheidsenquête(Gisle & Demarest, 2014).
3.3.1.7.1 Risicovol gebruik volgens aantal gram ethanol per dag
Voor het risicovol alcohol gebruik op basis van aantal gram ethanol per dag wordt enkel beroep gedaan
op cijfers van de Gezondheidsenquête aangezien de Eurobarometer hier niet over rapporteert.
Sinds 2013 peilt de Gezondheidsenquête naar het risicovol alcoholgebruik volgens het aantal
geconsumeerde aantal gram ethanol per dag12. Hieruit blijkt dat 4,7% van de bevolking in het Vlaams
Gewest risicovolle drinkgewoontes vertoont (Gisle & Demarest, 2014). Van de wekelijkse drinkers blijkt
9,2% risicovol alcoholgebruik te vertonen, bij de dagelijkse drinkers bedraagt dit 27,1%.
Risicovol gebruik (%)
Figuur 85 geeft het risicolvol gebruik weer per geslacht en per leeftijdscategorie. Bij mannen vertoont
5,3% risicovol gebruik, bij vrouwen is dit 4,2%. Bij de leeftijdscategorieën valt het hoge percentage bij
de 55-64-jarigen op: binnen deze leeftijdscategorie vertoont meer dan één op tien van de 55-64-jarige
respondenten risicolvol alcoholgebruik.
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
10,1%
7,4%
5,3%
Man
4,2%
Vrouw
4,8%
4,0%
15-24j
1,7%
1,7%
25-34j
35-44j
Geslacht
1,7%
45-54j
55-64j
65-74j
75+j
Leeftijdscategorie
Figuur 85. Percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest met risicovol alcoholgebruik volgens aantal gram ethanol
per dag op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens geslacht en leeftijdscategorie (Gisle & Demarest, 2014).
12
Dit is voor vrouwen > 20 g/d en voor mannen > 40 g/d
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
99/410
3.3.1.7.2 Risicovol gebruik volgens het wekelijks aantal gedronken glazen
Voor het risicovol alcohol gebruik op basis van het wekelijks aantal gedronken glazen wordt enkel
beroep gedaan op cijfers van de Gezondheidsenquête aangezien de Eurobarometer hier niet over
rapporteert.
Risicovol gebruik van alcohol bij de Vlaamse bevolking (15 jaar en ouder) wordt onderzocht in de
Gezondheidsenquête op basis van het wekelijks aantal gedronken glazen (Gisle & Demarest, 2014).
Daaruit blijkt dat 5,9% van de bevolking in het Vlaams Gewest risicovol13 alcohol gebruikt. In 2004
bedroeg dit 9,0%. Bij de mannen drinkt 7,8% meer dan 21 glazen alcohol per week (in 2004 was dit
nog 12,8%) en 4,2% van de vrouwen drinkt elke week meer dan 14 glazen alcohol zoals blijkt op Figuur
86.
Uit Figuur 86 blijkt ook het hoge aandeel overmatig alcoholgebruik voor de 55-64-jarigen (12,4%).
Bovendien is dit de enige leeftijdscategorie waar een stijging vast te stellen is in vergelijking met 2004.
Voor 15- tot 45-jarigen is een sterke daling merkbaar in vergelijking met 2004.
Risicovol gebruik (%)
In 2013 dronk 28% van de Vlaamse bevolking één tot zeven glazen alcohol per week, 13% dronk acht
tot viertien glazen per week en 7% dronk 15 tot 21 glazen. 4% dronk 22 of meer glazen per week. Een
hoog alcoholverbruik werd vooral door mannen gerapporteerd (De Donder, 2015).
15%
10%
12,8%
11,1%
8,0%
7,8%
5,4%
5%
4,2%
10,8%
9,1%
9,6%
12,4%
8,7%
6,2%
5,8%
4,3%
2,0%
2,0%
0%
Man
Vrouw
15-24j
25-34j
35-44j
Geslacht
45-54j
55-64j
65+j
Leeftijdscategorie
2004
2013
Figuur 86. Evolutie van het percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest met risicovol alcoholgebruik volgens het
wekelijks aantal gedronken glazen dag op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens leeftijdscategorie (Gisle
& Demarest, 2014).
3.3.1.8 Problematisch gebruik
Voor het problematisch alcohol gebruik wordt beroep gedaan op de CAGE-vragenlijst14. Hiervoor zijn
er enkel cijfers van de Gezondheidsenquête aangezien de Eurobarometer hier niet over rapporteert.
Uit de Gezondheidsenquête blijkt dat 10,1% van de bevolking in het Vlaams Gewest die ooit alcohol
heeft gedronken een problematisch alcoholgebruik heeft, in vergelijking met 5,9% in 2004.
Omgerekend naar de Vlaamse bevolking van 15 jaar en ouder kwam dat neer op 540.315 personen
(De Donder, 2015). Hierbij is er een duidelijk onderscheid tussen mannen (14,9%) en vrouwen (5,1%).
Het aandeel van problematisch alcoholgebruik voor de verschillende leeftijdsgroepen is terug te
vinden op Figuur 87. Opvallend is dat voor elke leeftijdscategorie het problematisch gebruik gestegen
is in vergelijking met 2004. De proportie problematische alcoholgebruikers is het grootst in de
leeftijdsgroep 55-64 jaar (12,8%). Bij jongeren tussen 15 en 24 jaar was het alcoholgebruik voor 5%
problematisch.
13
14
Bij mannen meer dan 21 dranken per week, bij vrouwen meer dan 14 dranken per week
Alcoholgebruik wordt als problematisch beschouwd als de persoon positief geantwoord heeft op minstens twee van de vier CAGE vragen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
100/410
Problematisch gebruik (%)
Het lijkt tegenintuïtief dat het aandeel van problematisch alcoholgebruik hoger ligt dan bij het risicovol
alcoholgebruik volgens het aantal gram ethanol per dag. De verklaring ligt hierbij dat het risicovol
alcoholgebruik gebaseerd is op de wekelijkse consumptie van de bevraagden, terwijl het
problematisch alcohol gebruik een zogenaamde ‘lifetime’ indicator is. Dit is het resultaat van de CAGEvragenlijst waarbij het mogelijk is dat iemand in het verleden gedrag van problematisch alcoholgebruik
vertoonde, maar nu niet meer. Om deze reden ligt het problematisch alcoholgebruik in dit rapport
hoger dan het risicovol alcoholgebruik.
20%
14,9%
15%
10%
8,0%
3,5%
5%
12,5%
10,5%
5,1%
5,0%5,5%
5,6%
6,5%
10,9%
8,1%
12,8%
3,7%
5,4%6,7%
0%
Man
Vrouw
15-24j
25-34j
35-44j
Geslacht
45-54j
55-64j
65+j
Leeftijdscategorie
2004
2013
Figuur 87. Evolutie van het percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest met problematisch alcoholgebruik op basis
van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens leeftijdscategorie (Gisle & Demarest, 2014).
3.3.1.9 Conclusie
Opvallend is de stabiele trend in het laatstejaarsgebruik van alcohol tussen 2004 en 2013, maar het
bijna verdubbelen van het dagelijks gebruik in diezelfde periode. Vooral bij de leeftijdsgroep 25-34jarigen en de bevolking ouder dan 54 jaar is er een sterke toename. Bij mannen ligt het aandeel dat
dagelijks alcohol gebruikt meer dan dubbel zo hoog als bij vrouwen. Vooral bij 25- tot 34-jarigen is er
groot verschil (een factor 10). Verder blijkt het dagelijks gebruik van alcohol onder het Europees
gemiddelde te liggen.
Frappant is dat het aandeel risicovol gebruik daalde tussen 2004 en 2013, terwijl het problematisch
gebruik steeg. Dit is te verklaren door het feit dat het risicovol gebruik gebaseerd is op de wekelijkse
consumptie van de bevraagden, terwijl het problematisch gebruik een zogenaamde ‘lifetime’ indicator
is. Het problematisch gebruik ligt bijna drie keer zo hoog bij mannen als bij vrouwen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
101/410
3.3.2 Jongeren
3.3.2.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcohol gebruik bij de doelgroep jongeren. Op
Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Leerlingenbevraging van de VAD, die 12- tot 18-jarigen
omvat. Om voor Vlaanderen een internationale vergelijking mogelijk te maken, wordt gekeken naar
de HBSC-studie en de ESPAD-studie. De HBSC-studie omvat cijfers voor 11-, 13- en 15-jarigen, terwijl
de ESPAD-studie 15-16-jarigen aan bod laat komen. Deze cijfers worden echter verzameld in scholen.
Om kwetsbare jongeren buiten scholen, zoals in de zorg of de jeugdhulp, ook aan bod te laten komen
wordt er op het einde van dit luik rond jongeren een sectie gewijd aan jongeren in de bijzondere
jeugdzorg.
3.3.2.2 Ooit gebruik
Voor het ooit gebruik werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de ESPAD-studie
aangezien voor HBSC-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het internationaal rapport.
Leerlingenbevraging
Het ooit gebruik van alcohol bij Vlaamse scholieren wordt onderzocht in de Leerlingenbevraging van
de VAD (VAD, 2016). Uit de evolutie blijkt er de afgelopen elf jaren een absolute daling van 19,2%
plaatsvond. In het schooljaar 2014-2015 had 65,3% van de leerlingen in het secundair onderwijs ooit
alcohol gedronken. Bekijkt men per leeftijdscategorie meer in detail de oorzaak van deze daling, dan
blijkt de daling voornamelijk veroorzaakt te zijn door de leeftijdscategorie van 12- tot 14-jarigen zoals
geïllustreerd op Figuur 88. Er is geen verschil in het ooit gebruik van alcohol tussen jongens en meisjes.
Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
Per alcoholproduct blijkt dat in de jongste leeftijdscategorie de jongeren vooral ooit bier (27,4%) of
wijn (26,9%) gedronken hebben. Sterkedrank blijft beperkt, 14,2% dronk ooit sterkedrank.
Ooit gebruik alcohol (%)
ESPAD
Ten opzichte van het Europees gemiddelde in 2015 (80%) scoort Vlaanderen even goed (80%).
Daarmee komt een einde aan een periode van stagnatie (ESPAD, 2016). Meer gedetailleerde
informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
100%
94,8%
91,9%
80%
92,0%
92,1%
60%
74,8%
93,2%
93,0%
90,7%
92,1%
89,3%
89,5%
89,8%
93,0%
86,3%
88,8%
86,0%
85,8%
83,0%
81,0%
80,8%
84,0%
47,8%
45,7%
42,3%
41,4%
39,0%
2012
2013
2014
2015
71,1%
62,1%
40%
56,3%
51,3%
20%
0%
2005
2006
2007
2008
12-14j
2009
2010
15-16j
2011
17-18j
Figuur 88. Evolutie ooit gebruik alcohol bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015,
opgesplitst volgens leeftijdscategorie (VAD, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
102/410
3.3.2.3 Beginleeftijd
Voor de beginleeftijd werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de HBSC-studie
aangezien voor ESPAD-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het internationaal rapport.
Leerlingenbevraging
Sinds 2010-2011 peilt de Leerlingenbevraging van de VAD (VAD, 2016) ook naar de beginleeftijd voor
alcohol. Hier zien we een stijging, namelijk voor het schooljaar 2014-2015 bedroeg de beginleeftijd
14,3jaar15 terwijl deze in 2011 13,6 jaar bedroeg. Het verschil tussen jongens en meisjes is beperkt:
gemiddeld dronken jongens hun eerste glas op de leeftijd van 14,5jaar, terwijl dit bij meisjes 14,2jaar
is.
HBSC
Op internationaal vlak kan men een vergelijking maken door te kijken naar hoeveel van de 15-jarigen
voor het eerst alcohol dronken op de leeftijd van 13 jaar of jonger (World Health Organization, 2016).
Opvallend is de algemene sterke daling voor Vlaanderen en het HBSC-gemiddelde tussen 2006 en
2014. Zo viel het aandeel 15-jarigen dat het eerst dronk op de leeftijd van 13 jaar of jonger van 53% in
2006 naar 26% in 2014 in Vlaanderen (World Health Organization, 2016). Meer gedetailleerde
informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
3.3.2.4 Laatstejaarsgebruik
Voor het laatstejaarsgebruik werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de ESPAD-studie
aangezien voor HBSC-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het internationaal rapport.
Leerlingenbevraging
Bij de Vlaamse scholieren dronk 59,2% in 2015 het afgelopen jaar alcohol (VAD, 2016). De evolutie is
weergegeven op Figuur 89. Tussen de periode 2005 en 2015 is het laatstejaarsgebruik gedaald van
70% naar 59%. Er is geen verschil in het laatstejaarsgebruik van alcohol tussen jongens en meisjes. Bij
de leeftijdscategorieën is er een sterke daling voor de leeftijdscategorie 12- tot 14-jarigen. In 2005 had
nog 49% het afgelopen jaar alcohol gebruikt, terwijl dit in 2015 terug was gevallen tot 29%. Meer
gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
Wanneer er per alcoholproduct wordt gekeken, blijkt dat 53,8% van de jongeren het laatste jaar bier
heeft gedronken tegenover 38,9% die het laatste jaar wijn en 34,9% die sterkedrank heeft gedronken.
ESPAD
Informatie over het laatstejaarsgebruik van alcohol werd niet opgenomen in het meest recente
rapport van ESPAD (ESPAD, 2016). Hierdoor wordt er beroep gedaan op gegevens uit het vorige ESPADrapport. Volgens die ESPAD-studie heeft in 2011 83% van de 15-16-jarige Vlaamse scholieren in de
afgelopen 12 maanden alcohol gedronken, hetzelfde percentage als in 2007. Verder blijkt dat
Vlaanderen relatief goed scoort in vergelijking met de buurlanden, maar dat de kloof met het Europees
gemiddelde toenam tussen 2007 en 2011. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de
figuur in bijlage.
15
Berekend op de gemiddelde beginleeftijden van 17-18-jarigen
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
103/410
Laatstejaarsgebruik alcohol
(%)
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
70,4%
2005
67,9%
67,3%
2006
2007
2008
64,3%
2009
62,4%
2010
63,3%
2011
58,8%
55,6%
58,3%
59,2%
2012
2013
2014
2015
Figuur 89. Evolutie laatstejaarsgebruik alcohol bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 20052015 (VAD, 2016).
3.3.2.5 Occasioneel en regelmatig gebruik
Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan
wekelijks. Voor het occasioneel gebruik wordt enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging
aangezien de ESPAD- en de HBSC-studie hier niet over rapporteren in hun internationale rapporten.
Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus
cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Voor het regelmatig gebruik wordt enkel beroep gedaan
op de Leerlingenbevraging en de HBSC-studie aangezien de ESPAD-studie hier niet over rapporteert in
haar internationale rapport.
Leerlingenbevraging
Bij de Vlaamse scholieren dronk 44,4% occasioneel en 14,4% regelmatig (VAD, 2016). Een daling voor
het regelmatig gebruik van 45% ten opzichte van 2005 toen het regelmatig alcohol gebruik 26,2%
bedroeg zoals weergegeven op Figuur 90.
Figuur 91 schetst het regelmatig alcoholgebruik volgens geslacht, onderwijstype en leeftijdscategorie.
Bij de 12-14-jarigen drinkt 1,6% regelmatig alcohol. Een sterke daling ten opzichte van 2005 toen dit
nog 7,7% bedroeg. Ondanks het lagere percentage voor meisjes dat het afgelopen jaar alcohol heeft
gedronken, is het percentage voor occasioneel gebruik van alcohol hoger bij meisjes dan bij jongens:
46,4% voor meisjes tegenover 42,4% voor jongens. Dit is een gevolg van het feit dat jongens vaker
regelmatig alcohol drinken: 18,5% van de jongens en 10,2% van de meisjes drinkt regelmatig alcohol.
Algemeen kan men stellen dat leerlingen uit het ASO minder vaak en minder veel drinken dan in het
TSO en het BSO.
Per alcoholproduct blijkt dat 11,4% van de jongeren regelmatig bier drinkt, terwijl wijn net als andere
soorten alcohol door minder dan 4% van de jongeren regelmatig wordt gedronken.
HBSC
Uit de HBSC-studie blijkt dat er over het algemeen een sterke reductie is tussen 2006 en 2014 wat
betreft het regelmatig gebruik van alcohol bij 15-jarigen, zo ook in Vlaanderen. Vlaanderen blijft echter
ondanks deze daling boven het HBSC-gemiddelde hangen (World Health Organization, 2016). Meer
gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
3.3.2.6 Dagelijks gebruik
Het dagelijks alcohol gebruik is zeer beperkt bij jongeren. Enkel de Leerlingenbevraging rapporteert
hier kort over. Hieruit blijkt dat 0,7% van de 17-18-jarigen aangaf dagelijks alcohol te drinken (VAD,
2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
104/410
Regelmatig gebruik alcohol
(%)
30%
26,2%
25%
24,0%
22,9%
22,0%
20,4%
19,5%
20%
17,6%
16,8%
15%
13,8%
14,4%
2014
2015
10%
5%
0%
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Regelmatig gebruik
(%)
Figuur 90. Evolutie regelmatig gebruik alcohol bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 20052015 (VAD, 2016).
35,6%
40%
30%
20%
24,1%
18,5%
25,4%
18,2%
16,0%
10,2%
10%
0,9%
3,3%
1,6%
0%
Man
Vrouw A-stroom B-stroom
Geslacht
ASO
Onderwijstype
BSO
TSO
12-14j
15-16j
17-18j
Leeftijdscategorie
Figuur 91. Regelmatig gebruik van alcohol in 2015 bij Vlaamse scholieren per geslacht, per onderwijstype en per
leeftijdscategorie volgens de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
3.3.2.7
Overmatig alcohol gebruik
3.3.2.7.1 Binge drinking
In sectie 3.3.1.7.1 werd de definitie rond binge drinking reeds toegelicht. Daar werd onder meer
aangehaald dat binge drinking op verschillende wijzen kon gedefinieerd zijn, naargelang de studie.
Voor het binge drinking wordt enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de ESPAD-studie
aangezien de HBSC-studie hier niet over rapporteert in haar internationale rapport.
Leerlingenbevraging
Uit de Leerlingenbevraging van VAD (2016) blijkt dat 34,8% ooit aan binge drinking heeft gedaan. De
verschillen in binge drinking tussen jongens en meisjes zijn kleiner dan wat men zou verwachten: 35,5%
van de jongens geeft aan ooit aan binge drinking te hebben gedaan, net zoals 34,0% van de meisjes.
Verder blijkt uit de Leerlingenbevraging dat 16,1% maandelijks tot dagelijks aan binge drinking doet.
18,3% van de jongens en 13,8% van de meisjes doen maandelijks aan binge drinking. In het ASO geven
19,6% van de jongeren aan maandelijks aan binge drinking te doen. In het BSO is dit 25,1% en in het
TSO 27,8%. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
ESPAD
De bevraging van ESPAD leert dat 35% van de 15-16-jarigen in Vlaanderen minstens 1 aangelegenheid
hebben meegemaakt in de afgelopen 30 dagen dat ze vijf of meer alcoholische drankjes hebben
gedronken (ESPAD, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
105/410
Bingedrinking (%)
100%
93,2%
49,5%
50%
28,4% 22,1%
5,3%
37,6%
29,8% 32,5%
1,5%
0%
12-14j
15-16j
Nooit
Ooit tot minder dan maandelijks
17-18j
Maandelijks tot dagelijks
Figuur 92. Verdeling van frequentie van binge drinking in 2015 bij de Vlaamse scholieren op basis van de
Leerlingenbevraging volgens leeftijdscategorie (VAD, 2016).
3.3.2.7.2
Dronkenschap
Leerlingenbevraging
Uit de Leerlingenbevraging van VAD blijkt dat 35,8% van de jongeren aangeven ooit al eens dronken
te zijn geweest (VAD, 2016). 27,8% van de jongeren geeft aan het afgelopen jaar dronken geweest te
zijn, waarvan 2% regelmatig. De evolutie voor ooit, laatste jaar en regelmatig dronkenschap is terug te
vinden op Figuur 93. Hieruit blijkt er een lichte stijging te zijn voor het ooit en afgelopen jaar
dronkenschap aangezien dit in 2011 nog respectievelijk 33,2% en 22,6% bedroeg.
Tussen jongens en meisjes is het verschil enigszins beperkt: 31,4% van de jongens geven aan het
voorbije jaar dronken te zijn geweest tegenover 24,2% meisjes. Minder jongeren uit het ASO geven
aan tijdens het laatste jaar dronken te zijn geweest (35,5%) dan jongeren uit het BSO (42,7%) en het
TSO (45,3%). Bij de 17- tot 18-jarigen is er een sterke stijging ten opzichte van 2011. Meer
gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
HBSC
Kijkt men internationaal naar het aandeel 15-jarigen dat reeds minstens 2 keer dronken is geweest,
dan scoort Vlaanderen onder het HBSC-gemiddelde, maar scoort het niet beter dan alle buurlanden.
Verder blijkt ook uit de gegevens dat jongens vaker dronken zijn dan meisjes. Meer gedetailleerde
informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
ESPAD
De ESPAD-bevraging geeft aan dat 34% van de bevraagden de afgelopen 12 maanden dronken is
geweest, en 12% geeft aan de laatste 30 dagen dronken geweest te zijn (ESPAD, 2012). Uit deze cijfers
blijkt dat Vlaanderen gelijkaardige cijfers heeft als Nederland, maar beduidend lagere cijfers in
vergelijking met Frankrijk en Duitsland. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur
in bijlage. In het meest recente rapport wordt enkel gerapporteerd over de dronkenschap tijdens de
laatste 30 dagen. Daaruit blijkt dat in 2015 opnieuw 12% aangaf dronken te zijn geweest in die periode
(ESPAD, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
106/410
Dronkenschap (%)
40%
35%
30%
25%
35,9%
35,1%
25,3%
25,2%
2,0%
2,0%
2011
2012
33,2%
22,6%
35,3%
35,8%
27,4%
27,8%
2,0%
2,1%
2,0%
2013
2014
2015
20%
15%
10%
5%
0%
Ooit
Laatstejaar
Regelmatig
Figuur 93. Evolutie dronkenschap bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015,
opgesplitst volgens frequentie (VAD, 2016).
3.3.2.7.3 Risicovol gebruik volgens het wekelijks aantal gedronken glazen
Cijfers rond het alcohol gebruik in de week voor de bevraging werden enkel opgenomen in de
Leerlingenbevraging en niet in de internationale rapporten van de HBSC- en de ESPAD-studie.
Risicovol gebruik (%)
Uit de Leerlingenbevraging blijkt dat 26,7% van de bevraagde Vlaamse scholieren dronk in de week
voor de bevraging (VAD, 2016). Van alle scholieren die alcohol dronken in de week voor de bevraging,
dronk 12,9% vijf of meer glazen. Jongens dronken een hoger aantal glazen in de week voor de
bevraging dan meisjes: 16,2% van de jongens dronk 5 glazen of meer in de week vooraf, terwijl dit bij
meisjes 9,4% bedraagt. Tussen de onderwijsvormen dronken 15,6% van de leerlingen 5 glazen alcohol
of meer, in het TSO was dit 21,3% en in het BSO 22,0%. De verdeling van het aantal glazen dat de
bevraagde scholieren gedronken hebben in de week voor de bevraging is te zien op Figuur 94.
30%
23,2%
20,5%
20,0%
20%
13,2%
10,7%
10%
4,7%
4,9%
0,9%
0,3%
0%
12-14j
1 tot 4 glazen
15-16j
5 tot 10 glazen
17-18j
meer dan 10 glazen
Figuur 94. Verdeling van het aantal glazen dat de bevraagde Vlaamse scholieren in de week voor de bevraging gedronken
hebben in 2015 volgens leeftijdscategorie (VAD, 2016).
3.3.2.8 Invloed wetgeving
Wegens de huidige wetgeving in België rond het niet-gebruik van alcohol onder de 16 jaar is het
interessant om jongeren op te splitsen in een groep onder de 16 jaar en in een groep van 16 jaar en
ouder. Cijfers rond het alcoholgebruik binnen deze twee groepen jongeren zijn opgenomen in de
Leerlingenbevraging, maar niet in de internationale rapporten van de HBSC- en de ESPAD-studie. Voor
deze laatste groep van 16 jaar en ouder bestaat er in de wetgeving nog een subgroep, namelijk die van
16- tot 18-jarigen en dan specifiek voor het niet-gebruik van sterke drank (hier: gedistilleerde dranken
met minstens 1,2% volume alcohol).
De evolutie sinds 2005 voor het ooit gebruik is terug te vinden op Figuur 95. Hieruit blijkt dat het ooit
gebruik bij de min 16-jarigen gedaald is van 78,3% in 2005 naar 49,2% in 2015. Het ooit gebruik bij
jongeren die 16 jaar of ouder zijn is gestegen in 2015 tot een gelijkaardig niveau als in 2009, na een
voorzichtige daling in de drie voorgaande jaren.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
107/410
Ooit gebruik alcohol (%)
100%
94,5%
78,3%
80%
91,0%
91,5%
91,8%
68,0%
64,3%
89,4%
90,9%
88,9%
87,9%
87,7%
91,9%
59,8%
57,6%
54,1%
51,6%
50,5%
49,2%
2012
2013
2014
2015
76,7%
60%
40%
20%
0%
2005
2006
2007
2008
2009
Min 16j
2010
2011
16j en ouder
Figuur 95. Evolutie ooit gebruik alcohol bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015,
opgesplitst volgens min 16 jaar en 16 jaar en ouder (VAD, 2016).
3.3.2.9 Alcoholgebruik bij jongeren in bijzondere jeugdzorg
Om het alcoholgebruik bij jongeren in de bijzondere jeugdzorg in kaart te brengen werd geen beroep
gedaan op de Leerlingenbevraging zoals eerder in dit hoofdstuk aangezien de Leerlingenbevraging
wordt afgenomen in scholen. Voor deze sectie wordt beroep gedaan op de studie ‘Prevalentie van
middelengebruik bij jongeren in de residentiële voorzieningen voor bijzondere jeugdzorg in
Vlaanderen’ (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015).
Bij de jongeren in bijzondere jeugdzorg heeft 81,6% ooit alcohol gedronken. Het ooit gebruik van
alcohol neemt toe met de leeftijd en ligt hoger bij meisjes (84,7%) dan bij jongens (78,1%). Voor 11,8%
van de jongeren kan men stellen dat er een ernstig alcoholprobleem is aangezien ze voor de leeftijd
veertien jaar alcohol begonnen drinken en bovendien dagelijks alcohol drinken.
Uit een vergelijking met de Leerlingenbevraging door de onderzoekers van deze studie blijkt dat de
verschillen voor alcoholgebruik tussen beide groepen eerder beperkt zijn.
3.3.2.10 Conclusie
Hoe ouder de leerlingen, hoe meer van hen ooit en het jaar voor de bevraging alcohol hebben
gedronken. Ook regelmatig alcohol drinken nam toe met de leeftijd. Het regelmatig alcoholgebruik ligt
bij het ASO een stuk lager dan in het TSO en het BSO. Bij jongens is dit ook hoger dan bij meisjes.
Bier wordt door het meeste aantal leerlingen gedronken. Bekijkt men de evolutie dan stelt men vast
dat het ooit gebruik bij 12-14-jarigen halveerde op 10 jaar tijd (bij de 15- tot 18-jarigen bleef dit
nagenoeg constant). Daarnaast neemt de beginleeftijd van het gebruik van alcohol toe met de jaren.
Verder geeft meer dan één op drie van de 17-18-jarigen aan maandelijks tot dagelijks aan binge
drinking te doen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
108/410
3.3.3 Ouderen
3.3.3.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcohol gebruik bij de doelgroep ouderen. De
doelgroep ouderen wordt gedefinieerd door de leeftijd van 65 jaar en ouder. Op Vlaams niveau wordt
er beroep gedaan op de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP.
3.3.3.2 Ooit gebruik
Het ooit gebruik van alcohol bij ouderen in het Vlaams Gewest bedroeg in 2013 86,3% voor de 65-74jarigen en 75,0% voor de bevraagden van 75 jaar en ouder. Verder is er een merkbaar verschil tussen
de vrouwen en de mannen waar het ooit gebruik respectievelijk 70,9% en 92,8% bedraagt.
3.3.3.3 Laatstejaarsgebruik
In 2013 bedroeg het laatstejaarsgebruik van alcohol bij de Vlaamse bevolking van 65 jaar of ouder
72,8%, een daling van 2,5% ten opzichte van 2004 (Gisle & Demarest, 2014). Meer gedetailleerde
informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
Dagelijks gebruik (%)
3.3.3.4 Dagelijks gebruik
Het aandeel ouderen dat dagelijks alcohol drinkt is tussen 2004 en 2013 gestegen van 12,1% naar
19,3% (Gisle & Demarest, 2014). Kijkt men op Figuur 96 naar de opsplitsing volgens gender en
opleidingsniveau, dan stelt men vast dat de grootste stijgingen zich voordoen bij mannen en bij hoger
opgeleiden. Bij mannen steeg het dagelijks gebruik van 16,9% in 2004 naar 27,7% in 2013. Bij het hoger
onderwijs nam dit toe van 25,6% naar 35,3%. Bovendien zijn er dubbel zoveel mannen (16,9%) als
vrouwen (8,1%) die dagelijks alcohol drinken.
40%
30%
20%
10%
0%
Man
Vrouw
Lager / geen
diploma
Lager secundair
Geslacht
Hoger secundair
Hoger Onderwijs
Opleidingsniveau
2004
16,9%
8,1%
8,4%
8,0%
14,7%
25,6%
2013
27,7%
12,2%
8,2%
14,5%
19,3%
35,3%
Figuur 96. Evolutie dagelijks alcoholgebruik bij de ouderen in het Vlaams Gewest in 2013 volgens geslacht en
opleidingsniveau op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.3.3.5
Overmatig alcohol gebruik
3.3.3.5.1 Risicovol gebruik volgens aantal gram ethanol per dag
Bij ouderen vertoonde 3,4% in het Vlaams Gewest risicovol alcoholgebruik (Gisle & Demarest, 2014).
Kijkt men op Figuur 97 naar de verschillende opleidingsniveaus, dan stelt men vast dat dit toeneemt
naargelang een toenemend opleidingsniveau. Zo vertoont 1,6% van het opleidingsniveau lager / geen
diploma risicovol gebruik, tegenover 6,3% bij het opleidingsniveau hoger onderwijs.
3.3.3.5.1 Risicovol gebruik volgens het wekelijks aantal gedronken glazen
De evolutie volgens risicovol gebruik naargelang het wekelijks aantal gedronken glazen is terug te
vinden op Figuur 98. In 2013 bedroeg dit aandeel 4,3% terwijl dit in 2004 nog 6,2% bedroeg bij de
ouderen in het Vlaams Gewest (Gisle & Demarest, 2014). Opnieuw is het hoogste aandeel terug te
vinden bij het opleidingsniveau hoger onderwijs (7,7%).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
109/410
Risicovol gebruik (%)
7%
6%
5%
4%
3%
2%
1%
0%
6,3%
4,4%
2,4%
Man
Vrouw
3,1%
2,4%
1,6%
Lager / geen
diploma
Lager secundair Hoger secundair Hoger Onderwijs
Geslacht
Opleidingsniveau
Risicovol gebruik (%)
Figuur 97. Percentage van de ouderen in het Vlaams Gewest met risicovol alcoholgebruik volgens aantal gram ethanol
per dag op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens geslacht en opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).
12%
9%
6%
3%
0%
Man
Vrouw
Lager / geen
diploma
Lager secundair
Geslacht
Hoger secundair
Hoger Onderwijs
Opleidingsniveau
2004
8,4%
4,5%
4,2%
2,1%
11,8%
10,7%
2013
6,4%
2,4%
1,6%
3,5%
4,3%
7,7%
Figuur 98. Evolutie risicovol alcoholgebruik volgens het wekelijks aantal gedronken glazen dag bij de ouderen in het Vlaams
Gewest in 2013 op basis van de Gezondheidsenquête, volgens geslacht en opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).
Problematisch gebruik (%)
3.3.3.6 Problematisch gebruik
Waar het risicovol gebruik van alcohol daalde bij ouderen, stelt men vast dat het problematisch gebruik
toenam tussen 2004 en 2013. Bij de bevolking in het Vlaams Gewest die ooit alcohol heeft gedronken
en ouder dan 64 jaar is, nam het problematisch alcoholgebruik toe van 5,4% naar 6,7% tussen 2004 en
2013 (Gisle & Demarest, 2014). De grootste toename vond plaats binnen de leeftijdscategorie van 65tot 74-jarigen, zoals getoond op Figuur 99.
15%
10%
12,9%
9,4%
4,6% 4,8%
5%
3,8%
5,1%
0,7% 1,3%
0%
65-74j
75+j
65-74j
Man
75+j
Vrouw
2004
2013
Figuur 99. Evolutie van het percentage van de ouderen in het Vlaams Gewest met problematisch alcoholgebruik op basis
van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens geslacht en opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).
3.3.3.7 Conclusie
Vooral bij mannelijke ouderen is het aandeel dagelijkse alcoholgebruikers hoog (dubbel zoveel als bij
vrouwen). Bij problematisch alcoholgebruik steekt de groep 65-74-jarige mannen er sterk bovenuit.
Het aandeel ouderen met het opleidingsniveau ‘hoger onderwijs’ dat risicovol alcoholgedrag vertoont
is veel hoger dan bij lagere opleidingsniveaus.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
110/410
3.3.4 Zwangere vrouwen
3.3.4.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcohol gebruik bij de doelgroep zwangere
vrouwen. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op cijfers uit de JOnG!-studie.
3.3.4.2 Prevalentie alcohol gebruik tijdens de zwangerschap
Van de bevraagde moeders van kinderen die geboren zijn in 2008-2009 geeft 32,6% aan tijdens de
zwangerschap alcohol te hebben gebruikt (Hoppenbrouwers, Guérin, Roelants, Van Leeuwen, &
Desoete, 2011). Uit deze cijfers blijkt dat het gebruik toeneemt volgens leeftijd en volgens
sociaaleconomische status, zoals ook te zien op Figuur 100. Zo ligt het gebruik binnen het
opleidingsniveau hoger onderwijs op 37,2%, tegenover 19,9% voor de moeders zonder hoger
secundair onderwijs diploma. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
40%
19,9%
27,9%
57,2%
37,2%
29,9%
21,8%
20%
Opleidingsniveau
> 3000 euro
1500 - 3000 euro
< 1500 euro
Hoger secundair
onderwijs
Hoger onderwijs
0%
Geen hoger
secundair
onderwijs
Alcohol gebruik (%)
60%
Gezinsinkomen per maand
Figuur 100. Het aandeel van de moeders dat aangeeft alcohol te hebben gebruikt tijdens de zwangerschap, opgesplitst
volgens twee sociaaleconomische indicatoren (Hoppenbrouwers, Guérin, Roelants, Van Leeuwen, & Desoete, 2011).
3.3.4.3 Occasioneel en regelmatig alcoholgebruik tijdens de zwangerschap
In totaal drinkt 10,7% van de bevraagde moeders die aangaven tijdens de zwangerschap alcohol te
hebben gedronken minstens 1 glas alcohol per week (Hoppenbrouwers, Guérin, Roelants, Van
Leeuwen, & Desoete, 2011). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
Dagelijks gebruik (%)
3.3.4.4 Dagelijks alcoholgebruik tijdens de zwangerschap
In totaal drinkt 1,0% van de bevraagde moeders die aangaven tijdens de zwangerschap alcohol te
hebben gedronken 1 glas alcohol per dag zoals weergegeven op Figuur 101 (Hoppenbrouwers, Guérin,
Roelants, Van Leeuwen, & Desoete, 2011). Dit aandeel ligt dubbel zo hoog bij de 35-44-jarige moeders.
2,2%
3%
2%
2%
1,0%
1,20%
0,8%
1%
1%
0%
15-24j
Totaal
25-34j
35-44j
Leeftijdscategorie
Figuur 101. Het aandeel dat dagelijks alcohol drinkt binnen de groep van de bevraagde moeders dat aangaf alcohol te
hebben gebruikt tijdens de zwangerschap (Hoppenbrouwers, Guérin, Roelants, Van Leeuwen, & Desoete, 2011).
3.3.4.5 Conclusie
Er is een heel duidelijke toename van het alcoholgebruik tijdens zwangerschap vast te stellen met de
leeftijd en met het opleidingsniveau. Meer dan de helft van de moeders met een gezinsinkomen van
meer dan 3000 per maand drinkt tijdens de zwangerschap.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
111/410
3.3.5 Studenten hoger onderwijs
3.3.5.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcohol gebruik bij studenten in het hoger
onderwijs. Voor de cijfers op Vlaams niveau wordt beroep gedaan op de studie ‘In Hogere Sferen’
(Rosiers, et al., 2013). Wegens het sterk verschil tussen de drie edities (2005, 2009, 2013) op vlak van
populatie werd beslist enkel de laatste editie op te nemen in dit rapport. Meer informatie is terug te
vinden in bijlage.
3.3.5.2 Ooit gebruik
Zo goed als alle Vlaamse studenten hebben ooit alcohol gebruikt (98,1% in 2013) (Rosiers, et al., 2013).
Aangezien het ooit gebruik van alcohol zo hoog ligt verliest deze maat een deel van zijn relevantie. Zo
zijn andere frequentiematen een stuk relevanter binnen deze context.
3.3.5.3 Laatstejaarsgebruik
Uit het onderzoek naar middelengebruik bij Vlaamse studenten blijkt dat 93,1% de voorbije 12
maanden alcohol heeft gebruikt (Rosiers, et al., 2013). Het laatstejaarsgebruik van bier, wijn,
aperitieven en sterkedrank ligt in 2013 respectievelijk op 86,8%, 91,7%, 57,8% en 82,5%.
3.3.5.4 Occasioneel en regelmatig gebruik
Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan
wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en
bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn.
Regelmatig gebruik (%)
Om een verfijnder beeld te krijgen op het alcoholgebruik werd het alcoholgebruik opgesplitst voor de
drie hoofdperiodes in een studentenjaar (het academiejaar, de examenperiodes en de
vakantieperiodes). Per alcoholproduct, per hoofdperiode en per geslacht werd gekeken naar hoeveel
studenten minstens 1 keer per week dit dronken, waarvan de cijfers zijn getoond op Figuur 102. Bij de
mannen die aangaven het laatste jaar alcohol te hebben gedronken is het regelmatig gebruik van bier
vooral hoog in de vakantieperiode en in het academiejaar: 77% van hen drinkt wekelijks bier tijdens
de vakantieperiode, tijdens het academiejaar is dit 74%. Voor de overige alcoholproducten is er een
logische daling van het occasioneel gebruik tijdens de examenperiode. Bij vrouwen is het
evenwichtiger verdeeld tussen bier en wijn als twee populairste dranken op vlak van regelmatig
gebruik. Het aandeel regelmatige gebruikers van bier, wijn, aperitieven en sterke drank lag in het
academiejaar ongeveer 10% tot 40% lager dan in de vakantieperiodes (Rosiers, et al., 2013).
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Bier
Wijn
Aperitieven Sterkedrank
Bier
Wijn
Man
Aperitieven Sterkedrank
Vrouw
Academiejaar
73,9%
17,2%
8,1%
21,0%
42,4%
27,9%
8,4%
Examenperiode
24,5%
8,4%
2,6%
3,5%
8,1%
7,0%
1,3%
2,0%
Vakantieperiode
76,9%
22,9%
12,6%
24,1%
49,1%
35,9%
13,8%
19,8%
14,3%
Figuur 102. Regelmatig alcoholgebruik opgesplitst per alcoholproduct, per hoofdperiode en per geslacht onder Vlaamse
studenten die aangaven in de voorbije 12 maanden de betreffende alcoholische drank te hebben gedronken, op basis van
de laatste editie van 'In Hogere Sferen' in 2013 (Rosiers, et al., 2013).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
112/410
3.3.5.5 Dagelijks gebruik
Enkel voor bier geven meer dan 1% van de studenten aan dit dagelijks te consumeren tijdens het
academiejaar (3,7%) en de vakantieperiode (4,0%). Daarnaast is de beperkte terugval van wijn tijdens
de examenperiode een opvallend cijfer in vergelijking met de andere alcoholische dranken. Meer
gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
3.3.5.6
Overmatig alcohol gebruik
3.3.5.6.1 Binge drinking
Het onderzoek naar middelengebruik bij Vlaamse studenten geeft meer inzicht in het feit of binge
drinking een typisch studentenfenomeen is (Rosiers, et al., 2013). De resultaten geven aan dat bijna
zes op de tien studenten in het voorbije jaar aan binge drinking deed. Opvallend is dat binge drinking
eerder een mannenzaak is (bijna zeven op tien mannen).
Hoe vaak men aan binge drinking doet is weergegeven op Figuur 103. Bijna een kwart van de studenten
geeft aan minstens eens per maand aan binge drinken te doen. Dagelijks of bijna dagelijks komt zo
goed als niet voor. Er is een duidelijk verschil tussen de frequenties van binge drinking bij
respectievelijk mannen en vrouwen. Een derde van de mannelijke studenten doet minstens één keer
per maand aan binge drinking, bij de vrouwen ligt dat aandeel meer dan de helft lager.
Binge drinking (%)
3.3.5.6.1 Dronkenschap
Bij de Vlaamse studenten gaf 70,1% aan in de afgelopen 6 maanden dronken te zijn geweest. Bij 25,3%
was dit vier keer of meer gebeurd (Rosiers, et al., 2013). Tussen beide geslachten zijn duidelijke
verschillen waarneembaar, die zich vooral aan de uitersten situeren: dubbel zoveel vrouwen dan
mannen zijn in de voorbije 6 maanden nooit dronken geweest, terwijl bijna drie keer zoveel mannen
dan vrouwen in die periode meer dan drie keer dronken was.
40%
35,9%
30%
23,3%
20%
7,8%
10%
0,3%
0%
Minder dan maandelijks
Maandelijks
Wekelijks
Dagelijks of bijna
dagelijks
Figuur 103. Verdeling van frequentie binge drinking bij Vlaamse studenten op basis van de laatste editie van 'In Hogere
Sferen' (Rosiers, et al., 2013).
3.3.5.7 Problematisch gebruik
Om problematisch alcoholgebruik te bepalen werd binnen de studie ‘In Hogere Sferen’ gebruik
gemaakt van de AUDIT en AUDIT-C om de drempel voor risicovol drinken aan te duiden. De resultaten
van het percentage studenten met kenmerken van problematisch alcoholgebruik zijn samengevat in
Figuur 104.
Als voor AUDIT de cut-offs van 5+ voor vrouwen en 8+ voor mannen wordt gebruikt als indicator voor
een risico verhogend drankpatroon, dan zien we dat de helft van alle studenten (49,7%)
risicokenmerken van problematisch alcoholgebruik vertoont (Rosiers, et al., 2013). Tussen de
geslachten zijn er lichte verschillen: iets meer dan de helft (53,3%) van de mannelijke studenten scoort
minstens 8 op de AUDIT-schaal, terwijl iets minder dan de helft (46,7%) van de vrouwelijke studenten
minstens 5 scoort.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
113/410
Indicatie voor
probleemgebruik (%)
Op basis van de AUDIT-C en de gehanteerde cut-offs ≥ 4 voor vrouwen en ≥ 5 voor mannen blijkt iets
meer dan de helft van de studenten (54,4%) zich in de risicozone voor probleemgebruik te situeren.
Dat is meer het geval bij mannen (62,8%) dan bij vrouwen (47,7%). De genderverschillen zijn dus meer
uitgesproken dan bij de AUDIT.
80%
60%
49,7%
53,3%
Totaal
Man
46,7%
54,4%
62,8%
47,7%
40%
20%
0%
Vrouw
AUDIT
Totaal
Man
Vrouw
AUDIT-C
Figuur 104. Het aandeel Vlaamse studenten met indicatie voor probleemgebruik van alcohol op basis van de laatste
editie van 'In Hogere Sferen' in 2013, volgens geslacht (Rosiers, et al., 2013).
3.3.5.8 Conclusie
In de vakantieperiode lag de gebruiksfrequentie van alcohol het hoogst. Verder blijkt meer dan de helft
van de studenten in het hoger onderwijs in de risicozone van problematisch alcoholgebruik te zitten.
Dit aandeel is hoger bij mannen dan bij vrouwen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
114/410
3.3.6 Uitgaanspubliek
3.3.6.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcoholgebruik bij het uitgaanspubliek. Dit zijn
zowel gebruikers als niet-gebruikers die uitgaan naar onder andere dans- en muziekevenementen en
in clubs. Voor cijfers in Vlaanderen wordt hiervoor beroep gedaan op het Uitgaansonderzoek van VAD
die respondenten selecteert op dans- en muziekevenementen en in clubs. In de recentste editie deden
er 56,1% mannen en 43,9% vrouwen mee aan de bevraging. De gemiddelde leeftijd van de
respondenten bedroeg 25,5 jaar en het gros (77%) bevindt zich tussen de 15 en 30 jaar oud.
3.3.6.2 Ooit gebruik
Alcohol blijft het meest gebruikte middel bij uitgaanders. Wanneer er naar het uitgaansleven gekeken
wordt, blijkt dat 98,7% van deze onderzoeksgroep ooit alcohol heeft gedronken in 2015 (Rosiers,
Uitgaansonderzoek 2015, 2016).
3.3.6.3 Laatstejaarsgebruik
De resultaten uit het meest recente uitgaansonderzoek geven weer dat 95,7% van de respondenten in
het laatste jaar alcohol gedronken heeft. Waar in de voorgaande jaren het laatstejaarsgebruik van
alcohol rond de 90% schommelde betekent dit voor 2015 toch een plotse stijging.
3.3.6.4 Occasioneel en regelmatig gebruik
Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan
wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en
bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn.
Uit het meest recente uitgaansonderzoek blijkt dat 26,5% van de bevraagden occasioneel alcohol
drinkt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). 69,2% van de bevraagden drinkt regelmatig alcohol.
Daarmee piekt het regelmatig gebruik tot het hoogste percentage tot nu toe. Dit wordt bevestigd door
Figuur 105 dat het occasioneel en regelmatig gebruik uitdrukt als percentage van het
laatstejaarsgebruik. Deze cijfers geven de golvende beweging weer voor het regelmatig gebruik, met
de nieuwe piek in 2015.
100%
89,5%
80%
60%
40%
57,2%
32,3%
91,5%
91,8%
63,9%
63,4%
27,6%
28,4%
31,9%
2007
2009
2012
89,9%
95,7%
69,2%
58,0%
26,5%
20%
0%
2005
Laatstejaarsgebruik
Regelmatig gebruik
2015
Occasioneel gebruik
Figuur 105. Evolutie sinds 2005 van het alcoholgebruik bij het uitgaanspubliek in Vlaanderen (Rosiers, 2016).
3.3.6.5 Dagelijks gebruik
Cijfers uit het uitgaansmilieu zijn beschikbaar uit het VAD Uitgaansonderzoek (Rosiers,
Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Daaruit blijkt dat 6,1% van de bevraagden dagelijks alcohol drinkt. In
het onderzoek uit 2012 bedroeg dit 5,6%.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
115/410
3.3.6.6 Overmatig alcohol gebruik
Het uitgaansonderzoek peilt naar binge drinking als maat voor het overmatig alcohol gebruik. Dit
gebeurde voor het eerst in het onderzoek van 2015. Uit deze cijfers blijkt dat in de uitgaanspopulatie
binge drinking vrij algemeen voorkomt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Meer dan acht op
tien (83,9%) heeft het in het afgelopen jaar gedaan. Dubbel zoveel mannen (42,8%) als vrouwen
(21,1%) geven aan regelmatig aan binge drinking te doen.
3.3.6.7 Problematisch gebruik
Om problematisch alcoholgebruik te bepalen werd binnen het uitgaansonderzoek in 2015 gebruik
gemaakt van de AUDIT-C. Hiervoor werd er met twee gradaties gewerkt: matig risicovol alcoholgebruik
vanaf een score van 4 bij vrouwen en 5 bij mannen en hoog risicovol alcoholgebruik bij een score van
8 voor beide geslachten.
Op basis van de AUDIT-C en de gehanteerde cut-offs ≥ 4 voor vrouwen en ≥ 5 voor mannen blijkt maar
liefst 79,1% van de bevraagden risicovol drankgedrag te vertonen (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015,
2016). Bij mannen (82,6%) bedraagt dit meer dan bij vrouwen (74,5%).
Bekijkt men het hoog risicovol gedrag met de gehanteerde cut-offs van 8 in de AUDIT-C, dan blijkt dat
30,0% van de bevraagde uitgaanders hier mee te maken heeft. Bij mannen (43,8%) bedraagt dit aantal
bijna 4 keer zoveel als bij vrouwen (11,8%).
3.3.6.8 Conclusie
Meer dan vier op tien van de bevraagde mannen doet regelmatig aan binge drinking. Dit is meer dan
het dubbel als bij vrouwen. Daarnaast zit meer dan vier op vijf van de mannen en drie op vier van de
vrouwen in de risicozone voor problematisch alcoholgebruik.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
116/410
3.3.7 Socio-economische status
3.3.7.1 Inleiding
Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt, meer dan de
‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede
aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve
aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015).
Om het gebruik van alcohol binnen deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met
verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken
worden als belangrijkste indicator. Deze indicator kwam reeds aan bod bij de bespreking van andere
doelgroepen binnen het luik alcohol zoals onder meer bij zwangere vrouwen. In deze sectie wordt
gekeken naar cijfers van de bevolking ouder dan 15 jaar uit de Gezondheidsenquête voor het Vlaams
Gewest.
3.3.7.2 Ooit gebruik
Bekijkt men de cijfers uit 2013 van de Gezondheidsenquête dan blijkt dat personen met
opleidingsniveau hoger onderwijs in 93,7% ooit alcohol heeft gebruikt (Gisle & Demarest, 2014). Dit is
hoger dan bij een lager opleidingsniveau. Zo is het ooit gebruik bij lager opgeleiden of personen zonder
diploma slechts 64,3%.
Laatstejaarsgebruik
alcohol (%)
3.3.7.3 Laatstejaarsgebruik
Op Figuur 106 ziet men dat de prevalentie van alcoholgebruik in het laatste jaar samenhangt met het
opleidingsniveau: bij de laagst opgeleiden is dit 54% in 2013, bij de hoogst opgeleiden 92%. Opvallend
is de sterke terugval in laatstejaarsgebruik voor het opleidingsniveau lager / geen diploma, waardoor
de verschillen tussen de opleidingsniveaus verder vergroot is (Gisle & Demarest, 2014).
100%
86,4% 84,0%
79,6%
70,6%
80%
88,7% 85,5%
93,5% 91,7%
Hoger secundair
Hoger Onderwijs
72,1%
54,4%
60%
40%
20%
0%
Vlaams Gewest
Lager / geen
diploma
Lager secundair
2004
2013
Figuur 106. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het laatstejaarsgebruik van alcohol voor het Vlaams Gewest en per
opleidingsniveau op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.3.7.4 Occasioneel en regelmatig
Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan
wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en
bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn.
Uit de Gezondheidsenquête blijkt dat relatief bekeken personen met een hoger onderwijs diploma
(66,3%) meer regelmatig drinken dan personen met een lager opleidingsniveau (Gisle & Demarest,
2014). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
3.3.7.5 Dagelijks gebruik
Het dagelijks gebruik nam tussen 2004 en 2013 toe voor alle opleidingsniveaus zoals blijkt op Figuur
107. Het opleidingsniveau lager secundair kende de grootste toename: van 5,9% in 2004 naar 14,0%
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
117/410
Dagelijks gebruik alcohol
(%)
in 2013. Daarnaast lijkt er een lichte tendens te zijn naar meer dagelijks gebruik naargelang het
opleidingsniveau hoger is. De proportie personen die dagelijks alcohol drinken met als
opleidingsniveau ‘lager / geen diploma’ (8,5%) is bijna de helft zo laag als de proportie met
opleidingsniveau hoger onderwijs (15,2%).
20%
10%
8,1%
15,2%
14,0%
13,3%
15%
6,9%
8,5%
11,9%
9,8%
8,3%
5,9%
5%
0%
Vlaams Gewest
Lager / geen
diploma
Lager secundair
2004
Hoger secundair
Hoger Onderwijs
2013
Figuur 107. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het dagelijks gebruik van alcohol voor het Vlaams Gewest en per
opleidingsniveau op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.3.7.6
Overmatig alcohol gebruik
3.3.7.6.1 Risicovol gebruik volgens aantal gram ethanol per dag
Sinds 2013 peilt de Gezondheidsenquête naar het risicovol alcoholgebruik volgens het aantal
geconsumeerde aantal gram ethanol per dag. Op basis van Figuur 108 stelt men slechts beperkte
verschillen vast tussen de opleidingsniveaus.
Overmatig gebruik (%)
3.3.7.6.2 Risicovol gebruik volgens het wekelijks aantal gedronken glazen
Risicovol gebruik van alcohol bij de Vlaamse bevolking (15 jaar en ouder) wordt onderzocht in de
Gezondheidsenquête op basis van het wekelijks aantal gedronken glazen. Net zoals bij het risicovol
gebruik volgens het aantal gram ethanol per dag, is er moeilijk een trend waar te nemen volgens
opleidingsniveau. Het aandeel risicovol gebruik ligt wel een stuk lager bij personen met enkel een lager
diploma of geen diploma (3,8%) in vergelijking met de andere opleidingsniveaus, terwijl het
opleidingsniveau lager secundair dan weer uitspringt ten opzichte van de andere opleidingsniveaus
met 7,6%.
7,6%
8%
4%
6,1%
5,3%
6%
3,8%
4,6%
4,4%
5,8%
3,8%
2%
0%
Aantal gram ethanol per dag
Lager / geen diploma
Lager secundair
Wekelijkse consumptie aantal glazen
Hoger secundair
Hoger Onderwijs
Figuur 108. Overmatig alcohol gebruik bij de bevolking in het Vlaams Gewest volgens het wekelijks aantal gedronken
glazen en het aantal opgenomen gram ethanol per dag op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst per
opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).
3.3.7.7 Problematisch gebruik
Voor het problematisch alcohol gebruik wordt binnen de Gezondheidsenquête beroep gedaan op de
CAGE-vragenlijst. Ten opzichte van 2004 is het problematisch gebruik van alcohol voor elk
opleidingsniveau toegenomen, zoals weergegeven op Figuur 109. Waar personen in het hoger
onderwijs het laagste aandeel (4,4%) problematische gebruikers hadden in 2004, is dit in 2013
gestegen naar het op één na hoogste aandeel (9,8%) binnen de verschillende opleidingsniveaus.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
118/410
Problematisch gebruik
(%)
15%
13,2%
11,2%
9,3%
10%
5,7%
6,1% 6,3%
7,9%
9,7% 9,8%
9,4%
7,4%
4,4%
5%
0%
Lager / geen diploma
Lager secundair
2004
2008
Hoger secundair
Hoger onderwijs
2013
Figuur 109. Evolutie van het percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest met problematisch alcoholgebruik op basis
van de Gezondheidsenquête, opgesplitst per opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).
3.3.7.8 Conclusie
Vooral bij het laatstejaarsgebruik van alcohol is er een sterke link met het opleidingsniveau (hoe hoger
het opleidingsniveau, hoe hoger de prevalentie). Bij dagelijks tot problematisch alcoholgebruik is dit
minder uitgesproken.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
119/410
3.3.8 Gedetineerden
In 2010 had 19% van de gedetineerden in Belgische gevangenissen ooit alcohol gedronken in de
gevangenis. 38% van de gedetineerden die ooit in de gevangenis alcohol dronk, dronk ook de laatste
maand in de gevangenis. Cijfers over de voorgaande jaren zijn moeilijk te vergelijken (De Donder,
2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
120/410
3.3.9 Bestuurders
3.3.9.1 Inleiding
Dit hoofdstuk gaat dieper in op het rijden onder invloed. In 2014 voerde de federale politie 251.179
alcoholtests uit. Ruim de helft van de alcoholcontroles gebeurde bij routinecontroles. Van alle
uitgevoerde tests was 2% positief (De Donder, 2015). Om de prevalentie van alcoholgebruik bij
bestuurders verder in kaart te brengen, wordt er beroep gedaan op publicaties uitgebracht door het
Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid (BIVV).
3.3.9.2 Prevalentie van rijden onder invloed
Uit de nationale gedragsmeting over rijden onder invloed van 2015 blijkt dat 2,7% van de
tegengehouden automobilisten in België onder invloed van alcohol was. Dit betekent dat ze rondreden
met een alcoholgehalte dat hoger lag dan de wettelijke limiet van 0,22 mg alcohol per liter
uitgeademde alveolaire lucht (UAL) (het equivalent van 0,5 g alcohol per liter bloed). In het Vlaams
Gewest bedraagt dit aandeel 1,9%. Sinds de start van de gedragsmetingen in 2003 is er geen
significante wijziging vast te stellen voor Vlaanderen (Focant, 2016).
Het relatieve risico op rijden onder invloed is in België ’s nachts drie maal groter dan overdag. De
proportie bestuurders onder invloed in België was hoger bij mannen (3,7%) dan bij vrouwen (1,0%). In
tegenstelling tot bij de eerste gedragsmetingen, was er in de gedragsmeting van 2015 geen verschil
tussen de leeftijdsgroepen wat betreft het percentage bestuurders onder invloed van alcohol.
Prevalentie rijden onder invloed (%)
De evolutie van verschillende parameters sinds 2009 zijn terug te vinden op Figuur 110. De prevalentie
van het rijden onder invloed bij automobilisten in België in 2015 volgens verschillende parameters zoal
leeftijd, geslacht en hoeveelheid alcohol .
4%
4%
3%
3%
2%
2%
1%
1%
0%
België
18-25j
26-39j
2009
2,7%
1,7%
2,7%
2012
2,7%
1,7%
2015
2,7%
2,5%
40-54j
> 0,8 g/l
bloed
Mannen
3,5%
1,7%
3,5%
1,2%
1,5%
1,2%
2,6%
3,0%
2,5%
3,3%
1,5%
1,6%
1,0%
3,0%
2,6%
2,3%
3,7%
1,0%
1,9%
0,9%
Leeftijdsgroep
Vrouwen
0,5 - 0,8 g/l
bloed
55+j
Geslacht
Hoeveelheid
Figuur 110. De prevalentie van het rijden onder invloed bij automobilisten in België in 2015 volgens verschillende
parameters zoal leeftijd, geslacht en hoeveelheid alcohol (Focant, 2016).
3.3.9.3 Conclusie
Het aandeel automobilisten dat rijdt onder invloed is constant sinds 2009. Men ziet echter in 2015 dat
de verschillen tussen de leeftijdsgroepen verminderen. Daarnaast is de prevalentie van het rijden
onder invloed van alcohol hoger bij mannen als bij vrouwen (meer dan dubbel zo hoog).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
121/410
3.3.10 Nieuwe fenomenen binnen alcohol: indrinken
3.3.10.1 Omschrijving
Indrinken kan gezien worden als een nieuw fenomeen binnen het alcoholgebruik. Hierbij drinkt men
alcohol voor het feitelijke uitgaan naar bijvoorbeeld een café, club of feest.
3.3.10.2 Prevalentie en frequentie
Het Uitgaansonderzoek van de VAD houdt een vinger aan de pols voor nieuwe trends in het
uitgaansleven. Aangezien indrinken in de vorige edities van dit onderzoek steeds meer aan bod kwam,
werd besloten in de editie van 2015 hier meer gerichte vragen over op te nemen.
Uit dit meest recente Uitgaansonderzoek blijkt dat 84,1% van de bevraagden ooit eens aan indrinken
heeft gedaan (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Eén op vier (24,4%) geeft aan dit altijd te doen
en 34,1% van de bevraagden geeft aan dit ‘meestal wel’ te doen. Het aandeel dat ‘meestal niet’ aan
indrinken voor het uitgaan doet bedraagt 25,7%.
Kijkt men op Figuur 111 naar de motieven voor indrinken dan blijken ‘om al in de stemming te geraken
voor het uitgaan’ en ‘omdat het goedkoper is’ bovenaan te staan. De reden ‘omdat ik moeilijk zonder
alcohol kan’ wordt aangegeven door 2,7% van diegenen die indrinken en is toch opvallend aangezien
dit aandeel alcohol nodig heeft en dus al tekenen van een verslavingspatroon laat optekenen (Rosiers,
Uitgaansonderzoek 2015, 2016).
Verdeling motieven (%)
40%
38,5%
30%
23,7%
20%
13,9%
9,3%
10%
8,0%
2,7%
0%
Om al in de
stemming te zijn
Omdat het
goedkoper is
Geen specifieke Om makkelijker Om vlugger in Omdat ik moeilijk
reden
sociale contacten
een roes /
zonder alcohol
te leggen
dronken te zijn
kan
Figuur 111. Verdeling van de motieven van waarom men aan indrinken doet (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).
3.3.10.3 Conclusie
Eén op vier doet steeds aan indrinken en één op drie doet dit meestal. De hoofdreden is om in de
stemming te geraken voor het uitgaan, maar opvallend is dat ook een klein aandeel aangeeft dit te
doen omdat ze alcohol nodig heeft.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
122/410
3.3.11 Conclusie
Alcoholgebruik is alomtegenwoordig in Vlaanderen, het merendeel van de bevolking gebruikt alcohol.
Dit wordt bevestigd door het laatstejaarsgebruik van alcohol dat rond de 85% ligt en de laatste tien
jaar constant bleef. België scoort hiermee iets hoger dan het Europese gemiddelde. Een opvallende
evolutie is dat zowel het dagelijks gebruik als het problematisch gebruik van alcohol sterk toenam
tussen 2004 en 2013. Het dagelijks en problematisch gebruik liggen hierbij respectievelijk twee en drie
keer zo hoog bij mannen als bij vrouwen, en stijgen sterk met de leeftijd. Omgerekend kan men stellen
dat voor ruim 500.000 personen in Vlaanderen het alcoholgebruik problematisch te noemen is,
uitgaande van de resultaten van de CAGE-vragenlijst.
Frappant is dat het aandeel risicovol gebruik daalde tussen 2004 en 2013, terwijl het problematisch
gebruik steeg. Dit kan echter verklaard worden door het feit dat het risicovol gebruik gebaseerd is op
de wekelijkse consumptie van de bevraagden, terwijl het problematisch gebruik een zogenaamde
‘lifetime’ indicator is. Over de leeftijdsgroepen heen vormen de 55- tot 64-jarigen een risicogroep.
Deze groep heeft de hoogste prevalentie op vlak van dagelijks, risicovol en problematisch
alcoholgebruik.
Het gebruik van alcohol hangt daarnaast sterk samen met het opleidingsniveau. Men kan in het
algemeen stellen dat hoe hoger het opleidingsniveau is, hoe hoger de prevalentie bedraagt. Dit is in
het bijzonder duidelijk voor het laatstejaarsgebruik van alcohol. Bij dagelijks tot problematisch
alcoholgebruik is dit echter minder uitgesproken.
Bij jongeren is de daling van het ooit gebruik van alcohol in hoofdzaak toe te schrijven aan de
leeftijdsgroep van 12 tot 14 jaar. Binnen deze groep halveerde het ooit gebruik op 10 jaar tijd, terwijl
bij de 15- tot 18-jarigen dit nagenoeg constant bleef. Meer en meer jongeren drinken hun eerste glas
alcohol pas op latere leeftijd. Het laatstejaarsgebruik van alcohol daalt eveneens bij jongeren. Opnieuw
is de grootste daling vast te stellen bij de jongeren van 12 tot 14 jaar.
Tussen de onderwijsvormen zijn er grote verschillen merkbaar: zo ligt het regelmatig alcoholgebruik
bij het ASO een stuk lager dan in het TSO en het BSO. Dit is opvallend gezien bij de algemene bevolking
de prevalentie hoger ligt naargelang het opleidingsniveau toeneemt.
Bij jongens ligt het alcoholgebruik typisch hoger dan bij meisjes. Op de leeftijd van 17-18 jaar geeft
ongeveer één op drie aan wekelijks alcohol te drinken. Eveneens één op drie binnen deze
leeftijdsgroep zou maandelijks tot dagelijks aan binge drinken doen. Ongeveer 6% bij de jongeren
tussen 15 en 24 jaar heeft een problematisch alcoholgebruik.
Bij studenten in het hoger onderwijs deden 23% van de studenten minstens één keer per maand aan
binge drinken. Bij mannelijke studenten loopt dit op tot één op drie. Van de studenten in het hoger
onderwijs was een kwart vier of meer keer dronken in de afgelopen zes maanden. Meer dan de helft
van de studenten in het hoger onderwijs bevindt zich in de risicozone van problematisch
alcoholgebruik.
Tijdens de zwangerschap stoppen niet alle vrouwen met drinken. Eén op drie moeders dronk alcohol
tijdens de zwangerschap Er is bovendien een heel duidelijke toename van het alcoholgebruik tijdens
zwangerschap vast te stellen met de leeftijd en met het opleidingsniveau. Meer dan de helft van de
moeders met een gezinsinkomen van meer dan 3.000 euro per maand drinkt tijdens de zwangerschap.
Het aandeel neemt eveneens toe naarmate de leeftijd toeneemt.
Het aandeel automobilisten dat rijdt onder invloed is constant sinds 2009 en bedraagt 2,7%. Men ziet
echter in 2015 dat de verschillen tussen de leeftijdsgroepen verminderen. Daarnaast is de prevalentie
van het rijden onder invloed van alcohol meer dan dubbel zo hoog bij mannen als bij vrouwen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
123/410
3.4 ILLEGALE DRUGS
3.4.1 Algemene bevolking
3.4.1.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van illegale drugs bij de algemene
bevolking. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP
voor cijfers rond cannabis en andere illegale drugs dan cannabis. Rond het hoog risico drugsgebruik bij
de algemene bevolking zijn cijfers opgenomen voor België uit het Belgisch Nationaal Drugsrapport
(2014) van het WIV-ISP.
In tegenstelling tot de delen rond tabak en alcohol wordt de algemene bevolking hier gedefinieerd als
iedereen vanaf 15 jaar tot en met 64 jaar, aangezien deze definitie werd gehanteerd bij de
Gezondheidsenquête. Jongeren komen samen met andere doelgroepen verder in dit hoofdstuk terug.
In dit hoofdstuk wordt er een opsplitsing gemaakt tussen enerzijds cannabis en anderzijds andere
illegale drugs dan cannabis.
Een internationale vergelijking voor Vlaanderen is mogelijk voor het ooit gebruik van cannabis door
beroep te doen op het Europees drugsrapport van het Europees Waarnemingscentrum voor drugs en
drugsverslaving (EWDD). Hierbij dient men wel rekening te houden met het feit dat dit een bundeling
is van verschillende nationale bevragingen waardoor de jaren van afname van de bevraging en de
gehanteerde methodiek of definities mogelijks kunnen verschillen tussen de landen onderling.
3.4.1.2
Ooit gebruik
3.4.1.2.1
Ooit gebruik cannabis
Gezondheidsenquête
Uit de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP blijkt dat in 2013 14,1% van de bevolking (15-64 jaar) in
het Vlaamse gewest ooit cannabis heeft geprobeerd. Dit is een toename van 15,6% ten opzichte van
2004 zoals weergegeven op Figuur 112. Bij mannen bedraagt het ooit gebruik van cannabis 17,4%, bij
de vrouwen 10,9%. De grootste stijging tussen 2004 (20,9%) en 2013 (28,3%) bevindt zich in de
leeftijdsgroep van 15-24 jaar (Gisle & Demarest, 2014).
Europees drugsrapport
Een internationale vergelijking voor het ooit gebruik van cannabis is mogelijk op basis van het Europees
drugsrapport (EMCDDA, 2015). Dit rapport omvat de gegevens uit de Gezondheidsenquête in 2008.
Voor de vergelijking met de buurlanden werd gezocht naar de resultaten van nationale
bevolkingsenquêtes die het dichtst aanleunen bij het jaar 2008 voor Vlaanderen en België. In
vergelijking met buurlanden scoort Vlaanderen relatief laag op het ooit gebruik van cannabis. In
vergelijking met de EU behoort België tot de middenmoot. Meer details zijn terug te vinden op de
figuur in bijlage.
3.4.1.2.1 Ooit gebruik andere illegale drugs
Sinds 2008 peilt de Gezondheidsenquête naar het ooit gebruik van andere illegale drugs dan cannabis.
In het Vlaams Gewest geeft 3,8% van de bevolking (15 tot 64 jaar) aan ooit een andere illegale drug
dan cannabis te hebben gebruikt (Gisle & Demarest, 2014). De resultaten per geslacht en per
leeftijdsgroep worden gegeven op Figuur 113. De grootste groep ooit gebruikers is terug te vinden
binnen de leeftijdscategorie 25-34 jaar (9,1%). Het verschil met de 15- tot 24-jarigen (4,5%) is meer
uitgesproken dan bij het ooit gebruik van cannabis.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
124/410
Ooit gebruik cannabis (%)
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Vlaams
Gewest
Mannen
2004
12,2%
14,4%
2013
14,1%
17,4%
Vrouwen
15-24j
25-34j
10,0%
20,9%
23,6%
10,9%
28,3%
29,4%
Geslacht
35-44j
45-54j
55-64j
11,8%
3,9%
2,1%
12,2%
5,7%
2,1%
Leeftijdsgroep
Ooit gebruik andere illegale drugs
(%)
Figuur 112. Evolutie ooit gebruik cannabis bij de algemene bevolking in het Vlaams Gewest per geslacht en per
leeftijdsgroep op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
Vlaams
Gewest
Mannen
2008
3,7%
5,6%
2013
3,8%
5,4%
Vrouwen
15-24j
25-34j
2,0%
4,8%
10,2%
2,1%
4,5%
9,1%
Geslacht
35-44j
45-54j
55-64j
3,2%
0,6%
1,2%
3,5%
1,7%
0,9%
Leeftijdsgroep
Figuur 113. Evolutie ooit gebruik andere illegale drugs dan cannabis bij de algemene bevolking in het Vlaams Gewest per
geslacht en per leeftijdsgroep op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.4.1.3
Laatstejaarsgebruik
3.4.1.3.1 Laatstejaarsgebruik cannabis
Op Vlaams niveau geeft 3,5% van de bevraagde bevolking (15-64 jaar) aan cannabis te hebben gebruikt
in de 12 maanden voorafgaand aan het interview (Gisle & Demarest, 2014). Dit is een daling van 31,4%
ten opzichte van 2004 zoals getoond op Figuur 114. De daling is te verklaring door een daling van het
gebruik bij mannen (-32,8%) en niet bij vrouwen (-3,8%). Bij mannen bedraagt dit percentage in 2013
4,5%, bij vrouwen 2,5%.
Verder blijkt dat het gebruik van cannabis in de afgelopen 12 maanden vooral populair is bij de
jongeren van 15-24 jaar (11%) en bij de 25-34-jarigen (6%). Bij de 25-34-jarigen is er in tegenstelling
tot de 15- tot 24-jarigen een sterke daling vast te stellen tussen 2004 en 2013.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
125/410
Laatstejaarsgebruik cannabis (%)
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
Vlaams
Gewest
Mannen
Vrouwen
15-24j
25-34j
Geslacht
35-44j
45-54j
55-64j
Leeftijdsgroep
2004
4,6%
6,7%
2,6%
11,0%
10,6%
1,9%
1,2%
0,0%
2013
3,5%
4,5%
2,5%
11,0%
6,0%
1,8%
1,2%
0,4%
Figuur 114. Evolutie laatstejaarsgebruik cannabis bij de algemene bevolking in het Vlaams Gewest per geslacht en per
leeftijdsgroep op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.4.1.3.2 Laatstejaarsgebruik andere illegale drugs
In het Vlaamse Gewest heeft 0,8% van de respondenten (15-64 jaar) aangegeven in de afgelopen 12
maanden een andere illegale drug dan cannabis te hebben gebruikt (Gisle & Demarest, 2014). Dit is
een halvering ten opzichte van 2008 zoals weergegeven op Figuur 115. Vooral de jongvolwassenen van
25-34 jaar (2,6%) geven aan in de afgelopen 12 maanden een andere illegale drug dan cannabis te
hebben gebruikt.
De cijfers per voornaamste illegale drugssoort geven aan dat bij vrouwen het aandeel constant blijft
tussen 2008 en 2013, maar bij mannen is er wel een halvering van het laatstejaarsgebruik voor cocaïne,
amfetamines en XTC. Het gebruik van heroïne bij mannen daarentegen kende een lichte toename
tussen 2008 en 2013 (van 0,1% in 2008 naar 0,4% in 2013). Meer details zijn terug te vinden op de
figuur in bijlage.
3.4.1.4 Laatste maand gebruik cannabis
Bij de bevolking van 15-64 jaar in het Vlaamse gewest geeft 1,7% van inwoners aan cannabis te hebben
gebruikt in de afgelopen maand (Gisle & Demarest, 2014). Bij de mannen is dit 2,5%, bij de vrouwen
ligt dit lager met 0,9%. In 2004 bedroeg het aandeel cannabisgebruikers in de laatste 30 dagen 2,4%.
Cannabisgebruik in de voorbije dertig dagen kwam meer voor bij jongvolwassenen van 15-34 jaar (7%)
dan bij 35- tot 64-jarigen (2%), en meer bij mannen (2,5%) dan bij vrouwen (1%) (De Donder, 2015).
Rond hoe frequent cannabis tijdens de afgelopen maand werd gebruikt lijken vooral de twee extremen
sterk aanwezig te zijn: het gebruik van cannabis tijdens 1 tot 3 dagen in de afgelopen maand en het
gebruik van cannabis tijdens 20 dagen of meer in de afgelopen maand. Hier dient men bij de
interpretatie rekening te houden met de zeer lage aantallen qua respondenten.
De Gezondheidsenquête bevat geen cijfers rond het laatste maand gebruik van andere illegale drugs
dan cannabis.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
126/410
Laatstejaarsgebruik andere
illegale drugs (%)
5%
4%
3%
2%
1%
0%
Vlaams
Gewest
Mannen
Vrouwen
15-24 jaar
25-34 jaar
Geslacht
35-44 jaar
45-54 jaar
55-64 jaar
Leeftijdsgroep
2008
1,6%
2,6%
0,6%
3,0%
4,1%
1,3%
0,0%
0,0%
2013
0,8%
1,2%
0,4%
1,3%
2,6%
0,2%
0,1%
0,2%
Figuur 115. Evolutie laatstejaarsgebruik andere illegale drugs dan cannabis bij de algemene bevolking in het Vlaams Gewest
per geslacht en per leeftijdsgroep op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.4.1.5
Hoog risico drugsgebruik
3.4.1.5.1 Prevalentie ooit injecterend drugsgebruik in België
Rond het hoog risico drugsgebruik bij de algemene bevolking wordt binnen deze sectie gekeken naar
de prevalentie van intraveneus drugsgebruik in België. Het WIV-ISP maakte in het nationaal
drugsrapport hiervoor een inschatting aan de hand van gegevens uit het nationale hiv/aidsregister en
uit een sero-gedragsstudie onder injecterende drugsgebruikers (IDU’s) (Plettinckx, et al., 2014).
De resultaten voor de prevalentie van ooit injecterende drugsgebruikers in België is terug te vinden op
Figuur 116. De geschatte prevalentie voor 2013 bedraagt 3,5 op 1000 inwoners, een aantal dat reeds
sinds 2008 constant bleef.
Daarnaast zijn er op Europees niveau data beschikbaar van 13 andere landen rond de schatting van
injecterend drugsgebruik. In deze landen variëren de aantallen van minder dan één tot negen gevallen
per 1000 inwoners in de leeftijd van 15-64 jaar (EMCDDA, 2015).
4,0
Ooit-IDU's (per 1000
inwoners)
3,5
3,1
3,2
2002
2003
3,4
3,4
3,4
3,4
3,5
3,5
3,5
3,5
3,5
3,5
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
Figuur 116. Evolutie voor de periode 2002-2013 van de geschatte prevalentie per 1000 inwoners van het ooit-injecterend
drugsgebruik in België (Plettinckx, et al., 2014).
3.4.1.5.2
Kenmerken van injecterende drugsgebruikers in contact met spuitenruilprogramma’s in de Vlaamse Gemeenschap
De spuitenruilprogramma’s nemen een bevraging af aan de hand van een vrijwillige en anonieme
vragenlijst bij de IDU’s in de Vlaamse Gemeenschap. Deze resultaten zijn echter niet representatief
voor alle IDU’s in de Vlaamse Gemeenschap omdat wordt aangenomen dat het aantal injecterende
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
127/410
drugsgebruikers dat niet in contact komt met deze spuitenruilprogramma’s beduidend hoog is
(Plettinckx, et al., 2014).
De kenmerken van de IDU’s die deelnemen aan de spuitenruilprogramma’s zijn typisch mannen (76%)
en hebben een gemiddelde leeftijd van 37,6 jaar, zo blijkt uit de bevraging in 2015. Daarbij is 18%
dakloos of woont het tijdelijk in bij anderen (17%) (Windelinckx, 2016).
De gemiddelde leeftijd om IDU te beginnen bedraagt 21,8 jaar. Op de leeftijd van 25 jaar is reeds meer
dan 70% van de bereikte doelgroep aan het injecteren. Zorgwekkend is dat 10% van de bevraagden
jonger was dan 15 jaar bij de eerste injectie (Windelinckx, 2016).
Uit de bevraging in 2013 blijkt dat opiaten (80,8%) de meest geïnjecteerde middelen waren, een
aanzienlijke stijging ten opzichte van 2012 toen dit 67,9% bedroeg (Plettinckx, et al., 2014). Daarnaast
werden cocaïne (58,9%) en amfetaminen (39,2%) het vaakst geïnjecteerd. Voor cocaïne en
amfetamines bleef het aandeel constant ten opzichte van 2012 (respectievelijk 58,0% en 40,1% in
2012).
3.4.1.6 Conclusie
Frappant bij het cannabisgebruik bij de algemene bevolking is de toename van het ooit gebruik tussen
2004 en 2013, terwijl laatstejaarsgebruik daalt. De toename bij het ooit gebruik is voornamelijk bij
mannen en bij de leeftijdscategorie van 15- tot 34-jarigen.
Het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs dan cannabis nam af tussen 2008 en 2013, vooral bij
mannen en bij cocaïne en XTC. Opvallend is de stijging bij mannen voor heroïne bij het
laatstejaarsgebruik. De prevalentie van injecterend druggebruik in België is constant over de laatste
jaren.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
128/410
3.4.2 Jongeren
3.4.2.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van illegale drugs bij de doelgroep
jongeren. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Leerlingenbevraging van de VAD, die 12tot 18-jarigen omvat. Deze studie omvat zowel informatie rond cannabis als andere illegale drugs dan
cannabis. Om voor Vlaanderen een internationale vergelijking mogelijk te maken, wordt gekeken naar
de ESPAD-studie. De ESPAD-studie laat 15- tot 16-jarigen aan bod komen en beschrijft zowel
cannabisgebruik als het gebruik van andere illegale drugs dan cannabis.
Daarnaast zijn er nog twee internationale rapporten beschikbaar die enkel het cannabisgebruik
beschrijven, maar niet het gebruik van andere illegale drugs dan cannabis. De eerste is de HBSC-studie
en omvat cijfers voor de Vlaamse 11-, 13- en 15-jarigen. Daarnaast is er ook een internationaal rapport
beschikbaar rond cannabisgebruik bij jongeren (15-24-jarigen) op basis van een Eurobarometer die
uitgevoerd is in opdracht van de Europese Commissie. Deze studie bevat geen cijfers op Vlaams niveau,
maar wel op Belgisch niveau.
Deze cijfers worden echter allemaal verzameld in scholen. Om kwetsbare jongeren buiten scholen,
zoals in de zorg of de jeugdhulp, ook aan bod te laten komen wordt er op het einde van dit luik rond
jongeren een sectie gewijd aan jongeren in de bijzondere jeugdzorg.
3.4.2.2
Ooit gebruik
3.4.2.2.1
Ooit gebruik cannabis
Leerlingenbevraging
Van alle bevraagde leerlingen geeft 15,3% aan ooit cannabis te hebben geprobeerd (VAD, 2016).
Hiermee blijft het de meest gebruikte illegale drug. Sinds 2011 bleef het ooit gebruik van cannabis
nagenoeg constant, om in 2015 te dalen van 17% à 17,5% naar 15,3%. Het ooit gebruik per leeftijd,
geslacht en onderwijsvorm is samengevat op Figuur 117. Jongens zijn met 19,1% met meer die
cannabis ooit gebruikt hebben ten opzichte van de meisjes (11,5%). Het ooit gebruik in het BSO (29,1%)
en het TSO (26,7%) ligt bijna dubbel zo hoog als in het ASO (15,2%). Uit deze cijfers blijkt verder dat
15- tot 16- jaar een scharnierleeftijd is. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
ESPAD
Uit de ESPAD-studie blijkt dat Vlaanderen op gelijke hoogte ligt met het Europees gemiddelde. Tussen
2007 en 2011 bleef het ooit gebruik constant in Vlaanderen, maar in 2015 daalde het tot 17% (ESPAD,
2016). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
HBSC
De HBSC-studie uitgevoerd bij de Vlaamse scholieren toont aan dat 18% van de 15-jarige jongens ooit
cannabis gebruikt heeft, tegenover 14% voor de 15-jarige meisjes. Dit ligt net boven het HBSCgemiddelde (World Health Organization, 2016). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
Eurobarometer
Tenslotte verschaft de Eurobarometer internationale inzichten voor het ooit gebruik van cannabis bij
jongeren (15-24-jarigen) op Belgisch niveau. Waar het Europees gemiddelde toenam tussen 2011 en
2014 kende België een lichte daling van het ooit gebruik van cannabis tijdens deze periode. Hierdoor
komt het ooit gebruik onder het gemiddelde uit de studie te liggen (European Commission, 2014).
Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
129/410
Ooit gebruik cannabis (%)
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
36,0%
29,1%
19,1%
18,9%
15,2%
11,5%
1,0%
Jongens
26,7%
4,7%
2,9%
Meisjes A-stroom B-stroom
Geslacht
ASO
BSO
TSO
Onderwijstype
12-14j
15-16j
17-18j
Leeftijdscategorie
Figuur 117. Ooit gebruik cannabis bij Vlaamse scholieren per geslacht, per onderwijstype en per leeftijdscategorie volgens
de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
3.4.2.2.2
Ooit gebruik andere illegale drugs
Leerlingenbevraging
Tegenover de 15,3% van ooit gebruik van cannabis ligt de 2,7% van alle respondenten die aangeeft
ooit een andere illegale drugs dan cannabis te hebben gebruikt (VAD, 2016). Tot en met 2010 bleef het
aandeel ooit gebruik van andere illegale drugs nagenoeg constant. Vanaf 2011 is er echter een
systematische daling vast te stellen. Op vijf jaar tijd viel het aandeel terug van 6,2% naar 2,7%.
Het ooit gebruik per leeftijd, geslacht en onderwijsvorm is samengevat op Figuur 118. Het ooit gebruik
van een andere illegale drugs ligt bij jongens (3,2%) iets hoger als bij meisjes (2,2%). Het BSO en TSO
kennen in verhouding een hoger aantal leerlingen dat ooit een andere illegale drug hebben gebruikt
(respectievelijk 5,6% en 5,8% tegenover 1,2% in het ASO). Opvallend is ook dat het percentage ooit
gebruikers van andere illegale drugs in de B-stroom meer dan dubbel zo hoog ligt als in het ASO.
De opsplitsing voor de prevalentie van het ooit gebruik bij de Vlaamse scholieren in vier categorieën
andere illegale drugs (XTC, cocaïne, amfetamines en hallucinerende middelen) toont aan dat XTC, na
cannabis, de meest ooit gebruikte illegale drugs is bij de Vlaamse scholieren. Opnieuw valt het hoge
aandeel ooit gebruik van XTC en cocaïne op bij de B-stroom. Meer details zijn terug te vinden op de
figuur in bijlage.
Ooit gebruik andere
illegale drugs (%)
ESPAD
In tegenstelling tot het 2011 ESPAD-rapport, laat het meest recente ESPAD-rapport niet toe om tot het
totale percentage voor andere illegale drugs dan cannabis te komen (ESPAD, 2016). Waar Vlaanderen
in vergelijking met Europa relatief laag scoort voor het ooit gebruik van cannabis, scoort Vlaanderen
slechter in vergelijking met Europa op vlak van andere illegale drugs. Het ligt in 2011 3% boven het
Europees gemiddelde (ESPAD, 2013). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
8%
5,8%
6%
4%
3,2%
3,0%
2,7%
2,2%
2%
6,7%
5,6%
1,2%
0,2%
0,6%
0%
Jongens
Meisjes A-stroom B-stroom
Geslacht
ASO
Onderwijstype
BSO
TSO
12-14j
15-16j
17-18j
Leeftijdscategorie
Figuur 118. Ooit gebruik andere illegale drugs dan cannabis bij Vlaamse scholieren per geslacht, per onderwijstype en per
leeftijdscategorie volgens de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
130/410
3.4.2.3
Beginleeftijd
3.4.2.3.1 Beginleeftijd cannabis
Voor de beginleeftijd werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging aangezien de
internationale rapporten hier geen cijfers over bevatten.
Volgens de Leerlingenbevraging van de VAD (2016) bedraagt de gemiddelde beginleeftijd bij de
Vlaamse scholieren voor cannabis 15,7 jaar.
3.4.2.3.2 Beginleeftijd andere illegale drugs
Voor de beginleeftijd werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging aangezien de ESPADstudie in hun internationaal rapport hier geen cijfers over bevat.
De gemiddelde beginleeftijd bij de Vlaamse scholieren voor andere illegale drugs dan cannabis ligt op
15,9 jaar (VAD, 2016). 73,5% van degene die ooit een andere illegale drugs dan cannabis hadden
gebruikt, deed dit voor het eerst op 16 of 17 jaar.
3.4.2.4
Laatstejaarsgebruik
3.4.2.4.1 Laatstejaarsgebruik cannabis
Voor het laatstejaarsgebruik van cannabis werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging, de
ESPAD-studie en de Eurobarometer aangezien voor de HBSC-studie hier geen cijfers over beschikbaar
waren in het internationaal rapport.
Leerlingenbevraging
Het voorbije jaar gebruikte 11,3% van de leerlingen cannabis (VAD, 2016). Op basis van de evolutie op
Figuur 119 kan men grosso modo stellen dat er een status quo is in vergelijking met 2005. Tijdens de
jaren 2011-2013 was er een lichte daling van het laatstejaarsgebruik, maar deze daling verdween in de
jaren 2014 en 2015. Jongens (14,5%) gebruiken dubbel zoveel cannabis als meisjes (7,9%) in het
afgelopen jaar. Binnen het TSO en het BSO heeft één op vijf leerlingen het afgelopen jaar cannabis
gebruikt. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
ESPAD
In tegenstelling tot het 2011 ESPAD-rapport, laat het meest recente ESPAD-rapport laat niet toe om
tot het laatstejaarsgebruik van cannabis te komen (ESPAD, 2016). Het Europees gemiddelde voor het
gebruik van cannabis tijdens de afgelopen 12 maanden bij 15-16-jarigen bedraagt 13% (ESPAD, 2013).
Vlaanderen ligt met het laatstejaarsgebruik bij 15-16-jarigen boven het Europees gemiddelde maar
doet beter dan buurlanden Frankrijk en Nederland. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in
bijlage.
Eurobarometer
Volgens de Eurobarometer viel het laatstejaarsgebruik van cannabis bij jongeren (15-24 jaar) terug in
België tussen 2011 en 2014 in tegenstelling tot het Europees gemiddelde dat in diezelfde periode licht
toenam (European Commission, 2014). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
131/410
Laatstejaarsgebruik cannabis (%)
16%
13,7%
13,0%
14%
11,9%
11,8%
11,7%
11,3%
12%
10%
10,4%
10,5%
2012
2013
11,3%
8,5%
8%
6%
4%
2%
0%
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2014
2015
Figuur 119. Evolutie laatstejaarsgebruik cannabis bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 20052015 (VAD, 2016).
3.4.2.4.2 Laatstejaarsgebruik andere illegale drugs
Voor het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs dan cannabis werd enkel beroep gedaan op de
Leerlingenbevraging aangezien voor de ESPAD-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het
internationaal rapport.
1,8% van de bevraagde scholieren geeft aan het afgelopen jaar een andere illegale drug dan cannabis
te hebben geprobeerd (VAD, 2016). Bekijkt men de evolutie op Figuur 120 dan stelt men vast dat
tussen 2008 (3,0%) en 2012 (1,5%) het laatstejaarsgebruik halveerde, maar dat dit opnieuw met de
helft toenam tussen 2012 (1,5%) en 2014 (2,1%). 4,6% van de 17-18-jarigen geeft aan het afgelopen
jaar andere illegale drugs te hebben geprobeerd. Bij de onderwijsvormen is TSO met 4,0% de
onderwijsvorm met de hoogste prevalentie in het afgelopen jaar. Ook de B-stroom heeft een hoge
prevalentie op vlak van laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs.
De prevalentie van het laatstejaarsgebruik bij de Vlaamse scholieren voor vier categorieën andere
illegale drugs (XTC, cocaïne, amfetamines en hallucinerende middelen) toont aan dat net zoals bij het
ooit gebruik het laatstejaars gebruik van XTC (0,9%) bij Vlaamse scholieren na cannabis het hoogst ligt
van alle illegale drugs. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
Laatstejaarsgebruik andere
illegale drugs (%)
4%
3%
3,0%
2,8%
2,8%
2,5%
2,3%
2,1%
1,8%
2%
1,5%
1,8%
1,7%
1%
0%
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Figuur 120. Evolutie laatstejaarsgebruik andere illegale drugs dan cannabis bij Vlaamse scholieren op basis van de
Leerlingenbevraging periode 2005-2015 (VAD, 2016)
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
132/410
3.4.2.5 Occasioneel gebruik en regelmatig gebruik cannabis
Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan
wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en
bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn.
Voor cannabis zijn hierrond enkel cijfers beschikbaar uit de Leerlingenbevraging van de VAD. De
internationale rapporten van de ESPAD- en de HBSC-studie en de Eurobarometer rapporteren hier niet
over. Rond andere illegale drugs dan cannabis wordt in geen enkele opgenomen studie bij jongeren
gerapporteerd over het occasioneel en regelmatig gebruik.
Het occasioneel gebruik ligt op 9,2% van de jongeren, het regelmatig gebruik op 2,0% (VAD, 2016). De
evolutie van het regelmatig gebruik toont een gestage daling tussen 2005 en 2015. Het occasioneel en
regelmatig gebruik per leeftijd, geslacht en onderwijsvorm is terug te vinden op Figuur 121. Waar bij
de onderwijsvormen het occasioneel gebruik het hoogst ligt in het TSO (16,0%), ligt het regelmatig
gebruik het hoogst in het BSO (5,4%). Bij de 17-18-jarigen rookt één op vijf occasioneel cannabis. Meer
details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
Occasioneel en regelmatig
gebruik cannabis (%)
21%
18%
15%
12%
9%
6%
3%
0%
Jongens
Meisjes
A-stroom B-stroom
Geslacht
ASO
BSO
TSO
12-14j
Onderwijstype
15-16j
17-18j
Leeftijdscategorie
Occasioneel
11,5%
6,8%
0,7%
3,3%
10,4%
14,5%
16,0%
1,9%
11,7%
20,7%
Regelmatig
3,1%
1,0%
0,2%
0,7%
0,9%
5,4%
3,9%
0,5%
2,7%
4,3%
Figuur 121. Occasioneel en regelmatig gebruik cannabis bij Vlaamse scholieren per geslacht, per onderwijstype en per
leeftijdscategorie volgens de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
3.4.2.6
Laatste maand gebruik
3.4.2.6.1
Laatste maand gebruik cannabis
Leerlingenbevraging
4,6% van de bevraagde leerlingen geeft aan in de maand voor de bevraging cannabis te hebben
gebruikt (VAD, 2016). Het laatste maand gebruik per leeftijd, geslacht en onderwijsvorm is samengevat
in Figuur 122. Jongens (6,3%) gebruiken meer als dubbel zo vaak cannabis in de afgelopen maand als
meisjes (2,8%). Verder ligt het laatste maand gebruik binnen het ASO bijna 3 keer zo laag als in het BSO
en het TSO.
ESPAD
Op basis van de ESPAD-studie scoort Vlaanderen minder goed dan het Europees gemiddelde tussen
2007 en 2011. In vergelijking met de buurlanden zijn gelijkaardige trends als bij ooit gebruik en
laatstejaarsgebruik zichtbaar: Vlaanderen moet Duitsland laten voorgaan maar scoort beter dan
Frankrijk en Nederland. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. Cijfers uit 2015 uit het
meest recente ESPAD-rapport tonen aan dat er een lichte daling is vast te stellen tussen 2011 en 2015
voor Vlaanderen (van 11% naar 8%) (ESPAD, 2016).
HBSC
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
133/410
Laatste maand gebruik
cannabis (%)
Uit deze cijfers van de HBS-studie blijkt dat Vlaanderen op hetzelfde niveau zit als het HBSCgemiddelde tussen 2006 en 2014, zowel voor 15-jarige jongens als voor 15-jarige meisjes (World
Health Organization, 2016). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
Eurobarometer
De Eurobarometer verschaft inzichten in het laatste maand gebruik van cannabis bij Belgische jongeren
tussen 15 en 24 jaar. Volgens deze Eurobarometer viel het gebruik terug van 8% naar 5% tussen 2011
en 2014. Deze cijfers zijn echter vrij laag gezien de doelgroep en in vergelijking met andere studies.
Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
9,0%
10,0%
8,9%
6,3%
5,9%
2,8%
3,6%
2,3%
1,0%
0,2%
Jongens
Meisjes A-stroom B-stroom
Geslacht
ASO
BSO
TSO
Onderwijstype
12-14j
15-16j
17-18j
Leeftijdscategorie
Figuur 122. Laatste maand gebruik cannabis bij Vlaamse scholieren per geslacht, per onderwijstype en per
leeftijdscategorie volgens de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
3.4.2.6.2 Laatste maand andere illegale drugs
Voor het laatste maand gebruik van andere illegale drugs dan cannabis werd enkel beroep gedaan op
de Leerlingenbevraging aangezien de ESPAD-studie in hun rapport hier geen cijfers over bevat.
Laatste maand gebruik
andere illegale drugs (%)
Van de bevraagde Vlaamse scholieren geeft 0,4% aan in de laatste maand een andere illegale drug dan
cannabis te hebben gebruikt (VAD, 2016). Per gender, onderwijstype en leeftijdscategorie zijn de cijfers
terug te vinden op Figuur 123. Ondanks de lagere percentages blijft het opvallend dat de prevalentie
van andere illegale drugs in de laatste maand in de B-stroom hoger ligt dan in het ASO en in het BSO.
1,0%
0,7%
0,5%
0,4%
0,9%
0,8%
0,3%
0,3%
0,4%
0,4%
0,1%
0,0%
0,0%
Jongens
Meisjes A-stroom B-stroom
Geslacht
ASO
Onderwijstype
BSO
TSO
12-14j
15-16j
17-18j
Leeftijdscategorie
Figuur 123. Laatste maand gebruik andere illegale drugs dan cannabis bij Vlaamse scholieren per geslacht, per
onderwijstype en per leeftijdscategorie volgens de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
3.4.2.7 Problematisch gebruik
In Vlaanderen heeft in 2011 2% van de 15-16-jarigen een verhoogd risico op cannabisgerelateerde
problemen. Bij jongens is dit 3%, bij meisjes 1,5% (De Donder, 2015).
3.4.2.8 Gebruik illegale drugs bij jongeren in bijzondere jeugdzorg
Om het gebruik van illegale drugs bij jongeren in de bijzondere jeugdzorg in kaart te brengen wordt
geen beroep gedaan op de Leerlingenbevraging zoals eerder in dit hoofdstuk aangezien de
Leerlingenbevraging wordt afgenomen in scholen. Voor deze sectie wordt beroep gedaan op de studie
‘Prevalentie van middelengebruik bij jongeren in de residentiële voorzieningen voor bijzondere
jeugdzorg in Vlaanderen’ (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
134/410
Iets meer dan de helft van de bevraagde jongeren in bijzondere jeugdzorg hebben ooit cannabis
gebruikt (51,1%). Voor andere illegale drugs dan cannabis ligt het ooit gebruik op 24,6%. Speed wordt
hierbij het vaakst vernoemd (17,0%), gevolgd door XTC (14,8%) en cocaïne (11,4%). Naarmate de
jongeren ouder worden, rapporteren zij meer ooit gebruik van cannabis. Opvallend is dat er geen
verschil is tussen de leeftijdsgroepen voor het ooit gebruik van andere illegale drugs dan cannabis. Bij
meisjes ligt het ooit gebruik ook hoger dan bij jongens voor zowel cannabis als voor andere illegale
drugs dan cannabis.
Uit een vergelijking met de Leerlingenbevraging door de onderzoekers van deze studie blijkt dat het
gebruik van zowel cannabis als andere illegale drugs aanzienlijk hoger ligt bij jongeren in bijzondere
jeugdzorg (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015).
3.4.2.9 Conclusie
Het laatstejaarsgebruik van cannabis is quasi stabiel ten opzichte van 2005. Bij jongens is dit aandeel
dubbel zo hoog als bij meisjes. Binnen het TSO en het BSO is het ook dubbel zo hoog als bij het ASO.
Bij het ooit gebruik van andere illegale drugs dan cannabis bij jongeren is het hoge aandeel binnen de
B-stroom opvallend. Verder is de prevalentie in het ASO een stuk lager dan in het BSO en het TSO. Het
ooit gebruik ligt vergeleken met Europa boven het gemiddelde. De evolutie van het laatstejaarsgebruik
van andere illegale drugs dan cannabis kent een golvend maar licht neerwaartse trend.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
135/410
3.4.3 Studenten hoger onderwijs
3.4.3.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van illegale drugs bij studenten in
het hoger onderwijs. Voor de cijfers op Vlaams niveau wordt beroep gedaan op de studie ‘In Hogere
Sferen’ (Rosiers, et al., 2013). Wegens het sterk verschil tussen de drie edities (2005, 2009, 2013) op
vlak van populatie werd beslist enkel de laatste editie op te nemen in dit rapport. Meer informatie is
terug te vinden in bijlage.
3.4.3.2
Ooit gebruik
3.4.3.2.1 Ooit gebruik cannabis
Binnen het hoger onderwijs geeft vier op de tien studenten uit de deelnemende instelling aan ooit
cannabis te hebben gebruikt (Rosiers, et al., 2013). Bij mannen bedraagt dit één op twee, bij vrouwen
één op drie.
3.4.3.2.2 Ooit gebruik andere illegale drugs
Het ooit gebruik voor de drie middelen (amfetamines, XTC en cocaïne) schommelt in 2013 rond de 5%.
Het gebruik van XTC ligt het hoogst met 5,5%.
3.4.3.3
Laatstejaarsgebruik
3.4.3.3.1 Laatstejaarsgebruik cannabis
Voor het laatstejaarsgebruik geeft 22,6% van alle bevraagde studenten aan cannabis te hebben
gebruikt in het afgelopen jaar. Bij mannen (31,0%) bedraagt dit dubbel zoveel als bij vrouwen (14,7%).
3.4.3.3.1 Laatstejaarsgebruik andere illegale drugs
Het cijfer van het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs dan cannabis ligt rond de 2,5%.
Occasioneel en regelmatig
gebruik (%)
3.4.3.4 Occasioneel en regelmatig gebruik cannabis
Kijkt men op Figuur 124 naar de frequentie in 2013 waarmee Vlaamse studenten die aangaven in het
afgelopen jaar cannabis te gebruiken, dan blijkt het merendeel dit occasioneel te doen. Over het
algemeen ziet men een sterke daling tijdens de examenperiode. Enkel bij het regelmatig gebruik van
cannabis bij vrouwelijke studenten is de terugval in de examenperiode (7%) beperkt in vergelijking met
de overige twee hoofdperiodes (9% en 12%). Het occasioneel en regelmatig gebruik van andere illegale
drugs dan cannabis komt niet aan bod in het rapport van ‘In Hogere Sferen’.
90%
75%
60%
45%
30%
15%
0%
Academiejaar
Examenperiode
Vakantieperiode
Academiejaar
Occasioneel gebruik
Examenperiode
Vakantieperiode
Regelmatig gebruik
Totaal
68,8%
42,3%
72,2%
20,8%
12,4%
23,5%
Man
64,6%
45,4%
66,2%
27,6%
15,6%
30,6%
Vrouw
75,7%
37,2%
81,9%
9,3%
7,3%
11,9%
Figuur 124. Occasioneel en regelmatig cannabisgebruik opgesplitst per hoofdperiode en per geslacht onder Vlaamse
studenten die aangaven in de voorbije 12 maanden cannabis te hebben gebruikt, op basis van de laatste editie van 'In
Hogere Sferen’ (Rosiers, et al., 2013).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
136/410
3.4.3.5 Dagelijks gebruik cannabis
Uit het gebruik van cannabis blijkt dat 4,2% van de bevraagde studenten nog steeds dagelijks cannabis
gebruikt tijdens de examenperiode in 2013. In de vakantieperiode bedraagt die 6,3% en in het
academiejaar 5,3% (Rosiers, et al., 2013).
Het dagelijks gebruik van andere illegale drugs dan cannabis komt niet aan bod in het rapport van ‘In
Hogere Sferen’.
3.4.3.6
Problematisch gebruik
3.4.3.6.1 Problematisch gebruik cannabis
Om het problematisch gebruik van cannabis te meten werden zes vragen16 voorgelegd aan de
studenten die aangaven in de afgelopen 12 maanden cannabis te hebben gebruikt, die toelaten een
inschatting te maken rond het voordoen van uitingen van problematisch gebruik. Het aantal ‘ja’antwoorden geeft een gradatie van het probleem weer.
Problematisch gebruik
cannabis (%)
Uit deze resultaten blijkt dat driekwart van de gebruikers van cannabis nog nooit te maken heeft gehad
met één van de opgesomde uitingen van problematisch gebruik. Eén op de tien kende op meerdere
domeinen problemen. Verder hangt de mate waarin problemen ten gevolge van cannabisgebruik
voorkomen samen met de gebruikersfrequentie. Hoe frequenter het cannabisgebruik, hoe groter de
kans op meer problemen (Rosiers, et al., 2013).
15%
12,1%
12%
9%
6%
3,9%
2,3%
3%
1,2%
1,4%
1,4%
4 keer
5 keer
6 keer
0%
1 keer
2 keer
3 keer
Figuur 125. Het aantal 'Ja'-antwoorden op de zes geselecteerde vragen om uitingen van problematisch cannabisgebruik
in kaart te brengen (Rosiers, et al., 2013).
3.4.3.6.2 Problematisch gebruik andere illegale drugs
De studie ‘In Hogere Sferen’ hanteerde de DAST-10 om een zicht te krijgen op problemen ten gevolge
van gebruik van andere illegale drugs dan cannabis. De resultaten werden bekeken voor die
respondenten die aangaven het voorbije jaar minstens één van de drie producten (amfetamine, XTC
of cocaïne) te hebben gebruikt. Het aantal respondenten die opgenomen zijn is dus beperkt en dient
dus met voorzichtigheid geïnterpreteerd te worden.
Net zoals bij problematisch gebruik van cannabis worden ‘Ja’-antwoorden gebruikt om tot een score
te komen. Deze scores worden dan onderverdeeld in verschillende risicocategorieën en weergegeven
op Figuur 126. Vier op tien vertonen een beperkt risico op problematisch druggebruik (42,8%). Bij iets
meer dan een tiende van de gebruikers is er sprake van sterk verhoogd risico (11,6%). Opvallend is dat
negen op tien gebruikers ervan uitgaan altijd te kunnen stoppen indien ze dat zouden willen.
16
Zie bijlage
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
137/410
Problematisch gebruik
cannabis (%)
50%
42,8%
40%
34,1%
30%
20%
11,6%
11,6%
10%
0%
Geen problemen
Beperkt risico op
problemen
Verhoogd risico op
problemen
Sterk verhoogd risico op
problemen
Figuur 126. De verdeling volgens problematisch gebruik van andere illegale drugs dan cannabis in verschillende
risicocategorieën op basis van DAST-10 (Rosiers, et al., 2013).
3.4.3.7 Conclusie
Het ooit gebruik van cannabis ligt hoog bij studenten in het hoger onderwijs. Bij mannelijke studenten
bedraagt dit zelfs 50%. Voor andere illegale drugs dan cannabis ligt het meer in lijn met de prevalentie
bij de algemene bevolking.
Eén op vier van de gebruikers van cannabis heeft ooit te maken gehad met minstens 1 van de
opgesomde uitingen van problematisch gebruik. Vier op tien van de gebruikers vertonen een beperkt
risico op problematisch druggebruik van een andere illegale drug dan cannabis.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
138/410
3.4.4 Uitgaanspubliek
3.4.4.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van illegale drugs bij het
uitgaanspubliek. Dit zijn zowel gebruikers als niet-gebruikers die uitgaan naar onder andere dans- en
muziekevenementen en in clubs. Voor cijfers in Vlaanderen wordt hiervoor beroep gedaan op het
Uitgaansonderzoek van VAD die respondenten selecteert op dans- en muziekevenementen en in clubs.
In de recentste editie deden er 56,1% mannen en 43,9% vrouwen mee aan de bevraging. De
gemiddelde leeftijd van de respondenten bedroeg 25,5 jaar en het gros (77%) bevindt zich tussen de
15 en 30 jaar oud.
3.4.4.2
Ooit gebruik
3.4.4.2.1 Ooit gebruik cannabis
Wanneer er naar het uitgaansleven gekeken wordt, blijkt dat 56,9% van deze onderzoeksgroep ooit
cannabis heeft gebruikt in 2015 (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Dit is ongeveer stabiel met
2012 toen dit aandeel 57,8% bedroeg.
3.4.4.2.2 Ooit gebruik andere illegale drugs
Volgens de resultaten uit het Uitgaansonderzoek (2015) heeft 35,4% van de bevraagde uitgaanders
ooit XTC gebruikt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Het gebruik van cocaïne en amfetamines
ligt lager met respectievelijk 25,9% en 21,2% in 2015.
3.4.4.3
Laatstejaarsgebruik
3.4.4.3.1 Laatstejaarsgebruik cannabis
Cannabis werd in 2014 door 33,0% van de respondenten gebruikt tijdens het voorgaande jaar (Rosiers,
Uitgaansonderzoek 2015, 2016). De evolutie toont aan dat er na jaren van daling een stabilisering
optreedt in vergelijking met 2012. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
Laatstejaarsgebruik (%)
3.4.4.3.2 Laatstejaarsgebruik andere illegale drugs
Eén op vijf respondenten heeft het laatste jaar XTC gebruikt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).
Cocaïne werd door 12,3% in de afgelopen 12 maanden gebruikt. De anderen middelen worden door
minder dan 10% van de respondenten gebruikt. Binnen deze groep van andere illegale drugs is de
sterke toename van het laatstejaarsgebruik van XTC één van de meest opvallende trends. Tussen 2009
en 2015 kende dit aandeel een verdubbeling, zoals geïllustreerd op Figuur 127. Eén van de mogelijke
verklaringen hiervoor kan de toenemende zuiverheid van XTC zijn die is vastgesteld in recente
monitoringsgegevens (dankzij de hoge doses MDMA). Amfetamines en cocaïne blijven stabiel in
vergelijking met het vorig onderzoek uit 2012.
25%
20%
15%
10%
5%
0%
2005
2007
2009
2012
2015
XTC
15,8%
19,1%
10,3%
16,8%
21,7%
Cocaïne
12,3%
17,1%
12,5%
13,6%
12,3%
Amfetamines
7,0%
10,0%
5,6%
8,1%
8,5%
Figuur 127. Evolutie sinds 2005 van het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs dan cannabis bij het uitgaanspubliek
(Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
139/410
3.4.4.4
Occasioneel en regelmatig gebruik
3.4.4.4.1 Occasioneel en regelmatig gebruik cannabis
Van de laatstejaarsgebruikers van cannabis gebruikte iets minder dan de helft het op occasionele basis
(46,4%) (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Van de respondenten geeft 17,7% aan cannabis
meerdere keren per week tot dagelijks te gebruiken. In vergelijking met voorgaande edities valt het op
Figuur 128 op dat er in 2015 voor het eerst meer regelmatige gebruikers (53,6%) zijn dan occasionele
(46,4%) gebruikers binnen de laatstejaarsgebruikers.
3.4.4.4.2 Occasioneel en regelmatig gebruik andere illegale drugs
Bij andere illegale drugs dan cannabis is het gebruik voor de grote meerderheid occasioneel. Relatief
bekeken ten opzichte van de laatstejaarsgebruikers heeft XTC in 2015 het grootste aandeel occasionele
gebruikers (85,7%) in vergelijking met cocaïne (79,7%) en amfetamines (69,4%) zoals weergegeven op
Figuur 128 (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Een trend in de laatste drie edities van het
uitgaansonderzoek, die ook waarneembaar was bij cannabis, is het toenemend aandeel van regelmatig
gebruik binnen de groep van laatstejaarsgebruikers van XTC en amfetamines. Enkel voor cocaïne blijft
het aandeel regelmatig gebruik min of meer constant ten opzichte van 2009.
Occasioneel en regelmatig gebruik
(%)
100%
80%
60%
40%
20%
0%
2009
2012
2015
2009
Cannabis
2012
2015
2009
XTC
2012
2015
Cocaïne
2009
2012
2015
Amfetamines
Andere illegale drugs
Occasioneel gebruik 63,8%
56,8%
46,4%
88,3%
87,5%
85,7%
81,6%
87,5%
79,7%
78,6%
75,3%
69,4%
Regelmatig gebruik
43,2%
53,6%
11,7%
12,5%
14,3%
18,4%
12,5%
20,3%
21,4%
24,7%
30,6%
36,2%
Figuur 128. Evolutie sinds 2005 van het occasioneel en regelmatig gebruik van cannabis en andere illegale drugs dan
cannabis bij het uitgaanspubliek (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).
3.4.4.5 Dagelijks gebruik cannabis
Op basis van het meest recente Uitgaansonderzoek blijkt dat het dagelijks gebruik van cannabis bij het
uitgaanspubliek in 2015 zich op 10,1% bevindt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Dit is een
opvallende stijging in vergelijking met 2012 toen dit 6,6% bedroeg. Het feit dat er meer dagelijkse
gebruikers van cannabis (10,1%) zijn dan dagelijkse gebruikers van alcohol is geen nieuw fenomeen
binnen de uitgaansonderzoeken.
3.4.4.6 Conclusie
Eén op drie heeft in het laatste jaar cannabis gebruikt en dit aandeel ligt dus zeer hoog. Er is wel een
lichte daling t.o.v. 2005 waar te nemen. Het laatstejaarsgebruik van XTC verdubbelde tussen 2009 en
2015. Daarnaast neemt bij de laatstejaarsgebruikers het aandeel regelmatige gebruikers gestaag toe.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
140/410
3.4.5 Socio-economische status
3.4.5.1 Inleiding
Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de
‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede
aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve
aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere
socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te
bespreken doelgroep in deze sectie.
Om het gebruik van illegale drugs binnen deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met
een verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal
gekeken worden als belangrijkste indicator.
In deze sectie wordt gekeken naar cijfers van de bevolking ouder dan 15 jaar uit de
Gezondheidsenquête voor het Vlaams Gewest. Een algemene opmerking is het lager aandeel van
respondenten bij sommige indicatoren waardoor met enige voorzichtigheid dient te worden
omgegaan met de resultaten.
3.4.5.2 Ooit gebruik cannabis
Het aandeel ooit gebruik van cannabis bij het opleidingsniveau lager / geen diploma (5,4%) is opvallend
lager in vergelijking met de andere opleidingsniveaus (13% à 15%) zoals is weergegeven op Figuur 129.
De zeer sterke link van ooit gebruik cannabis met het opleidingsniveau zoals aanwezig in 2004, is
minder uitgesproken in 2013 aangezien er een sterke toename van ooit cannabis gebruik is binnen de
opleidingsniveaus lager (+45,6%) en hoger secundair (+18,1%) onderwijs. Hierdoor is het verschil met
het lager of geen diploma echter verder toegenomen.
Ooit en laatstejaarsgebruik (%)
3.4.5.3 Laatstejaarsgebruik cannabis
Binnen het laatstejaarsgebruik van cannabis ziet men op Figuur 129 een opvallende evolutie tussen
2004 en 2013. Waar het laatstejaarsgebruik van cannabis toenam volgens opleidingsniveau in 2004, is
dit omgekeerd in 2013. Dit is een gevolg van een toename in het laatstejaarsgebruik bij het
opleidingsniveau lager of geen diploma (+245%) en een halvering van het aandeel laatstejaarsgebruik
bij het hoger onderwijs (5,2% in 2004 naar 2,8% in 2013).
16%
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
Lager / geen
diploma
Lager
secundair
Hoger
secundair
Hoger
onderwijs
Lager / geen
diploma
Ooit gebruik
Lager
secundair
Hoger
secundair
Hoger
onderwijs
Laatstejaarsgebruik
2004
4,3%
9,0%
11,6%
15,0%
1,1%
4,5%
5,0%
5,2%
2013
5,4%
13,1%
13,7%
15,3%
3,8%
4,6%
4,1%
2,8%
Figuur 129. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het ooit gebruik en het laatstejaarsgebruik van cannabis voor het Vlaams
Gewest op basis van de Gezondheidsenquête, per opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
141/410
Beginleeftijd (jaar)
3.4.5.4 Beginleeftijd cannabis
In 2004 was een duidelijke trend zichtbaar wat betreft de beginleeftijd van cannabis en het
opleidingsniveau. Hoe hoger het opleidingsniveau, hoe hoger de beginleeftijd. In 2013 stelt men echter
op Figuur 130 vast dat de beginleeftijd bij de lagere opleidingsniveaus is toegenomen, terwijl de
beginleeftijd bij de hogere opleidingsniveaus is afgenomen. Dit heeft als gevolg dat anno 2013 de
verschillen tussen de opleidingsniveaus wat betreft de beginleeftijd (tijdelijk) niet meer te zien zijn
(Gisle & Demarest, 2014).
21
18
15
12
9
6
3
0
17,2
19,0
18,3
Lager / geen diploma
19,5
Lager secundair
2004
19,5
18,3
Hoger secundair
20,1
18,0
Hoger onderwijs
2013
Figuur 130. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor de beginleeftijd van cannabis in het Vlaams Gewest op basis van de
Gezondheidsenquête, per opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).
Ooit en laatstejaarsgebruik (%)
3.4.5.5 Ooit gebruik en laatstejaarsgebruik andere illegale drugs
Enkel bij onderwijsvormen lager / geen diploma en lager secundair zijn er noemenswaardige
verschuivingen vast te stellen maar hier dient men rekening te houden met het lager aantal
respondenten.
8%
7%
6%
5%
4%
3%
2%
1%
0%
Lager / geen
diploma
Lager
secundair
Hoger
secundair
Hoger
Onderwijs
Lager / geen
diploma
Ooit gebruik
Lager
secundair
Hoger
secundair
Hoger
Onderwijs
Laatstejaarsgebruik
2004
3,6%
3,2%
4,6%
3,2%
1,2%
0,3%
1,4%
2,0%
2013
1,7%
6,8%
4,5%
2,8%
0,0%
1,1%
1,2%
0,5%
Figuur 131. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het ooit gebruik en het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs dan
cannabis voor het Vlaams Gewest op basis van de Gezondheidsenquête, per opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).
3.4.5.6 Laatste maand gebruik cannabis
Net als bij het laatstejaarsgebruik van cannabis is er tussen 2004 en 2013 een opvallende shift volgens
opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014). Het laatste maand gebruik bij personen met enkel een
lager of geen diploma steeg tussen 2004 en 2013 van 0,9% naar 3,8%, terwijl voor het opleidingsniveau
hoger onderwijs dit daalde van 3,0% naar 1,1%. Voor de opleidingsniveaus lager en hoger secundair
blijft het aandeel laatste maand gebruikers constant tussen 2004 en 2013 (rond de 2%).
3.4.5.7 Conclusie
Bij het ooit gebruik van cannabis stijgt het aandeel naargelang opleidingsniveau toeneemt. Bij andere
illegale drugs dan cannabis is er minder duidelijk een verband, al lijken de diploma's lager en hoger
secundair hogere prevalenties te hebben dan lager / geen diploma en hoger onderwijs.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
142/410
3.4.6 Gedetineerden
In 2010 had 56% van de gedetineerden in Belgische gevangenissen ooit illegale drugs gebruikt. Van
hen gebruikte negen op tien ooit, binnen of buiten de gevangenis, cannabis. Cannabis was het meest
gebruikte middel onder de gedetineerden. 33% van de gedetineerden gebruikte tijdens de huidige
detentieperiode illegale middelen. 95% van deze gebruikers gebruikte cannabis. 5% van alle
gevangenen zei dat ze cannabis voor het eerst gebruikte in de gevangenis. Deze cijfers lagen de
voorgaande jaren in dezelfde lijn (De Donder, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
143/410
3.4.7 Nieuwe fenomenen binnen illegale drugs: Nieuwe Psychoactieve Stoffen
3.4.7.1 Omschrijving
Nieuwe Psychoactieve Stoffen (NPS) is een verzamelnaam voor diverse nieuwe synthetische drugs die
meestal de effecten van bekende illegale drugs nabootsen. Deze producten worden ook wel eens ‘legal
highs’ of ‘research chemicals’ genoemd (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Deze NPS zijn niet
eenvoudig te classificeren. Indien ze toch in categorieën worden opgedeeld is dit meestal op basis van
hun chemische structuur of hun farmacologische werking. Zo ordent het EMCDDA NPS in zes
verschillende groepen: phenethylaminen, tryptaminen, piperazinen, cathinonen, cannabinoïden en
andere stoffen (VAD, 2013).
De NPS kunnen acute vergiftiging veroorzaken door onzekerheden over de effecten, de dosering of de
risico’s van hun gebruik. De EU probeert hierop te reageren via een waarschuwingssysteem dat onder
andere toelaat nieuwe stoffen beschikbaar op de markt te detecteren (Plettinckx, et al., 2014). Sinds
2005 worden meer dan 450 NPS gemonitord door het EMCDDA. 101 daarvan werden voor het eerst
gerapporteerd in 2014. Daarnaast nam het aantal drugsvangsten van NPS in Europa met een factor 7
toe tussen 2008 en 2013, resulterend in bijna 47.000 drugsvangsten die alles bij elkaar meer dan 3,1
ton wegen (EMCDDA, 2015).
3.4.7.2
Gebruik
3.4.7.2.1 Inleiding
Vandaag de dag zijn er niet veel cijfers voorhanden over het gebruik van NPS. De data die er wel zijn,
zijn bovendien niet altijd eenvoudig te vergelijken door de diverse definities die worden gebruikt om
het fenomeen te duiden.
De Gezondheidsenquête peilde in 2013 voor het eerst naar het gebruik van NPS en bevat cijfers voor
het Vlaams Gewest. Daarnaast zijn er ook gegevens voor België beschikbaar uit de Eurobarometer die
toelaten de cijfers te vergelijken met het Europees gemiddelde en een evolutie in kaart te brengen
voor 2011 en 2014. Binnen specifieke doelgroepen bevat het Uitgaansonderzoek van de VAD enkele
inzichten voor het gebruik van NPS bij het Vlaams uitgaanspubliek. Verder zijn ook cijfers beschikbaar
voor Vlaanderen bij de injecterende drugsgebruikers op basis van een bevraging van Spuitenruil.
3.4.7.2.2 Gezondheidsenquête
In 2013 gaf 0,1% van de mannen en 0,0% van de vrouwen in het Vlaams Gewest aan in het afgelopen
jaar NPS te hebben gebruikt (Gisle & Demarest, 2014).
3.4.7.2.3 Eurobarometer
De overgrote meerderheid (92%) van de respondenten in België heeft nooit NPS geprobeerd. Dat is
hetzelfde als het gemiddelde in de EU. Slechts 1% had NPS gebruikt in de laatste 30 dagen, 3% in de
afgelopen 12 maanden. Het aantal ooit gebruikers is in België verdubbeld ten opzichte van 2011 (4%
in 2011, 8% in 2014). (Plettinckx, et al., 2014).
3.4.7.2.1 Uitgaansonderzoek
Binnen het Uitgaansonderzoek antwoordde in 2015 negen op de tien respondenten dat ze nog nooit
NPS gebruikt hadden (88,9%) (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). 3,4% van de respondenten
heeft NPS in het voorgaande jaar gebruikt.
3.4.7.2.2 Spuitenruil
Binnen de bevraagde groep van injecterende druggebruikers in Vlaanderen geeft in 2014 42% aan ooit
NPS te hebben gebruikt, en 26% in het afgelopen jaar (Spuitenruil, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
144/410
3.4.7.2.3 ESPAD
Uit deze internationale studie blijkt dat Vlaanderen onderaan staat op vlak van het gebruik van NPS
in de laatste 12 maanden. 1% van de 15-16-jarige jongens geeft aan dit te hebben gebruikt in het
afgelopen jaar, tegenover 0% bij de meisjes (ESPAD, 2016).
3.4.7.3 Conclusie
Het aantal drugsvangsten van NPS nam met een factor 7 toe tussen 2008 en 2013. Het
laatstejaarsgebruik van NPS in België blijft onder de algemene bevolking wel beperkt. Binnen het
uitgaanspubliek ligt dit hoger en vooral bij injecterende druggebruikers is dit aandeel hoog.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
145/410
3.4.8 Conclusie
3.4.8.1 Cannabis
Cannabis is het meest gebruikte illegale middel in Vlaanderen. Op bevolkingsniveau kwam
cannabisgebruik vooral voor bij jongvolwassenen en bij mannen. 14% van de Vlaamse bevolking
experimenteerde ooit met cannabis, wat relatief laag is in vergelijking met de buurlanden maar tot de
middenmoot van Europa behoort. In vergelijking met 2004 steeg het ooit gebruik van cannabis, in het
bijzonder bij de leeftijdsgroep van 15 tot 34 jaar. In tegenstelling tot het ooit gebruik daalde het
laatstejaarsgebruik van cannabis echter wel sinds 2004, in hoofdzaak te verklaren door een sterke
terugval binnen de leeftijdsgroep van 25 tot 34 jaar. Het aandeel ligt het hoogst bij de 15- tot 24jarigen, waar in 2013 één op tien van de bevraagden aangeeft het afgelopen jaar cannabis te hebben
gebruikt. Bij het ooit gebruik van cannabis stijgt het aandeel sterk naargelang opleidingsniveau
toeneemt (tot drie keer zoveel). Bij het dagelijks gebruik is dit verschil naargelang opleidingsniveau
niet meer zichtbaar.
Cannabis is het meest gebruikte illegale middel bij jongeren in het secundair en het hoger onderwijs,
en onder uitgaanders. Het ooit gebruik van cannabis bij de jongeren in het secundair onderwijs kende
in 2015 voor het eerst een lichte daling, na een periode sinds 2011 waarin het stabiel bleef. Een
belangrijke scharnierleeftijd voor gebruik is 15-16-jaar. Dubbel zoveel jongens dan meisjes gebruiken
cannabis, net zoals het ooit gebruik bijna dubbel zo hoog ligt in het TSO en BSO als in het ASO. Het
voorbije jaar gebruikte één op tien van de leerlingen in het secundair onderwijs cannabis (vooral
occasioneel). 2% van de gebruikende 15-16-jarigen heeft een verhoogd risico op cannabisgerelateerde
problemen.
Bij studenten in het hoger onderwijs gebruikte vier op tien ooit cannabis en bijna een kwart gebruikte
het voorbije jaar cannabis. Vier op tien vertonen een beperkt risico op problematisch druggebruik en
bij iets meer dan een tiende van de gebruikers is er sprake van sterk verhoogd risico. Hoe frequenter
cannabis gebruikt wordt, hoe meer kans dat zich problemen voordoen.
Onder uitgaande jongeren heeft zelfs één op drie in het laatste jaar cannabis gebruikt, en één op tien
gebruikt dagelijks cannabis.
Eén op drie van de gedetineerden gebruikte tijdens hun detentieperiode illegale middelen, 95%
daarvan gebruikte cannabis.
Het aantal drugsvangsten van Nieuwe Psychoactieve Stoffen (NPS) nam met een factor 7 toe tussen
2008 en 2013. Het laatstejaarsgebruik van NPS in België blijft onder de algemene bevolking wel
beperkt. Bij het uitgaanspubliek en injecterende druggebruikers ligt dit aandeel (een stuk) hoger.
3.4.8.2 Andere illegale drugs
Gebruik van andere illegale middelen dan cannabis komt weinig voor. Bij de algemene bevolking bleef
het aandeel voor ooit gebruik constant ten opzichte van 2008, terwijl het laatstejaarsgebruik
halveerde. Het ooit gebruik ligt het hoogst bij de 25- tot 34-jarigen en ligt bij mannen meer dan dubbel
zo hoog als bij vrouwen. De geschatte prevalentie van ooit-injecterend druggebruik in België wordt
constant beschouwd sinds 2008. Bij andere illegale drugs dan cannabis is er minder duidelijk een
verband dan bij cannabis maar in tegenstelling tot bij cannabis lijken hier de diploma's lager en hoger
secundair hogere prevalenties te hebben dan lager / geen diploma en hoger onderwijs.
Bij jongeren in het secundaire onderwijs valt de hogere prevalentie binnen de B-stroom op in
vergelijking met de A-stroom en zelfs met het ASO. Verder is de prevalentie in het ASO een stuk lager
dan in het BSO en het TSO. Het ooit gebruik ligt vergeleken met Europa boven het gemiddelde. XTC is
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
146/410
bij jongeren uit het secundair onderwijs de meest gebruikte andere illegale drug. In vergelijking met
2005 kent het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs een golvende, licht dalende trend.
Hoewel het gebruik van andere illegale drugs beperkt is bij hogeschoolstudenten, heeft één op vier
van die gebruikers een verhoogd risico op problemen door dit gebruik.
In vergelijking met studenten of de algemene bevolking komt het gebruik van andere illegale drugs
meer voor onder uitgaanders. Na alcohol en cannabis worden XTC en cocaïne het meest gebruikt door
uitgaanders. Een kwart van de uitgaanders gebruikte het afgelopen jaar XTC en 12% cocaïne. Het
laatstejaarsgebruik van XTC verdubbelde tussen 2009 en 2015. Het aandeel regelmatige gebruikers
neemt binnen de laatstejaarsgebruikers gestaag toe. In het uitgaansleven kwam recent gebruik van
heroïne weinig voor.
Vier op tien van de gedetineerden die ooit illegale drugs gebruikten, gebruiken tijdens de huidige
detentieperiode heroïne, 27% cocaïne of crack, 25% amfetamines en 12% XTC.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
147/410
3.5 PSYCHOACTIEVE MEDICATIE
3.5.1 Inleiding
Met psychoactieve medicatie worden geneesmiddelen bedoeld die hun hoofdwerking hebben ter
hoogte van het centrale zenuwstelsel en die vooral psychische functies beïnvloeden zoals denken,
voelen en gedrag (De Donder, 2015). Psychoactieve medicatie wijzigt de processen binnen het centrale
zenuwstelsel. Bij regelmatig gebruik is er een risico op afhankelijkheid. In de focus die VAD legt zijn er
drie groepen te onderscheiden: analgetica, psycholeptica en psychoanaleptica (De Donder, 2015):



Analgetica of pijnstillers worden gebruikt voor de symptomatische behandeling van pijn. Zij
kunnen farmacologisch worden onderverdeeld in narcotische en niet-narcotische analgetica.
Psycholeptica zijn geneesmiddelen die bepaalde geestelijke functies onderdrukken.
Daarbinnen onderscheiden we neuroleptica (antipsychotica) die psychotische verschijnselen
zoals hallucinaties onderdrukken, angstwerende middelen (anxiolytica) en slaap- en
kalmeringsmiddelen (hypnotica en sedativa).
Psychoanaleptica zijn geneesmiddelen met een opwekkende, stimulerende werking op de
psyche. Daaronder vallen antidepressiva en psychostimulantia.
De focus bij het gebruik van psychoactieve medicatie zou in principe moeten liggen op het zogenaamde
oneigenlijke gebruik. Het gebruik van psychoactieve medicatie is immers niet per se een slechte zaak.
De cijfergegevens die beschikbaar zijn rond het gebruik van psychoactieve medicatie maken echter
niet altijd een onderscheid tussen psychoactieve medicatie of andere medicatie, laat staan over het al
dan niet oneigenlijke gebruik.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
148/410
3.5.2 Algemene bevolking
3.5.2.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie van psychoactieve medicatie bij de algemene bevolking. De
algemene bevolking wordt hierbij gedefinieerd als iedereen vanaf 15 jaar en ouder. Op Vlaams niveau
wordt er beroep gedaan op de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP.
3.5.2.2 Prevalentie afgelopen 2 weken
In 2013 had in het Vlaams Gewest 15,5% van de bevolking van 15 jaar en ouder een psychoactief
geneesmiddel (slaap- en kalmeermiddelen en/of antidepressiva) gebruikt in de twee weken die de
Gezondheidsenquête voorafgingen (De Donder, 2015). Bekijkt men slaap- en kalmeermiddelen en
antidepressiva apart dan blijkt 13% de afgelopen twee weken slaap- en kalmeermiddelen te hebben
gebruikt, tegenover 8% voor antidepressiva (Van der Heyden & Charafeddine, 2014).
Figuur 132 schetst de evolutie sinds 2004 en volgens geslacht en leeftijd. Hieruit blijkt dat het aandeel
dat psychoactieve medicatie genomen heeft in de 2 weken voor de bevraging toenam van 13,3% in
2004 naar 15,5% in 2013. Daarnaast stijgt het gebruik sterk volgens leeftijd. Bij de 65-jarigen en ouder
hebben drie op de tien psychoactieve medicatie genomen in de 2 weken voor de bevraging. Daarnaast
nemen meer vrouwen als mannen psychoactieve medicatie, voornamelijk vanaf 65 jaar. Zo nemen
dubbel zoveel vrouwen dan mannen vanaf 65 jaar psychoactieve geneesmiddelen (De Donder, 2015).
3.5.2.3 Prevalentie afgelopen 24 uur
De Gezondheidsenquête peilt ook naar het gebruik van enkele specifieke psychoactieve medicijnen in
de 24 uur voor het afnemen van de bevraging. Deze specifieke medicijnen zijn pijnstillers (of
analgetica), angstwerende middelen (of anxiolytica), slaap- en kalmeringsmiddelen (of hypnotica /
sedativa) en antidepressiva.
Gebruik psychoactieve
medicatie (%)
Opnieuw ligt het gebruik hoger bij vrouwen en neemt het gebruik sterk toe naarmate de leeftijd toe
neemt. Binnen de leeftijdsgroep van 15-tot 54-jarigen ligt het gebruik van pijnstillers en antidepressiva
ongeveer dubbel zo hoog als het gebruik van angstwerende middelen en slaap- en kalmeermiddelen.
Dit verandert echter sterk vanaf de leeftijdscategorie vanaf 55 jaar. Vanaf deze leeftijdsgroep is er een
erg sterke toename van de angstwerende en slaap- en kalmeermiddelen. Zo ligt dit gebruik bij 65jarigen (17,2%) meer dan 5 keer zo hoog als bij de leeftijdscategorie van 45-54-jarigen (3,3%). Meer
details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Vlaams
Gewest
Mannen
2004
13,3%
8,9%
2013
15,5%
11,4%
Vrouwen
15-24j
25-34j
35-44j
17,4%
3,3%
5,5%
8,5%
19,3%
2,8%
7,2%
7,4%
Geslacht
45-54j
55-64j
65+j
10,7%
17,1%
30,2%
13,8%
20,5%
31,7%
Leeftijdsgroep
Figuur 132. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het gebruik van psychoactieve medicatie in de afgelopen 2 weken voor de
bevraging in het Vlaams Gewest bij de algemene bevolking ouder dan 15 jaar (Van der Heyden & Charafeddine, 2014).
3.5.2.4 Conclusie
Voor het gebruik tijdens de twee weken voor de bevraging is er een gestage stijging tussen 2004 en
2013 overheen de volledige populatie waar te nemen. Bij vrouwen ligt het gebruik bijna dubbel zo
hoog als bij mannen en is er vooral een sterke toename in gebruik vanaf 55 jaar.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
149/410
3.5.3 Jongeren
3.5.3.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van psychoactieve medicatie bij
de doelgroep jongeren. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Leerlingenbevraging van de
VAD, die 12- tot 18-jarigen omvat. De Leerlingenbevraging van de VAD bevraagt het gebruik van drie
psychoactieve medicijnen, namelijk slaap- en kalmeringsmiddelen, ADHD-medicatie en
opwekmiddelen. De ESPAD-studie komt eveneens zeer beknopt aan bod binnen deze sectie.
3.5.3.2
Ooit gebruik
Leerlingenbevraging
Van de drie psychoactieve medicijnen die zijn opgenomen in de Leerlingenbevraging werden slaap- en
kalmeringsmiddelen het vaakst door leerlingen gebruikt: 13,4% van alle leerlingen gebruikte ooit deze
medicatie. Voor ADHD-medicatie bedroeg dit 7,2% en 3,4% nam ooit opwekmiddelen in (VAD, 2016).
De evolutie van het ooit gebruik van psychoactieve medicijnen bij Vlaamse scholieren is geschetst op
Figuur 133. Hieruit blijkt dat het ooit gebruik van ADHD-medicatie toenam tussen 2008 en 2014 van
6,2% tot 8%, maar dat het in 2015 opnieuw daalde tot 7,2%. De slaap- en kalmeringsmiddelen kenden
een plots stijging van 11,5% tot 14,3% tussen 2013 en 2014. Wegens de lagere frequenties moeten
mogelijke trends echter voorzichtig worden geïnterpreteerd. Gezien de lage prevalentie van
opwekmiddelen werd deze evolutie niet meegenomen in Figuur 133.
Het ooit gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen ligt in beperkte mate hoger bij 15-16- en 17-18jarigen. Meisjes hebben vaker ooit slaap- of kalmeringsmiddelen gebruikt (16,3%) dan jongens (10,5%),
terwijl jongens vaker ooit ADHD-medicatie hebben genomen (9,1%) dan meisjes (5,3%). Vooral in de
B-stroom en het BSO geven jongeren aan ooit ADHD-medicatie te hebben gebruikt, respectievelijk
11,4% en 13,0%. Ten opzichte van leerlingen in de A-stroom (5,4%) of het ASO (3,7%) ligt dit beduidend
hoger.
Ooit gebruik psychoactieve medicatie
(%)
16%
14,3%
12,7%
14%
12,0%
11,5%
12%
10%
8%
6,2%
7,3%
7,8%
7,6%
7,8%
8,0%
6,8%
2009
2010
2011
2012
2013
2014
13,4%
7,2%
6%
4%
2%
0%
2008
Slaap- en kalmeringsmiddelen
2015
ADHD-medicatie
Figuur 133. Evolutie ooit gebruik psychoactieve medicatie bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging
periode 2008-2015 (VAD, 2016).
ESPAD
Uit de ESPAD-studie blijkt dat zo een 7% van de 15-16-jarige Vlaamse scholieren ooit pijnstillers heeft
gebruikt om ‘high’ te worden. Er is hierbij een groot verschil tussen jongens en meisjes: 3% bij jongens,
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
150/410
tegenover 10% bij meisjes. Dit ligt hoger dan het ESPAD-gemiddelde van 4%. Sedativa zou door 6% van
de bevraagde 15-16-jarige scholieren ooit eens te zijn gebruikt zonder een voorschrift. Dit ligt opnieuw
hoger bij meisjes (9%) als bij jongens (4%) (ESPAD, 2016).
Laatstejaarsgebruik
psychoactieve medicatie (%)
3.5.3.3 Laatstejaarsgebruik
In het afgelopen jaar gaven 6% van de Vlaamse scholieren aan slaap- en kalmeringsmiddelen gebruikt
te hebben. Voor ADHD-medicatie en opwekmiddelen is dit respectievelijk 4,5% en 1,6%. In grote lijnen
kan men op Figuur 134 stellen dat er per leeftijdsgroep, geslacht en onderwijsvorm gelijkaardige trends
vast te stellen zijn in vergelijking met het ooit gebruik. In vergelijking met de andere twee
psychoactieve medicijnen ligt het gebruik van ADHD-medicatie hoger dan bij het ooit gebruik. Zo komt
ADHD-medicatie het vaakst voor bij de A-stroom wat betreft het laatstejaarsgebruik, waar dit bij het
ooit gebruik nog slaap- en kalmeringsmiddelen waren. Daarnaast hebben meisjes iets vaker het laatste
jaar slaap- of kalmeringsmiddelen gebruikt, terwijl jongens vaker ADHD-medicatie nemen (De Donder,
2015).
10%
8%
6%
4%
2%
0%
15-16j
17-18j Jongens Meisjes
ABstroom stroom
Totaal
12-14j
Slaap- en kalmeringsmiddelen
6,0%
3,9%
7,3%
8,2%
4,4%
7,6%
3,5%
3,7%
5,6%
9,5%
7,8%
ADHD-medicatie
4,5%
3,9%
5,2%
4,6%
5,7%
3,3%
3,8%
6,0%
2,3%
7,1%
6,1%
Opwekmiddelen
1,6%
1,3%
1,9%
1,6%
1,3%
1,8%
1,4%
1,4%
1,3%
2,2%
1,9%
Leeftijdscategorie
Geslacht
ASO
BSO
TSO
Onderwijsvorm
Figuur 134. Het laatstejaarsgebruik van psychoactieve medicatie bij Vlaamse scholieren in 2015, volgens geslacht,
leeftijdscategorie en onderwijsvorm (VAD, 2016).
3.5.3.4 Gebruik psychoactieve medicatie bij jongeren in bijzondere jeugdzorg
Om het gebruik van psychoactieve medicatie bij jongeren in de bijzondere jeugdzorg in kaart te
brengen werd geen beroep gedaan op de Leerlingenbevraging zoals eerder in dit hoofdstuk aangezien
de Leerlingenbevraging wordt afgenomen in scholen. Voor deze sectie wordt beroep gedaan op de
studie ‘Prevalentie van middelengebruik bij jongeren in de residentiële voorzieningen voor bijzondere
jeugdzorg in Vlaanderen’ (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015).
Het ooit gebruik van slaap- of kalmeermiddelen bedraagt bij de bevraagde jongeren in bijzondere
jeugdzorg 23,6%. Voor medicatie voor ADHD bedraagt deze 17,7%. ADHD-medicatie is het enige
onderzochte middel in deze studie waarbij het aandeel bij jongens hoger ligt dan bij meisjes (11,2% bij
meisjes tegenover 25,0% bij jongens). Bij slaap- of kalmeermiddelen is dit respectievelijk 30,8% bij
meisjes en 15,6% bij jongens. Het ooit gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen neemt toe met de
leeftijd. Opvallend is echter dat het gebruik van ADHD-medicatie het meest voorkomt in de jongste
leeftijdsgroep.
Uit een vergelijking met de Leerlingenbevraging door de onderzoekers van deze studie blijkt dat het
gebruik van zowel ADHD-medicatie als slaap- en kalmeermedicatie hoger ligt bij jongeren in bijzondere
jeugdzorg in vergelijking met schoolgaande jongeren (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
151/410
3.5.3.5 Conclusie
Er is een lichte stijging sinds 2008 wat betreft ADHD-medicatie en slaap- en kalmeringsmiddelen bij
Vlaamse scholieren. Tussen de onderwijsvormen vallen vooral de verschillen op bij ADHD-medicatie:
die ligt bij de B-stroom, het TSO en het BSO veel hoger dan bij de A-stroom en het ASO (voor zowel
ooit als laatstejaarsgebruik). Cijfers uit de ESPAD-studie geven enkele indicaties rond het oneigenlijke
gebruik van psychoactieve medicatie: 7% van de Vlaamse 15-16-jarige scholieren heeft ooit pijnstillers
gebruikt om ‘high’ te worden en 6% heeft ooit sedativa gebruikt zonder daarvoor een voorschrift te
hebben.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
152/410
3.5.4 Studenten hoger onderwijs
3.5.4.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van psychoactieve medicatie bij
studenten in het hoger onderwijs. Voor de cijfers op Vlaams niveau wordt beroep gedaan op de studie
‘In Hogere Sferen’ (Rosiers, et al., 2013). Wegens het sterk verschil tussen de drie edities (2005, 2009,
2013) op vlak van populatie werd beslist enkel de laatste editie op te nemen in dit rapport. Meer
informatie is terug te vinden in bijlage.
3.5.4.2 Ooit gebruik
Het ooit gebruik van stimulerende medicatie en slaap- en kalmeringsmiddelen voor de drie edities van
de studentenbevraging is terug te vinden op Figuur 135. Daaruit blijkt dat bij de bevraging in 2013 8%
van de bevraagde studenten aangaf ooit stimulerende medicatie te hebben gebruikt (Rosiers, et al.,
2013). Bij de slaap- en kalmeringsmiddelen bedraagt dit aantal 11,4%. Meer vrouwen (13,5%) dan
mannen (8,7%) hebben ooit slaap- en kalmeringsmiddelen ingenomen. Het omgekeerde geldt voor
stimulerende medicatie waar meer mannen (11,6%) dan vrouwen (5,1%) ooit deze medicatie gebruikt
hebben.
3.5.4.3 Laatstejaarsgebruik
Het laatstejaarsgebruik is eveneens terug te vinden op Figuur 135. 57,7% van de ooit gebruikers of
4,6% van de volledige steekproef geeft aan in het voorbije jaar stimulerende medicatie te hebben
gebruikt (Rosiers, et al., 2013). Voor de slaap- en kalmeringsmiddelen geeft 6,7% van de bevraagde
Vlaamse studenten aan dit in de laatste 12 maanden te hebben gebruikt.
Het aandeel vrouwen bij het laatstejaarsgebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen bedraagt 7,8%
tegenover 5,3% bij mannen. Bij stimulerende medicatie geeft 6,9% van de bevraagde mannelijke
studenten aan dit gebruikt te hebben in de afgelopen 12 maanden, tegenover 2,8% van de vrouwelijke
studenten.
Ooit en laatstejaarsgebruik (%)
92% van de personen die het afgelopen jaar stimulerende medicatie hebben gebruikt, deed dit tijdens
de examenperiode. Tijdens het academiejaar en de vakantieperiode bedraagt dit aandeel
respectievelijk 59% en 44%. Voor slaap- en kalmeringsmiddelen bedragen deze cijfers voor de
examenperiode, het academiejaar en de vakantieperiode respectievelijk 77%, 65% en 36%. Ook hier is
het aandeel dus het hoogst in de examenperiode.
12%
10%
11,4%
8,0%
6,7%
8%
6%
4,6%
4%
2%
0%
Ooit gebruik
Laatstejaarsgebruik
Stimulerende medicatie
Ooit gebruik
Laatstejaarsgebruik
Slaap- en kalmeringsmiddelen
Figuur 135. Ooit gebruik en laatstejaarsgebruik psychoactieve medicatie bij de Vlaamse studenten op basis van de laatste
editie van 'In Hogere Sferen' (Rosiers, et al., 2013).
3.5.4.4 Occasioneel en regelmatig gebruik
Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan
wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en
bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Om een verfijnder beeld te krijgen op het
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
153/410
gebruik van psychoactieve medicatie werd het gebruik opgesplitst voor de drie hoofdperiodes in een
studentenjaar (het academiejaar, de examenperiodes en de vakantieperiodes).
Uit de cijfers op Figuur 136 blijkt dat tijdens het academiejaar van diegenen die aangaven in het
afgelopen jaar slaap- en kalmeringsmiddelen te hebben gebruikt, bijna één op twee occasioneel slaapen kalmeringsmiddelen gebruikt (Rosiers, et al., 2013). Het occasioneel gebruik van slaap- en
kalmeringsmiddelen valt terug naar 24% tijdens de vakantieperiode binnen deze groep van studenten.
Voor de slaap- en kalmeringsmiddelen valt een toename vast te stellen tijdens de examenperiode voor
het regelmatig gebruik. Zo geeft 35,1% aan regelmatig slaap- en kalmeringsmiddelen te gebruiken
tijdens de examenperiode.
Analoog als bij de slaap- en kalmeermiddelen geldt voor de stimulerende medicatie dat één op vier
van de studenten die in de laatste 12 maanden stimulerende medicatie heeft gebruikt dit occasioneel
doet tijdens het academiejaar. Het occasioneel gebruik van stimulerende medicatie neemt ten
opzichte van tijdens het academiejaar verder toe voor de vakantieperiode (28%) en neemt af voor de
examenperiode (12%). Het meest opvallende is echter het zeer hoge regelmatige gebruik van
stimulerende medicatie tijdens de examenperiode. Van diegenen die het afgelopen jaar stimulerende
medicatie hebben gebruikt geeft 80% aan dit regelmatig te doen tijdens de examenperiode (Rosiers,
et al., 2013).
Verdeling frequentie gebruik
psychoactieve medicatie (%)
3.5.4.5 Dagelijks gebruik
Het dagelijks gebruik volgt in grote lijnen het regelmatig gebruik. Zo ligt het dagelijks gebruik van
stimulerende medicatie met 63% erg hoog tijdens de examenperiode bij diegenen die aangaven in de
voorbije 12 maanden psychoactieve medicatie te hebben gebruikt.
Voor de slaap- en
kalmeringsmiddelen is er ook een toename tijdens de examenperiode voor het dagelijks gebruik.
80%
60%
40%
20%
0%
Academiejaar
Examenperiode
Vakantieperiode
Academiejaar
Stimulerende medicatie
Examenperiode
Vakantieperiode
Slaap- en kalmeringsmiddelen
Occasioneel
24,0%
12,0%
28,1%
46,2%
42,1%
24,0%
Regelmatig
35,5%
79,7%
15,7%
19,0%
35,1%
11,6%
Dagelijks
24,0%
63,0%
6,3%
11,4%
17,9%
7,1%
Figuur 136. Verdeling van de frequentie in occasioneel, regelmatig en dagelijks gebruik van psychoactieve medicatie bij de
Vlaamse studenten die aangaven in de voorbije 12 maanden psychoactieve medicatie te hebben gebruikt op basis van de
laatste editie van 'In Hogere Sferen' (Rosiers, et al., 2013).
3.5.4.6 Conclusie
Bij diegenen die afgelopen jaar stimulerende medicatie genomen hebben, piekt het dagelijks gebruik
ervan tijdens de examenperiode. Ook regelmatig gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen ligt in de
examenperiode een stuk hoger dan in andere periodes.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
154/410
3.5.5 Ouderen
3.5.5.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van psychoactieve medicatie bij
ouderen. De doelgroep ouderen wordt gedefinieerd door de leeftijd van 65 jaar en ouder. Voor de
cijfers op Vlaams niveau wordt beroep gedaan op de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP. Daarnaast
worden ook beknopt de gegevens opgenomen uit het 10 jaar oude KCE-rapport uit 2006 dat peilde
naar het geneesmiddelengebruik in de Belgische rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen.
Gebruik psychoactieve
medicatie (%)
3.5.5.2 Prevalentie afgelopen 2 weken
De Gezondheidsenquête peilt naar het gebruik van psychoactieve medicatie in de 2 weken voor het
afnemen van de bevraging. Figuur 137 toont aan dat het gebruik van psychoactieve medicatie bij
ouderen in vergelijking met de algemene bevolking voor de 64-75-jarigen meer dan 1,5 keer zo hoog
ligt als bij de algemene bevolking en dat dit oploopt tot 2,5 keer voor de 75-jarigen en ouder (Van der
Heyden & Charafeddine, 2014). De verschillen tussen 2004 en 2013 zijn enigszins beperkt.
60%
40,7%
38,3%
40%
25,1%
22,9%
20%
15,5%
13,3%
0%
2004
2013
Algemene bevolking
65-74j
75+j
Figuur 137. Evolutie voor het gebruik van psychoactieve medicatie in de afgelopen 2 weken voor de bevraging in het
Vlaams Gewest bij ouderen, in vergelijking met de algemene bevolking (Van der Heyden & Charafeddine, 2014).
3.5.5.3 Prevalentie afgelopen 24 uur
De prevalentie van psychoactieve medicatie in de 24 uur voor het afnemen van de bevraging is ook
een indicator die is opgenomen binnen de Gezondheidsenquête. Uit een vergelijking met de algemene
bevolking blijkt dat voor zowel pijnstillers, antidepressiva, angstwerende middelen als slaap- en
kalmeermiddelen het gebruik bij ouderen hoger ligt dan bij de algemene bevolking. Vooral het gebruik
van angstwerende, slaap- en kalmeermiddelen bij 75-jarigen en ouder valt op. Binnen deze
leeftijdsgroep gebruikte in 2013 maar liefst één op vijf dit medicijn in de 24 uur voor de bevraging. In
2004 bedroeg dit zelfs één op vier. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
3.5.5.4 Prevalentie in rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen
Binnen deze sectie wordt enkel beroep gedaan op het KCE-rapport dat in 2006 verscheen rond het
geneesmiddelengebruik in de Belgische rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen (Vander Stichele,
et al., 2006).
Ongeveer 8% van de 65-plussers woonde in 2005 in een rusthuis of een rust- en verzorgingstehuis. Uit
een samenvatting van dit onderzoek bleek dat in 2006 de bewoners gemiddeld acht geneesmiddelen
namen (De Donder, Factsheet psychoactieve medicatie, 2015) en dat slechts 0,9% van de bewoners
geen medicatie gebruikte. Rond psychoactieve medicatie werd een zeer hoog gebruik vastgesteld voor
psycholeptica (68% van de bewoners) en antidepressiva (46%).
3.5.5.5 Conclusie
Bijna twee op vijf van de 75-plussers heeft in de twee weken voor de bevraging psychoactieve
medicatie gebruikt.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
155/410
3.5.6 Uitgaanspubliek
3.5.6.1 Inleiding
Deze sectie behandelt kort de prevalentie en frequentie van het gebruik van psychoactieve medicatie
bij het uitgaanspubliek. Dit zijn zowel gebruikers als niet-gebruikers die uitgaan naar onder andere
dans- en muziekevenementen en in clubs. Voor cijfers in Vlaanderen wordt hiervoor beroep gedaan
op het Uitgaansonderzoek van VAD die respondenten selecteert op dans- en muziekevenementen en
in clubs. Binnen deze studie komen enkel slaap- en kalmeermiddelen aan bod als psychoactieve
medicatie. In de recentste editie deden er 56,1% mannen en 43,9% vrouwen mee aan de bevraging.
De gemiddelde leeftijd van de respondenten bedroeg 25,5 jaar en het gros (77%) bevindt zich tussen
de 15 en 30 jaar oud.
3.5.6.2 Ooit gebruik en laatstejaarsgebruik
Op basis van de resultaten uit het meest recente uitgaansonderzoek in 2015 blijkt dat 18,2% van de
respondenten ooit slaap- of kalmeermiddelen heeft gebruikt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).
Kijkt men naar het laatstejaarsgebruik dan geeft 7,7% van de bevraagden aan dit te hebben gebruikt
in de afgelopen 12 maanden.
3.5.6.3 Occasioneel, regelmatig en dagelijks gebruik
Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan
wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en
bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn.
Analyseert men de gegevens uit het Uitgaansonderzoek volgens bovenstaande definities van
occasioneel en regelmatig gebruik van slaap- en kalmeermiddelen dan blijkt dat occasioneel en
regelmatig gebruikt voorkomt in respectievelijk 3,6% en 4,1% van de gevallen (Rosiers,
Uitgaansonderzoek 2015, 2016). 1,3% van alle respondenten geeft aan dagelijks slaap- en
kalmeermiddelen in te nemen.
3.5.6.4 Conclusie
4,1% van de bevraagde uitgaanders geeft aan minstens wekelijks en 1,3% dagelijks slaap- en
kalmeermiddelen te gebruiken.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
156/410
3.5.7 Socio-economische status
3.5.7.1 Inleiding
Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de
‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede
aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve
aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere
socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te
bespreken doelgroep in deze sectie.
Om het gebruik van psychoactieve medicatie binnen deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op
groepen met een verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het
opleidingsniveau zal gekeken worden als belangrijkste indicator. In deze sectie wordt gekeken naar
cijfers van de bevolking ouder dan 15 jaar uit de Gezondheidsenquête voor het Vlaams Gewest.
Gebruik psychoactieve
medicatie (%)
3.5.7.2 Prevalentie afgelopen 2 weken
De prevalentie van psychoactieve medicatie (slaap- en kalmeermiddelen en/of antidepressiva) bij de
bevolking van 15 jaar en ouder is op basis van de Gezondheidsenquête sterk afhankelijk naar gelang
het opleidingsniveau zoals geïllustreerd op Figuur 138. Het gebruik van psychoactieve medicatie in de
twee weken voor het afnemen van de bevraging stijgt gradueel volgens een afnemend
opleidingsniveau. Dit was al zo in 2004, en is nog meer uitgesproken in 2013. Waar er in 2004 een
verschil is van ongeveer een factor drie tussen het hoogste (27,0%) en het laagste opleidingsniveau
(8,4%), is deze factor opgelopen tot een factor vier in 2013 (Gisle & Demarest, 2014).
36,7%
40%
30%
27,0%
24,7%
16,9%
20%
10,2%
14,1%
10%
8,4% 9,3%
0%
Lager / geen diploma
Lager secundair
2004
2013
Hoger secundair
Hoger onderwijs
Figuur 138. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het gebruik van psychoactieve medicatie in de afgelopen 2 weken voor de
bevraging in het Vlaams Gewest bij de algemene bevolking ouder dan 15 jaar, opleidingsniveau (Van der Heyden &
Charafeddine, 2014).
3.5.7.3 Prevalentie afgelopen 24 uur
De Gezondheidsenquête peilt naar het gebruik van enkele specifieke psychoactieve medicijnen in de
24 uur voor het afnemen van de bevraging. Daaruit blijkt, net zoals in vorige paragraaf, dat het gebruik
hiervan nauw samenhangt met het opleidingsniveau en dat deze link nog sterker aanwezig is in 2013
in vergelijking met 2004 zoals samengevat op Figuur 139.
Vooral binnen het gebruik van antidepressiva kende men een sterke toename van de verschillen tussen
lagere opleidingsniveaus en hogere opleidingsniveaus. Waarin 2004 er een verschil van een factor 3,4
was tussen het hoogste en het laagste opleidingsniveau, is deze factor in 2013 opgelopen tot 6,2 (Gisle
& Demarest, 2014).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
157/410
Gebruik psychoactieve medicatie (%)
18%
16%
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
Lager /
Lager /
Lager /
Lager
Hoger
Hoger
Lager
Hoger
Hoger
Lager
Hoger
Hoger
geen
geen
geen
secundair secundair onderwijs
secundair secundair onderwijs
secundair secundair onderwijs
diploma
diploma
diploma
Angstwerende, slaap- en
kalmeermiddelen
Pijnstillers
Antidepressiva
2004
9,8%
6,6%
3,8%
4,2%
15,2%
7,5%
3,5%
2,5%
8,5%
4,0%
3,8%
2,5%
2013
10,7%
5,8%
4,2%
2,6%
17,0%
11,2%
5,1%
2,6%
14,3%
8,2%
4,6%
2,3%
Figuur 139. Het gebruik van psychoactieve medicatie in de 24 uur voor de bevraging in het Vlaams Gewest in 2013 bij de
algemene bevolking ouder dan 15 jaar op basis van de Gezondheidsenquête, volgens opleidingsniveau (Drieskens & Gisle,
2014).
3.5.7.4 Conclusie
Er is een zeer scherp verband tussen het gebruik van psychoactieve medicatie en het opleidingsniveau
van de bevraagden. Hoe lager het opleidingsniveau, hoe hoger het gebruik. Bovendien nam het verschil
tussen de opleidingsniveaus toe tussen 2004 en 2013.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
158/410
3.5.8 Gedetineerden
In een bevraging bij gedetineerden werd expliciet gepeild naar het gebruik van niet-voorgeschreven
slaap- en kalmeermiddelen, met name slaap- en kalmeermiddelen verkregen via de zwarte markt. In
2010 zei 26% van de gedetineerden in Belgische gevangenissen dat ze ooit deze niet-legitiem
voorgeschreven slaap- en kalmeermiddelen gebruikten. 12% van de gedetineerden gebruikte deze
middelen tijdens de huidige detentieperiode. 4,5% van alle gedetineerden zei dat ze slaap- en
kalmeermiddelen verkregen vanop de zwarte markt, voor het eerst hadden gebruikt in de gevangenis.
Deze cijfers lagen de voorgaande jaren in dezelfde lijn (De Donder, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
159/410
3.5.9 Conclusie
Op bevolkingsniveau stijgt het gebruik van psychoactieve medicatie (slaap- en kalmeermiddelen en/of
antidepressiva) sterk naargelang de leeftijd toeneemt. Het gebruik van psychoactieve medicatie ligt
dan ook vooral hoog bij 55-plussers. Bijna twee op vijf van de 75-plussers heeft in de twee weken voor
de bevraging psychoactieve medicatie gebruikt. Op oudere leeftijd neemt voornamelijk het gebruik
van angstwerende en slaap- en kalmeermiddelen toe. Daarnaast is het gebruik bij vrouwen ook een
stuk hoger dan bij mannen, tot bijna dubbel zo hoog. Het gebruik van psychoactieve medicatie is sinds
2004 gestaag toegenomen.
Er is een zeer scherp verband tussen het gebruik van psychoactieve medicatie en het opleidingsniveau
van de bevraagden. Hoe lager het opleidingsniveau, hoe hoger het gebruik. Bovendien nam het verschil
tussen de opleidingsniveaus toe tussen 2004 en 2013.
Als jongeren in het secundair of het hoger onderwijs psychoactieve medicatie gebruiken dan ging het
vooral om het gebruik van slaap- en kalmeermiddelen. Tussen de onderwijsvormen vallen vooral de
verschillen op bij ADHD-medicatie: die ligt bij de B-stroom, het TSO en het BSO veel hoger dan bij de
A-stroom en het ASO.
Bij de studenten in het hoger onderwijs die afgelopen jaar stimulerende medicatie genomen hebben,
piekt het dagelijks gebruik ervan tijdens de examenperiode. Ook regelmatig gebruik van slaap- en
kalmeringsmiddelen ligt in de examenperiode een stuk hoger dan in andere periodes.
Bij het uitgaanspubliek neemt bijna één op twintig minstens wekelijks slaap- of kalmeermiddelen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
160/410
3.6 NIEUWE FENOMENEN: GOKKEN
3.6.1 Omschrijving
Gokken is een spel waarbij iemand geld inzet op een bepaald spelresultaat dat volledig volgens toeval
tot stand komt (De Donder, 2015). Er wordt een bepaald bedrag ingezet met de kans hierbij extra geld
te winnen of te verliezen. Kennis en vaardigheden spelen geen rol. De Belgische wet spreekt hierbij
over kansspelen. De meest voorkomende kansspelen in België zijn casinospelen, automatische spelen
in speelautomatenhallen, caféspelen, online kansspelen, televisie- en belspelletjes, online
weddenschappen, weddenschappen in wedkantoren en via krantenwinkels. Deze kansspelen staan
onder toezicht van de Kansspelcommissie. Ook bekend zijn de kansspelen van de nationale loterij
(trekkingspelen, krasloten en online spelen). Deze spelen staan niet onder toezicht van de
Kansspelcommissie. Voor de sportweddenschappen waarmee de nationale loterij begin 2013 startte,
is dat wel het geval.
Bij behendigheidsspelen zoals spelen op een flipperkast of videogames hebben de vaardigheden van
de speler wel een impact op het resultaat. Dit type spelen wordt dan ook niet tot de kansspelen
gerekend. De grens tussen kans- en behendigheidsspelen is echter niet absoluut. Bij sommige
kansspelen kan er immers wel slim gespeeld worden zoals bij blackjack of poker, maar deze vallen dan
weer wel onder de wet op de kansspelen omdat het toeval bepaalt welke kaarten de speler in handen
krijgt (De Donder, 2015).
3.6.2 Prevalentie
3.6.2.1
Algemene bevolking
3.6.2.1.1 Inleiding
Er zijn slechts weinig actuele cijfers rond de prevalentie en frequentie van gokken in Vlaanderen en
België beschikbaar. Het laatste onderzoek in België bij de algemene bevolking (16 jaar en ouder) naar
het deelnemen aan kansspelen dateert reeds uit 2006 en werd georganiseerd door de Rodin Stichting.
Aangezien het laatste onderzoek reeds van 10 jaar geleden dateert zullen deze cijfers slechts beknopt
opgenomen worden in dit rapport. Daarnaast is er ook een onderzoek over compulsief internet- en
computergebruik (CLICK-onderzoek) uit 2012 waar online gokken in de marge aan bod komt bij
volwassenen (18 jaar en ouder).
3.6.2.1.2 Laatstejaars gokken
Voor het laatstejaarsgebruik werd enkel beroep gedaan op de studie van de Rodin Stichting (2006)
aangezien de CLICK-studie uit 2012 hier niet over rapporteert in hun rapport.
In 2006 gaf 60% van de bevolking van 16 jaar en ouder aan dat ze in het afgelopen jaar aan een of
meerdere traditionele kansspelen deelnam (De Donder, 2015). Per kansspel bekeken, nam 46% deel
aan loterijen, kocht 39% een kraslot en nam 12% deel aan tv-telefoonspelletjes. 3% nam deel aan
weddenschappen en eveneens 3% speelde op gokautomaten.
3.6.2.1.3 Occasioneel en regelmatig gokken
Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het spelen tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan
wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en
bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks spelen zijn.
Rodin Stichting
Figuur 140 schetst het occasioneel en regelmatig gokken in 2006 bij de algemene bevolking van 16 jaar
en ouder. Loterijen worden met voorsprong het meest regelmatig gespeeld (23%) (De Donder, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
161/410
Krasbiljetten (32,8%), loterijen (23,5%) en tv-telefoonspelletjes (11,4%) worden vaak occasioneel
gespeeld.
Occasioneel en
regelmatig gokken (%)
CLICK
Een opsplitsing in occasioneel en regelmatig volgens de hierboven beschreven definitie is niet mogelijk
voor de CLICK-studie. Wel geeft de CLICK-studie aan dat 5,8% van de bevraagden (18 jaar en ouder)
één dag of minder per week online gokt (Klein, et al., 2013). Van de bevraagden geeft 4% aan meer
dan 1 dag per week online te gokken.
40%
30%
20%
10%
0%
Loterijen
Krasbiljetten
TVtelefoonspelletjes
Bingo
Weddenschappen
Casino tafelspelen
Occasioneel
23,5%
32,8%
11,4%
1,4%
2,1%
1,8%
Regelmatig
22,9%
5,9%
0,6%
0,3%
0,8%
0,2%
Figuur 140. Occasioneel en regelmatig gokken bij algemene bevolking ouder dan 15 jaar in 2006 volgens categorie op
basis van onderzoek Rodin Stichting (De Donder, Factsheet Gokken, 2015).
3.6.2.1.4 Dagelijks gokken
Voor het dagelijks gebruik werd enkel beroep gedaan op de CLICK-studie (2012) aangezien de studie
van de Rodin Stichting (2006) hier niet over rapporteert in hun rapport.
Uit de CLICK-studie blijkt dat 1,2% van de volwassenen ouder dan 18 jaar in 2012 dagelijks online gokt
(Klein, et al., 2013).
3.6.2.1.5 Problematisch gokken
Voor het problematisch gebruik werd enkel beroep gedaan op de studie van de Rodin Stichting (2006)
aangezien de CLICK-studie uit 2012 hier niet over rapporteert in hun rapport.
Het problematisch gokken werd in 2006 onderzocht uitgaande van DSM-IV-criteria. Daaruit bleek dat
1,6% van de Belgische bevolking ouder dan 15 jaar een risicogokker was en dat 0,4% waarschijnlijk
kon beschouwd worden als een pathologisch gokker (De Donder, 2015).
3.6.2.2
Jongeren
3.6.2.2.1 Inleiding
De prevalentie en frequentie van gokken bij jongeren wordt geregistreerd door de Leerlingenbevraging
van de VAD. In deze bevraging wordt gepeild naar het gokken met krasbiljetten, bingo spelen op café,
meespelen met de lotto, pokeren voor geld en sportweddenschappen bij de Vlaamse scholieren tussen
12 en 18 jaar (VAD, 2016). Het gokken met krasbiljetten en bingo spelen op café werden een eerste
keer opgenomen in 2007-2008. Het meespelen met de lotto werd toegevoegd in 2010-2011 en de
laatste twee categorieën, pokeren voor geld en sportweddenschappen werden voor het eerst
bevraagd in 2013-2014.
3.6.2.2.2 Ooit gokken
De evolutie voor het ooit gebruik van verschillende categorieën kansspelen is weergegeven op Figuur
141. Voor krasbiljetten daalde het ooit gebruik tussen 2008 en 2013 van 47,4% naar 28,9% (VAD, 2016).
Sinds 2014 is er echter een lichte heropleving. Het ooit gebruik lag in 2015 op 32,4%. Bij het bingo
spelen op café is een ander patroon merkbaar dan bij krasloten. Bij het bingo spelen is er vooral een
sterke daling tussen 2010 en 2012. Op 2 jaar tijd halveerde het aandeel dat ooit bingo heeft gespeeld
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
162/410
Ooit gebruik gokken (%)
op café. Voor de overige jaren is het ooit gebruik constant gebleven. Het aantal jongeren dat ooit met
de lotto speelt, kent noch een stijging, noch een daling tussen 2011 en 2015.
50%
40%
30%
20%
10%
0%
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Krasbiljetten
47,4%
44,0%
41,7%
36,9%
31,2%
28,9%
32,3%
32,4%
Bingo
26,1%
24,6%
24,3%
16,8%
12,2%
11,6%
11,5%
11,4%
18,6%
19,6%
17,0%
19,6%
18,5%
Lotto
Figuur 141. Evolutie ooit gebruik gokken via krasbiljetten, bingo spelen op café en lotto spelen bij Vlaamse scholieren op
basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).
3.6.2.2.1 Laatstejaars gokken
De evolutie van het laatstejaarsgebruik van gokken bij Vlaamse scholieren op Figuur 339 kent een
gelijkaardige trend als bij het ooit gebruik (VAD, 2016). Zo is er opnieuw een sterke daling merkbaar
bij het bingo spelen op café tussen 2010 en 2012, blijft het aandeel dat het laatste jaar de lotto heeft
gespeeld constant, en is er voor het spelen met krasbiljetten een gestage daling merkbaar tussen 2008
en 2013, om daarna opnieuw licht her op te leven.
Laatstejaarsgebruik gokken(%)
Een samenvatting van de cijfers rond laatstejaarsgebruik per geslacht, leeftijdscategorie en
onderwijsvorm is te zien op Figuur 142. Pokeren voor geld en sportweddenschappen zijn populairder
bij jongens dan bij meisjes: 10,8% van de jongens pokerde het laatste jaar voor geld tegenover slechts
1,9% van de meisjes en 10,2% van de jongens deed het laatste jaar mee aan sportweddenschappen,
tegenover 1,0% van de meisjes. Hoewel voor andere middelen vaak de verschillen naar
onderwijsrichting opvallen, zijn er slechts kleine verschillen in de prevalentie van de verschillende
manieren van gokken. Hooguit het spelen van bingo op café tijdens het laatste jaar is minder frequent
bij leerlingen uit het ASO (2,4%) dan leerlingen uit het BSO (6,6%) of TSO (4,1%).
16%
12%
8%
4%
0%
15-16 jaar
17-18 jaar
Leeftijdscategorie
Jongens
Meisjes
ASO
Geslacht
BSO
TSO
Totaal
Onderwijstype
Krasbiljet
14,4%
14,9%
13,2%
11,6%
13,8%
14,0%
15,5%
12,4%
Bingo
3,7%
4,9%
4,6%
2,1%
2,4%
6,6%
4,1%
3,3%
Lotto
8,1%
7,1%
7,8%
6,0%
7,0%
8,6%
8,0%
6,4%
Pokeren
7,8%
10,5%
10,8%
1,9%
7,5%
8,4%
8,8%
6,9%
Sportwedden-schappen
7,2%
9,1%
10,2%
1,0%
5,8%
8,5%
8,6%
5,7%
Figuur 142. Laatstejaarsgebruik gokken via krasbiljetten, bingo spelen op café, lotto spelen, pokeren en
sportweddenschappen bij Vlaamse scholieren (VAD, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
163/410
3.6.2.2.1 Regelmatig gokken
De Leerlingenbevraging bericht kort over het regelmatig gokken bij jongeren tussen 12 en 18 jaar. In
2015 bleek dit aandeel erg beperkt te zijn. 0,5% van alle jongeren gokt regelmatig (VAD, 2016).
3.6.3 Uitsluitingen
Als instrument tegen gokverslavingen wordt er bij het binnengaan van een reëel of virtueel casino of
speelautomatenhal, of een virtueel weddenschapskantoor, de naam, de voornaam en de
geboortedatum van de speler geregistreerd om na te gaan of deze mag worden toegelaten
(Kansspelcommissie, 2015). In België kan aan spelers de toegang tot reële en virtuele casino’s en
speelautomatenhallen, en online weddenschappen worden ontzegd om diverse redenen:





Jongeren onder de 21 jaar voor casino’s en speelautomatenhallen en jongeren onder de 18
jaar voor online weddenschappen
Spelers kunnen zich vrijwillig laten uitsluiten
Een belanghebbende derde kan een aanvraag tot uitsluiting indienen
Een uitsluiting kan gebeuren op basis van een gerechtelijke beslissing (bv. personen voor wie
het verzoek tot collectieve schuldenregeling toelaatbaar werd verklaard)
Omwille van de aard van het beroep zoals magistraten, notarissen, deurwaarders en leden van
de politiediensten
Een stand van zaken van het aantal uitsluitingen op 31 december van elk jaar is terug te vinden op
Figuur 143. Bij vergelijking met voorgaande jaren dient men op te merken dat dit het netto aantal
uitsluitingen weergeeft op die dag. Zo steeg het aantal vrijwillige uitsluitingen tussen 2013 en 2014
met ongeveer 2.300 maar het aantal nieuwe aanvragen tot vrijwillige uitsluitingen lag hoger, namelijk
op meer dan 4.100 aanvragen. Op de figuur stelt men vast dat voor elke categorie er een toename is
wat betreft het aantal uitsluitingen. Enkel de uitsluitingen wegens de aard van het beroep bleven
constant over de periode 2012-2015.
Aantal uitsluitingen
125 000
100 000
75 000
50 000
25 000
0
31/12/2012
31/12/2013
86638
31/12/2014
122434
31/12/2015
122601
Vredegerecht
71501
82580
95415
116476
Vrijwillige uitsluitingen
17354
19670
21985
24322
Collectieve schuldenregeling
Uitsluiting op vraag van derde
Uitsluiting wegens beroep
37
89
130
220
45869
46344
45957
45436
Figuur 143. Het aantal uitsluitingen voor casino’s, speelautomatenhal of virtueel weddenschapskantoor
(Kansspelcommissie, 2016).
3.6.4 Conclusie
In België gokt 1,2% van de volwassenen dagelijks. Daarnaast zou 1,6% van de Belgische bevolking ouder
dan 15 jaar een risicogokker zijn en 0,4% kon waarschijnlijk beschouwd worden als een pathologisch
gokker. Verder neemt het aantal uitsluitingen tot casino, speelautomaten of weddenschapskantoor
jaar na jaar toe. Het meest populair bij jongeren zijn krasloten.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
164/410
3.7 NIEUWE FENOMENEN: GAMEN
3.7.1 Omschrijving
Games zijn niet meer weg te denken uit onze huidige maatschappij. Naast de ruime groep gamers die
probleemloos recreatief gamen, blijkt er ook een meer kwetsbare groep van gamers te zijn. Binnen de
wetenschap krijgt dit fenomeen van problematisch gamen of gameverslaving al geruime tijd
toenemende aandacht. Onderzoek toont immers aan dat gamegedrag soms problematische vormen
kan aannemen. Er zijn bovendien ook overeenkomsten gevonden met stoornissen in het gebruik van
een middel en met de gokstoornis (VAD, 2014).
Momenteel blijft het moeilijk om een gameverslaving wetenschappelijk goed te definiëren. De DSM-5
heeft de ‘internetgamingstoornis’ ingedeeld als een te onderzoeken aandoening, wat betekent dat
problematisch gamen nog geen erkende psychiatrische stoornis is, maar dat het wordt voorgesteld als
kandidaat voor een volgende DSM-versie wanneer nader onderzoek daar reden toe geeft (VAD, 2014).
3.7.2 Gebruik
3.7.2.1
Jongeren
3.7.2.1.1 Inleiding
Deze sectie behandelt de prevalentie en de frequentie van gaming bij de doelgroep jongeren. Op
Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Leerlingenbevraging van de VAD, die 12- tot 18-jarigen
omvat. Deze Leerlingenbevraging peilt sinds het schooljaar 2013-2014 naar het gamegedrag bij de
Vlaamse scholieren. Daarnaast bevat de CLICK-studie uit 2012 cijfers rond gaming voor de 12- tot 17jarigen in België. Om voor Vlaanderen een internationale vergelijking mogelijk te maken wordt
gekeken naar de HBSC-studie. De HBSC-studie omvat cijfers voor 11-, 13- en 15-jarigen.
3.7.2.1.2 Prevalentie
Voor de prevalentie werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de CLICK-studie
aangezien de HBSC-studie hier niet rechtstreeks over rapporteert in hun internationaal rapport.
Leerlingenbevraging
De cijfers rond de tijdsbesteding van gamen in de week voor de bevraging zijn samengevat op Figuur
141. Maar liefst 78,7% van de Vlaamse jongeren gamede in 2015 in de week voordat de bevraging bij
hen werd afgenomen (VAD, 2016). Er is een duidelijk verschil tussen jongens en meisjes. 88,4% van de
jongens versus 68,8% van de meisjes gamede in de week voor de bevraging. Verder neemt het aandeel
dat gamede in de week voor de bevraging af volgens de leeftijd. Tussen de onderwijsvormen voor de
2de en de 3de graad zijn de verschillen beperkt.
CLICK
In de CLICK-studie gaf in 2012 66% van de bevraagden (12-17-jaar) aan te gamen (Klein, et al., 2013).
3.7.2.1.1
Frequentie
Leerlingenbevraging
Bekijkt men binnen de groep van jongeren die aangaven in de afgelopen week te hebben gegamed
naar hoe veel dit gebeurde, dan geeft 26,3% van de Vlaamse jongeren aan meer dan 7 uur te
spenderen aan gamen (VAD, 2016). Jongens gamen opvallend vaker en langer dan meisjes, en jongere
leerlingen gamen typisch vaker dan de oudere leerlingen. In totaal spendeerde 33,9% van alle jongens
7 uur of meer aan gamen in de week voordien, terwijl slechts 7,1% van alle meisjes hetzelfde deed.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
165/410
Ook leerlingen uit de B-stroom spenderen vaker 7 uur of meer aan games dan leerlingen uit de Astroom.
CLICK
In de CLICK-studie uit 2012 maakt men een onderscheid tussen online en offline gamen. Zo blijkt men
in België gemiddeld op schooldagen 1 uur en 7 minuten te spenderen aan offline gamen en 2 uur en
16 minuten op niet schooldagen (Klein, et al., 2013). Voor online gaming bedraagt dit voor schooldagen
en niet-schooldagen respectievelijk 1 uur en 8 minuten en 2 uur en 41 minuten.
100%
80%
78,7%
85,6%
77,0%
88,4%
86,5%
68,8%
66,9%
81,4%
75,6%
70,1%
78,2%
60%
40%
20%
Leeftijdscategorie
Geslacht
TSO
BSO
ASO
B-stroom
A-stroom
Meisjes
Jongens
17-18j
15-16j
12-14j
0%
Totaal
Aandeel dat gamede week
voor bevraging (%)
HBSC
Op internationaal vlak valt vooral de stijging van het aandeel meisjes op tussen 2006 en 2014 dat meer
dan 2 uur gamet tijdens een schooldag, al blijft het aandeel lager dan bij jongens (World Health
Organization, 2016). Zo verdubbelde dit aandeel voor de 15-jarige meisjes bij het HBSC-gemiddelde
van 16% in 2006 naar 30% in 2014. Ook in Vlaanderen is er een toename bij de 11- en 15-jarige jongens
en meisjes tussen 2006 en 2014. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
Onderwijstype
Figuur 144. Aandeel Vlaamse scholieren dat aangaf te hebben gegamed in de week voor de bevraging in 2015, opgesplitst
volgens leeftijdscategorie, gender en onderwijstype (VAD, 2016).
Verdeling aantal uren
gaming per week (%)
100%
80%
60%
40%
20%
0%
Totaal
12-14j
15-16j
17-18j
Leeftijdscategorie
Jongens Meisjes
Astroom
Geslacht
Bstroom
ASO
BSO
TSO
Onderwijstype
Meer dan 14u
12,6%
12,3%
13,4%
12,0%
19,2%
3,6%
11,7%
21,3%
8,3%
18,4%
13,6%
7u tot 14u
13,7%
15,1%
13,0%
11,4%
19,1%
6,7%
13,5%
20,5%
12,4%
14,0%
14,0%
1 min tot 7u
73,7%
72,6%
73,6%
76,7%
61,7%
89,7%
74,8%
58,2%
79,3%
67,6%
72,5%
Figuur 145. Verdeling van aantal uren Vlaamse scholieren hebben gegamed in de afgelopen week voor diegenen die
aangaven te hebben gegamed in de afgelopen week, opgesplitst volgens leeftijdscategorie, gender en onderwijstype
(VAD, 2016).
3.7.2.1.2 Risicovol en problematisch gedrag
Voor het risicovol en problematisch gamen werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en
de CLICK-studie aangezien de HBSC-studie hier niet rechtstreeks over rapporteert in hun internationaal
rapport.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
166/410
Leerlingenbevraging
Vanuit het aantal uren dat een jongere heeft gegamed in de week voor de bevraging, kan men niet
besluiten of iemand een risicovolle of problematische gamer is. Dit blijft een momentopname en al
geeft het een eerste indicatie, op zichzelf is het niet voldoende. Het kan bijvoorbeeld evengoed zijn
dat een jongere voor een eenmalige, korte periode excessief gamet (na het krijgen van een nieuw spel,
vakantieperiode, …) zonder dat deze jongere problematisch gamet.
Daarom werden de jongeren bevraagd op bepaalde gedragsmatige probleemkenmerken van gamen.
Dit kan een indicatie zijn van mogelijks problematisch gamen. De gebruikte vragenlijst is de Videogame
Addiction Test-short version (VAT)17. Op basis van deze vragenlijst is er een indeling gemaakt van aantal
leerlingen dat mogelijks risicovol of problematisch gamegedrag vertoont. Voor het mogelijks risicovol
gamen werd een cut-off punt gebruikt van 3, voor het mogelijks problematisch gamen een cut-off punt
van 4.
De resultaten voor het mogelijks risicovol en problematisch gamen bij Vlaamse jongeren zijn
opgenomen in Figuur 146. Risicovol gamen is vooral bij jongens een onderwerp: 15,7% van de jongens
behaalde een score voor risicovol gamen tegenover 3,5% van de meisjes. De verhouding jongensmeisjes blijft gelijkaardig bij de mogelijk problematische scores. De jongste leeftijdsgroep scoort ook
iets hoger dan de oudere leeftijdsgroepen.
Het aantal uren dat iemand gamet is sterk gerelateerd aan mogelijks problematisch gamen, doch hoeft
een hoog aantal uren besteedt aan gamen nog niet te wijzen op een probleemgedrag. 6,4% van de
jongeren die geen indicatie voor risicovol gamen vertonen, gamede wel meer dan 14 uur in de week
voordien. Bij degene die wel een indicatie vertonen, is dit 47,5%.
CLICK
Binnen de CLICK-studie spreekt men van ‘compulsief gamen’ in plaats van problematisch gamen of een
gameverslaving. Voor het definiëren van compulsief gamen hanteert men op basis van de VAT een cutoff punt van 2 en meer als indicator voor compulsief gebruik. Dit is dus een lagere gemiddelde score
dan gehanteerd in de Leerlingenbevraging.
De resultaten uit de bevraging van Belgische 12- tot 17-jarigen in 2012 geven aan dat 11% van de totale
sample compulsief gamet. 1,4% van de respondenten haalde een gemiddelde VAT-score van 3 tot en
met 4. De gemiddelde leeftijd van iemand die compulsief gamet bedraagt 15,6 jaar en is typisch een
man (in 85,7% van de gevallen). Tussen de onderwijsvormen zijn er ook verschillen merkbaar. Zo
bevindt bijna de helft van alle niet-compulsieve gamers zich in het ASO (47,5%) en is bijna vier op de
tien compulsieve gamers terug te vinden in het TSO. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in
bijlage.
Kijkt men naar hoeveel iemand gamet volgens compulsief en niet-compulsief gedrag, dan blijken
compulsieve gamers langer te spelen. Het grootste verschil is terug te vinden voor online gaming op
een niet-schooldag: iemand die compulsief gamet doet dit gemiddelde 5,8 uren op een dag, tegenover
2,1 uren voor iemand die niet compulsief gamet. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in
bijlage.
17
De Nederlandstalige Videogame Addiction Test werd in 2010 ontwikkelt door Dr. Tony Van Rooij in opdracht van IVO
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
167/410
Aandeel met mogelijks risicovol of
problematisch gamegedrag (%)
18%
17,1%
15,7%
15%
12%
9,9%
11,0%
9,3%
9%
10,4%
8,4%
6,9%
6%
3%
2,1%
2,5%
4,9%
3,4% 3,5%
1,8%
11,4%
10,2%
1,6%
2,3%
2,4%
1,2%
0,6%
2,2%
0%
Totaal
12-14
jaar
15-16
jaar
17-18
jaar
Jongens Meisjes A-stroomB-stroom
Leeftijdscategorie
Geslacht
Mogelijks risicovol
ASO
BSO
TSO
Onderwijstype
Mogelijks problematisch
Figuur 146. Aantal Vlaamse leerlingen met mogelijks risicovol of problematisch gamegedrag op basis van de VAT-score en
per leeftijdsgroep, per geslacht en per opleiding (VAD, 2016).
3.7.2.2 Volwassenen
Deze sectie behandelt de prevalentie en de frequentie van gaming bij volwassenen. Hiervoor zijn er
enkel gegevens op Belgisch niveau uit de CLICK-studie uit 2012 (18 jaar en ouder).
Aantal gaming uren
(uur)
Uit deze studie blijkt dat 46,1% van de Belgische volwassenen gamet. Verder vertoont 5,8% van de
sample compulsief gamegedrag (vanaf een gemiddelde score van 2 op basis van de VAT). 0,5% haalt
een gemiddelde score van 3 tot 4. Van de personen die compulsief gamen zijn 60,3% mannen en de
gemiddelde leeftijd bedraagt 34 jaar. Kijkt men op Figuur 147 naar de verdeling van het aantal
gegamede uren dan stelt men een gelijkaardige trend vast als bij jongeren, maar met minder grote
verschillen tussen compulsief en niet-compulsief gamen.
3,9
4
3
3,5
2,8
2,6
2
2,3
2,1
1,6
1,5
1
0
Offline
Online
Weekdag
Compulsief
Offline
Niet-compulsief
Online
Niet-weekdag
Figuur 147. Verdeling van het aantal gegamede uren bij Belgische volwassenen in 2012 voor compulsief gamegedrag en
niet-compulsief gamegedrag op een weekdag en niet-weekdag (Klein, et al., 2013).
3.7.3 Conclusie
Gamen is voor vele jongeren een onderdeel van hun vrijetijdsbesteding. Toch kan gamen potentieel
verslavend zijn. Eén op vijf van de jongeren in het secundair onderwijs spendeerde in de week voor
afname van de bevraging meer dan 7 uur aan gamen. Vooral bij jongens en binnen de B-stroom is er
een hoger aandeel van diegenen die meer dan 7u hebben gegamed in de week voor de bevraging. Het
aandeel compulsieve gamers is het hoogst binnen het TSO, gevolgd door het BSO en het ASO. Toch
valt op internationaal vlak ook de stijging tussen 2006 en 2014 van het aandeel meisjes op dat 2 uur
gamet tijdens een schooldag op.
Eén op tien van de leerlingen gamet mogelijks risicovol, voor 2% is het gamen mogelijks problematisch.
Het aandeel dat mogelijks risicovol of problematisch gamegedrag vertoont is vooral te vinden bij
jongeren op jongere leeftijden (12-14-jaar), bij jongens en in de B-stroom.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
168/410
Bij volwassenen geeft iets minder dan de helft aan te gamen. In totaal vertoont 6% van de bevraagden
compulsief gamegedrag, waarvan het merendeel mannen zijn en de gemiddelde leeftijd rond de 34
jaar bedraagt.
Het aantal uren dat iemand gamet is sterk gerelateerd aan mogelijks problematisch gamen, doch hoeft
een hoog aantal uren besteedt aan gamen nog niet te wijzen op een probleemgedrag. 6% van de
jongeren die geen indicatie voor risicovol gamen vertonen, gamede wel meer dan 14 uur in de week
voordien. Bij degene die wel een indicatie vertonen, is dit 48%.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
169/410
3.8 POLY- EN COMBIGEBRUIK VAN MIDDELEN
3.8.1 Omschrijving
Polygebruik wordt binnen deze sectie gedefinieerd als het gebruik van verschillende middelen, maar
niet noodzakelijk tijdens éénzelfde moment.
Combigebruik wordt gedefinieerd als het gebruik van meerdere middelen tijdens één moment zoals
bijvoorbeeld een nacht of een avond, waarbij de effecten van verschillende middelen elkaar
beïnvloeden.
3.8.2 Gebruik
3.8.2.1 Inleiding
De gegevens rond het poly- en combigebruik in Vlaanderen en België zijn beperkt. Rond het
polygebruik zijn cijfers beschikbaar op basis van de Leerlingenbevraging van de VAD, terwijl rond
combigebruik gegevens beschikbaar zijn op basis van het Uitgaansonderzoek van de VAD.
3.8.2.2 Polygebruik bij jongeren
Uit de bevraging bij Vlaamse scholieren kunnen ook conclusies getrokken worden voor het polygebruik
van middelen (VAD, 2016)18.
3.8.2.2.1 Tabak
Van de jongeren die aangeven ooit gerookt te hebben, geeft 60,8% aan ooit cannabis te hebben
gebruikt. Slechts 5,0% van de jongeren die nog nooit gerookt hebben, geven aan ooit cannabis te
hebben gebruikt. Tabak is vaker geassocieerd met cannabisgebruik dan alcohol. Van degene die tijdens
het laatste jaar tabak hadden gerookt, had de helft (50,7%) ook cannabis gebruikt in dat jaar. Bij degene
die het laatste jaar alcohol hadden gebruikt, had 27,0% ook cannabis gebruikt (VAD, 2016).
3.8.2.2.2 Alcohol
Van de Vlaamse scholieren die regelmatig alcohol drinken, gebruikte 37,6% ook het afgelopen jaar
cannabis. Bij occasionele alcoholdrinkers is dit 20,2%. Ook het ooit gebruik van andere illegale drugs
ligt hoger bij regelmatige alcoholdrinkers (namelijk 10,7%) dan bij occasionele alcoholdrinkers (4,6%)
(VAD, 2016).
3.8.2.2.3 Illegale drugs
Van alle Vlaamse scholieren die aangeven ooit cannabis te hebben gebruikt, geeft 17,2% ook aan ooit
een andere illegale drugs te hebben gebruikt. Omgekeerd gaan andere illegale drugs wel vaak samen
met cannabis: slechts 1,2% van de jongeren die ooit een andere illegale drugs hebben gebruikt, hadden
nog nooit cannabis gebruikt (VAD, 2016).
Indien jongeren regelmatig tabak of regelmatig cannabis gebruiken, worden deze verbanden groter.
Van de jongeren die aangeven occasioneel te roken, had 59,5% ooit cannabis gebruikt. Bij regelmatige
rokers stijgt dit tot 81,6%. Van de jongeren die aangeven occasioneel cannabis te gebruiken, had 13,9%
ooit een andere illegale drugs gebruikt. Bij regelmatige cannabisgebruikers was dit 44,4% (VAD, 2016).
3.8.2.3 Combigebruik bij meerdere illegale drugs en illegale drugs en alcohol
36% van de ‘ervaren’ cannabisgebruikers die al minstens 25 keer cannabis als hoofddrug gebruikten,
combineerden cannabis altijd of vaak met alcohol. Daarnaast geeft 79% van de ‘ervaren’
18
Om de variabele leeftijd constant te houden, werden enkel de resultaten van 17-18-jarigen geanalyseerd. Dit leidt wel tot kleinere groepen op basis waarvan
men uitspraken kan geven.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
170/410
cocaïnegebruikers aan cocaïne altijd of vaak te combineren met alcohol (De Donder, 2015). 40% van
de ervaren cocaïnegebruikers combineert cocaïne altijd met cannabis (De Donder, 2015).
Verdeling combigebruik (%)
Het Uitgaansonderzoek in 2015 onderzocht het combigebruik van enerzijds illegale drugs en alcohol,
en anderzijds van meerdere illegale drugs bij het uitgaanspubliek. De meeste respondenten geven aan
nooit aan combigebruik te doen. Het ooit combigebruik van illegale drugs en alcohol bedraagt 39,4%
zoals te zien is op Figuur 148. Het ooit combigebruik van meerdere illegale drugs bedraagt 26,2% in
2015 bij het uitgaanspubliek in Vlaanderen (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). 4,5% van de
respondenten geven aan regelmatig (dit is minstens 1 keer per week) meerdere illegale drugs op één
moment te gebruiken.
40%
39,4%
30%
26,2%
22,2%
16,1%
20%
13,2%
8,7%
6,1%
10%
0,4%
4,5%
0,1%
0%
Combi illegale drugs & alcohol
Ooit
Laatstejaar
Occasioneel
Combi meerdere illegale drugs
Regelmatig
Dagelijks
Figuur 148. Verdeling van de frequentie van combigebruik illegale drugs en alcohol en van combigebruik meerdere
illegale drugs bij het uitgaanspubliek in 2015 (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).
3.8.2.4 Combigebruik illegale drugs en psychoactieve medicatie
13% van de ‘ervaren’ cannabisgebruikers die ooit slaapmiddelen gebruikten, combineerden cannabis
altijd of vaak met slaapmiddelen. Daarnaast gebruikten 21% van de ‘ervaren’ cocaïnegebruikers altijd
of vaak samen met sedativa en 13% deed dit met hypnotica (De Donder, 2015).
3.8.2.5 Gokken en middelengebruik
Hoewel het strikt genomen niet onder combigebruik of polygebruik valt, wordt deze sectie toch
hieronder geplaatst wegens de link tussen de verschillende middelen en verslavingen in deze sectie.
Uit veel studies blijkt dat pathologisch gokken vaak samengaat met alcohol drinken, roken of gebruik
van illegale middelen. Uit een internationale review blijkt dat nicotineafhankelijkheid het vaakst
voorkomt bij pathologische gokkers (60%), gevolgd door stoornissen in verband met alcohol (28%) en
vervolgens door misbruik of afhankelijkheid van illegale drugs (17%) (De Donder, 2015).
In het onderzoek bij gokkers uit 2004 in België kampte 20% van de probleemgokkers met
alcoholproblemen. Bij de risicogokkers ging het om 13% en bij niet-probleemgokkers om 11%. 72% van
de probleemgokkers rookte dagelijks. Onder de risicogokkers en de niet-problematische gokkers
waren respectievelijk 54% en 41% dagelijkse rokers. 19% van de probleemgokkers gaf aan momenteel
cannabis te gebruiken tegenover 7% van de niet-problematische gokkers (De Donder, 2015).
3.8.3 Conclusie
Uitgaanders die verschillende middelen combineren, combineren het vaakst cannabis en alcohol. XTC
wordt in het uitgaansleven vooral gecombineerd met cannabis en alcohol. Cocaïne wordt het vaakst
gecombineerd met alcohol. 72% van de probleemgokkers rookt dagelijks, 20% heeft alcoholproblemen
en 19% gebruikt cannabis.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
171/410
3.9 VOEDING
3.9.1 Inleiding
In dit deel beschrijven we het voedingspatroon en de voedingsgewoontes. De volgende aspecten
komen aan bod:
-
Inname van voedingsmiddelen zoals water, groenten, fruit etc.
Maaltijdpatroon zoals het nemen van ontbijt, middagmaal en avondeten etc.
Bereidings- en consumptietijd van maaltijden
Plaats van de maaltijdconsumptie
Voeding en familiale omgeving
Per leeftijdscategorie worden (een aantal van) de bovenstaande aspecten beschreven. Niet voor alle
leeftijdscategorieën zijn cijfers beschikbaar over al deze aspecten. Ten slotte is er aandacht voor de
socio-economische status en het verband met de fysieke activiteit.
Op het einde van dit deel worden conclusies gegeven over deze aspecten van voeding over de
leeftijdsgroepen heen.
Welke bronnen er per levensfase of sectie worden gebruikt, wordt toegelicht in de inleiding van elke
respectievelijke sectie. Hierbij is het belangrijk op te merken dat de gehanteerde methodologie kan
verschillen naargelang de studie. Zo doet bijvoorbeeld de Voedselconsumptiepeiling beroep op een
tweevoudige 24-uursnavraag met een meetinterval van minimaal 2 tot maximaal 8 weken, terwijl de
Gezondheidsenquête de gegevens verzamelt aan de hand van zelfrapportage.
Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014
Eind september 2016 werd het rapport ‘De consumptie van voedingsmiddelen en de inname van
voedingstoffen’ gepubliceerd door het WIV-ISP en dit maakt deel uit van de Voedselconsumptiepeiling
2014. Gezien dit gepubliceerd werd na de redactiedeadline voor dit rapport was er geen tijd om deze
cijfers nog uitvoerig te analyseren. Wegens het belang en de relevantie van deze nieuwe cijfers werd
geopteerd om beknopt de bevindingen van de projectgroep van de evaluatie van de
Gezondheidsdoelstellingen Voeding & Beweging19 op te nemen in de relevante secties binnen dit
hoofdstuk, aangevuld met een samenvatting die werd opgesteld door het VIGeZ. Bijkomend element is
dat de analyse van de projectgroep besluiten formuleert per leeftijdsgroep voor Vlaanderen, waar dit
in andere gevallen op Vlaams niveau enkel globaal (van 3 tot 64 jaar of 15 tot 64 jaar) mogelijk is. Voor
specifieke leeftijdsgroepen is in de andere gevallen enkel een besluit op Belgisch niveau mogelijk. Waar
mogelijk zal dus een bespreking voor Vlaanderen volgen. Indien dit niet mogelijk is, werd een
beschrijving voor België opgenomen. Op de plaatsen waar deze nieuwe cijfers aan bod zullen komen
binnen dit hoofdstuk zal dit voorafgaan met de titel ‘Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling
2014’.
19
Deze projectgroep kreeg onder embargo de cijfers uit dit rapport voor eind september ter beschikking om de evaluatie van de gezondheids doelstellingen voor
voeding en beweging tijdig te kunnen afronden.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
172/410
3.9.2 Baby’s en peuters
3.9.2.1 Inleiding
Voor cijfers met betrekking tot baby en peuters wordt er beroep gedaan op de JOnG!-studie (2013).
3.9.2.2 Cijfers rond inname voedingsmiddelen
De Vlaamse JOnG!-studie uit 2013 onderzocht het voedingspatroon en de voedingsgewoontes van
Vlaamse baby’s en peuters (0-36 maanden) (Guérin, et al., 2013). Hieruit blijkt dat de
leeftijdsspecifieke Vlaamse voedingsaanbevelingen vrij goed worden opgevolgd tot het eerste
levensjaar. Naarmate peuters ouder worden nemen de gezonde voedingsgewoontes af, zoals te zien
is op Figuur 149. Zowel voor melkvoeding, fruit als groenten daalt de inname. Op 2 en 3 jaar krijgt
respectievelijk 77% en 55% dagelijks geschikte melkvoeding, eet 67% en 62% dagelijks fruit en 87% en
77% elke dag groenten. Ook neemt het aantal kinderen tussen 2 en 3 jaar dat minstens dagelijks fruit
en/of groenten eet af van 90% naar 81%.
Gezonde voedingsgewoontes nemen af en ongezonde voedingsgewoontes nemen toe met de leeftijd
zoals te zien op Figuur 149. Op 1-jarige leeftijd krijgt 29% van de kinderen dagelijks een koek. Dit
percentage stijgt tot 37% en 54% op 2 en 3 jaar. Ook de dagelijkse consumptie van gezoete dranken
stijgt naarmate peuters ouder worden. Voor nogal wat ouders blijkt het dus moeilijk om de goede
voedingsgewoontes uit het eerste levensjaar vol te houden tot op de leeftijd van 2 en 3 jaar.
De resultaten van de JOnG!-studie zijn vergelijkbaar met bevindingen uit eerdere studies van
Huybrechts et al. (2008) en Lenaers & Goffin (2002). De twee meest opvallende afwijkingen zijn:


Een te lage dagelijkse inname van aanbevolen ‘gezonde’ voedingsmiddelen
Een te hoge inname van energierijke en laagvoedzame voedingsmiddelen
Een opvallende positieve trend in het laatste decennium is dat in het eerste levensjaar vaker dagelijks
adequate melkvoeding en fruit gegeten wordt en minder ongeschikte melkvoeding. Bij de 2-jarigen is
er een daling van de dagelijkse consumptie van koeken en gezoete dranken bij de warme maaltijd. De
JOnG!-resultaten tonen verder ook dat er een duidelijke sociaal-demografische gradiënt is in het
voedingspatroon van jonge kinderen. De voornaamste determinanten zijn een lager opleidingsniveau
en niet-Belgische herkomst van de ouder(s).
Voedingsgewoonten (%)
100%
80%
60%
95%
92% 87%
80%
77%
55%
67% 62%
77%
54%
29%
40%
37%
13% 16%
20%
26%
0%
Dagelijks geschikte
melkvoeding
Dagelijks fruit
Dagelijks groenten
Dagelijks koek
Gezonde voedingsgewoonte
1 jaar
Dagelijks gezoete
dranken
Ongezonde voedingsgewoonte
2 jaar
3 jaar
Figuur 149. Voedingsgewoonten bij baby's en peuters van nul tot drie jaar, JOnG!-studie (Guérin, et al., 2013).
3.9.2.3 Conclusie
Gezonde voedingsgewoontes nemen af en ongezonde voedingsgewoontes nemen toe met de leeftijd
van baby’s en kleuters. Daarnaast is er een duidelijke sociaal-demografische gradiënt met als
voornaamste determinanten een lager opleidingsniveau en niet-Belgische herkomst van de ouder(s).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
173/410
3.9.3 Kleuters
3.9.3.1 Inleiding
Voor cijfers met betrekking tot kleuters (3 tot en met 5 jaar) wordt er beroep gedaan op de studie
‘Voedingsprofiel van de Vlaamse kleuter’ (2003) en de Voedselconsumptiepeiling (2014).
3.9.3.2 Inname voedingsmiddelen
Een studie uit 2003 toont zorgwekkende resultaten over het voedingsprofiel van de Vlaamse kleuter
(Matthys, Huybrechts, Bellemans, De Maeyer, & De Henauw, 2003). Vlaamse kleuters tussen 3 en 6
jaar eten nog te weinig gezond, de gemiddelde voedselinname per categorie ligt onder de
voedingsaanbeveling of haalt die maar net. De belangrijkste resultaten uit deze studie, waarbij moet
opgemerkt worden dat de cijfers niet recent zijn, zijn de volgende:
Te weinig melk en water, te vaak frisdrank
- Bijna 59% van de kleuters haalt de aanbeveling van 500 ml melk of melkproducten per dag
niet, ze consumeren gemiddeld slechts 378,6 ml melk of melkproducten.
- Nog geen 4% van de kleuters drinkt dagelijks meer dan 500 ml water, terwijl de aanbeveling 1
liter is.
- Bijna 52% drinkt meer dan 200 ml suikerrijke dranken waaronder ook fruitsap.
Te weinig volkorenbrood
- Kleuters eten gemiddeld slechts 2 sneetjes brood per dag, terwijl de aanbeveling 3 tot 5
sneetjes is.
- Meer dan een derde van de kleuters eet voornamelijk wit brood terwijl bruin en volkorenbrood
wordt aangeraden.
Te weinig groenten en fruit
- De inname van groenten en fruit is een echt pijnpunt in het voedingspatroon. Kleuters eten
steeds minder groeten en fruit.
- Kleuters eten dagelijks gemiddeld zo’n 80 g groenten terwijl de aanbeveling 100 tot 150 g is.
72% van de kleuters eet zelfs niet dagelijks groenten.
- 57% van de kleuters eet niet elke dag een stuk fruit terwijl de aanbeveling 1 tot 2 stukken fruit
is.
Te weinig vis
- 60% van de kleuters eet niet wekelijks vis, 20% eet zelfs nooit vis. De aanbeveling is nochtans
1 tot 2 porties vis per week.
Te veel snoep
- Snoep is eigenlijk overbodig, toch snoept 70% van de kleuters dagelijks, gemiddeld zo een 43
g per dag.
Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016)
Waterinname bij kleuters in Vlaanderen is positief geëvolueerd over de evaluatieperiode van tien jaar.
Zowel het percentage kleuters dat de aanbeveling behaalt als de gemiddelde waterinname van kleuters
is meer dan verdubbeld ten opzichte van 2004 (respectievelijk 35,4% en 452 ml per dag in 2014). Toch
moeten we opmerken dat nog steeds een aanzienlijke meerderheid van de Vlaamse kleuters (64,6%)
onder de aanbeveling blijft voor waterinname en dat ook de gemiddelde waterinname van kleuters in
2014 onder de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek blijft.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
174/410
Binnen de groep van aardappelen en graanproducten blijkt de gebruikelijke consumptie van brood,
beschuit en ontbijtgranen gemiddeld 101 g per dag te zijn in 2014 bij kleuters in België. Op vlak van de
aanbevelingen blijkt 45% onder de richtlijn te vallen.
Daarnaast bedraagt de gebruikte consumptie van aardappelen en alternatieven (zonder brood e.d.)
gemiddeld 91 g per dag in 2014 voor 3- tot 5-jarige kleuters. Bijna één op vijf (18%) valt onder de
richtlijn.
De groente-inname bij kleuters in Vlaanderen is licht positief geëvolueerd over de tienjarige
evaluatieperiode. Ondanks de positieve evolutie zien we dat nog steeds een grote meerderheid (67,7%)
van de kleuters de aanbeveling voor groente-inname niet behaalt in 2014. Dit stellen we eveneens vast
wanneer we kijken naar de gemiddelde inname die in 2014 met gemiddeld 88 g/dag onder de
aanbeveling van 100 g/dag blijft.
Met 73,9% behaalt een ruime meerderheid van de Vlaamse kleuters in 2014 de aanbeveling rond
fruitinname van de actieve voedingsdriehoek, een aanzienlijke verbetering met 2004 toen 54,1% de
aanbeveling haalde. Aansluitend stellen we ook vast dat de gemiddelde fruitinname in 2014 de
aanbeveling van minimaal 100 g/dag ruimschoots overstijgt (143 g per dag in 2014).
De resultaten voor melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij kleuters in Vlaanderen duiden
op een aanzienlijke negatieve trend. Het percentage kleuters dat in 2014 de aanbeveling behaalt is
meer dan gehalveerd ten opzichte van 2004 (van 30,0% in 2004 tot 12,6% in 2014) en ook de
gemiddelde inname daalde met meer dan 100 g/dag (van 421 g per dag in 2004 tot 315 g per dag in
2014). Een grote meerderheid (87,4%) van de kleuters behaalt de aanbeveling voor melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten niet.
Op vlak van vlees, vis, eieren en vervangproducten bedraagt de gemiddelde consumptie bij kleuters in
België 89 g per dag in 2014. Het aandeel dat aan de richtlijnen voldoet bedraagt 22%. Jongens
consumeren gemiddeld meer vlees per dag (93 gram per dag) dan meisjes (77 gram per dag), maar het
aandeel meisjes dat de aan de aanbeveling voldoet is bijna dubbel zo hoog: 32% tegenover 17%.
Voor de groep smeer- en bereidingsvet voldoen in 2014 alle Belgische kleuters aan de aanbeveling
(100%). Gemiddeld consumeren ze 10 g per dag.
Voor kleuters in België bedraagt de gemiddelde consumptie in 2014 voor de restgroep 256 g per dag,
waaronder: 84 g per dag aan gesuikerde dranken, 47 g per dag aan koekjes en cake, en 29 g per dag
aan zoetwaren en chocolade.
3.9.3.3 Maaltijdpatroon
Gegevens over het maaltijdpatroon van kleuters zijn te vinden in de studie van Matthys et al. (2003)
en in de Voedselconsumptiepeiling van 2014 (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015). Beide studies komen
tot gelijkaardige resultaten.
Ontbijt
Matthys et al. concluderen dat de grote meerderheid van de Vlaamse kleuters (80,6%) elke dag een
ontbijt neemt. De Voedselconsumptiepeiling geeft aan dat 89,8% van de Belgische kleuters regelmatig
(=minstens 5 dagen per week) ontbijt. Het percentage kleuters dat nooit of hoogstens 1 keer per week
een ontbijt neemt is heel laag (2 en 4,9%).
Middagmaal en avondmaal
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
175/410
Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat 98,6% van de Belgische kleuters 1 maal per dag een
middagmaal consumeert en 97,5% een avondmaal. 4% van de Vlaamse kleuters nuttigt niet dagelijks
een middagmaal, 4,5% neemt niet dagelijks een avondmaal.
Regelmaat eetpatroon
De resultaten van de Voedselconsumptiepeiling geven aan dat 89,8% van de 3-tot 5-jarige Belgen een
regelmatig eetpatroon heeft, dat wil zeggen minstens 5 dagen per week zowel een ontbijt, middagmaal
als avondmaal consumeert.
3.9.3.4 Plaats van de maaltijdconsumptie
De leeftijdsgroep van 3-5 jaar consumeert volgens de Voedselconsumptiepeiling thuis 95,6% van het
ontbijt, 53,3% van het middagmaal en 90,0% van het avondmaal. Respectievelijk 32,1% en 8,6% van
het middagmaal wordt in de kinderopvang en bij familie/vrienden geconsumeerd (Bel, Lebacq, Ost, &
Teppers, 2015).
3.9.3.5 Voeding en familiale omgeving
De Voedselconsumptiepeiling van 2014 bevat cijfers omtrent voeding en familiale omgeving voor
Belgische 3-tot 5-jarigen (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015). De voornaamste conclusies zijn hierbij:






74,4% heeft vrije toegang tot fruit. Het aandeel is groter in de gezinnen waar de ouders (of de
voogd) laaggeschoold zijn.
26,7% heeft vrije toegang tot andere tussendoortjes dan fruit. Het aandeel is groter in de
gezinnen waar de ouders (of de voogd) laaggeschoold zijn.
Bijna één op de twee kleuters mag mee beslissen over wat ze eten, bijna twee op drie mag
mee beslissen over hoeveel ze eten. Deze cijfers liggen hoger in Vlaanderen dan in Wallonië.
Hoewel het leegeten van een bord geen goede regel is (het kind zou zelf moeten kunnen
bepalen hoeveel het eet), krijgt bijna 40% de verplichting om hun bord leeg te eten.
Bijna alle kleuters eten aan tafel bij hun familie.
Het percentage kleuters dat televisie kijkt tijdens de maaltijd ligt hoger bij de kinderen van wie
de ouders een laag opleidingsniveau hebben.
3.9.3.6 Conclusie
Jong geleerd is oud gedaan. Het voedingspatroon tijdens de kinder- en de jeugdjaren is mede bepalend
voor het voedingspatroon op latere leeftijd en bijgevolg voor het voorkomen van
voedingsgerelateerde aandoeningen zoals hart- en vaatziekten, kanker en diabetes.
Er kan echter worden geconcludeerd dat de Vlaamse kleuter nog te weinig gezond eet: enerzijds te
weinig melk, water, volkorenbrood, groenten, fruit en vis en anderzijds te veel frisdrank en snoep.
Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat er weinig recente cijfers beschikbaar zijn voor deze
leeftijdscategorie en we niet weten hoe het momenteel met de voeding van kleuters gesteld is.
Met betrekking tot voeding en familiale omgeving hebben ouders een belangrijke rol te spelen op het
vlak van voedingsgewoontes van hun kind.
Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016)
Water- en fruitinname zijn bij de Vlaamse kleuters sterk positief geëvolueerd over de evaluatieperiode
van 10 jaar (2004-2014) (bv. voor water meer dan een verdubbeling die de aanbeveling haalt). Op vlak
groenten is er een licht positieve evolutie waar te nemen, terwijl bij melkproducten en calciumverrijkte
sojaproducten een duidelijke negatieve trend merkbaar is.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
176/410
3.9.4 Kinderen en jongeren
3.9.4.1 Inleiding
Voor kinderen en jongeren vanaf 6 tot en met 17 jaar zijn cijfers beschikbaar uit drie bronnen: de
Gezondheidsenquête, de HBSC-studie en de Voedselconsumptiepeiling.
3.9.4.2
Inname voedingsmiddelen
Fruit
Uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 50,6% van de kinderen en jongeren in het Vlaams Gewest
(van 6 tot en met 17 jaar) dagelijks fruit eet, zoals geïllustreerd op Figuur 150. Uit deze figuur blijkt
bovendien dat 6- tot 17-jarige meisjes iets meer dagelijks fruit eten dan jongens (Gisle & Demarest,
2014).
Voedingsgewoonten (%)
Voor de evolutie en de internationale vergelijking van 11- en 15-jarigen in Vlaanderen wordt beroep
gedaan op de HBSC-studie. Bij de 11-jarigen is er een status quo in het aandeel dat dagelijks fruit eet
ten opzichte van 2006, terwijl voor de 15-jarigen in vergelijking met 2006 een sterk daling vast te
stellen is op Figuur 151. Slechts 20% van de Vlaamse 15-jarige jongens eet dagelijks fruit (ten opzichte
van 28% in 2006) en 28% van de Vlaamse 15-jarige meisjes (ten opzichte van 41% in 2006). Voor beide
leeftijdscategorieën en geslachten scoort Vlaanderen dan ook lager dan het HBSC-gemiddelde (World
Health Organization, 2016). Meer figuren zijn terug te vinden in bijlage.
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Dagelijks fruit
Dagelijks groenten
Dagelijks gezoete dranken
Dagelijks zoete of zoute
snacks
Vlaams Gewest
50,6%
76,7%
31,3%
57,4%
Jongens
47,3%
78,2%
35,6%
57,6%
Meisjes
53,7%
75,3%
27,2%
57,1%
Dagelijks gebruik fruit (%)
Figuur 150. Voedingsgewoonten bij kinderen en jongeren in het Vlaams Gewest volgens geslacht op basis van de
Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Vlaanderen
HBSC
Nederland
gemiddelde
Frankrijk
Duitsland
Vlaanderen
HBSC
Nederland
gemiddelde
Jongens
Frankrijk
Duitsland
Meisjes
2006
28%
25%
20%
24%
23%
41%
34%
30%
29%
35%
2014
20%
29%
23%
30%
26%
28%
37%
31%
36%
38%
Figuur 151. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 15-jarigen dat dagelijks fruit eet voor de periode 2006 en de
periode 2014 (World Health Organization, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
177/410
Groenten
Uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 76,7% van de kinderen en jongeren in het Vlaams Gewest
(van 6 tot en met 17 jaar) dagelijks groenten eet, zoals geïllustreerd op Figuur 150. Bij jongens is dit
even hoog als bij meisjes (Gisle & Demarest, 2014).
Uit de internationale HBSC-studie blijkt dat het percentage in Vlaanderen in tegenstelling tot de
dagelijkse consumptie van fruit hoger dan het HBSC-gemiddelde ligt en behoort tot de beste scores bij
de bevraagde landen bij 11- en 15-jarigen (World Health Organization, 2016). De figuren zijn terug te
vinden in bijlage.
Zoetigheden
Uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 57,4% van de kinderen en jongeren in het Vlaams Gewest
(van 6 tot en met 17 jaar) dagelijks snacks eet, zoals geïllustreerd op Figuur 150. Bij jongens is dit even
hoog als bij meisjes (Gisle & Demarest, 2014).
Uit de internationale HBSC-studie blijkt dat zowel bij de 11-jarigen als de 15-jarigen Vlaanderen in de
cijfers van 2014 15 à 20% boven het HBSC-gemiddelde scoort op vlak van het dagelijks gebruik van
zoetigheden. Daarmee staat Vlaanderen in de top drie verbruikers van de HBSC-cijfers. De cijfers voor
de meisjes liggen in beide leeftijdscategorieën ook beduidend hoger dan voor de jongens (World
Health Organization, 2016).
Frisdranken
Uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 31,3% van de kinderen en jongeren in het Vlaams Gewest
(van 6 tot en met 17 jaar) dagelijks gezoete dranken drinkt, zoals geïllustreerd op Figuur 150. Bij meisjes
is dit aandeel lager dan bij jongens (35,6% tegenover 27,2%) (Gisle & Demarest, 2014).
Dagelijks gebruik frisdranken (%)
Op basis van de HBSC-studie kan men vaststellen dat zowel bij de 11-jarigen als bij de 15-jarigen in het
Vlaams Gewest tussen 2006 en 2014 een daling merkbaar is in dagelijks frisdrankgebruik bij zowel
jongens als meisjes, zoals te zien op Figuur 152. Ondanks deze daling blijkt uit de internationale
vergelijking wel dat het nog steeds 10% à 15% hoger scoort dat het HBSC-gemiddelde (World Health
Organization, 2016). Meer figuren zijn terug te vinden in bijlage.
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Vlaanderen
HBSC
Nederland
gemiddelde
Frankrijk
Duitsland
Vlaanderen
HBSC
Nederland
gemiddelde
Jongens
Frankrijk
Duitsland
Meisjes
2006
52%
32%
50%
35%
26%
37%
25%
37%
25%
20%
2014
37%
22%
39%
35%
26%
28%
16%
29%
28%
16%
Figuur 152. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 15-jarigen dat dagelijks frisdrank drinkt voor de periode 2006
en de periode 2014 (World Health Organization, 2016).
Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016)
De inname van voedingsmiddelen uit de watergroep evolueerde positief over de tienjarige
evaluatieperiode. Bij de 15- tot 18-jarigen in Vlaanderen dat de aanbeveling voor waterinname behaalt,
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
178/410
is er quasi een verdubbeling van het percentage in beide geslachten (van 5,3% in 2004 naar 12,3% in
2014 voor jongens, van 6,7% in 2004 naar 12,5% in 2014 voor jongens). De overgrote meerderheid van
jongens en meisjes behaalt de aanbeveling in 2014 echter niet (respectievelijk 87,7% en 87,5%).
De 15- tot 18-jarige meisjes vertonen in 2014 een licht hogere gemiddelde inname in vergelijking met
de jongens. Met gemiddeld 917 ml/dag voor jongens en 994 ml/dag voor meisjes is de gemiddelde
waterinname in 2014 echter nog ver verwijderd van de geldende aanbeveling van de actieve
voedingsdriehoek voor adolescenten.
Voor andere leeftijdsgroepen zijn enkel cijfers op Belgisch niveau beschikbaar. Voor de leeftijdsgroep 6
tot 9 jaar bedraagt de gemiddelde inname van water en niet-gesuikerde dranken 613 ml per dag. Voor
de 10-tot 13-jarigen en de 14-tot 17-jarigen bedraagt dit respectievelijk 739 ml per dag en 848 ml per
dag.
De gemiddelde dagelijkse hoeveelheid aardappelen en alternatieven (zonder brood e.d.) stijgt
naargelang de leeftijd bij kinderen en jongeren toeneemt: waar bij de 6- tot 9-jarigen in België de
gemiddelde inname 120 g per dag bedraagt, stijgt dit verder naar 138 g per dag en 146 g per dag voor
respectievelijk 10- tot 13-jarigen en 14- tot 17-jarigen. Afhankelijk van de leeftijdsgroep bij kinderen en
jongeren consumeert 13% tot 16% dagelijks aardappelen.
De gemiddelde consumptie van brood en alternatieven voor brood (b.v. beschuit, ontbijtgranen) ligt bij
kinderen en jongeren in België ongeveer even hoog als bij de hoeveelheid aardappelen en alternatieven.
Jongens eten hier gemiddeld meer van dan meisjes. Uit de frequentiegegevens blijkt dat 44% tot 46%
van de kinderen en jongeren dagelijks wit brood eet, terwijl dit voor bruin brood varieert tussen 36%
en 41%.
Het percentage kinderen en jongeren in Vlaanderen dat de aanbeveling voor groente-inname behaalt
ligt voor beide geslachten en leeftijdsgroepen erg laag in 2014 (12 tot 14 jaar: 14,2% voor jongens,
12,6% voor meisjes in 2014; 15 tot 18 jaar: 2,7% voor jongens, 0,6% voor meisjes). De gemiddelde
inname blijft ver verwijderd van de 300 g/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek (voor 15tot 18-jarigen bedraagt deze 144 g per dag voor jongens en 116 g per dag voor meisjes). Er kan tevens
een verschillende trend vastgesteld worden tussen beide geslachten. De groente-inname bij jongens
gaat in stijgende lijn over de evaluatieperiode van tien jaar terwijl de groente-inname van meisjes een
daling of status quo vertoont.
Voor andere leeftijdsgroepen zijn enkel cijfers op Belgisch niveau beschikbaar. Voor de leeftijdsgroep 6
tot 9 jaar bedraagt de gemiddelde groente-inname 96 g per dag. Voor de 10-tot 13-jarigen en de 14tot 17-jarigen bedraagt dit respectievelijk 103 g per dag en 110 g per dag. Al deze aantallen liggen ver
onder de aanbevelingen. Er zijn geen verschillen merkbaar tussen jongens en meisjes.
Het percentage dat de aanbeveling voor fruitinname behaalt bij 12- tot 14-jarigen in Vlaanderen
vertoont een quasi status quo over de tienjarige evaluatieperiode in beide geslachten (9,6% voor
jongens en 12,7% voor meisjes in 2014). Bij de 15- tot 18-jarigen stellen we dan weer een zeer beperkte
stijging vast, die meer uitgesproken is bij de meisjes (3,2% van de jongens en 4,6% van de meisjes
haalden de aanbeveling in 2014). De gemiddelde inname blijft nog ver verwijderd van de
vooropgestelde 250 g/dag aanbeveling (voor 15- tot 18-jarigen bedraagt deze in 2014 79 g per dag
voor jongens en 109 g per dag voor meisjes). De prevalentiecijfers van de meisjes liggen in 2014 over
het algemeen iets hoger dan bij de jongens.
Voor andere leeftijdsgroepen zijn enkel cijfers op Belgisch niveau beschikbaar. De gemiddelde
fruitinname lijkt te dalen naargelang de leeftijd bij kinderen en jongeren toeneemt: bij 6- tot 9-jarigen
bedraagt de gemiddelde inname 120 g per dag, terwijl dit bij de leeftijdsgroepen 10 tot 13 jaar en 14
tot 17 jaar daalt tot respectievelijk 99 g per dag en 85 g per dag. Vanaf de leeftijd van 10 jaar
consumeren meisjes ook meer fruit dan jongens. De daling is nog veel duidelijker merkbaar wanneer
men kijkt naar de frequentie van fruitconsumptie: waar 61,8% van de 6- tot 9-jarigen dagelijks fruit
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
179/410
eet, daalt dit tot 28,9% bij de 14- tot 17-jarigen. Dit aandeel bij de 14- tot 17-jarigen is bovendien het
laagste over alle leeftijdsgroepen heen (dus inclusief kleuters en volwassenen).
Net zoals bij de kleuters stellen we bij de 15- tot 18-jarige adolescenten in Vlaanderen een duidelijke
negatieve trend vast voor de consumptie van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten. Met
92,7% van de jongens en 99,2% van de meisjes behaalt de overgrote meerderheid van de 15- tot 18jarigen de aanbeveling voor melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in 2014 niet. In 2004 was
dit nog respectievelijk 89,2% en 96,3%. Wanneer we beide geslachten met mekaar vergelijken dan zien
we dat 15- tot 18-jarige jongens een hoger prevalentiecijfer en een hogere gemiddelde inname
vertonen in vergelijking met de meisjes. Voor jongens bedraagt in 2014 deze gemiddelde inname 213
g per dag, voor meisjes 135 g per dag.
Voor andere leeftijdsgroepen zijn enkel cijfers op Belgisch niveau beschikbaar. Net zoals bij de
fruitinname daalt de gemiddelde inname naar mate de leeftijd toeneemt (met uitzondering van kaas).
Voor de leeftijdsgroep van 6 tot 9 jaar bedraagt de gemiddelde inname van melk, melkproducten (excl.
kaas) en producten op basis van soja gemiddeld 248 g per dag. Bij 14- tot 17-jarigen is dit nog 173 g
per dag. Het aandeel dat dagelijks melk drinkt neemt ook af naarmate de leeftijd toeneemt: bij de 6tot 9-jarigen drinkt meer dan de helft (53,5%) dagelijks melk, terwijl dit bij de 14- tot 17-jarigen iets
meer dan één op drie bedraagt (38,6%).
Bij de groep ‘vlees, vis, eieren en plantaardige vervangproducten’ neemt de gemiddelde inname toe
naarmate de leeftijd stijgt. Bij de 6- tot 9-jarigen in België consumeert men gemiddeld 112 g per dag,
bij de 10- tot 13-jarigen 124 g per dag en ten slotte bij de 14- tot 17-jarigen 131 g per dag.
Het merendeel bestaat hiervan uit de consumptie van vlees en vleesbereidingen: in 2014 varieerde deze
van 87 g per dag bij de jongste leeftijdsgroep (6 tot 9 jaar) tot 108 g per dag bij de oudste leeftijdsgroep
(14 tot 17 jaar).
De gemiddelde inname van vis, bereidingen op basis van vis en zeevruchten is constant over de
verschillende leeftijdsgroepen bij kinderen en jongeren in België en bedraagt ongeveer 15 g per dag.
De groep van 10 tot 13 jaar heeft het hoogste aandeel dat nooit verse vis eet: 13,7%. Bij de 6- tot 9jarigen bedraagt dit 5,2%, bij 14- tot 17-jarigen 10,4%.
De prevalentiecijfers van het percentage 15- tot 18-jarigen in Vlaanderen dat de aanbeveling voor de
restgroep behaalt is erg laag in beide geslachten en op beide meetmomenten (0,5% voor jongens in
2014, 3,4% voor meisjes in 2014). De evolutie van de prevalentiecijfers van de jongens vertoont een
status quo, bij de meisjes zien we een beperkte stijging.
Wanneer we de resultaten van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bekijken
dan zien we een positieve trend (daling) in beide geslachten. Desondanks ligt de gemiddelde inname
ver verwijderd van de 250 kcal/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek. In 2014 bedroeg de
gemiddelde inname immers 1006 g per dag voor jongens en 644 g per dag voor meisjes. Over het
algemeen kunnen we stellen dat meer meisjes de aanbeveling behalen en dat ze ook op vlak van
gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep beter scoren.
Voor andere leeftijdsgroepen zijn enkel cijfers op Belgisch niveau beschikbaar. De leeftijdsgroep 14- tot
17-jarigen in België consumeert 705 kcal per dag (478 g per dag) uit de restgroep en scoort hiermee
het hoogst, waarbij de jongens uit deze leeftijdsgroep zelfs tot een gemiddelde van 797 kcal (558 g) per
dag komen. Bij de 6- tot 9-jarigen bedraagt dit 623 kcal per dag (359 g per dag), en bij de 10- tot 13jarigen 688 kcal per dag (438 g per dag).
Het dagelijks gebruik van gesuikerde frisdranken ligt het hoogst in de groep van 14- tot 17-jarigen,
waar 32,1% dagelijks één of meerdere consumpties neemt. In deze leeftijdsgroep ligt de gemiddelde
hoeveelheid frisdrank per dag bovendien het hoogst, met 241 g per dag (294 g voor jongens, 196 g voor
meisjes). De consumptie van koek en cake ligt het hoogst bij kinderen, 6- tot 9-jarigen en 10- tot 13jarigen eten gemiddeld 58 g en 57 g per dag, net zoals de hoogste consumptie van zoetwaren en
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
180/410
chocolade ook bij kinderen ligt: 6- tot 9-jarigen 40 g per dag, 10- tot 13-jarigen 41 g per dag en 14- tot
17-jarigen 38 g per dag.
Als slot nog enkele opvallende cijfers uit de restgroep:



2,3% van de kinderen van 6 tot 9 jaar eet dagelijks gebak en taart (t.o.v. 1,7% voor de totale
bevolking). Dagelijks wordt gemiddeld door 3,2% en 2,3% van de respectievelijk 10- tot 13jarigen en 14- tot 17-jarigen chips gegeten
Snoep en chocolade wordt door 18% van de totale bevolking dagelijks geconsumeerd. De
leeftijdsgroep van 6 tot 9 jaar scoort hier als één van de hoogste met 25,7%
Droge koeken en cake worden door 16,9% van de totale bevolking dagelijks geconsumeerd.
Opnieuw scoren 6- tot 9-jarigen scoren hier als één van de hoogste met 45,4%
3.9.4.3 Maaltijdpatroon
Gegevens over het maaltijdpatroon van kinderen en jongeren van 6 tot en met 17 jaar zijn te vinden
in de Voedselconsumptiepeiling van 2014 (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015) en de internationale
vergelijking van Vlaamse kinderen en jongeren in de HBSC-studie van 2014 (World Health Organization,
2016).
Ontbijt
Uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 85,3% van de kinderen en jongeren van 6 tot en met 17
jaar in het Vlaamse Gewest dagelijks ontbijt. Dit ligt even hoog bij jongens als bij meisjes, en is stabiel
ten opzichte van 2004 (Gisle & Demarest, 2014).
De HBSC-studie toont vergelijkbare cijfers voor de 11-jarigen in Vlaanderen. Bij de 15-jarigen is er in
vergelijking met de 11-jarigen een sterke daling merkbaar: 70% van de jongens en 55% van de meisjes
ontbijt dagelijks. Ten opzichte van het HBSC-gemiddelde scoort Vlaanderen wel hoger (World Health
Organization, 2016).
Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat in België het percentage dat regelmatige ontbijt (= minstens
5 dagen per week) hoog is in de leeftijdscategorie 6 tot 9 jaar (91,1%) maar daarna afneemt tot 83,3%
bij 10- tot 13-jarigen en zelfs zakt tot 67,2% binnen de leeftijdscategorie 14- tot 17-jarigen. In de
leeftijdscategorieën 6 tot 9 jaar en 10 tot 13 jaar neemt respectievelijk 2,6% en 2,0% minder dan één
dag per week een ontbijt, bij 14- tot 17-jarigen stijgt dit tot 8,8% (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
Middagmaal en avondmaal
De Voedselconsumptiepeiling geeft aan dat het overgrote deel van de Belgische kinderen 1 maal per
dag een middagmaal en avondmaal consumeert (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
Regelmaat eetpatroon
De resultaten van de Voedselconsumptiepeiling geven aan dat de prevalentie van een regelmatig
eetpatroon, dat wil zeggen minstens 5 dagen keer per week, hoog ligt bij de jonge leeftijdsgroepen,
namelijk 90,2% bij 6 tot 9 jaar en 82,7% bij 10 tot 13 jaar, maar daarna sterk afneemt tot 64,6% bij 14tot 17-jarigen (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
3.9.4.4 Plaats van de maaltijdconsumptie
Uit de Voedselconsumptiepeiling (Ost C. , 2015) blijkt dat in de leeftijdsgroep van 6 tot 9 jaar het ontbijt
in 95,2% van de gevallen thuis wordt geconsumeerd, bij 10 tot 13 jaar is dit 91,7% en bij 14 tot 17 jaar
93%.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
181/410
Het middagmaal wordt bij 6- tot 9-jarigen en 10- tot 13-jarigen in respectievelijk 47,4% en 45,8% van
de gevallen thuis geconsumeerd, bij 14- tot 17-jarigen is dit iets meer dan de helft (52%). De
kinderopvang / school nemen de tweede positie in als plaats voor de consumptie van het middagmaal.
Het avondmaal wordt bij zowel 6- tot 9-jarigen, 10- tot 13-jarigen als 14- tot 17-jarigen in ongeveer
87,5% van de gevallen thuis genomen. Op de tweede plaats staat familie / vrienden.
3.9.4.5 Voeding en familiale omgeving
De Voedselconsumptiepeiling van 2014 bevat cijfers omtrent voeding en familiale omgeving voor
Belgische 6-tot 9-jarigen (Lebacq T. , 2015). Hieruit blijkt het volgende:






92,4% heeft vrije toegang tot fruit. Het percentage is groter in de gezinnen waar de ouders (of
de voogd) laaggeschoold zijn.
40,8% heeft vrije toegang tot andere tussendoortjes dan fruit. Ook hier is het aandeel groter
in de gezinnen waar de ouders (of de voogd) laaggeschoold zijn.
Zo’n 50,8% van de Belgische 6-9-jarigen mag mee beslissen over wat ze eten en 70,6% mag
mee beslissen over hoeveel ze eten. Beide cijfers liggen in Vlaanderen hoger dan in Wallonië
(in Vlaanderen is dit beschouwd over de groep van 3-9 jaar respectievelijk 66,3% en 73,8%).
44,3% krijgt de verplichting om hun bord leeg te eten.
Bijna alle 6-tot 9-jarigen eten aan tafel bij hun familie.
Bij 3-tot 9-jarigen neemt het percentage dat nooit televisie kijkt tijdens de maaltijd af
naarmate het opleidingsniveau van de ouders afneemt.
3.9.4.6 Conclusie
Bij kinderen en jongeren hebben meisjes de neiging gezonder te eten dan jongens. Zo eten ze meer
dagelijks fruit en drinken ze minder dagelijks frisdrank. Aan de andere kant hebben meisjes (in het
bijzonder 15-jarige meisjes) een minder regelmatig eetpatroon: zo ontbijten ze minder dagelijks in
vergelijking met jongens. Hoewel geen goede regel, krijgt meer dan vier op tien van de kinderen en
jongeren de verplichting om hun bord leeg te eten.
Vergelijkt men Vlaanderen internationaal dan blijkt dat Vlaanderen niet zo goed scoort. Voor de 11en 15-jarigen scoort Vlaanderen onder het gemiddelde uit de HBSC-studie op vlak van fruitconsumptie
en boven het gemiddelde op vlak van frisdrankconsumptie. Op vlak van groentenconsumptie behoort
Vlaanderen dan wel weer tot de besten.
Naarmate kinderen ouder worden nemen de goede voedingsgewoontes af. De leeftijdscategorie 14
tot 17 jaar scoort minder goed dan de jongere leeftijdscategorieën. Deze leeftijdscategorie kan met
andere woorden als een kantelmoment beschouwd worden.
Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016)
Water kent in het algemeen ook bij adolescenten in Vlaanderen een positieve evolutie. Bij groenten
hangt de evolutie af van het geslacht: bij jongens is een licht stijgende trend waarneembaar, bij meisjes
een dalende. Toch blijft het aandeel dat de aanbeveling voor groente-inname haalt erg laag. Voor fruit
is er een status quo voor de 12- tot 14-jarigen, terwijl bij de 15- tot 18-jarigen een zeer beperkte stijging
waar te nemen is. Net zoals bij kleuters is ook hier een sterk negatieve evolutie voor de melk- en
sojaproducten. Bij de restgroep stellen we een positieve trend (daling) vast op vlak van gemiddelde
inname van voedingsmiddelen uit de restgroep, al blijft het ver boven de maximale norm liggen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
182/410
3.9.5 Volwassenen
3.9.5.1 Inleiding
Voor volwassenen (18 jaar tot en met 64 jaar) worden cijfers gebruikt uit de Gezondheidsenquête, de
Voedselconsumptiepeiling en de Europese Gezondheidsenquête (‘European Health Interview Survey’).
3.9.5.2
Inname voedingsmiddelen
Fruit en groenten
In 2013 at gemiddeld 29,3% van de bevolking in het Vlaamse gewest de dagelijks aanbevolen
hoeveelheid fruit (minstens 2 porties). Vrouwen eten met 34,5% meer fruit dan mannen (23,0%).
Amper 19,4% van de 18- tot 24-jarigen eet dagelijks de aanbevolen hoeveelheid fruit, zoals blijkt uit
Figuur 153. Boven 25 jaar zien we terug een stijging van de fruitconsumptie (Gisle & Demarest, 2014).
In de cijfers uit de Gezondheidsenquête m.b.t. de inname van de dagelijks aanbevolen hoeveelheid
groenten (minstens 2 porties), valt op dat ook hier meer vrouwen (45,7%) dan mannen (38,5%) de
dagelijks aanbevolen hoeveelheid groenten eten (samen 42,1%). Uitgesplitst over de leeftijdsgroepen
ligt het laagste aandeelcijfer duidelijk bij leeftijdscategorie 18- tot 24-jarigen (32,0%) (Gisle &
Demarest, 2014).
Dagelijks aanbevolen
hoeveden (%)
De Europese Gezondheidsenquête (EHIS) laat toe om enkele cijfers internationaal te vergelijken.
Daaruit blijkt dat België van alle opgenomen landen (28 landen) het best scoort op vlak het aandeel
dat dagelijks minstens één portie fruit of groenten eet. Met 16,1% van alle bevraagden (15 jaar of
ouder) die niet dagelijks een portie fruit of groenten at in 2014 scoort België duidelijk beter dan het
Europees gemiddelde van 34,4% (Eurostat, 2016).
Wanneer men inzoomt op fruit en groenten afzonderlijk, dan blijkt dit vooral dankzij het dagelijks eten
van groenten te zijn. Met 54,0% van de bevraagden in België in 2014 die minstens 1 portie fruit eten
per dag, ligt België in lijn met het Europees gemiddelde (55,6%). Op vlak van minstens 1 portie
groenten consumeren per dag scoort België (78,5%) duidelijk het hoogst van alle opgenomen landen
(EU-gemiddelde: 50,1%) (Eurostat, 2016).
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Vlaams
Gewest
Mannen
Fruit
29,3%
23,0%
Groenten
42,1%
Water
31,8%
Vrouwen
18-24j
25-34j
34,5%
19,4%
26,3%
38,5%
45,7%
32,0%
42,6%
30,2%
33,4%
32,8%
40,1%
Geslacht
35-44j
45-54j
55-64j
31,7%
29,2%
33,7%
43,8%
42,3%
46,5%
38,7%
27,2%
22,9%
Leeftijdsgroep
Figuur 153. Aandeel van de volwassenen in het Vlaams Gewest in 2013 dat de dagelijks aanbevolen hoeveelheden
consumeert opgesplitst in water, fruit en groenten (Gisle & Demarest, 2014).
Water
Gemiddeld dronk 31,8% van de volwassenen in het Vlaamse Gewest in 2013 dagelijks de aanbevolen
hoeveelheid water (minstens 1 liter). Er is geen merkbaar verschil tussen mannen en vrouwen. In de
opsplitsing in leeftijdsgroepen zien we wel zeer grote verschillen: zowel bij 18- tot 24-jarigen als bij
personen ouder dan 45 jaar valt het aandeel sterk terug (Gisle & Demarest, 2014).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
183/410
Melkproducten en calciumverrijkte plantaardige producten
Gemiddeld 61,6% van de volwassenen in het Vlaamse Gewest consumeerde in 2013 dagelijks
melkproducten en calciumverrijkte plantaardige producten. Vrouwen scoren iets hoger dan mannen:
66,1% tegenover 57,0%. De dagelijkse consumptie van melkproducten en calciumverrijkte
plantaardige producten is vrij stabiel over de verschillende leeftijdsgroepen (Gisle & Demarest, 2014).
Frisdranken
In vergelijking met 2008 is het totale aandeel van de volwassenen in het Vlaamse Gewest dat dagelijks
gesuikerde frisdranken (geen ‘light’20) drinkt stabiel: 27,2% in 2013 ten opzichte van 28,0% in 2008.
Het aandeel vrouwen dat dagelijks gesuikerde frisdranken nuttigt is met 20,2% in 2013 beduidend
lager dan de 34,2% bij de mannen. De cijfers van het dagelijks frisdrankgebruik liggen het hoogst bij de
18- tot 24-jarigen: in 2013 dronk 43,8% van hen dagelijks gesuikerde frisdrank. Dit aandeel daalt met
de leeftijd (Gisle & Demarest, 2014). Meer details rond de evolutie van 2008 en 2013 zijn te vinden op
de figuur in bijlage.
Zoete of zoute snacks
Gemiddeld 38,4% van de bevolking in het Vlaamse Gewest at in 2013 dagelijks zoute of zoete snacks.
De cijfers voor mannen en vrouwen zijn ongeveer gelijk. Bij de leeftijdscategorieën is net zoals bij de
dagelijkse consumptie van frisdrank de leeftijdsgroep van 18 tot 24 jaar de groep met het hoogste
aandeel (46,2%) (Gisle & Demarest, 2014).
46,2%
43,8%
Dagelijkse consumptie (%)
50%
40%
30%
38,4%
40,0%
34,2%
37,9%
36,9%
30,4%
27,2%
36,0%
37,4%
36,9%
28,4%
23,2%
20,2%
20%
18,8%
10%
0%
Vlaams
Gewest
Mannen
Vrouwen
18-24j
25-34j
Geslacht
35-44j
45-54j
55-64j
Leeftijdsgroep
Frisdrank
Snacks
Figuur 154. Aandeel van de volwassenen in het Vlaams Gewest in 2013 dat de dagelijks frisdranken en zoete of zoute
snacks consumeert op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016)
Net zoals bij de resultaten van de kleuters en de adolescenten stellen we bij volwassenen in België een
sterke positieve evolutie vast voor inname van voedingsmiddelen uit de watergroep (15-64 jaar: 1180
ml per dag in 2004, 1289 ml per dag in 2014). Ondanks de algemeen positieve evolutie blijkt dat nog
steeds een meerderheid van de volwassen respondenten de 1,5 l/dag consumptieaanbeveling van de
actieve voedingsdriehoek niet behaalt. Slechts 32% van de 15- tot 64-jarigen haalt de aanbeveling in
2014. In vergelijking met 2004 drinken we meer water (gemiddeld 820 ml t.o.v. 635 ml per dag) en iets
minder niet-gesuikerde dranken (koffie, thee, light-frisdrank) (420 ml t.o.v. 475 ml per dag). De cijfers
hiervoor zijn gelijkaardig voor mannen en vrouwen.
Opvallend is dat bij de resultaten de gemiddelde hoeveelheid niet-gesuikerde dranken samen
gerapporteerd worden, waarbij (in tegenstelling tot in 2004) geen onderscheid gemaakt wordt tussen
20
‘Light’ frisdranken, bevatten maximaal 5 kcal per 100 ml, vallen binnen de watergroep
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
184/410
hoeveelheid koffie en thee afzonderlijk van light-frisdrank. Van de 420 ml die we per dag drinken kan
dus uit deze cijfers geen uitspraak gedaan worden over het aandeel light-frisdrank t.o.v. thee en koffie.
Wel zijn er cijfers over de frequentie van het drinken van light-frisdrank binnen de Belgische populatie,
waarbij de groep 18- tot 39-jarigen met 19,5% het hoogst scoort voor een consumptie van één of meer
per dag.
De gemiddelde dagelijkse hoeveelheid aardappelen en alternatieven (zonder brood e.d.) bij 15- tot 64jarigen in België is in 2014 gelijkaardig aan 2004 (142 g per dag in 2014 versus 149 g per dag in 2004),
de bijdrage hieraan van aardappelen en producten op basis van aardappelen is in 2014 wel verminderd
t.o.v. 2004 (van 73 g per dag in 2004 naar 46 g per dag in 2014). Opmerkelijk is dat uit de
frequentiegegevens blijkt dat in 2004 slechts 9,1% van de bevolking dagelijks voor aardappelen koos,
waar dit nu 19% is. Door 88,2% van de totale bevolking wordt minstens éénmaal per week voor
aardappelen gekozen.
De gemiddelde consumptie van brood en alternatieven voor brood (b.v. beschuit, ontbijtgranen) is
gedaald bij de 15- tot 64-jarigen in België t.o.v. 2004 (van 173 g per dag in 2004 naar 142 g per dag in
2014), dit ligt beneden de aanbevolen norm van 175-420 g per dag. Mannen eten hier gemiddeld meer
van dan vrouwen. Uit de frequentiegegevens blijkt dat het aantal personen dat dagelijks voor wit brood
kiest daalt (32,0% in 2004 naar 27,8% in 2014) en aantal personen dat voor bruin brood kiest stijgt
(46,1% in 2004 naar 51,0% in 2014).
Op vlak van de consumptiefrequentie blijkt dat de volkoren varianten veel minder gekozen worden dan
de witte varianten, alsook over de consumptie van de nu populaire quinoa, couscous of bulgur. Iets
meer dan één op tien (10,9%) van de bevolking (3 tot 64 jaar) kiest minstens één keer per week voor
deze granen, gelijkaardig aan de consumptie van volkoren varianten van rijst en pasta, respectievelijk
10,5% en 16,1% (vergelijking met witte varianten: 47,6% voor rijst en 70,5% voor pasta).
De gemiddelde groentenconsumptie ligt sterk beneden de norm voor 15- tot 64-jarigen in België en is
in 2014 gedaald t.o.v. 2004 (gemiddeld 157 g per dag t.o.v. 167 g per dag). 96% van de 15- tot 64jarigen valt hiermee onder de richtlijn. Mannen consumeren per dag gemiddeld minder groenten dan
vrouwen. 22,1% van de bevolking (3 tot 64 jaar) eet dagelijks rauwe groenten, 5,2% eet dagelijks
groenten uit blik, en 31,3% van de bevolking eet dagelijks thuisbereide groenten.
Er is een duidelijk positieve evolutie bij de 19- tot 64-jarigen in Vlaanderen vast te stellen voor de
fruitinname over de evaluatieperiode van tien jaar. Toch behaalt en grote meerderheid van de
respondenten (>82%) de aanbeveling voor fruitinname nog steeds niet. De gemiddelde fruitinname
blijft ook duidelijk onder de 250 g/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek.
Zowel het prevalentiecijfer als de gemiddelde fruitinname in 2014 ligt over het algemeen hoger bij de
vrouwen ten opzichte van de mannen.
Er is een lichte stijging voor dagelijkse consumptie van vers fruit bij de 15- tot 64-jarigen in België (van
43,5% in 2004 naar 45,8% in 2014). Vrouwen geven vaker aan één of meerdere consumpties vers fruit
per dag te nemen dan mannen. Dagelijkse consumptie van vruchten- en groentesap stijgt licht (16,7%
in 2004 naar 18,4% in 2014), waarbij de 18- tot 39-jarigen het vaakst aangeven dit één of meerdere
keren per dag te gebruiken (19,5%).
Over het algemeen is de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij volwassenen
in Vlaanderen weinig geëvolueerd gedurende de tienjarige evaluatieperiode. De overgrote
meerderheid haalt de aanbeveling niet. In alle gevallen haalt minder dan 3% de aanbeveling. Voor de
gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten zien we eveneens weinig
evolutie, met uitzondering van de opmerkelijke stijging (+37,0%) in inname bij de 60- tot 64-jarige
vrouwen (van 138 g per dag naar 189 g per dag). De gemiddelde inname van melkproducten en
calciumverrijkte sojaproducten blijft in alle subgroepen ver onder de 450 g/dag aanbeveling van de
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
185/410
actieve voedingsdriehoek (deze varieert van 119 g per dag tot 189 g per dag, afhankelijk van de
subgroep).
Bekijkt men deze groep meer in detail voor de 15- tot 64-jarigen in België, dan blijkt onder meer dat de
gemiddelde consumptie kaas met 32 g per dag gelijkaardig is aan de gemiddelde consumptie in 2004
(30 g per dag). Dit ligt hoger dan de maximale norm van 20 g per dag. Dagelijkse consumptie van kaas
is gelijk gebleven tussen 2004 en 2014, vrouwen consumeren wel vaker dagelijks kaas dan mannen.
Algemeen is de frequentie van dagelijkse consumptie van yoghurt en verse kaas gedaald (23,5% in 2004
naar 19,7% in 2014). Dagelijkse consumptie ligt opmerkelijk lager bij mannen. Meer dan één op drie
van de bevolking in België (3 tot 64 jaar) consumeert dagelijks melk (36,7%).
Er is een lichte daling bij de 15- tot 64-jarigen in België op vlak van gemiddelde inname voor producten
van de groep ‘vlees, vis, eieren en vervangproducten’: van 159 g per dag in 2004 naar 149 g per dag in
2014. Mannen nemen meer in dan vrouwen waardoor zowel mannen als vrouwen dus meer eiwitrijke
producten innemen dan de aanbevolen norm van 100 g per dag.
Het merendeel bestaat hiervan uit de consumptie van vlees en vleesbereidingen: in 2014 bedroeg deze
114 g per dag. Mannen consumeren hierbij meer vlees en vleesbereidingen dan vrouwen. Een
aanbeveling van maximum 500 g vlees per week komt overeen met 71 g per dag, we scoren hier dus
boven. Bewerkte vleeswaren worden bij de bevolking (3 tot 64 jaar) op frequentere basis geconsumeerd
dan vers vlees: de som van percentages van de bevolking dat dagelijkse consumptie van de
verschillende categorieën vers vlees (rund, varken, gevogelte, paard, konijn, slachtafval en bereidingen
op basis van vlees) aangeeft komt op 9,2%, voor bewerkte vleeswaren (magere en vette charcuterie) is
dit 15,9%.
De gemiddelde inname van vis, bereidingen op basis van vis en zeevruchten bij de 15- tot 64-jarigen in
België is, met 25 g per dag, ongeveer gelijk gebleven aan 2004 (24 g per dag). Mannen consumeren
gemiddeld meer dan vrouwen. De aanbeveling om twee keer per week 100 g vis te eten komt overeen
met een dagelijkse gemiddelde inname van 29 g, wat we niet halen. Op vlak van frequentie wordt er
een onderscheid gemaakt tussen verse vis (minstens éénmaal per week geconsumeerd door 54,6% van
de bevolking van 3 tot 64 jaar), gerookte vis (minstens éénmaal per week geconsumeerd door 20,0%
van de bevolking van 3 tot 64 jaar) en zeevruchten (minstens éénmaal per week geconsumeerd door
6,2% van de bevolking van 3 tot 64 jaar). 7,2% van de bevolking (3 tot 64 jaar) geeft aan nooit verse vis
te consumeren.
De gemiddelde consumptie eieren bij 15- tot 64-jarigen in België is met 11 g per dag hetzelfde gebleven
in 2014 t.o.v. 2004. 59,0% van de bevolking geeft aan minstens éénmaal per week eieren te
consumeren, een lichte stijging t.o.v. de 58,4% die dit in 2004 aangaf.
Vegetarische vervangproducten worden door de 15- tot 64-jarigen in België gemiddeld voor 4 g per dag
genomen. De aanbeveling om minstens één keer per week 100 g van een vegetarisch alternatief te
consumeren komt overeen met 14 g per dag. Van de bevolking tussen 15 en 64 jaar in België geeft in
2014 76,6% (2004: 76,0%) aan nooit vegetarische vervangproducten en 18,3% (2004: 11,4%) aan nooit
peulvruchten te consumeren.
De gemiddelde inname noten en zaden is met amper 3 g per dag erg laag bij de 15- tot 64-jarigen in
België. Slechts 2,3% van de bevolking geeft aan dagelijks noten te consumeren (gelijkaardig in 2004:
2,1%), voor zaden is dit 2,9% (2,2% in 2004). Er dient opgemerkt te worden dat in 2004 door 35,3% van
de bevolking aangegeven werd nooit noten te consumeren, waar dit in 2014 nog slechts 13,8% was.
Ook voor zaden geven minder mensen aan deze nooit te consumeren, van 58,9% in 2004 naar 49,1% in
2014.
Er is een daling van 19 g per dag in 2004 naar 27 g per dag in 2014 voor gemiddelde inname van smeeren bereidingsvetten bij de 15- tot 64-jarigen in België. Mannen gebruiken meer smeer- en
bereidingsvetten dan vrouwen.
Bij de bevolking (tussen 3 en 64 jaar) blijkt dat om te koken even frequent gebruik wordt gemaakt van
margarine of minarine (31,4% van de bevolking geeft dit aan dagelijks te gebruiken) en olie (31,3% van
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
186/410
de bevolking geeft aan dit dagelijks te gebruiken). Verschillend hier is dat slechts 6,4% van de bevolking
aangeeft nooit olie te gebruiken voor het koken, waar dit voor margarine en minarine 30,3% is. Boter
of reuzel wordt door 17,7% van de bevolking dagelijks gebruikt om te koken, net zoals voor margarine
en minarine geeft 30,4% van de bevolking aan nooit boter of reuzel te gebruiken om te koken.
In totaal neemt de 15- tot 64-jarige in België gemiddeld 674 kcal (of 568 g) per dag op uit de restgroep
(alcoholische dranken inbegrepen). Dit is weliswaar een daling t.o.v. 2004 (waar dit nog 730 kcal (630
g) per dag was) maar blijft te hoog boven de maximale norm voor producten uit de restgroep, met
inbegrip van alcohol, van 250 kcal voor volwassenen. Mannen nemen hierbij duidelijk meer op dan
vrouwen.
De gemiddelde inname van gesuikerde dranken is licht gedaald t.o.v. 2004, maar blijft nog steeds veel
te hoog. Gemiddeld consumeren we 150 g gesuikerde frisdrank (177 g in 2004). Het dagelijks gebruik
van gesuikerde frisdranken ligt bij volwassenen het hoogst in de groep van 18 tot 39 jaar in België waar
21,5% dagelijks één of meerdere consumpties neemt. Mannen drinken opvallend meer gesuikerde
frisdranken dan vrouwen (zowel op vlak van frequentie als gemiddelde hoeveelheid).
Gemiddeld wordt 42 g koek en cake gegeten per dag bij de 15- tot 64-jarigen in België, van zoetwaren
en chocolade wordt gemiddeld 226 g per dag gegeten. Van hartige en gefrituurde snacks eten mannen
bijna dubbel zoveel dan vrouwen, met gemiddeld 32 g per dag voor de bevolking tussen 15 en 64 jaar.
Van sauzen tenslotte wordt gemiddeld 29 g per dag geconsumeerd, opnieuw bijna dubbel zoveel door
mannen als door vrouwen.
Als slot nog enkele opvallende cijfers uit de restgroep:





Plantaardige drankjes op basis van rijst, noten of granen worden slechts door 3,3% van de
Belgische bevolking (3 tot 64 jaar) minstens éénmaal per week gedronken
Chips wordt door 41,1% van de Belgische bevolking (3 tot 64 jaar) éénmaal per week
geconsumeerd. Dagelijks wordt gemiddeld door 1,4% van de bevolking aangegeven chips te
consumeren
Snoep en chocolade wordt door 16,8% van de Belgische bevolking (15 tot 64 jaar) dagelijks
geconsumeerd
Droge koeken en cake worden door 12,1% van de Belgische bevolking (15 tot 64 jaar) dagelijks
geconsumeerd
Meer dan de helft (53,8%) van de Belgische bevolking (3 tot 64 jaar) eet minstens éénmaal per
week frieten
3.9.5.3 Maaltijdpatroon
Gegevens over het maaltijdpatroon van volwassenen zijn te vinden in de Voedselconsumptiepeiling
van 2014 (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015) en voor het ontbijt ook in de Gezondheidsenquête 2013.
Ontbijt
In de periode 2004-2013 is volgens de Gezondheidsenquête het aandeel volwassenen dat dagelijks
ontbijt stabiel gebleven in het Vlaamse Gewest (75,2% in 2004 tegenover 75,8% in 2013). Bij mannen
(71,9%) ligt het aandeel dat dagelijks ontbijt iets lager dan bij vrouwen (79,7%) in 2013. In de groep
van 18 tot 24 jaar wordt het minst vaak ontbeten: 63,7% ontbijt dagelijks (Gisle & Demarest, 2014).
Meer details rond de evolutie van 2004 en 2013 zijn te vinden op de figuur in bijlage.
Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat het percentage dat regelmatig ontbijt (= minstens 5 dagen
per week) in België in de categorie 18-34 jaar met 69% redelijk in lijn ligt met het percentage bij
adolescenten, en daarna opnieuw toeneemt tot 79,3% bij 35-50-jarigen en 83,4% bij 51-64-jarigen. Het
percentage dat minder dan 1 dag per week een ontbijt neemt, is hoger bij volwassenen dan bij <18jarigen en bedraagt 12,2% bij 18-34 jaar; 11,3% bij 35-50 jaar en 9,1% bij 51-64 jaar (Bel, Lebacq, Ost,
& Teppers, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
187/410
Middagmaal en avondmaal
De Voedselconsumptiepeiling geeft aan dat in België 86,2% van de 18-34-jarigen, zo’n 80% van de 3550-jarigen en bijna 90% van de 51-64-jarigen dagelijks een middagmaal consumeert. Het aandeel dat
dagelijks een avondmaal neemt, bedraagt in elk van de drie groepen zo’n 93 à 95% (Bel, Lebacq, Ost,
& Teppers, 2015).
Regelmatig eetpatroon
Het aandeel Belgische jongvolwassenen (18-34 jaar) met een regelmatig eetpatroon is vergelijkbaar
aan dat bij adolescenten: 64,5% neemt minstens 5 dagen per week zowel een ontbijt, een middagmaal
als een avondmaal. Na die leeftijd neemt het percentage toe: bij 35-50-jarigen heeft 71,9% een
regelmatig eetpatroon, bij 51-64-jarigen is dit 78,4%.
3.9.5.4 Plaats van de maaltijdconsumptie
Uit de Voedselconsumptiepeiling (Ost C. , 2015) blijkt dat in België van alle leeftijdsgroepen de 18 tot
34-jarigen het ontbijt het minst frequent thuis consumeren, namelijk in 80,8% van de gevallen. In de
groep van 35 tot 50 jaar is dit 85,1% en in de groep van 51 tot 64 jaar 96,8%. De groep van 18 tot 34
jaar ontbijt vaker onderweg (6%) of op school/werk (8,4%); de groep van 35 tot 50 jaar vaker op het
werk (11,1%).
3.9.5.5 Conclusie
Net zoals bij kinderen en jongeren scoren vrouwen beter dan mannen op vlak van inname van
voedingsmiddelen. Een hoger aandeel vrouwen voldoet aan de inname van de aanbevolen dagelijkse
hoeveelheid fruit, groeten en water. Ook drinken vrouwen minder frisdrank. Voor snacks is er echter
geen duidelijk verschil merkbaar tussen mannen en vrouwen.
De leeftijdsgroep van 18-24 jaar is daarnaast een bijkomende aandachtsgroep in vergelijking met de
andere leeftijdscategorieën. Zo stelt men binnen deze leeftijdsgroep onder meer een terugval vast op
vlak van gezonde voedingsgewoonten zijn: men eet minder dagelijks groenten en fruit, minder
regelmatig eetpatroon, etc. Het aandeel van de volwassenen dat dagelijks 1 liter water drinkt neemt
vanaf 45 jaar ook sterk af naarmate de leeftijd verder toeneemt. De leeftijdsgroep van 18 tot 34 jaar
heeft verder het minst regelmatige eetpatroon.
Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016)
Net zoals bij kleuters en adolescenten is er een sterk positieve evolutie bij de volwassenen in Vlaanderen
voor de watergroep. De gemiddelde groentenconsumptie is gedaald in vergelijking met 2004 en blijft
sterk beneden de norm liggen. Bij volwassenen is opnieuw zoals bij kleuters een positieve evolutie
waarneembaar voor de fruitinname. De minder positieve evolutie zoals die bestaat bij adolescenten,
trekt zich dus niet door tot bij de volwassenen. Op vlak van melkproducten en calciumverrijkte
sojaproducten is de situatie minder erg als bij kleuters en adolescenten, al blijft er weinig beterschap
merkbaar. Hoewel er een daling is van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep,
blijft de hoeveelheid te hoog boven de maximale norm liggen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
188/410
3.9.6 Ouderen
3.9.6.1 Inleiding
Voor ouderen (vanaf 65 jaar) in het Vlaamse Gewest worden cijfers gebruikt uit de
Gezondheidsenquête in 2013.
3.9.6.2 Inname voedingsmiddelen
De inname van voedingsmiddelen bij ouderen is opgenomen op Figuur 155. Hieruit blijkt in eerste
instantie dat er een onderscheid dient te worden gemaakt tussen 65- tot 74-jarigen en 75-plussers.
Onder meer bij het aandeel dat de dagelijkse hoeveel water drinkt is er een sterk verschil tussen beide
leeftijdsgroepen. Waar het aandeel van de 65- tot 74-jarigen (23,7%) nog in lijn ligt met het aandeel
van de algemene bevolking in het Vlaamse Gewest (26,4%), valt dit sterk terug voor de 75-plussers
(10,8%). Een analoge vaststelling is merkbaar voor het aandeel dat dagelijks de dagelijkse hoeveelheid
groenten consumeert (Gisle & Demarest, 2014).
In vergelijking met de algemene bevolking scoren de 65- tot 74-jarigen een stuk beter betreffende de
consumptie van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid fruit. Ook zijn er bij de ouderen meer dan de
helft minder die dagelijkse gezoete drank (frisdrank) opdrinken (Gisle & Demarest, 2014).
39,2%
40,5%
41,4%
Dagelijkse consumptie snacks
12,7%
10,6%
Dagelijkse consumptie frisdrank
23,8%
61,1%
60,9%
63,5%
Dagelijkse consumptie melkproducten en
calciumverrijkte plantaardige producten
10,8%
Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid water
23,7%
26,4%
29,7%
Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid groenten
41,5%
38,4%
31,0%
Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid fruit
29,3%
0%
75+j
10%
65-74j
20%
30%
40%
41,7%
50%
60%
70%
Algemene bevolking
Figuur 155. Aandeel van de ouderen in vergelijking met de algemene bevolking in het Vlaams Gewest in 2013 met de
dagelijkse inname van voedingsmiddelen op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.9.6.3 Maaltijdpatroon
Ouderen scoren volgens de Gezondheidsenquête beter dan de algemene bevolking in het Vlaamse
Gewest op vlak van dagelijks ontbijten. Bij de 65- tot 74-jarigen en 75-plussers ontbijten respectievelijk
88,2% en 96,1% (Gisle & Demarest, 2014).
3.9.6.4 Conclusie
Aandacht is vereist voor de dagelijkse consumptie van 1 liter water voor de leeftijdsgroep vanaf 75
jaar. Dit valt immers sterk terug ten opzichte van het aandeel bij de algemene bevolking. Ook de
dagelijkse consumptie groenten valt in vergelijking met de algemene cijfers in Vlaanderen sterk terug
voor de 65-plussers.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
189/410
3.9.7 Socio-economische status
3.9.7.1 Inleiding
Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de
‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede
aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve
aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere
socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te
bespreken doelgroep in deze sectie.
Om deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met een verschillende socioeconomische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als
belangrijkste indicator.
Voor de beschrijving naargelang socio-economische status wordt beroep gedaan op de
Gezondheidsenquête en de Voedselconsumptiepeiling.
3.9.7.2 Inname voedingsmiddelen
De inname van voedingsmiddelen bij de algemene bevolking volgens opleidingsniveau in het Vlaamse
Gewest is opgenomen op Figuur 156. Uit deze figuur blijkt dat er voor vele elementen een verband
bestaat tussen het opleidingsniveau en de inname van voedingsmiddelen.
De verschillen in de cijfers van dagelijkse fruitconsumptie wijzen erop dat bij de hoger opgeleiden in
het Vlaamse Gewest het aandeel dat de dagelijks aanbevolen hoeveelheid fruit eet hoger ligt dan bij
lager opgeleiden. Daarnaast is bij de hoger opgeleide categorie ook het aandeel dat dagelijks de
aanbevolen hoeveelheid groenten eet (45,1%) beduidend hoger dan bij de lager opgeleiden
(gemiddeld ongeveer 32%). Voor de consumptie van water ligt het aandeel dat dagelijks de aanbevolen
hoeveelheid water drinkt hoger bij de hoger opgeleiden (Gisle & Demarest, 2014).
Het verband geldt bovendien niet enkel voor de gezonde voedingsmiddelen. Zo is het aandeel van
dagelijkse consumptie van frisdrank ook lager bij hoger opgeleiden dan bij lager opgeleiden. Voor
snacks zijn de verschillen minder duidelijk tussen de opleidingsniveaus. Enkel voor het
opleidingsniveau ‘lager / geen diploma’ ligt het aandeel dat dagelijks zoete of zoute snacks consumeert
beduidend lager dan bij de overige opleidingsniveaus (Gisle & Demarest, 2014).
3.9.7.3 Maaltijdpatroon
Het opleidingsniveau lijkt op basis van de Gezondheidsenquête geen significante verschillen op te
leveren in het aandeel dat dagelijks ontbijt (Gisle & Demarest, 2014).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
190/410
41,7%
44,2%
42,0%
Ongezond
Dagelijkse consumptie snacks
28,5%
18,1%
31,3%
26,0%
21,2%
Dagelijkse consumptie frisdrank
67,3%
62,4%
57,0%
53,4%
Dagelijkse consumptie melkproducten en
calciumverrijkte plantaardige producten
29,8%
26,1%
19,4%
19,8%
Gezond
Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid water
Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid groenten
33,7%
33,6%
29,5%
Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid fruit
33,3%
25,8%
23,3%
30,7%
0%
Hoger Onderwijs
Hoger secundair
10%
20%
30%
Lager secundair
40%
45,1%
50%
60%
70%
80%
Lager / geen diploma
Figuur 156. Aandeel van algemene bevolking volgens opleidingsniveau in het Vlaams Gewest in 2013 met de dagelijkse
inname van voedingsmiddelen op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.9.7.4 Conclusie
Voor de dagelijkse consumptie van fruit, groenten, water en melkproducten is er een verband met het
opleidingsniveau. De lagere opleidingsniveaus halen typisch minder vaak de dagelijkse consumptie van
de aanbevolen hoeveelheden in vergelijking met de hogere opleidingsniveaus. Voor ongezonde
voeding lijken de laagste opleidingsniveaus ook vaker dagelijks frisdrank te drinken.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
191/410
3.9.8 Conclusie
Algemeen kan men stellen dat de voedingsgewoonten van de gemiddelde Vlaming nog verre van ideaal
zijn.
Na een goede start nemen de gezonde voedingsgewoonten reeds af vanaf de peuterleeftijd en
verslechtert dit geleidelijk aan verder tot op jongvolwassen leeftijd (18-24 jaar). Dit is vooral te meten
aan een dalende consumptie van groenten, fruit en water en een toename in het gebruik van
gesuikerde dranken en snoep en koeken.
De gezonde voedingsgewoonten nemen vanaf 25 jaar opnieuw (voorzichtig) toe. De dagelijkse
consumptie van frisdrank valt ook terug naarmate de leeftijd verder toeneemt. De consumptie van
snacks blijft echter constant ongeacht de leeftijd, met als uitzondering een piek voor de leeftijdsgroep
van 18 tot 24 jaar. Op oudere leeftijd (64+ jaar) vormt de dalende inname van gezonde
voedingsmiddelen zoals groenten en water wel opnieuw een belangrijk aandachtspunt.
Een internationale vergelijking voor 15-jarige jongens en meisjes leert dat België onder het gemiddelde
scoort op vlak van dagelijkse consumptiefruit en boven het gemiddelde op vlak van dagelijkse
consumptie zoetigheden en frisdranken. Op vlak van dagelijkse consumptie groenten scoort
Vlaanderen dan wel weer erg goed binnen deze groep van jongeren.
Een positieve noot is dat de Vlaming een vrij regelmatig maaltijdpatroon heeft. Alweer zijn het echter
de adolescenten en jongvolwassenen die opvallend minder goed scoren, vooral op het vlak van
ontbijten.
De thuiscontext blijft ook de belangrijkste plaats voor het nuttigen van de hoofdmaaltijden. De groep
van jongvolwassenen eet het vaakst buitenshuis21.
De socio-economische status speelt een rol bij de voedingsgewoonten doorheen alle leeftijdsgroepen.
De lagere opleidingsniveaus halen typisch minder vaak de dagelijkse consumptie van de aanbevolen
hoeveelheden in vergelijking met de hogere opleidingsniveaus. Voor ongezonde voeding lijken de
laagste opleidingsniveaus ook vaker dagelijks frisdrank te drinken. Mensen met het hoogste
opleidingsniveau nemen ook vaker hun maaltijden op vaste tijdstippen dan mensen die lager
geschoold zijn.
Tot slot zien we bij jongeren en volwassenen ook duidelijke verschillen naargelang het geslacht:
meisjes en vrouwen doen het qua voedingsgewoonten en regelmaat in het maaltijdpatroon beter dan
jongens en mannen. Een hoger aandeel vrouwen voldoet aan de inname van de aanbevolen dagelijkse
hoeveelheid fruit, groeten en water. Ook drinken vrouwen minder frisdrank. Voor snacks is er echter
geen duidelijk verschil merkbaar tussen mannen en vrouwen.
21
Definitie buitenshuis eten: alle voedsel die buitenshuis geconsumeerd wordt, ongeacht of deze thuis werd bereid
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
192/410
3.10 BEWEGING
3.10.1 Inleiding
In dit deel beschrijven we de fysieke activiteit waarbij een onderscheid wordt gemaakt volgens de
bewegingsintensiteit (lichte intensiteit vs. matige tot zware intensiteit) en de domeinen / context
waarin de lichamelijke activiteit wordt uitgevoerd.
Per leeftijdscategorie worden deze aspecten beschreven. Niet voor alle leeftijdscategorieën zijn cijfers
beschikbaar over al deze aspecten. Ten slotte is er aandacht voor de socio-economische status en het
verband met de fysieke activiteit.
Op het einde van dit deel worden conclusies gegeven over deze aspecten van beweging over de
leeftijdsgroepen heen.
Welke bronnen er per levensfase of sectie worden gebruikt, wordt toegelicht in de inleiding van elke
respectievelijke sectie.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
193/410
3.10.2 Kleuters
3.10.2.1 Inleiding
Voor kleuters zijn cijfers opgenomen uit de Voedselconsumptiepeiling.
3.10.2.2 Richtlijnen
In de richtlijnen van de WGO zijn kinderen jonger dan 5 jaar nog niet opgenomen. De algemeen
aanvaarde internationale aanbeveling is dat kleuters minimum 3 uur per dag zouden moeten bewegen
aan een lichte, matige en/of zware intensiteit. Anno 2014 doet volgens de Voedselconsumptiepeiling
in België 96,2% van de 3- tot 5-jarigen minimum drie uur licht, matig of zwaar intensieve lichamelijke
activiteiten per dag. Er is geen significant verschil naar geslacht (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers,
2016).
3.10.2.3 Licht intensieve bewegingsactiviteit
Kinderen van 3 tot 5 jaar in België spenderen volgens de Voedselconsumptiepeiling gemiddeld 5 uur
en 8 minuten per dag aan het uitvoeren van licht intensieve lichamelijke activiteiten. De gemiddelde
tijd lijkt wel licht hoger te liggen bij jongens dan bij meisjes van 3 tot 5 jaar (Bel, De Ridder, Lebacq,
Ost, & Teppers, 2016).
Bekeken op het totaal van 3 tot 9 jaar, is het belang van deze activiteiten gelijkaardig tijdens de week
en in het weekend. Er is ook geen significant verschil naar opleidingsniveau van het gezin. Kinderen
hebben wel significant meer licht intensieve lichamelijke beweging in de zomer dan in winter (Bel, De
Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
3.10.2.4 Matig tot zwaar intensieve bewegingsactiviteit
Kinderen van 3 tot 5 jaar in België spenderen volgens de Voedselconsumptiepeiling gemiddeld 57
minuten per dag aan het uitvoeren van matig intensieve (zoals stappen) tot zwaar intensieve (zoals
lopen) lichamelijke activiteiten. De gemiddelde tijd ligt hoger bij jongens dan bij meisjes van 3-5 jaar
(Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Bekeken op het totaal van 3 tot 9 jaar, is het belang van deze activiteiten opnieuw gelijkaardig tijdens
de week en in het weekend en is er geen significant verschil naargelang het opleidingsniveau van het
gezin. De gemiddelde tijd is significant hoger in de lente dan in herfst/winter (Bel, De Ridder, Lebacq,
Ost, & Teppers, 2016).
3.10.2.5 Domeinen van lichamelijke activiteit
Er worden in de Voedselconsumptiepeiling drie domeinen van lichamelijke activiteit onderscheiden
binnen deze leeftijdsgroep (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016):



Actief transport naar school. Van de Belgische kleuters (3 tot 5 jaar) maakt 49% gebruik van
actief transport naar school. Deze groep besteedt hieraan per week gemiddeld 1 uur en 47,5
minuten.
Lidmaatschap van een sportclub. Van de Belgische kleuters (3 tot 5 jaar) is 44% lid van een
sportclub. Deze groep besteedt hieraan per week gemiddeld 1 uur en 37 minuten.
Actief buiten spelen. In de week speelt 79% van de Belgische kleuters (3 tot 5 jaar) actief
buiten; in het weekend is dit 82%. Deze groep besteedt hieraan gemiddeld respectievelijk 2
uur en 37 minuten per dag (week) en 3 uur en 55 minuten per dag (weekend).
3.10.2.6 Conclusie
Kleuters (3 tot 5 jaar) voldoen nog gemakkelijk aan de algemeen aanvaarde internationale aanbeveling
voor voldoende lichaamsbeweging. Buiten spelen is hierbij de belangrijkste activiteit, maar ook de helft
maakt gebruik van actief transport naar school en is lid van een sportclub.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
194/410
3.10.3 Kinderen en jongeren
3.10.3.1 Inleiding
Voor kinderen en jongeren vanaf 6 tot en met 17 jaar zijn cijfers beschikbaar uit twee bronnen: de
HBSC-studie en de Voedselconsumptiepeiling.
3.10.3.2 Richtlijnen
Voor kinderen en jongeren vanaf 6 jaar beveelt de WGO een minimum van 60 minuten matig tot zwaar
intensieve lichamelijke activiteiten per dag aan.
Anno 2014 voldoet hieraan volgens de Voedselconsumptiepeiling in België slechts 6,5% van de
kinderen van 6 tot 9 jaar. Het percentage is significant hoger bij jongens (11,3%) dan bij meisjes (1,6%).
Op dagen waarop er lichamelijke activiteit is, is er in 45,5% van de gevallen wel minstens een uur
matig/sterk intensieve beweging (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Van de Belgische kinderen en jongeren (zowel de groep van 10 tot 13 jaar als de groep van 14 tot 17
jaar) voldoet amper 2,4%. Bij jongens van 10 tot 17 jaar is dit 4,2%, terwijl bij meisjes slechts 0,5%
voldoet. Op dagen waarop er lichamelijke activiteit is, is dit in 29,4% van de gevallen wel minstens een
uur matig/sterk intensieve beweging (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
3.10.3.3 Licht intensieve bewegingsactiviteit
In België spenderen kinderen van 6 tot 9 jaar volgens de Voedselconsumptiepeiling gemiddeld 4 uur
en 32 minuten per dag aan het uitvoeren van licht intensieve lichamelijke activiteiten. Bekeken op het
totaal van 3 tot 9 jaar, is het belang van deze activiteiten gelijkaardig tijdens de week en in het
weekend. Kinderen hebben wel significant meer licht intensieve lichamelijke beweging in de zomer
dan in winter (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
In België spenderen kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) volgens de Voedselconsumptiepeiling
gemiddeld 3 uur en 21 minuten per dag aan het uitvoeren van licht intensieve lichamelijke activiteiten
(zoals de afwas doen). De gemiddelde tijd die wordt gespendeerd aan dit soort activiteiten neemt af
met de leeftijd: waar kinderen van 10 tot 13 jaar nog 3 uur en 42 minuten per dag licht intensief
bewegen, is dit bij jongeren van 14 tot 17 jaar nog maar gemiddeld 3 uur en 1 minuut per dag (Bel, De
Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Het activiteitsniveau is volgens de Voedselconsumptiepeiling significant hoger tijdens het weekend
dan tijdens de week (respectievelijk 26,5% en 25,8% van de dag). Ook voeren jongens significant meer
licht intensieve lichamelijke activiteiten uit dan meisjes (3 uur en 28 minuten tegenover. 3 uur en 14
minuten per dag), een verschil dat zowel merkbaar is bij 10- tot 13-jarigen als bij 14- tot 17-jarigen.
Het uitvoeren van licht intensieve lichamelijke activiteiten verschilt ook naargelang het seizoen:
kinderen en jongeren vertonen significant meer licht intensieve lichamelijke activiteit in de lente dan
in de winter (gemiddeld 3 uur en 31 tegenover 3 uur en 13 minuten per dag) (Bel, De Ridder, Lebacq,
Ost, & Teppers, 2016).
3.10.3.4 Matig tot zwaar intensieve bewegingsactiviteit
Voedselconsumptiepeiling
In België spenderen kinderen van 6 tot 9 jaar volgens de Voedselconsumptiepeiling gemiddeld 62
minuten per dag aan het uitvoeren van matig intensieve (zoals stappen) tot zwaar intensieve (zoals
basketbal) lichamelijke activiteiten. De gemiddelde tijd is hoger bij jongens dan bij meisjes (Bel, De
Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
195/410
In België spenderen volgens de Voedselconsumptiepeiling kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar)
gemiddeld 48 minuten matig tot zwaar intensieve lichamelijke activiteiten per dag. Er is geen verschil
tussen de 10- tot 13-jarigen en de 14- tot 17-jarigen. De gemiddelde tijd is hoger bij jongens (56
minuten per dag) dan bij meisjes (41 minuten per dag) en is merkbaar bij zowel de 10- tot 13-jarigen
als bij 14- tot 17-jarigen. Het aandeel is wat hoger op weekdagen dan op weekenddagen (6,3% vs. 5,8%
van de wakkere tijd). Er is geen verschil volgens opleidingsniveau of seizoen (Bel, De Ridder, Lebacq,
Ost, & Teppers, 2016).
HBSC
Internationaal vergeleken scoort Vlaanderen op basis van de HBSC-studie onder het HBSC-gemiddelde
inzake het aandeel jongeren dat minstens 1 uur per dag matig intensief beweegt. Bekijkt men de
evolutie op basis van deze HBSC-studie dan stelt men een status quo vast voor 11-jarige jongens en
meisjes tussen 2006 en 2014. Ook bij de 15-jarige jongens blijft het aandeel dat minstens 1 uur per dag
matig intensief beweegt constant tussen 2006 en 2014. Hierdoor is het extra opvallend dat het aandeel
bij de 15-jarige meisjes wel daalde, en zelfs bijna halveerde zoals te zien is op Figuur 157 (World Health
Organization, 2016). Meer figuren zijn terug te vinden in bijlage.
Matig intsensief bewegen (%)
In tegenstelling tot het matig intensief bewegen in de HBSC-studie scoren de Vlaamse jongeren, zowel
meisjes als jongens, op het minstens 2 uur zwaar intensief bewegen per week beter dan het HBSCgemiddelde. Zowel bij de 11-jarigen als de 15-jarigen is een stijging merkbaar van het aandeel dat
minstens 2 uur per week hoog intensief beweegt, terwijl het HBSC-gemiddelde daalt (World Health
Organization, 2016).
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Vlaanderen
HBSC
Nederland
gemiddelde
Frankrijk
Duitsland
Vlaanderen
HBSC
Nederland
gemiddelde
Jongens
Frankrijk
Duitsland
Meisjes
2006
17%
20%
18%
14%
16%
11%
12%
15%
5%
10%
2014
17%
21%
22%
14%
16%
6%
11%
12%
6%
9%
Figuur 157. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 15-jarigen dat minstens 1 uur per dag matig intensief beweegt
voor de periode 2006 en de periode 2014 (World Health Organization, 2016).
3.10.3.5 Domeinen van lichamelijke activiteit
Er worden drie domeinen van lichamelijke activiteit onderscheiden bij 6- tot 9-jarigen (Bel, De Ridder,
Lebacq, Ost, & Teppers, 2016):



Actief transport naar school. Zo een 47% van de Belgische kinderen van 6 tot 9 jaar maakt
gebruik van actief transport naar school. Deze groep besteedt hieraan per week gemiddeld 1
uur en 34 minuten.
Lidmaatschap van een sportclub. Van de Belgische kinderen van 6 tot 9 jaar is 65% lid van een
sportclub. Deze groep besteedt hieraan per week gemiddeld 2 uur en 45 minuten.
Actief buiten spelen. In de week speelt zo’n 80% van de Belgische kinderen van 6-9 jaar actief
buiten, in het weekend is dit 83%. Deze groep besteedt hieraan gemiddeld respectievelijk 2
uur en 15 minuten per dag (week) en 3 uur en 51 minuten per dag (weekend).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
196/410
3.10.3.6 Conclusie
De groep van 6 tot 17 jaar heeft onvoldoende lichaamsbeweging; de leeftijdsspecifieke WGO-richtlijn
van 1 uur per dag matig tot sterk intensieve lichaamsbeweging wordt hier niet gehaald:


Bij de groep van 6-9 jaar voldoet slechts 6,5%. Op dagen waarop er lichamelijke activiteit is, is
er in 45,5% van de gevallen wel minstens een uur matig/zwaar intensieve beweging.
Bij de groepen van 10-13 en 14-17 jaar voldoet slechts 2,4%. Op dagen waarop er lichamelijke
activiteit is, is er in 29,4% van de gevallen wel minstens een uur matig/zwaar intensieve
beweging.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
197/410
3.10.4 Volwassenen
3.10.4.1 Inleiding
Voor volwassenen (18 jaar tot en met 64 jaar) worden cijfers gebruikt uit de Gezondheidsenquête.
Cijfers voor volwassenen uit de VCP werden in dit luik niet opgenomen aangezien er door experten
vragen worden gesteld bij de gehanteerde methodiek. Om een internationale vergelijking mogelijk te
maken, wordt ook beroep gedaan op de Eurobarometer ‘Sport and Physical Activity’. Hierbij dient wel
opgemerkt te worden dat de bevraagden uit deze Eurobarometer 15 jaar of ouder moesten zijn. De
resultaten bevatten dus ook de ouderen en bevraagden vanuit de leeftijdsgroep 15 tot 17 jaar.
3.10.4.2 Richtlijnen
Voor volwassenen (18 tot 65 jaar) heeft de WGO twee richtlijnen in kader van fysieke activiteit: de
activiteitsaanbeveling en de gezondheidsbevorderende norm. De activiteitsaanbeveling betekent dat
volwassenen minstens 150 minuten per week aan matige intensiteit of 75 minuten per week aan zware
intensiteit of een equivalente combinatie van matige- en zware intensiteit zouden moeten bewegen.
Voorts spreekt men van de gezondheidsbevorderende norm als er minimum 300 minuten per week
matig intensief of minimum 150 minuten per week zwaar intensief of een equivalente combinatie van
matig- en zwaar intensief wordt bewogen (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Daarnaast wordt voor volwassenen (18 tot 65 jaar) aanbevolen om 10.000 stappen per dag zetten (De
Cocker, 2009), (Van Acker R. , 2012), (VIGeZ, 2012). Voor elke 10 minuten die ze fietsen of zwemmen
(i.e. activiteiten zonder stappenpatroon) kunnen 1500 stappen extra worden geteld (Miller, Brown, &
Tudor-Locke, 2006).
3.10.4.3 Matige lichamelijke activiteit
Verdeling bevraagden (%)
Eurobarometer
De voornaamste reden om de resultaten uit deze studie op te nemen is om België te kunnen plaatsen
ten opzichte van andere landen in Europa en is niet zozeer gefocust op de vergelijking van de
percentages met nationale bevragingen zoals de Voedselconsumptiepeiling. Uit deze barometer blijkt
dat er in 2013 in België in vergelijking met het Europees gemiddelde meer mensen zijn die in de week
voor de bevraging minstens één dag een matige lichamelijke activiteit hebben uitgevoerd. Kijkt men
enkel naar diegenen die aangaven minstens één dag in de week voor de bevraging een matige
lichamelijke activiteit te hebben uitgevoerd, dan blijken er in België in vergelijking met het Europees
gemiddelde meer te zijn in de categorie onder de dertig minuten tijdsbesteding per dag waarop een
matige lichamelijke activiteit plaatsvond (European Commission, 2014).
50%
40%
44%
32%
30%
37%
30%
31%
35%
30%
25%
38%
24%
20%
16%18%
19%18%
61-90 min
90+min
10%
0%
Niet
1 tot 3 dagen 4 tot 7 dagen
Aantal dagen MPA in afgelopen 7 dagen
0-30 min
31-60 min
Gemiddelde tijdsbesteding per dag waarop MPA plaatsvond
België
EU28
Figuur 158. Vergelijking van België met het Europees gemiddelde voor matige fysieke activiteiten (MPA) op basis van de
Eurobarometer. De cijfers voor de gemiddelde tijdsbesteding per dag waarop MPA plaatsvond zijn enkel voor diegenen
die aangaven in de week voor de bevraging minstens één dag een matige lichamelijke activiteit te hebben uitgevoerd
(European Commission, 2014).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
198/410
3.10.4.4 Zware lichamelijke activiteit
Eurobarometer
De voornaamste reden om de resultaten uit deze studie op te nemen is om België te kunnen plaatsen
ten opzichte van andere landen in Europa en is niet zozeer gefocust op de vergelijking van de
percentages met nationale bevragingen zoals de Voedselconsumptiepeiling. Uit deze barometer blijkt
dat België in 2013 op vlak van zware lichamelijke activiteit erg dicht bij het Europees gemiddelde ligt
en dit zowel op vlak van het aantal dagen zware lichamelijke activiteit in de week voor de bevraging,
als de gemiddelde tijdsbesteding per dag waarop een zware lichamelijke activiteit plaatsvond.
(European Commission, 2014). De figuur is opgenomen in de bijlage.
3.10.4.5 Matige tot zware lichamelijke activiteit
Aandeel met minstens 30 minuten
MPA of VPA (%)
Gezondheidsenquête
Op basis van de Gezondheidsenquête blijkt 43,1% van de volwassenen (18 tot 64 jaar) minstens 30
minuten per dag aan matige of zware fysieke activiteit te doen, zoals te zien op Figuur 159. Bij mannen
(55,2%) ligt dit beduidend hoger dan bij vrouwen (30,7%). Kijkt men naar de evolutie dan stelt men
vast dat voor de meeste leeftijdsgroepen het aandeel constant bleef in 2013 ten opzichte van 2004.
Voor 55- tot 64-jarigen is dit aandeel lichtjes gedaald, terwijl bij de 18- tot 24-jarigen het aandeel is
toegenomen. Het verschil tussen mannen en vrouwen is toegenomen tussen 2004 en 2013 (Gisle &
Demarest, 2014).
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Vlaams
Gewest
Mannen
2004
42,7%
51,6%
2008
48,2%
2013
43,1%
Vrouwen
18-24j
25-34j
33,8%
47,1%
41,7%
60,2%
36,5%
54,3%
51,0%
55,2%
30,7%
56,5%
43,5%
Geslacht
35-44j
45-54j
55-64j
42,2%
41,7%
43,1%
48,3%
46,4%
43,6%
42,4%
42,1%
38,1%
Leeftijdsgroep
Figuur 159. Aandeel van de volwassenen in het Vlaamse Gewest dat minstens 30 minuten per dag aan matige of zware
fysieke activiteit doet op basis van de Gezondheidsenquête. (MPA: matige lichamelijke activiteit, VPA: zware lichamelijk
activiteit) (Gisle & Demarest, 2014).
3.10.4.6 Conclusie
België leunt op vlak van zware lichamelijke activiteit erg dicht aan bij het Europees gemiddelde. Voor
het matig fysiek actief zijn, zijn er in België in vergelijking met het Europees gemiddelde meer mensen
die in de week voor de bevraging minstens één dag een matige lichamelijke activiteit hebben
uitgevoerd.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
199/410
3.10.5 Ouderen
3.10.5.1 Inleiding
Voor ouderen (vanaf 65 jaar) in het Vlaamse Gewest worden enkel cijfers gebruikt uit de
Gezondheidsenquête in 2013. De Voedselconsumptiepeiling en de Eurobarometer bevatten geen
cijfers specifiek over ouderen.
3.10.5.2 Richtlijnen
Waar voor volwassenen wordt aanbevolen om 10.000 stappen per dag te zetten, ligt dit voor ouderen
iets lager. Voor ouderen bedraagt de aanbevolen hoeveelheid stappen 8000 per dag (De Cocker, 2009),
(Van Acker R. , 2012), (VIGeZ, 2012). Voor elke 10 minuten die ze fietsen of zwemmen (i.e. activiteiten
zonder stappenpatroon) kunnen 1500 stappen extra worden geteld (Miller, Brown, & Tudor-Locke,
2006).
Aandeel met minstens 30
minuten MPA of VPA (%)
3.10.5.3 Matige tot zware lichamelijke activiteit
Op basis van de Gezondheidsenquête blijkt in 2013 37,7% van de 65- tot 74-jarigen minstens 30
minuten per dag aan matige of zware fysieke activiteit te doen, zoals te zien op Figuur 160. Bij de 75plussers is dit amper 13,0% in 2013. Hieruit blijkt dat er een sterk verschil is tussen beide groepen
ouderen. Daarnaast is er ook een duidelijk verschil vast te stellen op vlak van evolutie. Waar het
aandeel voor de leeftijdsgroep 65 tot 74 jaar constant bleef over de jaren, is er bij 75-plussers een
daling merkbaar. Tussen 2004 en 2013 viel het aandeel 75-plussers dat minstens 30 min per dag aan
matige of zware fysieke activiteit doet terug met 34%. (Gisle & Demarest, 2014).
50%
40,7%
45,1%
40,3%
37,0% 37,9% 37,7%
40%
30%
19,7%
20%
15,1% 13,0%
10%
0%
Algemene bevolking
2004
2008
65-74j
2013
75+j
Figuur 160. Aandeel van de ouderen in het Vlaamse Gewest dat minstens 30 minuten per dag aan matige of zware
fysieke activiteit doet op basis van de Gezondheidsenquête. (MPA: matige lichamelijke activiteit, VPA: zware lichamelijk
activiteit) (Gisle & Demarest, 2014).
3.10.5.4 Conclusie
Er blijkt een sterk onderscheid te zijn tussen 65- tot 74-jarigen en 75-plussers. Bij 75-plussers valt de
fysieke activiteit sterk terug en bovendien is er een negatieve evolutie ten opzichte van 2004. Dit in
tegenstelling tot de groep van 65 tot 74 jaar waar de trend stabiel is.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
200/410
3.10.6 Socio-economische status
3.10.6.1 Inleiding
Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de
‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede
aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve
aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere
socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te
bespreken doelgroep in deze sectie.
Om deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met een verschillende socioeconomische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als
belangrijkste indicator.
Voor de beschrijving naargelang socio-economische status wordt beroep gedaan op de
Gezondheidsenquête en de Voedselconsumptiepeiling.
3.10.6.2 Kleuters
Anno 2014 is er volgens de Voedselconsumptiepeiling in België geen verschil naargelang het
opleidingsniveau van het gezin betreffende de minimum drie uur licht, matig of zwaar intensieve
lichamelijke activiteiten per dag voor kleuters (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
3.10.6.3 Kinderen en jongeren
Voor kinderen en adolescenten vanaf 6 jaar beveelt de WGO een minimum van 60 minuten matig tot
zwaar intensieve lichamelijke activiteiten per dag aan. Volgens de Voedselconsumptiepeiling is bij
kinderen van wie de ouders een relatief laag opleidingsniveau hebben (geen diploma, diploma lager of
secundair onderwijs) het aandeel dat voldoet aan de norm hoger dan bij kinderen van wie de ouders
een diploma hoger onderwijs bezitten van het korte type (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers,
2016).
Verder hebben jongeren van wie de ouders een relatief laag opleidingsniveau hebben (geen diploma,
diploma lager of middelbaar onderwijs), meer licht intensieve lichamelijke activiteit (3 uur en 29
minuten per dag) dan jongeren van wie de ouders een diploma hoger onderwijs van het lange type
hebben (3 uur en 14 minuten per dag) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
3.10.6.4 Volwassenen
Voedselconsumptiepeiling
De dagelijkse hoeveelheid matige lichamelijke activiteit lijkt volgens de Voedselconsumptiepeiling
sterk beïnvloed te worden door het opleidingsniveau. Zowel hogeropgeleiden van het lange type (1
uur en 13 minuten), als van het korte type (1 uur en 30 minuten) hebben dagelijks beduidend minder
matige lichamelijke activiteit in vergelijking met mensen zonder een diploma hoger onderwijs (1 uur
en 44 minuten).
De verschillen volgens opleidingsniveau zijn eveneens aanwezig voor de dagelijks zware lichamelijke
activiteit. Mensen met een diploma hoger onderwijs van het lange type hebben dagelijks minder zware
lichamelijke activiteit (12 minuten) dan mensen met een diploma hoger onderwijs van het korte type
(17 minuten) en mensen zonder een diploma hoger onderwijs (16 minuten) (Bel, De Ridder, Lebacq,
Ost, & Teppers, 2016).
In België dragen in 2014 lichamelijke activiteiten op het werk bij tot 24% van de totale lichamelijke
activiteit bij volwassenen. Aangezien bij de hoogopgeleiden echter meer dan de helft totaal niet
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
201/410
lichamelijk actief is op het werk en mensen zonder diploma gemiddeld veel meer tijd aan matige tot
zwaar intensieve lichamelijk activiteit op het werk spenderen dan mensen met een diploma hoger
onderwijs van het lange type, ligt de belangrijkste verklaring tussen de opleidingsniveaus bij het
aandeel afkomstig van lichamelijk activiteit op het werk. (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Aandeel met minstens 30
minuten MPA of VPA (%)
Gezondheidsenquête
Het effect van het opleidingsniveau op het aandeel dat minstens 30 minuten per dag aan matige of
zware fysieke activiteit heeft, is terug te vinden op Figuur 161. Hier stelt men beperkte verschillen vast
tussen de verschillende opleidingsniveaus. Sinds 2004 is er ook weinig evolutie merkbaar in de cijfers
(Gisle & Demarest, 2014).
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Lager / geen diploma
Lager secundair
Hoger secundair
Hoger Onderwijs
2004
39,1%
45,6%
45,6%
40,1%
2008
39,9%
51,6%
48,2%
48,6%
2013
39,1%
43,5%
47,4%
40,6%
Figuur 161. Aandeel van de volwassenen volgens opleidingsniveau in het Vlaamse Gewest dat minstens 30 minuten per
dag aan matige of zware fysieke activiteit doet op basis van de Gezondheidsenquête. (MPA: matige lichamelijke activiteit,
VPA: zware lichamelijk activiteit) (Gisle & Demarest, 2014).
3.10.6.5 Conclusie
Het verband tussen (totale) lichaamsbeweging en socio-economische status, wat opleidingsniveau
(van het gezin) betreft, is minder duidelijk. Mogelijks is deze indicator in de beschikbare studies niet
verfijnd genoeg. Kwetsbare groepen worden immers gekenmerkt door ook andere en gecombineerde
indicatoren, zoals bv. migratie-achtergrond.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
202/410
3.10.7 Conclusie
Grote mate van fysieke inactiviteit of het niet behalen van de gezondheidsaanbevelingen beweging
van de actieve voedingsdriehoek en de WGO is een wijdverspreid probleem in Vlaanderen en
wereldwijd en treft zo goed als alle leeftijden.
Wat jeugd en de gezondheidsaanbeveling betreft, zou volgens de Voedselconsumptiepeiling 2014 een
grote meerderheid kleuters de aanbevolen minimum drie uur licht, matig of zwaar intensieve
lichaamsbeweging per dag behalen. Het overgrote aandeel van deze beweging besteden kleuters
echter aan licht intensieve lichaamsbeweging. De gemiddelde tijd besteed aan alle
bewegingsintensiteiten zou licht hoger liggen bij jongens dan bij meisjes van 3 tot 5 jaar. De
winterperiode is ook een aandachtspunt.
Het aandeel kinderen en adolescenten in Vlaanderen dat de aanbeveling van 1 uur per dag bewegen
aan matige tot hoge intensiteit behaalt, verschilt op basis van 2 studies met vragenlijsten (HBSC) vs.
(nog vaak arbitraire) accelerometrie-drempelwaarde (VCP). Constante in beide studies is wel dat een
kleine minderheid van onze kinderen en jongeren in Vlaanderen de aanbeveling behaalt.
Ook bij de kinderen en jongeren speelt oudere leeftijd en geslacht een bepalende rol. Zo behaalt
volgens de HBSC-studie (2014) 21% van de 11-jarige jongens de aanbeveling van minstens 1 uur per
dag matig intensief bewegen. Bij meisjes is dit 14%. Bij de 15-jarigen liggen de percentages lager: 17%
bij de jongens en 6% bij de meisjes.
Wat volwassenen en de gezondheidsaanbeveling betreft, besteedt iets meer dan 40% van de
volwassenen in Vlaanderen minstens 30 minuten per dag aan minimaal matig intensieve beweging.
Het percentage volwassenen die dagelijks 30 minuten beweegt daalt geleidelijk met de leeftijd (crosssectioneel). In de oudste leeftijdsgroep van (75-plussers) is de daling drastischer: ruim 10% behaalt de
aanbeveling nog. Er is echter een groot verschil van 20% tussen het aandeel mannen en vrouwen die
dagelijks 30 minuten beweegt: de helft van de mannen beweegt voldoende vs. ongeveer 30% van de
vrouwen. Het grootste verschil tussen mannen en vrouwen is bij de jongvolwassenen tot 24 jaar.
Afhankelijk van het leeftijdsbereik van de volwassenen in de studies is er sprake van een stagnatie tot
licht positieve evolutie tussen 2004 en 2014 in het aandeel Vlamingen dat de 30 minuten per dag
beweegt aan minimaal matige intensiteit.
Het verband tussen (totale) lichaamsbeweging en socio-economische status, wat opleidingsniveau
(van het gezin) betreft, is minder duidelijk. Mogelijks is deze indicator in de beschikbare studies niet
verfijnd genoeg. Kwetsbare groepen worden immers gekenmerkt door ook andere en gecombineerde
indicatoren, zoals bv. migratie-achtergrond.
Er is een groter aantal verbanden binnen de specifieke bewegingscontexten. Bv. Bij volwassenen zijn
de hoogstopgeleiden minder actief op het werk. Kleuters en kinderen van lager opgeleide ouders, en
obese kinderen zijn minder vaak lid van sportclubs en spelen minder tijd actief buiten. Adolescenten
met obesitas en adolescenten van lager opgeleide ouders doen minder vaak en minder lang aan actief
transport naar school. Adolescenten van lager opgeleide ouders doen ook minder vaak aan sport in de
vrije tijd. De aanbeveling om het ruime karakter van beweging meer te communiceren en gericht aan
te pakken vanuit vier bewegingscontexten (vrije tijd, thuis, actieve verplaatsing, op het werk)22.
22
Meer informatie is terug te vinden op http://www.vigez.be/themas/voeding-en-beweging/wat-is-gezonde-voeding-beweging-sedentair-gedrag
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
203/410
3.11 SEDENTAIR GEDRAG
3.11.1 Inleiding
In dit deel beschrijven we het gezondheidsthema sedentair gedrag. Sedentair gedrag kan men
definiëren als alle activiteiten die men uitvoert in zittende of liggende houding én die worden
gekenmerkt door een laag energieverbruik23. De slaaptijd valt hier niet onder (Sedentary Behaviour
Research Network, 2012). Voorbeelden van sedentaire activiteiten zijn zitten op school, op het werk,
of in de auto, beeldschermactiviteiten of schermtijd (verzamelnaam voor alle activiteiten waarbij men
gebruik maakt van een scherm zoals tv- en dvd-kijken, computergebruik, gamen en het gebruik van
een smartphone of tablet).
Per leeftijdscategorie worden verschillende aspecten van sedentair gedrag beschreven. Niet voor alle
leeftijdscategorieën zijn cijfers beschikbaar over al deze aspecten. Ten slotte is er aandacht voor de
socio-economische status en het verband met sedentair gedrag.
Op het einde van dit deel worden conclusies gegeven over deze aspecten van sedentair gedrag over
de leeftijdsgroepen heen.
Welke bronnen er per levensfase of sectie worden gebruikt wordt toegelicht in de inleiding van elke
respectievelijke sectie.
23
Energiegebruik ≤ 1,5 MET
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
204/410
3.11.2 Kleuters
3.11.2.1 Inleiding
Cijfers met betrekking tot sedentair gedrag bij kleuters zijn beschikbaar in het VIGeZ Syntheserapport
sedentair gedrag (Van Acker & De Meester, 2015) en de Voedselconsumptiepeiling van 2014 (Bel, De
Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Volgens de huidige gezondheidsaanbeveling met betrekking tot sedentair gedrag, op basis van een
synthese van internationaal onderzoek en aanbevelingen uit verschillende toonaangevende landen
zoals Canada en Australië, dienen peuters en kleuters van 1 tot 6 jaar langdurige periodes van sedentair
gedrag te beperken (slapen niet inbegrepen).
3.11.2.2 Sedentaire activiteiten
Uit het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat de Vlaamse schoolgaande kleuters gemiddeld 6 tot 9,5
uur per dag sedentair zijn, wat overeenkomt met 50% tot 85% van hun dagtijd buiten de slaaptijd24
(Van Acker & De Meester, 2015).
3.11.2.3 Passief transport
Van de Belgische kleuters (3 tot 5 jaar) gaat volgens de Voedselconsumptiepeiling 76,1% met een
passief transportmiddel naar school. Kinderen van 3 tot 5 jaar die met een passief transportmiddel
naar school gaan, besteden hier per week gemiddeld anderhalf uur (89,4 minuten) sedentaire tijd aan
(Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
3.11.2.4 Rustig spel
In 2014 besteedt volgens de Voedselconsumptiepeiling 94,8% van de Belgische kinderen van 3-5 jaar
tijd aan rustig spel (bijvoorbeeld in boeken kijken, met de blokken spelen, met de poppen spelen,
tekenen, bouwen, ...) in hun vrije tijd op een gemiddelde weekdag en 95,4% op een gemiddelde
weekenddag. Bijna elk kind besteedt dus dagelijks tijd aan rustig spel (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, &
Teppers, 2016).
Tijdens het weekend wordt significant meer tijd besteed aan rustig spel dan tijdens de week: op
weekdagen besteden Belgische kinderen van 3 tot 5 jaar gemiddeld 1 uur en 4 minuten aan rustig spel,
op weekenddagen 2 uur en 19 minuten. Zowel op weekenddagen besteden meisjes van 3 tot 5 jaar
significant meer tijd aan rustig spel in hun vrije tijd dan jongens als tijdens de week. Op weekenddagen
in de winter wordt ook meer tijd besteed aan rustig spel dan in de lente (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost,
& Teppers, 2016).
3.11.2.5 Schermtijd
Voedselconsumptiepeiling
Op basis van de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat in Vlaanderen 42,1% van de 3-tot 5-jarige kinderen
de richtlijn van maximum 1 uur schermtijd per dag overschrijdt op weekdagen. Tijdens weekenddagen
loopt dit op tot 77,8% (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Syntheserapport VIGeZ
Uit het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat 67% van de 3,5- tot 5,5-jarige Vlaamse kleuters gemiddeld
meer dan 1 uur aan schermtijd spendeert op een weekdag en 84 % op een weekenddag. Een andere
studie opgenomen in het syntheserapport toont bovendien aan dat van de 2- tot 6-jarige Vlaamse
kleuters op weekdagen 13% van de jongens en 7% van de meisjes gemiddeld meer dan 2 uur per dag
24
Hoewel deze resultaten gebaseerd werden op objectieve metingen, moeten we wel in acht nemen dat deze metingen bij relatief kleine groepen gebeurden
(75 tot 200 kleuters).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
205/410
aan schermtijd besteedt op weekdagen en respectievelijk 45% en 34% op weekenddagen (Van Acker
& De Meester, 2015).
3.11.2.6 Televisiekijken
Voedselconsumptiepeiling
Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat 94,3% van de Belgische 3-tot 5-jarigen televisie kijkt tijdens
weekdagen en 97,5% tijdens weekenddagen. Kinderen van 3 tot 5 jaar die tv kijken, doen dit op een
weekdag gemiddeld 51,4 minuten per dag en op een weekenddag gemiddeld 1 uur en 44 minuten per
dag25 (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Syntheserapport VIGeZ
Uit het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat bij de 3- tot 6-jarigen 7% van de Vlaamse jongens en 5%
van de Vlaamse meisjes meer dan 2 uur per dag besteedt aan tv-kijken op weekdagen, op
weekenddagen is dit respectievelijk 36% en 28%. Uit een andere studie opgenomen in dit
syntheserapport blijkt dat de Vlaamse 3,5- tot 5,5-jarige kleuters buiten de schooluren gemiddeld 1
uur en 7 minuten tv kijken op een weekdag en bijna 2 uur (116 minuten) op een weekenddag26 (Van
Acker & De Meester, 2015).
3.11.2.7 Computergebruik
Voedselconsumptiepeiling
Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat 41,7% van de Belgische 3- tot 5-jarigen de computer of
spelconsoles gebruikt tijdens weekdagen en 53,2% tijdens weekenddagen. Kinderen van 3 tot 5 jaar
die de computer gebruiken, doen dit op een weekdag gemiddeld 26,9 minuten per dag en op een
weekenddag gemiddeld 40,5 minuten per dag (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Syntheserapport VIGeZ
Op basis van de ToyBox-studie opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat de Vlaamse 3,5tot 5,5-jarige kleuters gemiddeld 15 minuten per dag spenderen aan computergebruik op een weekdag
en 29 minuten op een weekenddag (Van Acker & De Meester, 2015).
3.11.2.8 Conclusie
Vlaamse schoolgaande kleuters zijn gemiddeld 6 tot 9,5 uur per dag sedentair. Daarnaast blijkt dat in
Vlaanderen twee op vijf van de 3-tot 5-jarige kinderen de richtlijn van maximum 1 uur schermtijd per
dag niet volgt op weekdagen. Tijdens weekenddagen loopt dit op tot bijna vier op vijf van de kleuters.
Meer dan de helft van de kleuters gebruikt een computer of spelconsole op een weekenddag.
25
26
Enkel gebaseerd op de tv-kijkers
Gebaseerd op zowel de tv- als de niet-tv-kijkers
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
206/410
3.11.3 Kinderen en jongeren
3.11.3.1 Inleiding
Cijfers met betrekking tot sedentair gedrag bij kinderen en jongeren (6 tot en met 17 jaar) zijn
beschikbaar in het VIGeZ Syntheserapport sedentair gedrag (Van Acker & De Meester, 2015), de
Voedselconsumptiepeiling van 2014 (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016) en de HBSC-studie
van 2014 (World Health Organization, 2016).
Volgens de huidige gezondheidsaanbeveling met betrekking tot sedentair gedrag, op basis van een
synthese van internationaal onderzoek en aanbevelingen uit verschillende toonaangevende landen
zoals Canada en Australië, dienen kinderen en jongeren van 6 tot en met 17 jaar langdurige periodes
van sedentair gedrag te beperken. Zij dienen ook beeldschermactiviteiten (tv-kijken, dvd-kijken,
computeren, …) in de vrije tijd te beperken tot maximaal 2 uur per dag (Van Acker & De Meester,
2015).
3.11.3.2 Sedentaire activiteiten
Syntheserapport VIGeZ
Uit het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat Vlaamse jongens en meisjes van 6 tot 12 jaar gemiddeld
7 uur per dag sedentair zijn, wat overeenkomt met meer dan 50% van hun dagtijd buiten de slaaptijd.
Deze cijfers zijn in lijn met het gemiddelde voor andere Europese landen en de V.S. Uit een (eerder
kleinschalige) Vlaamse studie van De Baere et al. (2015) blijkt dat 10- tot 12-jarige kinderen tijdens de
schooluren per dag gemiddeld 2 uur en 25 minuten, of 39% van de schooluren, zitten. Verder besteden
ze op een weekdag gemiddeld 29 minuten aan huiswerk, 31 minuten aan gemotoriseerd transport, 42
minuten aan sedentaire vormen van vrijetijdsbesteding en 40 minuten aan zitten tijdens maaltijden,
persoonlijke verzorging en huishoudelijke taken, zoals te zien op Figuur 162 (Van Acker & De Meester,
2015).
Vlaamse jongeren van 12 tot en met 17 jaar zijn gemiddeld 8 uur per dag sedentair, wat overeenkomt
met 59% van hun dagtijd buiten de slaaptijd. Dit cijfer ligt binnen de Europese range van 6,5 tot 9 uren
per dag (op basis van een synthese van verschillende Europese studies). Uit de Vlaamse studie van De
Baere et al. (2015) blijkt dat 12-tot 14-jarige kinderen tijdens de schooluren per dag gemiddeld 3 uur
en 28 minuten, of 51% van de schooluren, zitten. Een verdeling zoals bij de 10- tot 12-jarige kinderen
is terug te vinden op Figuur 162. Hieruit blijkt dat in het algemeen 12- tot 14-jarigen meer sedentair
gedrag vertonen dan 10- tot 12-jarigen, voornamelijk door een verhoogd aantal minuten dat de
kinderen zitten tijdens de schooluren (Van Acker & De Meester, 2015).
Vlaamse 17-jarige jongens studeren op een gemiddelde dag 84 minuten, luisteren 54 minuten zittend
naar muziek, telefoneren 19 minuten zittend, babbelen 69 minuten zittend, lezen 33 minuten (niet
voor school), besteden 30 minuten aan andere sedentaire vormen van vrijetijdsbesteding en 21
minuten aan gemotoriseerde verplaatsing. Een vergelijking van de Vlaamse 17-jarige jongens met de
17-jarige meisjes is opgenomen op Figuur 162. Op alle vlakken spenderen 17-jarige meisjes op een
gemiddelde dag meer minuten aan sedentaire activiteiten, behalve op het vlak van lezen (niet voor
school). Zo studeren Vlaamse 17-jarige meisjes op een gemiddelde dag 123 minuten, luisteren 60
minuten zittend naar muziek, telefoneren 36 minuten zittend, babbelen 91 minuten zittend, lezen 21
minuten (niet voor school), besteden 34 minuten aan andere sedentaire vormen van
vrijetijdsbesteding en 26 minuten aan gemotoriseerde verplaatsing (Van Acker & De Meester, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
207/410
26
21
Studie Deforche et al. (2015)
Gemotoriseerde verplaatsing
Sedentaire vorm van vrijetijdsbesteding
34
30
Lezen (niet voor school)
21 33
69
Babbelen Zittend
19 36
Zittend telefoneren
5460
Zittend muziek luisteren
84
Studeren
Studie De Baere et al. (2015)
91
Zitten tijdens maaltijden, persoonlijke verzorging en
huishoudelijke taken
44
40
Sedentaire vorm vrijetijdsbesteding
30 42
Gemotoriseerd transport
3141
Huiswerk
29 46
Zitten tijdens schooluren
208
145
0
17j - meisjes
123
17j - jongens
50
100
12-14j
10-12j
150
200
250
Figuur 162. Overzicht sedentair activiteiten bij verschillende leeftijdsgroepen bij kinderen en jongeren in Vlaanderen op
basis van twee studies opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ. De studie van De Baere et al (2015) is uitgedrukt in
minuten op een weekdag, de studie van Deforche et al. (2015) is uitgedrukt in minuten op een gemiddelde dag (Van Acker
& De Meester, 2015).
Voedselconsumptiepeiling
Volgens de Voedselconsumptiepeiling spenderen Belgische kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) anno
2014 gemiddeld 8 uur en 44 minuten per dag aan sedentaire activiteiten. Het sedentair gedrag is
vergelijkbaar in de week (67,9% van de gemiddelde tijd van een dag) en in het weekend (67,7%).
Jongeren van 14 tot 17 jaar besteden meer tijd aan sedentair gedrag (gemiddeld 9 uur en 12 minuten
per dag) dan kinderen van 10 tot 13 jaar (gemiddeld 8 uur en 16 minuten per dag). Meisjes besteden
meer tijd aan sedentaire activiteiten (8 uur en 56 minuten per dag) dan jongens (8 uur en 33 minuten
per dag) en dit verschil is ook in deze groep meer uitgesproken in de leeftijdsgroep van 14 tot 17 jaar
dan die van 10 tot 13 jaar (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
3.11.3.3 Passief transport
Van de Belgische kinderen van 6 tot 9 jaar gaat volgens de Voedselconsumptiepeiling vier op vijf (81%)
met een passief transportmiddel (auto, trein, bus of motorfiets) naar school. De 6- tot 9-jarigen die
met een passief transportmiddel naar school gaan, besteden hier per week gemiddeld 1 uur en 41
minuten sedentaire tijd aan (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Anno 2014 gaat in België 59,8% van de kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) met een passief
transportmiddel naar school. Kinderen en jongeren die een passief transportmiddel gebruiken om naar
school te gaan, besteden aan de woon/school-verplaatsing wekelijks gemiddeld 3 uur en 35 minuten.
Jongeren van 14 tot 17 jaar die met een passief transportmiddel naar school gaan, besteden er
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
208/410
wekelijks meer tijd aan dan kinderen van 10 tot 13 jaar (respectievelijk 4 uur en 18 minuten en 2 uur
en 44 minuten per dag) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
3.11.3.4 Rustig spel
In 2014 besteedt volgens de Voedselconsumptiepeiling 93,3% van de Belgische kinderen van 6 tot 9
jaar tijd aan rustig spel (bijvoorbeeld in boeken kijken, met de blokken spelen, met de poppen spelen,
tekenen, bouwen) in hun vrije tijd op een gemiddelde weekdag en 94,2% op een gemiddelde
weekenddag. Bijna elk kind besteedt dus dagelijks tijd aan rustig spel (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, &
Teppers, 2016).
Tijdens het weekend wordt significant meer tijd besteed aan rustig spel dan tijdens de week: op
weekdagen besteden Belgische kinderen van 6 tot 9 jaar gemiddeld 46 minuten aan rustig spel, op
weekenddagen 1 uur en 51 minuten27. Op weekenddagen besteden meisjes van 6 tot 9 jaar meer tijd
aan rustig spel in hun vrije tijd dan jongens. Op weekenddagen in de winter wordt ook meer tijd
besteed aan rustig spel dan in de lente (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
3.11.3.5 Totale schermtijd
Voedselconsumptiepeiling
Op basis van de Voedselconsumptiepeiling volgt in Vlaanderen 11,9% van de 6- tot 9-jarige kinderen
de richtlijn van maximum 2 uur schermtijd per dag niet op weekdagen, op weekenddagen stijgt dit tot
55,5% (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Ook voor kinderen en jongeren van 10 tot 17 jaar wordt aangeraden om de schermtijd tot 2 uur per
dag te beperken. De Voedselconsumptiepeiling toont echter aan dat meer dan de helft van de kinderen
en jongeren in België niet voldoet: op een normale weekdag spendeert 54,9% meer dan 2 uur aan
schermtijd, op een normale weekenddag is dit zelfs 83,8%. Dit is een negatieve evolutie ten opzichte
van 2004.Het percentage ligt hoger bij de leeftijdsgroep van 14 tot 17 jaar (65,2% op weekdagen en
89% op weekenddagen) dan bij de leeftijdsgroep van 10 tot 13 jaar (respectievelijk 43,9% en 78,3%).
Het percentage is ook hoger bij jongens (58,8% op weekdagen en 87% op weekenddagen) dan bij
meisjes (respectievelijk 50,9% en 80,6%) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Anno 2014 spenderen Belgische adolescenten (10 tot 17 jaar) op een normale weekdag gemiddeld 2
uur en 48 minuten aan schermtijd; op een normale weekenddag is het gemiddelde zelfs 4 uur en 40
minuten. Jongeren van 14 tot 17 jaar vertonen zowel op een normale week- als weekenddag meer
schermtijd (respectievelijk 3 uur en 17 minuten per dag en 5 uur en 9 minuten per dag) dan kinderen
van 10-13 jaar (respectievelijk 2 uur en 16 minuten per dag en 4 uur en 9 minuten per dag). Op
weekenddagen vertonen jongens significant meer schermtijd dan meisjes (4 uur en 52 minuten per
dag versus 4 uur en 27 minuten per dag) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Syntheserapport VIGeZ
Uit de Europese IDEFICS-bevraging die opgenomen is in het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat de
gezondheidsaanbeveling van maximum 2 uur schermtijd per dag op weekdagen wordt overgeschreden
door 24% van de 6- tot 10-jarige Vlaamse jongens en 15% van de meisjes (in lijn met de Europese
gemiddelden). Tijdens het weekend stijgt dit aandeel tot respectievelijk 73% en 57% (Van Acker & De
Meester, 2015).
De 10- tot 12-jarigen spenderen volgens de Vlaamse studie van De Baere et al. (2015), die opgenomen
is in het syntheserapport van VIGeZ, gemiddeld 1 uur en 38 minuten aan schermtijd op een weekdag.
27
Berekend op basis van de tijd van de kinderen die tijd besteden aan rustig spel.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
209/410
Wereldwijd loopt het gemiddeld aantal minuten dat 7- tot 12-jarige jongens en meisjes per dag tvkijken op tot 2 uur en 6 minuten (Van Acker & De Meester, 2015). Daarnaast spenderen volgens
dezelfde studie 12- tot 14-jarigen op een gemiddelde weekdag 2 uren en 7 minuten aan schermtijd
(Van Acker & De Meester, 2015).
3.11.3.6 Televisiekijken
Voedselconsumptiepeiling
Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat 96,1% van de Belgische 6- tot 9-jarigen televisie kijkt tijdens
weekdagen en 98,7% tijdens weekenddagen. Kinderen van 6 tot 9 jaar die tv-kijken, doen dit op een
weekdag gemiddeld 56,1 minuten per dag en op een weekenddag gemiddeld 2 uur en 1 minuut per
dag (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Belgische kinderen en jongeren van 10 tot 17 jaar spenderen op een normale weekdag gemiddeld 1
uur en 14 minuten aan tv/dvd’s kijken. Op een normale weekenddag loopt dit op tot 2 uur en 6
minuten. Er zijn geen significante verschillen voor de gemiddelde tijd gespendeerd aan tv/dvd’s kijken
op een normale week- of weekenddag volgens leeftijd (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Syntheserapport VIGeZ
De Europese IDEFICS-bevraging opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ bij 6- tot 10-jarige
Vlaamse jongens en meisjes toont aan dat op weekdagen de maximum schermtijd van 2 uur reeds
wordt overschreden wanneer enkel het tv-kijken in rekening wordt gebracht door 11% van de jongens
en 9% van de meisjes; op weekenddagen is dit zelfs bij respectievelijk 50% en 45% het geval (Van Acker
& De Meester, 2015).
HBSC
In 2014 keek 55% van de Vlaamse 11-jarige jongens en 54% van de Vlaamse 11-jarige meisjes keek in
2014 meer dan 2 uur televisie per schooldag. Vlaanderen scoort hiermee slechter dan het HBSCgemiddelde. Het aandeel 11-jarigen in Vlaanderen dat minstens 2 uur per schooldag televisie kijkt in
2014 is met bijna 10% afgenomen ten opzichte van 2006. Bij de 15-jarigen (Figuur 163) zien we een
gelijkaardige daling in aandeel jongeren dat gemiddeld minstens 2 uur televisie kijkt. In 2014 keek 61%
van de Vlaamse 15-jarige jongens en 59% van de Vlaamse 15-jarige meisjes meer dan 2 uur televisie
per schooldag ten opzichte van respectievelijk 69% en 67%. Vlaanderen ligt voor de 15-jarigen in de
buurt van het HBSC-gemiddelde (World Health Organization, 2016). Meer figuren zijn opgenomen in
bijlage.
Aandeel dat minstens
2 uur TV kijkt (%)
80%
60%
40%
20%
0%
Vlaanderen
HBSC
Nederland
gemiddelde
Frankrijk
Duitsland
Vlaanderen
HBSC
Nederland
gemiddelde
Jongens
Frankrijk
Duitsland
Meisjes
2006
69%
69%
79%
62%
67%
67%
67%
76%
57%
68%
2014
61%
65%
73%
62%
66%
59%
62%
75%
58%
60%
Figuur 163. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 15-jarigen dat minstens 2 uur televisie kijkt per schooldag
voor de periode 2006 en de periode 2014 (World Health Organization, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
210/410
3.11.3.7 Computergebruik en gaming
Voedselconsumptiepeiling
Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat 65,3% van de Belgische 6- tot 9-jarigen de computer of
spelconsoles gebruikt tijdens weekdagen en 79,5% tijdens weekenddagen. Kinderen van 6 tot 9 jaar
die de computer gebruiken, doen dit op een weekdag gemiddeld 34,2 minuten per dag en op een
weekenddag gemiddeld 57,6 minuten per dag (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) spenderen in België op een normale weekdag gemiddeld 55
minuten aan internetten, e-mailen of chatten. Op een normale weekenddag loopt dit op tot 1 uur en
19 minuten. Jongeren van 14 tot 17 jaar spenderen meer tijd aan internetten, e-mailen of chatten (1
uur en 17 minuten op weekdagen en 1 uur en 50 minuten op weekenddagen) dan adolescenten van
10-13 jaar (respectievelijk 30 en 46 minuten per dag). Meisjes spenderen hieraan meer tijd (1 uur en
3 minuten op weekdagen en 1 uur en 32 minuten op weekenddagen) dan jongens (respectievelijk 47
minuten en 1 uur en 7 minuten) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Aan het spelen van video- of computerspelletjes spenderen kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) in
België op een normale weekdag gemiddeld 39 minuten en op een normale weekenddag gemiddeld 1
uur en 15 minuten. Er zijn geen verschillen volgens leeftijd. Jongens spenderen hieraan wel meer tijd
(gemiddeld 52 minuten op weekdagen en 1 uur en 43 minuten op weekenddagen) dan meisjes
(respectievelijk 26 en 46 minuten).
Syntheserapport VIGeZ
Volgens een review uit 2006, opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ, gebruiken jongeren van
12 tot 18 jaar wereldwijd gemiddeld 57 minuten per dag de computer en spenderen ze gemiddeld 40
minuten per dag aan gamen (60 minuten bij jongens en 20 minuten bij meisjes). Volgens de Vlaamse
studie De Baere et al. (2015) spenderen Vlaamse jongens van 17 jaar per dag gemiddeld 1 uur en 7
minuten aan internet (niet voor school), bij meisjes is dit 1 uur en 18 minuten. Voor gamen stelt men
in dezelfde studie vast dat Vlaamse jongeren van 17 jaar per dag gemiddeld 32 minuten spenderen
aan gamen. Bij meisjes is dit gemiddeld slechts 4 minuten per dag (Van Acker & De Meester, 2015).
HBSC
De daling in het televisiegebruik bij jongeren wordt gecompenseerd met een stijging in
computergebruik. Bij de 11-jarigen in Vlaanderen is het aandeel dat minstens 2 uur per schooldag een
computer gebruikt in 2014 ten opzichte van 2006 met 6% is gestegen bij de jongens en met 7% bij de
meisjes. Zo bedroeg het aandeel van de Vlaamse 11-jarige jongens 33% en van de Vlaamse 11-jarige
meisjes 32%, die de computer meer dan 2 uur per schooldag gebruiken. Bij de jongens scoort
Vlaanderen hiermee beter dan het HBSC-gemiddelde, bij de meisjes slechter dan het gemiddelde. Bij
de 15-jarigen scoort Vlaanderen zowel bij de meisjes als bij de jongens onder het gemiddelde, zoals te
zien op Figuur 362. Op deze figuur blijkt verder dat 56% van de Vlaamse 15-jarige jongens de computer
minstens 2 uur per schooldag gebruikt, bij de meisjes loopt dit op tot 64% (World Health Organization,
2016).
Ook voor gaming is er een stijging in de cijfers van 2014 ten opzichte van 2006, zowel voor de 11jarigen als voor de 15-jarigen, zoals reeds werd beschreven in de sectie rond gaming (sectie 3.7).
3.11.3.8 Huiswerk maken
De Voedselconsumptiepeiling toont aan dat adolescenten (10 tot 17 jaar) in België anno 2014 op een
normale weekdag gemiddeld 1 uur en 6 minuten besteden aan het maken van huiswerk (inclusief
lezen, schrijven en op de computer werken) en op een normale weekenddag 1 uur en 20 minuten.
Jongeren van 14 tot 17 jaar besteden meer tijd aan het maken van huiswerk (gemiddeld 1 uur en 14
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
211/410
minuten op weekdagen en 1 uur en 36 minuten op weekenddagen) dan kinderen van 10-13 jaar
(respectievelijk 57 minuten en 1 uur en 2 minuten). Meisjes spenderen significant meer tijd aan het
maken van huiswerk (1 uur en 17 minuten op een normale weekdag en 1 uur en 33 minuten op een
normale weekenddag) dan jongens (respectievelijk 55 minuten en 1 uur en 6 minuten).
3.11.3.9 Andere sedentaire activiteiten
Voor kinderen en jongeren wordt er in de Voedselconsumptiepeiling nog een groep van andere
sedentaire activiteiten onderscheiden, die een groepering is van:





Zittend luisteren naar muziek (op radio, cd, mp3, iPod, enz.);
Zittend telefoneren of sms’en;
Zitten, rondhangen, praten met vrienden of familie;
Boek, strips of tijdschrift lezen (niet voor school);
Inactieve hobby’s (muziek, film, kunst, enz.).
Volgens de Voedselconsumptiepeiling spenderen kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) op een normale
weekdag gemiddeld 2 uur en 32 minuten aan andere sedentaire activiteiten en op een normale
weekenddag zelfs 3 uur en 40 minuten. Jongeren van 14 tot 17 jaar besteden meer tijd aan andere
sedentaire activiteiten dan kinderen van 10-13 jaar. Meisjes spenderen meer tijd aan andere
sedentaire activiteiten dan jongens (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
3.11.3.10 Conclusie
De leeftijdsgroep van 6 tot 12 jaar is gemiddeld 7 uur per dag sedentair, terwijl Vlaamse jongeren van
12 tot 18 jaar gemiddeld 8 uur per dag sedentair zijn. Sedentair gedrag lijkt dus toe te nemen met de
leeftijd bij kinderen en jongeren. Verder vertonen meisjes meer sedentair gedrag dan jongens. Deze
cijfers zijn in lijn met het gemiddelde voor andere Europese landen en de V.S.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
212/410
3.11.4 Volwassenen
3.11.4.1 Inleiding
Cijfers met betrekking tot sedentair gedrag bij volwassenen (18 tot 64 jaar) zijn beschikbaar in het
VIGeZ Syntheserapport sedentair gedrag (Van Acker & De Meester, 2015) en de
Voedselconsumptiepeiling van 2014 (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Om een
internationale vergelijking mogelijk te maken, wordt ook beroep gedaan op de Eurobarometer ‘Sport
and Physical Activity’. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat de bevraagden uit deze
Eurobarometer 15 jaar of ouder moesten zijn. De resultaten bevatten dus ook de ouderen en
bevraagden vanuit de leeftijdsgroep 15 tot 17 jaar.
Volgens de huidige gezondheidsaanbeveling met betrekking tot sedentair gedrag, op basis van een
synthese van internationaal onderzoek en aanbevelingen uit verschillende toonaangevende landen
zoals Canada en Australië, dienen volwassenen langdurige periodes van sedentair gedrag te beperken
en regelmatig te onderbreken (om de 20 minuten tot het half uur).
3.11.4.2 Sedentaire activiteiten
Volgens een studie opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ zijn Vlaamse volwassenen gemiddeld
8,3 uur per dag sedentair, wat overeenkomt met 57% van hun dagtijd buiten de slaaptijd. Volwassen
mannen zijn gemiddeld 8,7 uur per dag (59% van hun dagtijd) sedentair, volwassen vrouwen
gemiddeld 8,1 uur per dag (56% van hun dagtijd). Uit een andere studie in vier Vlaamse bedrijven
opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat bedienden en kaderleden ongeveer 71% van
de werkuren of gemiddeld 5,5 uur per dag zitten28, en dat het zitten gemiddeld 4 keer wordt
onderbroken (Van Acker & De Meester, 2015).
3.11.4.3 Totale schermtijd
Volgens een studie opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ besteedt bijna 51% van de Vlaamse
20-jarigen op een weekdag meer dan 2 uur aan schermtijd, op een weekenddag bedraagt dit zelfs bijna
70%. Op basis van de European Social Survey in 2012, eveneens opgenomen in het syntheserapport
van VIGeZ, blijkt dat ongeveer 19% van de Belgen ouder dan 15 jaar meer dan 3 uur per dag tv kijkt
(wat ongeveer 2% lager is dan het gemiddelde van de 36 deelnemende landen). Volwassenen op
middenleeftijd zouden bovendien meer tv kijken (Van Acker & De Meester, 2015).
3.11.4.4 Zitten in een voertuig
In België in 2014 brengt een volwassene (18-64 jaar) dagelijks gemiddeld 53 minuten al zittend in een
voertuig door. Mannen zitten dagelijks gemiddeld langer (57 minuten) in een voertuig in vergelijking
met vrouwen (48 minuten), maar de verschillen blijven beperkt. Volwassenen in de oudste
leeftijdsgroep (51-64 jaar) brengen dagelijks gemiddeld het minste tijd al zittend in een voertuig door.
3.11.4.5 Zitten op een dag
Voedselconsumptiepeiling
De Voedselconsumptiepeiling peilt naar indicatoren rond het zitten op een dag, hierin wordt zitten in
een voertuig in eerste instantie niet meegerekend. Voor het zitten op een dag kan in de eerste plaats
een onderscheid gemaakt worden tussen een week- en weekenddag (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, &
Teppers, 2016):

Weekdag. In België in 2014 zitten volwassenen gemiddeld 6 uur en 6 minuten op een weekdag.
Volwassenen zitten in de winter gemiddeld langer op een weekdag dan in de zomer.
28
Opmerkelijk is dat de werknemers de tijd die ze zitten tijdens de werkuren zelf overschatten. De werknemers rapporteerden gemiddeld 7u te zitten tijdens de
werkuren.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
213/410

Weekenddag. In België in 2014 zitten volwassenen gemiddeld 4 uur en 57 minuten per
weekenddag. De middelste leeftijdsgroep (35-50 jaar) zit minder lang op een weekenddag dan
de jongste (18-34 jaar) en de oudste leeftijdsgroep (51-64 jaar). De gemiddelde tijd die een
volwassene zit op een weekenddag is niet verschillend naargelang het seizoen.
Kijkt men vervolgens naar het gemiddelde per dag dan zitten volwassenen in België in 2014 gemiddeld
tijdens 5 uur en 47 minuten. Verschillen volgens geslacht of leeftijd zijn beperkt en niet significant. In
2014 zitten mensen dagelijks gemiddeld minder lang (5 uur en 47 minuten) in vergelijking met 2004 (6
uur en 47 minuten). Volwassenen zitten in de winter ook dagelijks langer dan in de zomer (Bel, De
Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Proportie die langer dan 8
uur per dag zit (%)
Bekijkt men op basis van de Voedselconsumptiepeiling het aandeel dat langer dan 8 uur per dag zit,
dan bedraagt dit aandeel in 2014 in België 22,2% van de volwassenen. Er is geen verschil vast te stellen
tussen mannen en vrouwen. De proportie mensen die gemiddeld langer dan 8 uur per dag zit, lijkt wel
te dalen naarmate de leeftijd toeneemt: 27,8% van de 18- tot 34-jarigen, 21,6% van de 35- tot 50jarigen en 16,9% van de 51- tot 64-jarigen zit langer dan 8 uur per dag. De proportie mensen die
dagelijks gemiddeld langer dan 8 uur zit, is kleiner in vergelijking in 2014 (22,2%) dan de proportie
mensen in 2004 (29,8%). De proportie mensen die dagelijks gemiddeld langer dan 8 uur zit, is niet
beduidend verschillend volgens het seizoen. Een overzicht van de cijfers is terug te vinden op Figuur
164 (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
22,2%
België
27,8%
24,0%
21,6%
20,4%
Mannen
16,9%
Vrouwen
18-34j
Geslacht
België
Geslacht
35-50j
51-64j
Leeftijdsgroep
Leeftijdsgroep
Figuur 164. Proportie van de volwassenen in België in 2014 die langer dan 8 uur per dag zitten op basis van de
Voedselconsumptiepeiling, opgesplitst naar geslacht en leeftijdsgroep (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Voegt men de tijd toe die men al zittend in een voertuig doorbrengt, dan zit in België in 2014 een
volwassene dagelijks gemiddeld 6 uur en 39 minuten. Het verschil tussen mannen en vrouwen is
beperkt maar mannen zitten dagelijks gemiddeld iets langer (6 uur en 50 minuten) dan vrouwen (6 uur
en 28 minuten). De hoeveelheid tijd die men gemiddeld zit per dag daalt naarmate de leeftijd
toeneemt, maar slechts in beperkte mate: 6 uur en 49 minuten voor de 18-34-jarigen, 6 uur en 46
minuten voor de 35-50-jarigen en 6 uur en 20 minuten voor de 51-64-jarigen. Volwassenen zitten in
de winter langer dan in de zomer (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Eurobarometer
In de Eurobarometer peilde men naar het aantal uur dat de bevraagde per dag al zittend doorbrengt.
Een vergelijking van België met het Europees gemiddelde is opgenomen op Figuur 165. Uit deze figuur
blijkt dat België dicht aanleunt bij het Europees gemiddelde. Bekeken over alle 28 bevraagde landen,
bevindt België zich dan ook in de middenmoot in de buurt van onder andere Frankrijk en Duitsland.
België blijft Nederland wel ruim voor, dat het slechtst scoort van alle 28 landen en waar een op vier
van de bevraagden gemiddeld meer dan 8 uur en 30 minuten zit per dag (European Commission, 2014).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
214/410
Verdeling volgens aantal
uren men zit per dag (%)
50%
41% 43%
40%
37%
32%
30%
30%
20%
26%
25%
17% 17%
12% 11%
5%
10%
0%
<2u31
2u31-5u30
België
5u31-8u30
EU28
>8u30
Nederland
Figuur 165. Vergelijking van België in 2014 met het Europees gemiddelde en Nederland rond het gemiddelde aantal uren
dat de bevolking (15 jaar en ouder) zit per dag op basis van de Eurobarometer (European Commission, 2014).
3.11.4.6 Conclusie
Vlaamse volwassenen zijn gemiddeld 8,3 uur per dag sedentair. In tegenstelling tot bij kinderen en
jongeren vertonen volwassen mannen meer sedentair gedrag dan vrouwen. Ook daalt de proportie
mensen die gemiddeld langer dan 8 uur per dag zit naarmate de leeftijd toeneemt.
Verder blijkt België dicht aan te leunen bij het Europees gemiddelde op vlak van het gemiddeld aantal
uren dat men zit per dag.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
215/410
3.11.5 Ouderen
3.11.5.1 Inleiding
Cijfers met betrekking tot sedentair gedrag bij ouderen (65-plussers) zijn beperkt. Ze zijn enkel beperkt
beschikbaar in de Gezondheidsenquête en in het syntheserapport van VIGeZ.
Volgens de huidige gezondheidsaanbeveling met betrekking tot sedentair gedrag, op basis van een
synthese van internationaal onderzoek en aanbevelingen uit verschillende toonaangevende landen
zoals Canada en Australië, dienen volwassenen langdurige periodes van sedentair gedrag te beperken
en regelmatig te onderbreken (om de 20 minuten tot het half uur). Bij ouderen (65-plussers) is dit extra
belangrijk voor de preventie van spierafbraak.
Aandeel zittende
activiteiten in vrije tijd (%)
3.11.5.2 Zittende activiteiten tijdens vrije tijd
Volgens bevindingen uit de Gezondheidsenquête uit 2013 onderneemt 38,9% van de Vlaamse 65plussers tijdens de vrije tijd enkel zittende activiteiten (28,1% bij mannen en 46,3% bij vrouwen). Bij
de Vlaamse 75-plussers is dit zelfs 54,9% (43,2% bij mannen en 60,9% bij vrouwen). Kijkt men naar de
evolutie dan ziet men bij de 75-plussers een stabiele trend ten opzichte van 2004, net zoals het geval
is voor de algemene bevolking van 15 jaar en ouder. Bij de leeftijdsgroep van 65- tot 74-jarigen is er
echter een gunstige evolutie merkbaar, waar het aandeel dat enkel zittende activiteiten onderneemt
tijdens de vrije tijd teruggevallen is van 32,3% naar 24,9% (Gisle & Demarest, 2014).
55,5% 55,7% 54,9%
60%
50%
40%
30%
32,3%
23,9% 24,0% 25,0%
28,0%
24,9%
20%
10%
0%
Algemene bevolking
65-74j
2004
2008
75+j
2013
Figuur 166. Aandeel van de ouderen in het Vlaamse Gewest dat enkel zittende activiteiten onderneemt tijdens de vrije tijd
op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.11.5.3 Totale schermtijd
Uit het syntheserapport van VIGeZ komt kort een studie van Van Cauwenberg et al. (2013) aan bod,
waaruit blijkt dat de Vlaamse 65-plussers gemiddeld ruim 4 uur per dag tv-kijken (Van Acker & De
Meester, 2015).
3.11.5.4 Conclusie
Slechts beperkte gegevens zijn beschikbaar voor ouderen. Bij de leeftijdsgroep van 65- tot 74-jarigen
is een gunstige evolutie merkbaar op vlak van vrijetijdsbesteding. Het aandeel dat dan enkel zittende
activiteiten onderneemt, kent een dalende trend ten opzichte van 2004. Bij de 75-plussers is deze
gunstige evolutie niet zichtbaar en blijft het aandeel constant, op een meer dan dubbel zo hoog niveau
als bij de algemene bevolking of bij de 65- tot 74-jarigen. Er is ook een duidelijk verschil merkbaar
tussen mannen en vrouwen: vrouwen hebben een hoger aandeel dan mannen op vlak van louter
zittende activiteiten ondernemen tijdens de vrije tijd.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
216/410
3.11.6 Socio-economische status
3.11.6.1 Inleiding
Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de
‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede
aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve
aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere
socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te
bespreken doelgroep in deze sectie.
Om deze doelgroep te bespreken, wordt gefocust op groepen met een verschillende socioeconomische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als
belangrijkste indicator.
Voor de beschrijving naargelang socio-economische status wordt beroep gedaan op de
Gezondheidsenquête en de Voedselconsumptiepeiling.
3.11.6.2 Zitten op een dag
De gemiddelde hoeveelheid tijd die dagelijks gezeten wordt, stijgt volgens de
Voedselconsumptiepeiling naarmate het opleidingsniveau toeneemt. Mensen zonder een diploma
hoger onderwijs zitten dagelijks minder lang (5 uur en 59 minuten) in vergelijking met zowel mensen
met een diploma hoger onderwijs van het korte type (6 uur en 55 minuten), als het lange type (7 uur
en 27 minuten) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
De proportie mensen met een diploma hoger onderwijs van het korte type die gemiddeld langer dan
8 uur zitten is significant groter (23,8%) in vergelijking met de proportie mensen zonder een diploma
hoger onderwijs (16,5%). Analoog is de proportie mensen met een diploma hoger onderwijs van het
lange type die gemiddeld langer dan 8 uur per dag zitten significant groter dan bij mensen zonder een
diploma hoger onderwijs (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).
Net zoals in sectie 3.10.6 voor het thema beweging is een groot deel van de verschillen tussen de
opleidingsniveaus te wijten aan het sedentair gedrag op de werkvloer.
3.11.6.3 Zittende activiteiten tijdens vrije tijd
Op basis van de Gezondheidsenquête kan gekeken worden naar de rol van het opleidingsniveau op
het aandeel van de algemene bevolking dat tijdens de vrije tijd enkel zittende activiteiten onderneemt,
zoals te zien op Figuur 167.
Waar uit de Voedselconsumptie bleek dat mensen met een hoger diploma langer zitten per dag in
vergelijking met personen met een lager diploma, blijkt uit de Gezondheidsenquête dat vooral bij de
lagere opleidingsniveaus er een hoger aandeel is dat tijdens de vrije tijd enkel zittende activiteiten
onderneemt. Zo is er bij het opleidingsniveau lager of geen diploma 42,4% dat tijdens de vrije tijd enkel
zittende activiteiten onderneemt, in tegenstelling tot mensen met een opleidingsniveau hoger
onderwijs waar dit aandeel slechts 13,3% bedraagt (Gisle & Demarest, 2014).
Kijkt men naar de evolutie sinds 2004, dan stelt men bovendien vast dat de verschillen tussen de lagere
en hogere opleidingsniveaus verder zijn toegenomen. In tegenstelling tot de lagere opleidingsniveaus,
waar er een stabiele trend waar te nemen is sinds 2004, is het aandeel bij personen met een diploma
hoger onderwijs wel gedaald in 2013 ten opzichte van 2008 en 2004 (Gisle & Demarest, 2014).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
217/410
Aandeel zittende
activiteiten in vrije tijd (%)
Volwassenen en ouderen met een lager opleidingsniveau zouden meer tv kijken, terwijl volwassenen
met een hogere socio-economische status meer tijd spenderen aan computeren en meer internet
gebruiken tijdens de vrije tijd. Bij de jeugd kijken kleuters, kinderen en jongeren met een lagere socioeconomische status en van een andere etnisch-culturele afkomst meer tv en vertonen ook meer
schermtijd (Van Acker & De Meester, 2015).
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Lager / geen diploma
Lager secundair
Hoger secundair
Hoger Onderwijs
2004
45,0%
35,3%
25,6%
20,2%
2008
41,1%
31,3%
24,8%
18,5%
2013
42,4%
31,0%
26,1%
13,3%
Figuur 167. Aandeel van de algemene bevolking in het Vlaamse Gewest dat enkel zittende activiteiten onderneemt tijdens
de vrije tijd op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).
3.11.6.4 Conclusie
Bekeken op een dag, zitten hoger opgeleiden gemiddeld langer dan lager opgeleiden. Kijkt men naar
de vrijetijdsbesteding, dan valt een omgekeerde trend op. Hoe hoger het opleidingsniveau, hoe lager
het aandeel dat enkel zittende activiteiten onderneemt tijdens de vrije tijd.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
218/410
3.11.7 Conclusie
Sedentair gedrag is ingebakken in onze moderne maatschappij en (zit)cultuur. Vlaamse kleuters,
kinderen, jongeren maar ook volwassenen zijn 50% tot 85% van hun dag sedentair (slapen niet
inbegrepen). Kleuters, kinderen en jongeren zitten gemiddeld 6 tot 9,5 uur per dag neer, volwassenen
gemiddeld 8,3 uur per dag.
Bij de volwassenen zijn er bevolkingsgroepen waarin het sedentair gedrag hoger ligt. Die risicogroepen
zijn ook sterk afhankelijk van het type sedentair gedrag en van de leeftijd. Totaal sedentair gedrag of
uren zitten ligt hoger bij o.a. volwassenen jonger dan 24 jaar en ouder dan 60 jaar, volwassenen met
een zittend beroep, volwassenen zonder kinderen en partner. Uren zitten in de vrije tijd is hoog bij 75plussers. Volwassenen op middenleeftijd kijken meer tv. Bij ouderen (65+ jaar) geldt dit voor de
jongere ouderen, ouderen met functionele beperkingen, en ouderen zonder partner. Jongvolwassenen
spenderen meer tijd aan computeren en gebruiken meer gemotoriseerd transport. Mannen gamen
meer en gebruiken meer gemotoriseerd transport.
Wat jeugd en de gezondheidsaanbeveling van de actieve voedingsdriehoek betreft, wordt aangeraden
om de schermtijd per dag te beperken. Twee op vijf van de 3- tot 5-jarige kleuters heeft meer dan 1
uur schermtijd per dag heeft op weekdagen. Tijdens weekenddagen loopt dit op tot vier op vijf van de
kleuters. Van de 6- tot 9-jarige kinderen volgt in Vlaanderen bijna 12% de richtlijn van maximum 2 uur
schermtijd per dag niet op weekdagen, op weekenddagen stijgt dit tot 55%. Bij kinderen en jongeren
speelt oudere leeftijd een bepalende (negatieve) rol. Zo behaalt volgens de HBSC-studie (2014) slechts
7,5% van de 12-14-jarige jongens de aanbeveling van max. 2 uur schermtijd. Bij meisjes is dit 8,6%. Bij
de 15-18-jarigen liggen de percentages lager: 6,5% bij de jongens en 7,0% bij de meisjes. Overigens
blijkt dat beduidend meer adolescenten de aanbeveling behalen op weekdagen (14,6%) ten opzichte
van weekenddagen (7,0%) en dit in beide geslachten en beide leeftijdsgroepen.
Bij de jeugd zien we een negatieve evolutie voor het behalen van de aanbeveling schermtijd in 2014
vergeleken met 2004. Dit is een aandachtspunt, zeker gezien de almaar stijgende digitalisering en de
enorme toename in het aanbod van schermactiviteiten voor jongeren.
Wat de jeugd en types sedentair gedrag betreft, zijn er ook risicogroepen. Bij kinderen spenderen
meisjes meer tijd aan internetten, e-mailen of chatten, terwijl jongens meer tijd spenderen aan videoof computerspelletjes. Bij jongeren kijken oudere jongeren meer tv, vertonen jongens meer schermtijd
en is het totaal sedentair gedrag hoger bij meisjes.
Het verband tussen sedentair gedrag en socio-economische status, wat opleidingsniveau (van het
gezin) betreft, is afhankelijk van het type sedentair gedrag. Bij volwassenen is totaal sedentair gedrag
hoger bij een hoger opleidingsniveau vooral vanwege de zittende beroepen. Volwassenen op
middenleeftijd en volwassenen met een lager opleidingsniveau kijken meer tv. Ouderen met een
lagere socio-economische status kijken meer tv. Volwassenen met een hogere socio-economische
status spenderen meer tijd aan computeren. En volwassenen met een hogere opleiding gebruiken
meer internet tijdens de vrije tijd. Bij de jeugd kijken kleuters, kinderen en jongeren met een lagere
socio-economische status meer tv en vertonen ook meer schermtijd.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
219/410
3.12 ANTROPOMETRIE
3.12.1 Inleiding
In dit deel komt antropometrie aan bod. Antropometrie is de studie van de menselijke afmetingen.
Binnen het kader van deze gezondheidsconferentie wordt hierbij gekeken naar indicatoren zoals de
Body Mass Index (BMI) en buikomtrek als maat voor overgewicht en obesitas. Overgewicht en obesitas
vormen immers twee belangrijke gezondheidsthema’s en hebben een sterke link met de andere
thema’s die beschreven worden in dit Hoofdstuk 3: Omvang van het gebruik. De Body Mass Index is
de verhouding van het gewicht van een individu en zijn lengte (kg/m²).
De WHO hanteert de BMI om het lichaamsgewicht van volwassenen te categoriseren als volgt (World
Health Organization, 2016):




Ondergewicht: BMI < 18,5 kg/m²
Normaal gewicht: BMI tussen 18,5 kg/m² en 24,9 kg/m²
Overgewicht: BMI tussen 25,0 kg/m² en 29,9 kg/m²
Obesitas: BMI ≥ 30,0 kg/m²
Voor kinderen en jongeren (van 3 tot 17 jaar) hangen de grenswaarden af van de leeftijd, waarbij de
grenswaarden gedefinieerd worden door de IOTF29 (Cole & Lobstein, 2012). Dit is slechts één van de
bestaande manieren voor gewichtsbepaling bij kinderen. Deze bepaling wordt telkens uitgedrukt ten
opzichte van een recente normgroep.
Per leeftijdscategorie worden verschillende indicatoren (BMI, buikomtrek) van antropometrie
beschreven. Hiervoor wordt in hoofdzaak beroep gedaan op drie studies: de Gezondheidsenquête, de
Voedselconsumptiepeiling en het LARS30. Het is belangrijk op te merken dat deze studies verschillen
op vlak van gehanteerde methodologie. Zo doen de Voedselconsumptiepeiling en LARS beroep op
gemeten cijfergegevens (bijvoorbeeld voor gewicht en lengte), terwijl de Gezondheidsenquête de
gegevens verzamelt aan de hand van zelfrapportage. Bepaalde validatiestudies hebben echter
aangetoond dat respondenten bij zelfrapportering geneigd zijn om hun gewicht te onderschatten en
hun lichaamslengte te overschatten (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
Daarnaast is het belangrijk op te merken dat niet voor alle leeftijdscategorieën cijfers beschikbaar zijn
over alle vernoemde indicatoren. Ten slotte is er aandacht voor de socio-economische status en het
verband met het sedentair gedrag.
Op het einde van dit deel worden conclusies gegeven over deze aspecten van antropometrie over de
leeftijdsgroepen heen.
Welke bronnen er per levensfase of sectie worden gebruikt wordt toegelicht in de inleiding van elke
respectievelijke sectie.
29
30
Het zijn de criteria van de IOTF die op analoge wijze gehanteerd worden bij de Vlaamse groeicurven
CLB-medewerkers registreren hun activiteiten in het kader van leerlingenbegeleiding in een elektronisch multidisciplinair leerlingendossier, genaamd LARS.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
220/410
3.12.2 Kleuters
3.12.2.1 Inleiding
Cijfers met betrekking tot antropometrie bij kleuters zijn beschikbaar in de Gezondheidsenquête, de
Voedselconsumptiepeiling en via het Leerlingen Administratie en Registratie Systeem (LARS).
3.12.2.2 Body Mass Index
Gezondheidsenquête
Bij de leeftijdsgroep van 2- tot 4-jarigen in het Vlaamse Gewest is volgens de Gezondheidsenquête in
2013 19,4% te zwaar (overgewicht of obesitas) en heeft 11,2% obesitas (Gisle & Demarest, 2014).
LARS
Bij de leeftijdscategorie van 2- tot 5-jarigen in Vlaanderen vertoont 9,8% (extreem) ondergewicht in
het schooljaar 2014-2015 en 14,2% heeft overgewicht of obesitas (Centra voor Leerlingenbegeleiding,
2016).
3.12.2.3 Buikomtrek
Cijfers uit de Voedselconsumptiepeiling tonen aan dat het aandeel met een normale buikomtrek
constant blijft in België binnen de verschillende leeftijdsgroepen van 6 tot 17 jaar (70 à 76%) zoals
weergegeven op Figuur 174. Specifiek voor kleuters (3- tot 5-jarigen) bedraagt het aandeel met een
normale buikomtrek 76%. Het aandeel van de kleuters met een verhoogd risico en een substantieel
verhoogd risico bedraagt respectievelijk 17% en 7% (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
3.12.2.4 Conclusie
Het aandeel kleuters met overgewicht of obesitas ligt vrij hoog. Bijna één op vijf kleuters weegt te
zwaar. Ook het aandeel met ondergewicht is aanzienlijk.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
221/410
3.12.3 Kinderen en jongeren
3.12.3.1 Inleiding
Cijfers met betrekking tot antropometrie bij kinderen en jongeren (6 tot en met 17 jaar) zijn
beschikbaar in de Gezondheidsenquête, de Voedselconsumptiepeiling, het Leerlingen Administratie
en Registratie Systeem (LARS) en de HBSC-studie.
3.12.3.2 Body Mass Index
Gezondheidsenquête
De gegevens uit de Gezondheidsenquête laten niet toe om de cijfers strikt toe te passen op de
leeftijdsgroep van 6 tot 18 jaar. De globale cijfers op Vlaams niveau slaan enkel op de volledige
leeftijdsgroep van 2 tot 17 jaar maar komen toch binnen deze sectie aan bod. Daarnaast wordt ook de
leeftijdsgroep van 5 tot 9 jaar binnen deze sectie besproken.
Verdeling kinderen & jongeren(%)
Uit de Gezondheidsenquête (2013) blijkt dat in het Vlaamse Gewest 16,5% (17,6% jongens, 15,3%
meisjes) van de kinderen tussen 2 en 17 jaar te veel wegen, en 5,4% heeft obesitas. Deze cijfers
verschillen niet significant van de metingen in 2004 en 2008. Bij meisjes zijn er minder die te zwaar
zijn, maar wel meer die obesitas hebben zoals geïllustreerd op Figuur 168. Het zijn vooral de jongste
kinderen waarbij obesitas vaak voorkomt in Vlaanderen. Op Vlaams niveau is er sprake van obesitas
bij 9% van de 5- tot 9-jarigen, tegenover 4% van de 10- tot 17-jarigen (Gisle & Demarest, 2014).
20%
18%
16%
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
2004
2008
2013
Jongens
Evolutie Vlaamse Gewest
Meisjes
5-9j
Geslacht
10-14j
15-17j
Leetijdsgroep
Te zwaar
17,6%
16,9%
16,5%
17,6%
15,3%
16,9%
16,1%
13,7%
Waarvan obesitas
5,2%
4,3%
5,4%
4,2%
6,6%
5,7%
4,2%
1,6%
Figuur 168. Prevalentie van te zware kinderen en jongeren en obesitas in het Vlaamse Gewest op basis van de
Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
Voedselconsumptiepeiling
Cijfers uit de Voedselconsumptiepeiling tonen weinig variatie in België in 2014 voor de cijfers over de
verschillende leeftijdsgroepen. Het aandeel met een normaal gewicht voor verschillende
leeftijdsgroepen tussen 6 en 17 jaar schommelt tussen de 71% en 75%, zoals te zien op Figuur 172. Het
aandeel voor overgewicht en obesitas tussen de 16% en 19% (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
LARS
De gegevens uit het Leerlingen Administratie en Registratie Systeem (LARS), gebaseerd op CLBonderzoeken, laten niet toe om de cijfers strikt toe te passen op de leeftijdsgroep van 6 tot 18 jaar. De
globale cijfers op Vlaams niveau slaan enkel op de volledige leeftijdsgroep tussen 2 en 18 jaar maar
komen toch binnen deze sectie aan bod.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
222/410
Volgens de cijfers van LARS uit 2013 weegt in Vlaanderen 16,7% van de jongeren tussen 2 en 18 jaar
te veel (12,9% overgewicht, 3,8% obesitas). Bij jongens gaat het over 14,6% (11,8% en 2,8%
respectievelijk), en bij meisjes over 18,9 % (14,1% en 4,8% respectievelijk). De cijfers voor het
schooljaar 2014-2015 bevestigen deze cijfers: 12,9% heeft overgewicht en 3,9% heeft obesitas.
Daarnaast heeft 10,3% van de leerlingen ondergewicht, waarvan 0,4% extreem ondergewicht (Centra
voor Leerlingenbegeleiding, 2016). Hierbij dient opgemerkt te worden dat niet elke jongere met
ondergewicht een voedings- of eetstoornis heeft, en niet elke jongere met een voedings- of eetstoornis
heeft ondergewicht.
Afwijkende BMI (%)
Bekijkt men de cijfers op figuur 134 per leeftijdsgroep en volgens onderwijsvorm31, dan stelt men vast
dat (extreem) ondergewicht relatief vaker voorkomt in het ASO, terwijl overgewicht of obesitas vaker
wordt genoteerd in het BSO. Bovendien blijkt dat hoe ouder de leerling wordt, hoe groter de kans is
dat zijn of haar BMI af zal wijken van het gemiddelde. Zowel de lage als de hoge BMI-waarden stijgen
met de leeftijd van de leerling (Centra voor Leerlingenbegeleiding, 2016).
27,4%
30%
20%
19,4%
17,2%
11,5%
10,2%
18,6%
16,3%
12,8%
11,1%
9,2%
10%
16,1%
13,0%
0%
6-12j
13-18j
ASO
TSO
Leeftijdsgroep
BSO
KSO
Onderwijsvorm
(extreem) ondergewicht
Overgewicht of obesitas
Figuur 169. Cijfers voor Vlaanderen rond afwijkende BMI-waarden voor het schooljaar 2014-2015 (Centra voor
Leerlingenbegeleiding, 2016).
HBSC
Zowel bij de 11-jarigen als bij de 15-jarigen zien we een stijging van het aandeel jongeren met
overgewicht of obesitas op basis van BMI voor de periode 2006 en de periode 2014. Vlaanderen volgt
hiermee de stijgende trend van het HBSC-gemiddelde. De stijging is zowel bij de 11-jarigen als de 15jarigen groter bij de jongens dan bij de meisjes. In 2014 was het aandeel 11-jarige jongens met
overgewicht of obesitas 16% en het aandeel 11-jarige meisjes 14% (Figuur 170). Internationaal
bekeken scoort Vlaanderen goed in vergelijking met het HBSC-gemiddelde voor de 11-jarigen, voor de
15-jarigen zit Vlaanderen in de buurt van het gemiddelde. Meer details zijn terug te vinden in de figuur
in bijlage.
3.12.3.3 Buikomtrek
Cijfers uit de Voedselconsumptiepeiling tonen aan dat het aandeel met een normale buikomtrek
constant blijft in België binnen de verschillende leeftijdsgroepen van 6 tot 17 jaar (70 à 76%) zoals
weergegeven op Figuur 174. De proportie met een verhoogd risico op basis van de buikomtrek neemt
pas drastisch toe op latere leeftijd, bij de volwassenen (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
31
Voor de onderwijsvorm zijn enkel de 13- tot en met 18-jarigen opgenomen
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
223/410
Duitsland
Frankrijk
HBSC
gemiddelde
5%
Jongens
17%
12%
7%9%
16%
11%
12%
10%
Duitsland
8%
14%
8%
Nederland
10%
19%
13%
HBSC
gemiddelde
20%
15%
Vlaanderen
16%
Nederland
16%
Frankrijk
27%
Vlaanderen
Overgewicht of obees (%)
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Meisjes
2006
2014
Figuur 170. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 11-jarigen met overgewicht en obees zijn op basis van BMI
voor de periode 2006 en de periode 2014 (World Health Organization, 2016).
3.12.3.4 Conclusie
Het zijn volgens de Gezondheidsenquête vooral de jongste kinderen waarbij obesitas vaak voorkomt
in Vlaanderen. Deze cijfers worden echter niet volledig bevestigd door de LARS-cijfers waaruit blijkt
dat zowel het aandeel met de lage als de hoge BMI-waarden stijgen met de leeftijd. Per onderwijsvorm
stelt men vast dat (extreem) ondergewicht relatief vaker voorkomt in het ASO, terwijl overgewicht of
obesitas vaker wordt genoteerd in het BSO. Vergelijkingen maken tussen beide studies is echter
moeilijk gezien de verschillende gehanteerde methodologie zoals reeds eerder aangehaald.
Internationaal bekeken scoort Vlaanderen goed in vergelijking met het HBSC-gemiddelde voor de 11jarigen, voor de 15-jarigen zit Vlaanderen in de buurt van het gemiddelde.
Het aandeel met een normale buikomtrek blijft nagenoeg constant in België binnen de verschillende
leeftijdsgroepen van 6 tot 17 jaar.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
224/410
3.12.4 Volwassenen
3.12.4.1 Inleiding
Cijfers met betrekking tot antropometrie bij volwassenen (18 tot 64 jaar) zijn in de eerste plaats
beschikbaar uit de Voedselconsumptiepeiling en de Gezondheidsenquête. Daarnaast zijn ook enkele
internationale vergelijkende studies opgenomen.
3.12.4.2 Body Mass Index
Gezondheidsenquête
Uit cijfers uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 44,3% van de Vlaamse volwassenen van 18 tot
64 jaar te veel weegt: 32,8% heeft overgewicht en 11,5% heeft obesitas. De gemiddelde BMI van de
volwassenen in het Vlaamse Gewest bedraagt 25,1 kg/m². In 2004 bedroeg de gemiddelde BMI nog
24,6 kg/m². Deze cijfers weerspiegelen een toename in gewicht(status) bij de volwassenen in het
Vlaamse Gewest in het voorbije decennium (Gisle & Demarest, 2014).
Mannen hebben een hogere gemiddelde BMI dan vrouwen: respectievelijk 25,4 kg/m² en 24,7 kg/m².
Daarnaast neemt het aandeel van de volwassenen met overgewicht of obesitas toe naarmate de
leeftijd stijgt, zoals te zien is op Figuur 171. Waar bij de 18- tot 24-jarigen in 2013 20,1% te zwaar is,
stijgt dit aandeel tot 60,6% bij de 55- tot 64-jarigen (Gisle & Demarest, 2014).
Tenslotte valt het hogere aandeel van ondergewicht op binnen de leeftijdsgroep van 18 tot 24 jaar in
vergelijking met de andere leeftijdsgroepen (Gisle & Demarest, 2014).
Verdeling volgens BMI (%)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
2004
2013
2004
18-24j
2013
2004
25-34j
2013
2004
35-44j
2013
2004
45-54j
2013
55-64j
Obees
2,8%
3,5%
6,0%
10,8%
9,5%
11,4%
11,4%
18,1%
18,7%
18,2%
Overgewicht
11,3%
16,6%
20,4%
28,6%
32,2%
31,5%
36,0%
41,0%
39,8%
42,4%
Normaal
77,6%
71,3%
70,1%
54,8%
56,9%
56,1%
50,7%
39,8%
40,3%
38,3%
Ondergewicht
8,4%
8,6%
3,5%
5,7%
1,4%
1,1%
1,9%
1,0%
1,2%
1,2%
Figuur 171. Evolutie tussen 2004 en 2013 van de verdeling volwassenen (18 tot 64 jaar) in het Vlaams Gewest volgens
BMI, opgesplitst volgens leeftijdscategorie op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
Voedselconsumptiepeiling
In België bedraagt de gemiddelde BMI bij volwassenen met een leeftijd van 18 tot 64 jaar in 2014 26,3
kg/m². De gemiddelde volwassen Belg lijdt dus aan overgewicht. Overgewicht komt vaker voor bij
mannen, de geslachtsverdeling van obesitas is daarentegen gelijk. Bij de volwassen bevolking vertoont
de prevalentie van personen met overgewicht een lineaire stijging naarmate de leeftijd toeneemt,
zoals te zien is op Figuur 172. Vanaf 35 jaar heeft meer dan één derde van de bevolking overgewicht
en heeft meer dan één vijfde obesitas (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
225/410
Verdeling bevolking
volgens BMI (%)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
3-5j
6-9j
10-13j
14-17j
18-34j
35-50j
51-64j
Obesitas
3%
4%
4%
5%
12%
21%
25%
Overgewicht
11%
12%
15%
12%
23%
34%
44%
Normaal
77%
75%
71%
73%
61%
44%
29%
Ondergewicht
9%
8%
10%
10%
3%
1%
2%
Figuur 172. Verdeling van de bevolking volgens de antropometrische indicator ‘BMI’ in België in functie van de leeftijd op
basis van de Voedselconsumptiepeiling in 2014 (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
Internationaal
Het Kenniscentrum voor Gezondheidszorg (KCE) meldt dat de prevalentie van obesitas bij volwassenen
dicht ligt bij het EU-15 gemiddelde (KCE, 2015).
Daarnaast bevat het Global Nutrition Report 2016 internationale data rond overgewicht en obesitas.
Een van de belangrijkste bevindingen uit het rapport is dat de prevalentie van overgewicht en van
obesitas in elke regio in de wereld en in bijna elk land stijgt. 57 van de 129 onderzochte landen kampten
momenteel zelfs met een combinatie van hoge prevalentiecijfers voor zowel ondervoeding als
overgewicht en obesitas bij volwassenen. Overgewicht en obesitas kunnen samengaan met
ondervoeding door te veel en te eenzijdig te eten (International Food Policy Research Institute, 2016).
Overgewicht volwassenen 2014 (%)
Figuur 173 geeft de percentages van overgewicht32 voor volwassenen weer voor de landen in WestEuropa. Uit deze figuur blijkt dat voor overgewicht de prevalentie voor Belgische mannen slechter is
dan het Europese gemiddelde (66% ten opzichte van 63%) en dat de prevalentie voor de Belgische
vrouwen beter is dan het Europese gemiddelde (48% ten opzichte van 52%).
70
60
50
40
30
20
10
0
Gemiddelde Gemiddelde
Europa
wereldwijd
Oostenrijk
Zwitserland
Duitsland
Nederland
België
Luxemburg
Frankrijk
Overgewicht man
61
63
63
64
66
68
67
63
46
Overgewicht vrouw
45
46
47
48
48
48
55
52
50
Overgewicht
53
55
55
56
57
58
61
58
48
Figuur 173. Prevalentie overgewicht volwassenen (18 jaar en ouder) (International Food Policy Research Institute, 2016).
32
Het Global Nutrition Report definieert overgewicht als BMI  25 kg/m² en obesitas als BMI  30 kg/m².
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
226/410
Voor obesitas blijkt de prevalentie voor Belgische mannen gelijk te zijn aan die van het Europese
gemiddelde (22%), voor vrouwen ligt de prevalentie in België lager dan het Europese gemiddelde (18%
ten opzichte van 23%). De figuur voor obesitas is opgenomen in bijlage. Voor zowel overgewicht als
obesitas scoren enkel Frankrijk en Luxemburg slechter dan België.
Verdeling bevolking
volgens buikomtrek (%)
3.12.4.3 Buikomtrek
Volgens de Voedselconsumptiepeiling vertoont de helft van de steekproef een verhoogde buikomtrek.
Het aandeel met een substantieel verhoogd risico neemt lineair toe met de leeftijd, zoals te zien op
Figuur 174. Waar voor de jonge leeftijdsgroep bij de volwassenen (van 18 tot 34 jaar) het aandeel met
een substantieel verhoogd risico 19% bedraagt, stijgt dit voor de oudere leeftijdsgroepen van 35 tot
50 jaar en van 51 tot 64 jaar naar respectievelijk 34% en 54% (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
3-5j
6-9j
10-13j
14-17j
18-34j
35-50j
51-64j
9%
8%
19%
34%
54%
21%
16%
17%
26%
23%
76%
64%
40%
23%
Substantieel verhoogd risico
7%
6%
Verhoogd risico
17%
18%
Normaal
76%
76%
70%
Figuur 174. Verdeling van de bevolking volgens de antropometrische indicator ‘buikomtrek’ in België in functie van de
leeftijd op basis van de Voedselconsumptiepeiling in 2014 (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).
3.12.4.4 Conclusie
Mannen hebben een hogere gemiddelde BMI dan vrouwen en het aandeel van de volwassenen met
overgewicht of obesitas neemt toe naarmate de leeftijd stijgt. Waar bij de 18- tot 24-jarigen één op
vijf te zwaar is, stijgt dit aandeel tot drie op vijf bij de 55- tot 64-jarigen. Voor zowel overgewicht als
obesitas scoren enkel Frankrijk en Luxemburg qua landen in West-Europa die opgenomen zijn in de
studie slechter dan België.
Ook voor de buikomtrek neemt het aandeel met een substantieel verhoogd risico lineair toe met de
leeftijd.
Het hogere aandeel van ondergewicht binnen de leeftijdsgroep van 18 tot 24 jaar valt ook op in
vergelijking met de andere leeftijdsgroepen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
227/410
3.12.5 Ouderen
3.12.5.1 Inleiding
Cijfers met betrekking tot ouderen (65-plussers) zijn beperkt. Ze zijn enkel beperkt beschikbaar voor
de Body Mass Index op basis van de Gezondheidsenquête.
3.12.5.2 Cijfers
Voor de ouderen (65-plussers) is de verdeling volgens BMI weergegeven op Figuur 175. Daaruit blijkt
dat anno 2013 de 65-plussers een kleiner aandeel hebben met een gezond gewicht dan de algemene
bevolking. Voor de leeftijdsgroep 65- tot 74-jarigen bleef het aandeel met een normaal gewicht sinds
2004 wel constant. Voor de 75-plussers viel het aandeel met een normaal gewicht terug van 47,1% in
2004 naar 40,5% in 2013. Daarnaast is het ook opvallend dat bij de 75-plussers (2,1%) er bijna dubbel
zoveel zijn met ondergewicht als bij de 65- tot 74-jarigen (1,2%) (Gisle & Demarest, 2014).
Verdeling volgens BMI (%)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
2004
2008
2013
2004
Algemene bevolking
2008
2013
2004
65-74j
2008
2013
75+j
Obees
11,5%
13,6%
12,6%
19,2%
17,1%
18,2%
13,9%
15,1%
14,3%
Overgewicht
31,3%
33,4%
35,1%
40,9%
43,3%
42,4%
35,0%
38,7%
43,1%
Normaal
54,5%
50,2%
49,6%
37,8%
38,4%
38,3%
47,1%
42,5%
40,5%
Ondergewicht
2,8%
2,7%
2,6%
2,2%
1,2%
1,2%
4,1%
3,6%
2,1%
Figuur 175. Evolutie tussen 2004 en 2013 van ouderen ten opzichte van de algemene bevolking in het Vlaams Gewest
volgens BMI, opgesplitst volgens leeftijdscategorie op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.12.5.3 Conclusie
Voor de leeftijdsgroep 65- tot 74-jarigen bleef het aandeel met een normaal gewicht constant sinds
2004. Voor de 75-plussers daalde het aandeel met een normaal gewicht echter tussen 2004 en 2013.
Het aandeel met overgewicht of obesitas ligt hoger bij ouderen dan bij de algemene bevolking.
Daarnaast is het ook opvallend dat bij de 75-plussers er bijna dubbel zoveel zijn met ondergewicht als
bij de 65- tot 74-jarigen. Hoewel de percentages beperkt zijn, kan men toch voorzichtig stellen dat voor
zowel 65- tot 74-jarigen als 75-plussers het aandeel met ondergewicht halveerde tussen 2004 en 2013.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
228/410
3.12.6 Zwangere vrouwen
3.12.6.1 Inleiding
Deze sectie behandelt kort de doelgroep zwangere vrouwen, aangezien obesitas tijdens de
zwangerschap verschillende risico’s inhoudt33. Er zijn slechts beperkte cijfers beschikbaar, waardoor
enkel de Body Mass Index wordt besproken. De bepaling van het BMI wordt hierbij bepaald bij de start
van de zwangerschap. Op Vlaams niveau wordt hiervoor gebruik gemaakt van cijfers afkomstig uit de
jaarrapporten van het Studiecentrum voor Perinatale Epidemiologie (SPE). Een deel van deze cijfers
van het SPE werden specifiek opgevraagd in kader van deze conferentie bij Kind & Gezin.
3.12.6.2 Cijfers
De cijfers voor ondergewicht, normaal gewicht, overgewicht en obesitas bij zwangere vrouwen zijn
niet veel veranderd sinds 2009. In 2014 blijkt 22,8% van de zwangere vrouwen bij de start van de
zwangerschap overgewicht te hebben, en 10,6% heeft obesitas (Devlieger, Martens, Martens, Van
Mol, & Cammu, 2015).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Obesitas
10,2%
10,4%
10,7%
11,2%
11,2%
10,6%
Overgewicht
21,5%
21,8%
22,2%
22,7%
22,8%
22,8%
Normaal gewicht
63,0%
62,6%
62,0%
61,2%
61,1%
61,7%
Ondergewicht
5,3%
5,2%
5,0%
5,0%
4,9%
4,9%
Figuur 176. Verdeling van moeders bij de start van de zwangerschap in Vlaanderen in verschillende gewichtscategorieën,
periode 2009-2014 (Devlieger, Martens, Martens, Van Mol, & Cammu, 2015). Cijfers op aanvraag bij Kind & Gezin.
3.12.6.3 Conclusie
Eén op drie van de zwangere vrouwen was te zwaar bij de start van de zwangerschap. Dit aandeel bleef
nagenoeg constant ten opzichte van 2009.
33
Een overzicht van mogelijke risico’s zijn terug te vinden via volgende link: https://www.uzleuven.be/gynaecologie-en-verloskunde/obesitas-en-zwangerschap
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
229/410
3.12.7 Socio-economische status
3.12.7.1 Inleiding
Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de
‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede
aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve
aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere
socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te
bespreken doelgroep in deze sectie.
Om deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met een verschillende socioeconomische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als
belangrijkste indicator.
Voor de beschrijving naargelang socio-economische status wordt beroep gedaan op de
Gezondheidsenquête.
Verdeling BMI volgens
opleidingsniveau (%)
3.12.7.2 Kinderen en jongeren
De verdeling van de kinderen en jongeren (2 tot 17 jaar) volgens opleidingsniveau van het gezin is
weergeven op Figuur 177. Daaruit blijkt dat er een sterke link bestaat tussen het opleidingsniveau en
het aandeel dat overgewicht of obesitas heeft. Het aandeel kinderen en jongeren dat te zwaar is ligt
bij lagere opleidingsniveaus (lager / geen diploma en lager secundair) meer dan drie keer hoger dan
bij het opleidingsniveau hoger onderwijs. Bij het opleidingsniveau hoger onderwijs heeft 2,9%
obesitas, terwijl dit bij de lagere opleidingsniveaus rond de 13% schommelt (Gisle & Demarest, 2014).
40%
36,7%
36,5%
30%
21,8%
20%
12,7%
13,1%
8,1%
10%
10,7%
2,9%
0%
Lager / geen diploma
Lager secundair
Hoger secundair
Te zwaar
Waarvan obesitas
Hoger Onderwijs
Figuur 177. Aandeel van de kinderen en jongeren (2 tot 17 jaar) in het Vlaamse Gewest in 2013 dat overgewicht of
obesitas heeft op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).
3.12.7.3 Volwassenen
Overgewicht en obesitas komen bij volwassenen meer voor bij minder hoog opgeleiden: 41,1% van de
hoger opgeleide bevolking kampt met overgewicht en obesitas ten opzichte van gemiddeld 57,1% bij
de lager opgeleide bevolking, zoals geïllustreerd op Figuur 178. Kijkt men naar de evolutie sinds 2004
dan stelt men vast dat de verschillen tussen de opleidingsniveaus groter zijn geworden. Waar voor het
opleidingsniveau lager / geen diploma het normaal gewicht terugviel van 41,3% in 2004 tot 31,0% in
2013, viel het aandeel met een normaal gewicht voor het opleidingsniveau hoger onderwijs minder
sterk terug (namelijk van 62,5% in 2004 naar 56,4% in 2013) (Gisle & Demarest, 2014).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
230/410
Verdeling volgens BMI (%)
100%
80%
60%
40%
20%
0%
2004
2013
Lager / geen diploma
2004
2013
Lager secundair
2004
2013
Hoger secundair
2004
2013
Hoger Onderwijs
Obees
17,6%
26,1%
17,2%
17,8%
10,9%
14,0%
7,1%
6,8%
Overgewicht
37,3%
41,4%
29,2%
39,3%
33,4%
32,8%
27,3%
34,3%
Normaal
41,3%
31,0%
51,0%
41,0%
53,5%
50,0%
62,5%
56,4%
Ondergewicht
3,7%
1,5%
2,5%
1,9%
2,2%
3,3%
3,1%
2,6%
Figuur 178. Evolutie tussen 2004 en 2013 van de verdeling bevolking (18 jaar en ouder) in het Vlaams Gewest volgens
BMI, opgesplitst volgens opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).
3.12.7.4 Conclusie
Er blijkt bij kinderen, jongeren en volwassenen een sterke link te zijn tussen het opleidingsniveau en
overgewicht en obesitas. Hoe lager men opgeleid is, hoe hoger het aandeel dat te zwaar is. Bovendien
zijn de verschillen tussen de opleidingsniveaus bij volwassenen toegenomen ten opzichte van 2004.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
231/410
3.12.8 Conclusie
Bij de jeugd (2-17 jaar) heeft 16,5% overgewicht en kampt 5,4% met obesitas in Vlaanderen. Er zijn
hierbij duidelijke verschillen merkbaar naargelang de onderwijsvorm: overgewicht of obesitas wordt
vaker genoteerd in het BSO. Daarnaast blijkt dat hoe ouder de leerling wordt, hoe groter de kans is dat
zijn of haar BMI af zal wijken van het gemiddelde. Internationaal bekeken scoort Vlaanderen goed in
vergelijking met het HBSC-gemiddelde voor de 11-jarigen, voor de 15-jarigen zit Vlaanderen in de buurt
van het gemiddelde, toch nam het aandeel overgewicht en obesitas voor beide leeftijden hier sterk
toe tussen 2006 en 2014 in Vlaanderen.
Ongeveer de helft van de volwassen Vlamingen heeft overgewicht, en mannen (54%) vaker dan
vrouwen (42%). 13% van de Vlamingen is zwaarlijvig (BMI > 30 kg/m²). Bij de volwassen bevolking
vertoont de prevalentie van personen met overgewicht een lineaire stijging naarmate de leeftijd
toeneemt.
Er blijkt bij kinderen, jongeren en volwassenen een sterke link te zijn tussen het opleidingsniveau en
overgewicht en obesitas. Hoe lager men opgeleid is, hoe hoger het aandeel dat te zwaar is. Bovendien
zijn de verschillen tussen de opleidingsniveaus bij volwassenen toegenomen ten opzichte van 2004.
Ondergewicht komt voor bij 10,3% van de kinderen tussen 2 en 18 jaar (al dan niet gelinkt met een
eetstoornis). Ondergewicht komt relatief vaker voor bij leerlingen uit het ASO.
In Vlaanderen heeft 3% van de volwassen bevolking ondergewicht. Bij de subcategorie
jongvolwassenen (18-34 jaar) is het percentage met een ondergewicht het grootst, waarna het
percentage daalt, om dan terug toe te nemen bij 75-plussers. Er zijn voor ondergewicht bij
volwassenen geen significante verschillen tussen de verschillende opleidingsniveaus.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
232/410
3.13 EETSTOORNISSEN
3.13.1 Omschrijving
De DSM-5 beschrijft volgende voedings- en eetstoornissen: pica (het eten van stoffen die niet eetbaar
zijn), ruminatiestoornis (het oprispen van halfverteerd voedsel), vermijdende/restrictieve
voedselinnamestoornis (onvoldoende of te eenzijdige voedselinname), anorexia nervosa, boulimia
nervosa, de eetbuistoornis, andere specifieke eetstoornissen (atypische of subklinische varianten van
de specifieke eetstoornissen), en ongespecificeerde eetstoornissen (algemene diagnostische
categorie). Pica, ruminatiestoornis, en vermijdende/restrictieve voedselinnamestoornis komen vaker
voor in de kindertijd. Anorexia nervosa, boulimia nervosa en de eetbuistoornis starten doorgaans in
de adolescentie of jongvolwassenheid.
De meest bekende eetstoornissen zijn (1) anorexia nervosa, waarbij we een restrictief type en een
eetbuien/purgerend type onderscheiden, (2) boulimia nervosa, en (3) de eetbuistoornis. Anorexia
nervosa van het restrictieve type wordt gekenmerkt door restrictief eetgedrag en een sterke
controledrang. Bij anorexia nervosa van het eetbuien-purgerende type, en boulimia nervosa, zijn we
twee verstoorde eetgedragingen, namelijk purgeergedrag en eetbuien. Bij de eetbuistoornis zien we
enkel eetbuien, zonder compensatiegedrag. De aard van de eetbuien verschilt wel enigszins. Bij
anorexia nervosa (eetbuien/purgerende type) gaat het eerder over subjectieve eetbuien, waarbij er
controleverlies is maar de hoeveelheid voedsel die gegeten wordt géén objectief grote hoeveelheid is.
Bij boulimia nervosa en de eetbuistoornis gaat het om objectieve eetbuien, waarbij er controleverlies
optreedt én een objectief grote hoeveelheid voedsel wordt gegeten.
Eetstoornissen kunnen gepaard gaan met ondergewicht, een normaal gewicht of met
overgewicht/obesitas. Bij anorexia nervosa is er ondergewicht, boulimia nervosa kan voorkomen bij
een normaal gewicht of kan gepaard gaan met overgewicht, de eetbuistoornis gaat vaak gepaard met
overgewicht of obesitas. Verder zien we bij al deze eetstoornissen een verstoord lichaamsbeeld,
waarbij de zelfevaluatie overdreven beïnvloed wordt door het gewicht en de lichaamsvormen.
Dit rapport concentreert zich op anorexia nervosa en boulimia nervosa, de eetbuistoornis komt in de
marge aan bod.
3.13.2 Omvang probleem
3.13.2.1 Beginleeftijd
Anorexia nervosa ontstaat doorgaans vroeg of halfweg in de adolescentie. Bij ongeveer één op vijf van
de patiënten starten de symptomen tussen 10 en 14 jaar, bij ongeveer de helft van de patiënten vangt
de stoornis aan tussen 15 en 19 jaar. Boulimia nervosa en de eetbuistoornis ontstaan vaker aan het
einde van de adolescentie of bij jongvolwassenen (Hay et al., 2014).
3.13.2.2 Prevalentie gewichtsreducerend gedrag
Hoewel gewichtsreducerend gedrag niet noodzakelijk gelinkt is aan eetstoornissen, kan het wel als een
mogelijke indicator beschouwd worden. Cijfers voor Vlaanderen zijn hierrond opgenomen in de HBSCstudie. Het valt in Figuur 179 op dat het aandeel meisjes dat gewichtsreducerend gedrag vertoont bij
de 15-jarigen merkelijk hoger ligt dan het aandeel jongens. Bij de meisjes zien we in 2014 een aandeel
van 11% bij de 11-jarigen en 20% bij de 15-jarigen. Bij de jongens is dit respectievelijk 10% en 9%.
In vergelijking met de cijfers uit 2006 voor 11-jarigen is er bij de jongens een lichte stijging en bij de
meisjes een lichte daling vast te stellen. Ook bij de 15-jarigen is er een lichte stijging vast te stellen bij
de jongens terwijl het percentage bij de meisjes gelijk blijft. Internationaal vergeleken scoort
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
233/410
Aandeel gewichtreducerendd
gedrag (%)
Vlaanderen onder het HBSC-gemiddelde (World Health Organization, 2016). Meer details rond de 11jarigen zijn opgenomen in de figuur in bijlage.
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Vlaanderen
HBSC
Nederland
gemiddelde
Frankrijk
Duitsland
Vlaanderen
HBSC
Nederland
gemiddelde
Jongens
Frankrijk
Duitsland
Meisjes
2006
6%
8%
5%
6%
6%
20%
23%
14%
18%
21%
2014
9%
11%
6%
6%
11%
20%
26%
15%
17%
26%
Figuur 179. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 15-jarigen dat gewichtsreducerend gedrag vertoont voor de
periode 2006 en de periode 2014 (World Health Organization, 2016).
3.13.2.3 Prevalentie eetstoornissen
Op Vlaams en Belgisch niveau zijn er indicaties voor eetstoornissen beschikbaar via onze nationale
bevragingen: de nationale gezondheidsenquête (2013) en de voedselconsumptiepeiling (2014).
Aandeel met mogelijks
eetstoornissen (%)
Gezondheidsenquête
In de gezondheidsenquête van 2013 werd voor het eerst de SCOFF opgenomen, een kort
screeningsinstrument van 5 vragen. Hieruit bleek dat 6,5% van de bevolking in het Vlaamse Gewest
(vanaf 15 jaar) mogelijk een eetstoornis heeft en verder onderzocht zou moeten worden (6% van de
mannen, 10% van de vrouwen). Bij vrouwen tussen 25 en 44 jaar oud heeft 10 à 12% signalen van
eetstoornissen. Bij Vlaamse meisjes tussen 15 en 24 jaar lopen deze cijfers op tot 18,8%, zoals te zien
op Figuur 180.
18,8%
20%
15%
10%
5%
12,1%
8,1%
4,6%
4,0%
5,1%
10,3%
5,9%
5,7%
3,1%
6,2%5,1%
45-54j
55-64j
5,5%
5,2%
2,4%
1,6%
0%
Vlaams
Gewest
15-24j
25-34j
35-44j
65-74j
75+j
Leeftijdsgroep
Mannen
Vrouwen
Figuur 180. Het aandeel bij de algemene bevolking in het Vlaamse Gewest met mogelijkse eetstoornissen, opgesplitst per
leeftijdsgroep en per geslacht op basis van de Gezondheidsenquête (Van der Heyden & Charafeddine, 2014).
Voedselconsumptiepeiling
De resultaten uit de voedselconsumptiepeiling in 2014 rond voedingsattitudes gaven aan dat 3,7% van
de steekproef (10-64 jaar) in België signalen van eetstoornissen vertoont zoals gemeten met de Eating
Attitudes Test (EAT-7), een screeningsvragenlijst van 7 items die twee componenten van verstoord
eetgedrag meet. De componenten zijn voedselpreoccupatie (bv. ‘ik besteed te veel tijd aan het denken
aan eten’) en voedselrestrictie (bv. 'ik snijd mijn eten in kleine stukjes’).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
234/410
De symptomen komen frequenter voor bij adolescenten (5,8% binnen de leeftijdscategorie 14-17 jaar)
en meer bij vrouwen (4,0%) dan bij mannen (3,5%).
Aandeel met vermoedelijke
eetstoornissen (%)
Deze 3,7% ligt lager dan de cijfers van de gezondheidsenquête (8%), waarbij de SCOFF werd gebruikt.
De SCOFF is in zijn eenvoud in de eerste plaats bedoeld om valse negatieven uit te sluiten. Met het
instrument wil men vermijden dat iemand met een potentiële eetstoornis niet als zodanig
geïdentificeerd wordt. Hierdoor wordt met de SCOFF ook een grote groep weerhouden die géén
eetstoornis heeft. De EAT richt zich op een beperkt aantal symptomen (voedselrestrictie en
voedselpreoccupatie), en ook dit instrument is bedoeld voor screening en niet geschikt om een
daadwerkelijke diagnose te stellen.
7%
6%
5%
4%
3%
2%
1%
0%
5,8%
5,0%
3,7%
3,5%
4,3%
4,0%
3,7%
2,3%
België
Mannen
Vrouwen
10-13j
Geslacht
14-17j
18-34j
35-50j
51-64j
Leeftijdsgroep
Figuur 181. Het aandeel bij de algemene bevolking in België met vermoedelijke eetstoornissen, opgesplitst per
leeftijdsgroep en per geslacht op basis van de Voedselconsumptiepeiling.
ESEMeD
De huidige prevalentiecijfers van eetstoornissen voor België, zijn gebaseerd op de ESEMeD studie, een
Europese prevalentiestudie rond psychische stoornissen, waarbij naast België ook Nederland,
Frankrijk, Duitsland, Italië en Spanje werden opgenomen (Preti et al., 2009). Meer informatie rond
deze studie is terug te vinden in bijlage.
Een overzicht van de prevalentie van eetstoornissen gedurende de levensloop wordt weergegeven op
Tabel 2. België komt globaal in het onderzoek op de tweede plaats na Frankrijk en vertoont opvallend
hogere cijfers dan Nederland. Dit is een nieuw gegeven want bij gebrek aan onderzoek in België ging
men er vroeger vanuit dat we de epidemiologische cijfers uit Nederland voor ons land konden
overnemen. Het aantal mannen met een eetstoornis blijkt erg klein voor de drie officiële diagnosen
van eetstoornis; alleen voor eetbuien komt een duidelijk cijfer naar voor: 1.2%. Wat de cijfers voor
vrouwen betreft, moet men ermee rekening houden dat het percentage slaat op de totale bevolking
boven 18 jaar (dus ook bejaarden).
Op basis van de ESEMeD studie kan ook een schatting gemaakt worden van de prevalentie van
eetstoornissen bij jongeren. Enkel een schatting is mogelijk gezien jongeren niet in deze studie
opgenomen werden. Beperkt men de gegevens uit deze studie tot de leeftijdsgroep 18-29 jaar dan kan
men de cijfers ongeveer verdubbelen. Houden we hiermee rekening, zeker gezien eetstoornissen nog
meer voorkomen in de leeftijdsgroep 10-20 jaar, dan komen we ruwweg tot volgende schatting van
eetstoornissen bij Belgische vrouwen tussen 10 en 30 jaar: 3,7% anorexia nervosa, 3,8% boulimia
nervosa, 4,4% eetbuistoornis, 6,8% allerlei eetbuien. In totaal (gelijk welke eetstoornis) komen we op
een prevalentie van 10,3%. Dit betekent dat in ons land een op de tien vrouwen ooit tussen 10 en 30
jaar een eetstoornis kan ontwikkelen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
235/410
Tabel 2. Prevalentie eetstoornissen volgens de ESEMeD studie (Preti, et al., 2009).
Totale bevolking
Europa
Anorexia
nervosa
Boulimia
nervosa
Eetbuistoornis
Eetbuien
allerlei
Elke
eetstoornis
België
Vrouwen
Nederland
Europa
België
Nederland
0,48%
0,96%
0,37%
0,93%
1,84%
0,78%
0,51%
1,06%
0,90%
0,88%
1,88%
0,87%
1,12%
1,40%
1,13%
1,92
2,18%
1,50%
2,15%
2,62%
1,68%
3,03
3,40%
2,48%
2,51%
3,54%
1,87%
3,73
5,16%
2,89%
Internationaal
Uit internationaal prevalentie-onderzoek blijkt dat anorexia nervosa en boulimia nervosa veel vaker
voorkomen bij vrouwen, maar dat de geslachtsratio min of meer gelijk is als het gaat over de
eetbuistoornis. Bij de kinderen jonger dan 12 jaar met anorexia nervosa komen relatief meer jongens
voor dan op latere leeftijd, maar meisjes vormen nog steeds de grootste groep. Wat tijdstrends betreft,
kunnen we enkel besluiten dat de prevalentie van anorexia nervosa bij vrouwen tussen 15 en 24 jaar
sinds de jaren ’60 is toegenomen (Hay et al., 2014).
3.13.3 Conclusie
Uit Europees onderzoek blijkt dat de levensloopprevalentie van eetstoornissen bij volwassenen in
België 3,5% bedraagt. Dit cijfer ligt beduidend hoger dan in Nederland en dan het Europees
gemiddelde. Eetstoornissen komen vaakst voor bij adolescente en jongvolwassen vrouwen, naar
schatting één op de tien van de jonge vrouwen ontwikkelt een eetstoornis. Uit screeningsonderzoek
blijkt dat 8% van de Belgische bevolking (vanaf 15 jaar) mogelijks een eetstoornis heeft. Bij Vlaamse
meisjes tussen 15 en 24 jaar lopen deze cijfers op tot bijna één op vijf.
Anorexia nervosa en boulimia nervosa komen veel vaker voor bij vrouwen, maar de geslachtsratio is
min of meer gelijk als het gaat over eetbuien/de eetbuistoornis. Bij de kinderen jonger dan 12 jaar met
anorexia nervosa komen relatief meer jongens voor dan op latere leeftijd, maar meisjes vormen nog
steeds de grootste groep.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
236/410
3.14 NIEUWE FENOMENEN: ONDERVOEDING BIJ OUDEREN
3.14.1 Omschrijving
Momenteel is er nog geen eenduidige definitie rond ondervoeding bij ouderen. Ondervoeding in het
algemeen kan wel gedefinieerd worden als een voedingstoestand waarbij er onvoldoende energie- of
eiwitinname is. Deze voedingstoestand wordt gekenmerkt door een tekort aan micronutriënten en
mineralen ten gevolge van een uitputting van de macronutriënten en geeft uiteindelijk aanleiding tot
specifieke deficiëntie symptomen/syndromen (Beeckman, 2013).
Typisch gaat ondervoeding gepaard met verlies aan spiermassa en plots gewichtsverlies. Er wordt dus
vaak gekeken naar onder andere de Body Mass Index (BMI) als mogelijke indicator. Toch is het
hanteren van de BMI als indicator niet altijd even betrouwbaar: ouderen mensen krimpen immers
waardoor een stabiel BMI dus mogelijks ondervoeding maskeert. De micronutriënten status vormt een
andere belangrijke indicator. Belangrijk hierbij op te merken is dat ondervoeding hier dus niet gelijk
staat aan ondergewicht.
Hoewel de focus binnen deze sectie op ouderen ligt dient hierbij opgemerkt te worden dat
ondervoeding kan voorkomen in elke gewichtsklasse en op elke leeftijd.
3.14.2 Omvang probleem
Uit verschillende onderzoeken blijkt dat meer dan één op de tien Belgische ouderen ondervoed is.
Volgens de Wetenschappelijke expertengroep Ondervoeding van het Nationaal voedings- en
gezondheidsplan voor België variëren de cijfers tussen 4% en 10% bij thuiswonende mensen, tussen
20 en 62% in ziekenhuizen en tussen 50 en 90% in woonzorgcentra. De variaties zijn een gevolg van
verschillen in de gehanteerde methode en de onderzochte populatie.
In 2008 (NutriAction I, 2008) en 2013 (NutriAction II, 2013) werd de voedingssituatie van Belgische 70plussers onderzocht. Uit het onderzoek van 2008 blijkt dat 13% van de gescreende thuiswonende
personen ondervoed was en dat 49% een reëel risico op ondervoeding kende. In de Belgische
ziekenhuizen werd het percentage ondervoede patiënten geraamd op 30 tot 40%. In de
woonzorgcentra was 16% ondervoed en had 57% een risico op ondervoeding. Het onderzoek uit 2013
leverde gelijkaardige resultaten op: 12% van de onderzochte senioren was daadwerkelijk ondervoed
en 45% liep een reëel risico op ondervoeding. Ook de resultaten van een studie uit 2007 bevestigen
dat ondervoeding bij ouderen een probleem is: 35,9% van de onderzochte geriatrische patiënten zijn
effectief ondervoed en 41,9 had een risico op ondervoeding (Defloor, et al., 2007).
Uit de resultaten blijkt dat de incidentie hoger is in ziekenhuizen en woonzorgcentra en dat vrouwen
een groter risico op ondervoeding lopen dan mannen. Een groep die extra kwetsbaar is zijn de
alleenstaanden, na hospitalisatie, bij depressie en bij dementie (NutriAction I, 2008), (NutriAction II,
2013), (Brisson, 2011).
Volgens een rapport van de Europese Raad zijn 8 tot 19% van Europese ouderen die thuis wonen
ondervoed en 26 tot 38% van de ouderen in instellingen (Council of Europe, 2009).
3.14.3 Conclusie
Eén op tien ouderen is ondervoed. Het gaat hierbij vooral om ouderen in ziekenhuizen en
woonzorgcentra. Bijna de helft van de ouderen loopt een reëel risico op ondervoeding. Vrouwen lopen
een groter risico op ondervoeding dan mannen. Extra kwetsbare groepen zijn alleenstaanden, ouderen
na hospitalisatie, bij depressie en bij dementie.
Ondervoeding is een probleem dat relatief ongekend is, bij oudere personen zelf, hun families en bij
zorgprofessionals.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
237/410
4 Omvang van de gezondheidsschade
4.1 INLEIDING
Het doel van dit hoofdstuk is om een antwoord te formuleren op de vraag hoe groot de globale impact
van de gezondheidsthema’s binnen de scope van dit rapport is op de gezondheid van de bevolking in
het Vlaamse Gewest. In principe komen zowel sterftecijfers als ziektecijfers in aanmerking om deze
invloed op de gezondheid in te schatten.
Rond sterfte zijn er betrouwbare gegevens beschikbaar voor het Vlaamse Gewest. De officiële
overlijdenscertificaten van de inwoners van het Vlaamse Gewest zijn de basis van dit databestand.
Hieruit kunnen absolute en relatieve sterftecijfers voor een bepaalde aandoening berekend worden.
Om sterftecijfers met elkaar te vergelijken worden ze gestandaardiseerd, dat wil zeggen berekend alsof
bevolkingsaantal en bevolkingssamenstelling dezelfde zouden blijven.
Een verwant begrip zijn de Verloren Potentiële Jaren (VPJ). Deze VPJ-cijfers brengen de
levensverwachting van de persoon op het ogenblik van overlijden in rekening en houden dus rekening
met het leeftijdseffect. Daardoor zijn ze een nuancering op de sterftegegevens. Sterfte op jongere
leeftijd weegt hier immers (veel) meer door dan sterfte op latere leeftijd. Anderzijds nemen verloren
potentiële jaren toe met de levensverwachting en de levensverwachting stijgt nog steeds jaar na jaar
in Vlaanderen. Met andere woorden, bij een status quo voor een bepaalde aandoening (evenveel
sterfgevallen op dezelfde leeftijd) zullen de verloren potentiële jaren toch jaar na jaar toenemen.
Daardoor zijn ze minder geschikt voor een evaluatie in de tijd.
Om de ziektelast in te schatten, worden meestal de gegevens van de algemene ziekenhuizen, de
geestelijke gezondheidszorg en de huisartsenregistraties gebruikt. Eigenlijk gaat het hier strikt
genomen niet om de ziektelast, maar om het gebruik van de hulpverlening. Deze cijfers worden dan
ook beschreven in hoofdstuk 6 (gebruik van de hulpverlening).
Zogenaamde Disability-Adjusted Life Years (DALY’s) beogen sterfte- en ziektecijfers te combineren.
DALY’s geven het aantal jaren weer dat iemand verliest (door een bepaalde ziekte) en zijn een
optelsom van het aantal verloren potentiële jaren (VPJ) (in het Engels: Years of Life Lost (YLL)) en het
aantal gezonde jaren die verloren gaan door te leven met een ziekte (Years Lived with the Disease –
YLD). Zij bedoelen op die manier een samenvattende maat te zijn voor de totale ziektelast. Het is echter
bijna onmogelijk om voor elke aandoening, ziektestadium en leeftijdsjaar aan betrouwbare cijfers te
komen over hoe lang en hoe zwaar ieder individu lijdt aan die aandoening. Dit is niet enkel in
Vlaanderen een probleem, maar ook op wereldwijd niveau. Alhoewel het moeilijk blijft om tot
betrouwbare cijfers te komen, en het dus steeds over ruwe schattingen zal gaan, worden in dit
hoofdstuk toch enkele resultaten rond DALY’s opgenomen.
Van aandoeningen naar risicofactor is evenwel nog een verdere en erg moeilijke oefening. Wat is het
precieze aandeel van de sterfte, VPJ, DALY’s voor een bepaalde aandoening dat aan een bepaalde
risicofactor toegeschreven kan worden? Weinig aandoeningen kunnen voor 100% toegeschreven
worden aan een enkele risicofactor. Risicofactoren komen samen voor en beïnvloeden elkaar.
Verschillen in methode leiden tot verschillen in uitkomsten. Er wordt daarom voor elke
gezondheidsrisicofactor gezocht naar een methode waarover er zoveel mogelijk consensus bestaat.
De keuze is moeilijk en blijft steeds voor discussie en verbetering vatbaar. De in dit hoofdstuk gebruikte
methodes worden daarom ook verderop kort toegelicht.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
238/410
Het hoofdstuk is als volgt opgebouwd. In het eerste deel van dit hoofdstuk worden kort de risico’s en
mogelijke gezondheidsproblemen opgelijst die een gevolg kunnen zijn van het gebruik of gedrag
verbonden aan de verschillende gezondheidsthema’s. Aan sommige thema’s zijn er ook mogelijks
voordelen verbonden, deze worden ook besproken in dit deel van het hoofdstuk. Daarna komen de
sterftecijfers met de verloren potentiële jaren aan bod. Deze cijfers en bijhorende beschrijvingen
werden grotendeels aangeleverd door het Agentschap Zorg & Gezondheid. Voor voeding en beweging
werden de berekeningen uit de Global Burden of Disease studie (2016) gebruikt. Ten slotte komt een
bespreking van DALY’s voor België aan bod.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
239/410
4.2 EFFECTEN OP DE GEZONDHEID
4.2.1 Tabak
Het gebruik van tabak vormt wereldwijd de tweede grootste risicofactor voor overlijden. Volgens de
WGO kunnen 5,1 miljoen van het jaarlijkse aantal overlijdens toegeschreven worden aan het roken
van tabak (World Health Organization, 2009). De nicotine in tabak veroorzaakt snel afhankelijkheid.
De lijst van aandoeningen waarvoor roken als een risicofactor kan beschouwd worden, werd met de
jaren uitgebreider: longziekten (onder meer longkanker en chronisch obstructief longlijden (COPD)),
hart- en vaataandoeningen, mondaandoeningen (mondkanker, tandvleesontstekingen, ...), zo goed als
alle kankers, maar zelfs bepaalde oogaandoeningen zoals glaucoom, cataract en maculadegeneratie
komen vaker voor bij rokers. Daarnaast zouden ook de ziekte van Crohn, Alzheimer, reumatoïde artritis
en diabetesverwikkelingen vaker voorkomen bij rokers. Roken heeft verder ook gevolgen voor de
vruchtbaarheid (VIGeZ, 2016). Het schadelijke effect hangt af van de beginleeftijd, de duur van het
roken, het aantal sigaretten per dag, de mate van inhalatie en bepaalde eigenschappen van de
sigaretten zelf zoals de hoeveelheid teer en nicotine (Van Hal, 2006).
Roken is ook schadelijk voor anderen. Zo veroorzaakt meeroken of passief roken ook
gezondheidsschade bij niet-rokers. Passief roken is een risicofactor voor onder meer ischemische
hartziekten, luchtweginfecties, chronisch obstructief longlijden, astma en longkanker bij volwassenen.
Kinderen met rokende ouders zijn vaker ziek en hebben meer kans op problemen van de luchtwegen
en longen: bronchitis, longontsteking, een minder goede longfunctie en vertraagde longontwikkeling,
astma, verkoudheden. Passief roken brengt bij kinderen ook een hoger risico op hersenvliesontsteking
en, op latere leeftijd, een hoger risico op hart- en vaatziekten met zich mee. Daarnaast kan het ook
leiden tot steeds terugkerende middenoorontstekingen en huidproblemen. Passief roken leidt bij
zwangere vrouwen tot risico’s voor het kind, o.m. een hogere kans op vroeggeboorte en een te laag
geboortegewicht (VIGeZ, 2016).
Er heerst onzekerheid over het al dan niet schadelijke karakter van de e-sigaret. Uit de literatuur blijkt
de e-sigaret minder schadelijk dan de klassieke sigaret en geen nefaste gevolgen te hebben op korte
termijn. Afgezien van nicotine (in geval van e-sigaret met nicotine) is de gebruiker aanmerkelijk minder
blootgesteld aan toxische stoffen dan bij roken (HGR 9265, 2015). Immers, bij het dampen komen geen
verbrandingsproducten van tabak vrij, maar slechts een beperkt aantal toxische producten. Deze
conclusie veronderstelt wel dat elke e-sigaret aan strikte voorwaarden voldoet, zoals vastgelegd in de
EU-Richtlijn (met name voor de additieven, smaakstoffen, …).
Het risico van het gebruik van e-sigaretten op lange termijn is onvoldoende bekend (HGR 9265, 2015).
Dat is ook niet verwonderlijk omdat slechts in de afgelopen tien jaar het aantal gebruikers van nihil tot
een beduidend percentage is gestegen zodat er nog weinig langdurige gebruikers zijn en derhalve ook
onvoldoende lange-termijnonderzoeken om reeds steekhoudende conclusies te kunnen trekken (HGR
9265, 2015).
4.2.2 Alcohol
Het gebruik van alcohol vormt wereldwijd de achtste grootste risicofactor voor overlijden. Volgens de
WGO kunnen 2,3 miljoen van het jaarlijkse aantal overlijdens toegeschreven worden aan
alcoholgebruik (World Health Organization, 2009). Los van de verslavende werking bestaat er een
oorzakelijk verband tussen alcohol en een zestigtal verschillende ziektes en aandoeningen. Meer dan
dertig aandoeningen worden rechtstreeks veroorzaakt door alcoholgebruik. De impact van alcohol op
ziektes en letsels hangt af van de gedronken hoeveelheid, het drinkpatroon en de kwaliteit van de
alcohol (De Donder, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
240/410
De belangrijkste somatische alcoholgerelateerde aandoeningen zijn: leversteatose, hepatitis,
levercirrose, gastritis, pancreatitis, kankers van de mondholte, keelholte en het strottenhoofd,
leverkanker, polyneuropathie, Wernicke-Korsakovsyndroom, delirium tremens (De Donder, 2015).
Naast bovenstaande aandoeningen, zijn voor alcohol vooral ook de niet-somatische en psycho-sociale
gevolgen belangrijk binnen de gezondheidsproblematiek: alcoholverslaving en alcoholintoxicatie en de
gedragsproblemen die daar het gevolg van zijn, ongevallen (mede-) veroorzaakt door het gebruik van
alcohol,… .Ten slotte is er in de literatuur soms sprake van potentiële preventieve effecten van alcohol
voor ischemische hartziekten, ischemische beroerte, galstenen en suikerziekte. Er is hier wel geen
duidelijke unanimiteit over in de literatuur (Lievens, et al., 2016).
4.2.3 Illegale drugs
4.2.3.1 Cannabis
De schade door cannabisgebruik neemt toe met de hoeveelheid, frequentie van inname en duur van
blootstelling. Ook de leeftijd waarop men met cannabisgebruik begint speelt een rol. De meeste
lichamelijk effecten van cannabis doen zich pas voor na zwaar, chronisch of regelmatig gebruik en zijn
weinig bedreigend voor de gezondheid. De effecten op de hartslag en bloeddruk zijn eerder acuut en
dosisgerelateerd, bij regelmatig gebruik kan de gebruiker hiervoor tolerantie ontwikkelen. Bij zwaar
gebruik heeft cannabis een tijdelijk en omkeerbaar negatief effect op de vruchtbaarheid (VAD, 2013).
Het zijn vooral de roessyndromen en hun gevolgen
gezondheidsproblematiek bij het gebruik van cannabis.
die
belangrijk
zijn
voor
de
4.2.3.2 Andere illegale drugs
De somatische gevolgen van het gebruik van andere illegale drugs zijn zeer verscheiden. Het zijn veelal
de gevolgen van injecterend druggebruik die het klinische beeld beheersen. Intraveneuze toediening
houdt in de eerste plaats steeds een risico in op plotse dood. Bovendien lopen de gebruikers gevaar
op een hele reeks infectieziektes waarvan aids en hepatitis B en C de belangrijkste zijn. Ook andere
complicaties zoals abcessen, cellulitis, thrombo-embolitis, infectieuze endocarditis, gangreen,… zijn
niet te onderschatten (Van Hal, 2006).
Acute somatische complicaties als gevolg van amfetamine-gebruik (zoals MDMA of xtc, Speed) komen
niet frequent voor. De belangrijkste zijn hyperthermie, hyponatriëmie, dehydratatie en het
serotoninesyndroom (VAD, 2015). Amfetamines kunnen hersenbloedingen, hartritmestoornissen,
myocarditis, longoedeem, convulsies, maag- en duodenumzweren, urineretentie, rhabdomyolyse,
hyperthermie en delirium veroorzaken (Van Hal, 2006).
Cocaïne is toxisch voor het hart: een hartinfarct en hartritmestoornissen kunnen optreden. De risico’s
van deze cardiovasculaire effecten worden aanzienlijk groter door gelijktijdig alcoholgebruik.
Hypertensie is een acuut effect, dat weer afneemt. Ook beroertes, hoofdpijn, epileptische aanvallen
en abnormale bewegingen kunnen voorkomen (VAD, 2013).
Daarnaast vormen, voor illegale drugs in het algemeen, de niet-somatische gevolgen en de psychosociale schade die zij veroorzaken het belangrijkste deel van het gezondheidsprobleem.
4.2.4 Gokken
Mensen die veel gokken hebben regelmatig last van hoofdpijn, maag- en darmklachten en stress. Ze
schatten hun lichamelijke gezondheid dan ook lager in dan mensen die weinig gokken. Daarnaast
hebben problematische gokkers vaak psychiatrische klachten. Uit een onderzoek in 2004 bij gokkers
in België bleek dat problematische gokkers een hogere score hadden voor somatische klachten, angst,
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
241/410
slaapproblemen en depressie in vergelijking met niet-problematische gokkers of risicogokkers.
Risicogokkers hadden vergeleken met niet-problematische gokkers een hogere score voor angst en
slaapproblemen (De Donder, 2015).
4.2.5 Voeding
Voeding kent ontelbaar veel aspecten. Ondervoedingssyndromen en het specifiek tekort aan bepaalde
vitaminen, mineralen, essentiële aminozuren of vetzuren die ernstige deficiëntie syndromen kunnen
veroorzaken, behoren voor ons land eerder tot de geschiedenis van de geneeskunde. In
oorlogsgebieden of waar hongersnood heerst, komen ze nog wel voor. Ze komen bij ons uitzonderlijk
voor als gevolg van eetstoornissen of voedings- of verteringsproblemen.
Chemische verontreiniging van voedsel of drinkwater door kwik, lood, cadmium, dioxines, pesticides,
hormonen, … kan chronische intoxicaties veroorzaken. Ook ‘natuurlijke’ verontreiniging door
mycotoxines (zoals aflatoxines), fytotoxines, nitrieten en nitraten, allergenen,… kunnen voor ernstige
gezondheidsproblemen zorgen.
Verder kan microbieel besmet voedsel of water, voedselintoxicaties en voedselinfecties veroorzaken
die zich uiten in vaak minder ernstige, maar soms ook ernstige maagdarmsymptomen en algemene
infecties. Dank zij de goede voedselhygiëne, de strenge normen en de efficiënte controles in de
voedingsindustrie, komen de ernstige vormen niet zo veel voor in ons land. Ook zijn veel van deze
aandoeningen behandelbaar. Toch sterven er af en toe mensen in Vlaanderen aan salmonella,
campylobacter of andere intestinale infecties. Hepatitis A, norovirus, shigella en toxoplasma kunnen
ernstig ziektesymptomen veroorzaken. Ook de ziekte van Creutzfeld Jacob of ‘dolle koeienziekte’ vindt
haar oorsprong in de voeding.
In het kader van deze gezondheidsconferentie wordt echter vooral nagedacht over ongezonde
voedingspatronen zoals die ontstaan zijn in onze welvaartmaatschappij. Hier gaat het dan vooral over
het systematisch te veel of te weinig consumeren van bepaalde voedselbestanddelen of
voedselcategoriën of gewoon te veel totale inname van voedsel. Het is een moeilijk evenwicht want
we moeten eten om te overleven en de meeste bestanddelen die in dit verband besproken worden,
hebben we wel nodig. Ook over de regelmaat en de verdeling van de maaltijden over de dag wordt
gediscussieerd.
Een ongezond eetpatroon wordt typisch gezien als een dieet met teveel dierlijk vet (verzadigde
vetzuren), te veel zout, te veel mono- of disacchariden (eenvoudige suikers), te veel rood vlees en
vleeswaren, te veel caloriën, te weinig vezels (groenten en fruit), te weinig vis (gezonde vetzuren).
Een ongezond voedingspatroon is een risicofactor voor een aantal chronische ziekten, waaronder
sommige vormen van kanker, hart- en vaatziekten, en diabetes mellitus type 2. Voor groente en fruit,
vezels, vetzuren, vis en vlees, en zout staat hieronder beschreven welke relaties met bovengenoemde
chronische ziekten bekend zijn. De invloed van voeding op gezondheid blijft echter niet beperkt tot
deze nutriënten (van Kranen, van Raaij, & van Bakel, 2013).
4.2.5.1 Groenten en fruit
Consumptie van groente en fruit en vezelrijke graanproducten vermindert waarschijnlijk zowel het
risico op hart- en vaatziekten als op sommige vormen van kanker. Echter hoe meer kwalitatief goede
studies met een lange follow-up gepubliceerd worden, hoe zwakker het verband tussen voeding en
hart- en vaatziekten en kanker lijkt te worden. Ook blijkt steeds vaker dat de gezondheidseffecten van
groente hoger zijn dan die van fruit (van Kranen, van Raaij, & van Bakel, 2013).
Fruit bevat fructose, een eenvoudige suiker. Het zuur in fruit en fruitsappen verzacht het tandglazuur.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
242/410
4.2.5.2 Vezels
Groenten, fruit en volkoren graanproducten zijn belangrijke bronnen van vezels. Een vezelrijke voeding
vermindert het risico op coronaire hartziekten en op darmkanker. Er is nog niet overtuigend
aangetoond dat een vezelrijke voeding ook beschermt tegen diabetes mellitus type 2 (van Kranen, van
Raaij, & van Bakel, 2013).
4.2.5.3 Vetzuren
Voor de preventie van coronaire hartziekten is niet alleen de totale hoeveelheid vet belangrijk, maar
ook de vetzuursamenstelling. Verzadigde vetzuren en enkelvoudig trans-onverzadigde vetzuren
verhogen het risico op coronaire hartziekten vergeleken met onverzadigde vetzuren. Onverzadigde
vetzuren hebben een gunstig effect op het cholesterolgehalte in het bloed (van Kranen, van Raaij, &
van Bakel, 2013).
De totale hoeveelheid vet in de voeding heeft geen effect op welk type kanker dan ook. Wel lijkt het
aannemelijk dat verlaging van de totale hoeveelheid vet het risico op diabetes mellitus type 2 verlaagt
(van Kranen, van Raaij, & van Bakel, 2013).
4.2.5.4 Zout
Beperking van de inname van keukenzout leidt tot een verlaging van de bloeddruk in de populatie en
draagt daarmee bij aan een lager risico op hart- en vaatziekten. Een hoge inname van zout en gezouten
producten verhoogt bovendien het risico op maagkanker (van Kranen, van Raaij, & van Bakel, 2013).
4.2.5.5 Vis en vlees
Het eten van veel rood vlees en vleeswaren verhoogt de kans op darmkanker. Vis bevat gezonde
onverzadigde visvetzuren. Deze vetzuren verminderen het risico op coronaire hartziekten (van Kranen,
van Raaij, & van Bakel, 2013).
4.2.6 Beweging
Het gebrek aan fysieke activiteit vormt wereldwijd de vierde grootste risicofactor voor overlijden.
Volgens de WGO kunnen 3,2 miljoen van het jaarlijkse aantal overlijdens toegeschreven worden aan
het tekort aan fysieke activiteit (World Health Organization, 2009). Bij volwassenen is regelmatige
fysieke activiteit gunstig geassocieerd met een lager risico op hart- en vaatziekten, diabetes, borst- en
darmkanker en depressie (World Health Organization, 2013). Bovendien hebben personen die
voldoende fysiek actief zijn een beter cardiopulmonaal uithoudingsvermogen, een gezonder
lichaamsgewicht en een gezondere lichaamssamenstelling (World Health Organization, 2015). Bij
adolescenten draagt regelmatige fysieke activiteit bij tot de groei en ontwikkeling van het
bewegingsapparaat (beenderen, spieren en gewrichten) en het hart- en vaatstelsel. Daarnaast zorgt
regelmatig bewegen voor het behoud van een gezond lichaamsgewicht en een verbeterde motorische
ontwikkeling. Ook vanuit psychologisch standpunt zou regelmatige fysieke activiteit voordelig zijn
omwille van een verhoogd algemeen welzijn en sociaal functioneren, en een verminderd risico op
angststoornissen en depressie (World Health Organization, 2015).
Overbelasting van het motorisch stelsel door zware arbeid, door voortdurend dezelfde bewegingen te
herhalen, of door intensief trainen of sporten heeft ook negatieve gevolgen voor de gezondheid.
Slijtage processen zoals arthrose van grote of kleine gewrichten zijn geen dodelijke aandoeningen,
maar veroorzaken heel wat leed. Ook de gevolgen van sportletsels en sportongevallen zijn niet te
onderschatten.
4.2.7 Sedentair gedrag
Bij adolescenten is aangetoond dat zij die meer tijd zittend doorbrengen en meer voor een scherm
zitten, vaker te kampen hebben met overgewicht en obesitas. Het verband tussen de tijd gespendeerd
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
243/410
aan tv-kijken en overgewicht is bij adolescenten echter nog onduidelijk. Maar, meer tv-kijken tijdens
de adolescentie blijkt wel een voorspeller van de ontwikkeling van overgewicht op volwassen leeftijd.
Voor sedentair gedrag in het algemeen is er een verband aangetoond tussen vetweefsel en aspecten
van psychosociaal functioneren van adolescenten. Er is bij adolescenten geen verband (of nog
onvoldoende bewijs) vastgesteld tussen sedentair gedrag en de systolische bloeddruk, de heupomtrek,
het gehalte bloedlipiden, HDL, glycemie en insulinemarkers, cardiovasculaire aandoeningen en
indicatoren van angst en depressie. Voor schermtijd werd er een verband vastgesteld met
cardiorespiratoire en musculaire fitheid, weliswaar enkel bij meisjes. Specifiek voor tv-kijken werd er
verband vastgesteld met systolische bloeddruk, cholesterolgehalte, cardiovasculaire fitheid,
musculoskeletale fitheid en psychosociaal functioneren (Van Acker & De Meester, 2015) (Biddle, et al.,
2010), (Tremblay, et al., 2011) (Chinapaw, Proper, Brug, van Mechelen, & Singh, 2011) (Fröberg &
Raustorp, 2014).
Bij volwassenen blijkt er geen duidelijk verband tussen totaal sedentair gedrag, overgewicht en
obesitas. Er is wel een positief verband aangetoond tussen meer schermtijd en een hogere Body Mass
Index. Volwassenen met meer totaal sedentair gedrag hebben een hogere algemene mortaliteit en
meer kans op diabetes type 2, cardiovasculaire aandoeningen, bepaalde kankers en depressie.
Schermtijd bij volwassenen is geassocieerd met een verhoogde kans op cardiovasculaire aandoeningen
en overgewicht en obesitas. Tv-kijken is specifiek geassocieerd met verhoogde algemene mortaliteit,
diabetes type 2, darm- en endometriumkanker en cardiovasculaire aandoeningen.
Sedentair gedrag is een relatief jong gezondheidsthema waardoor er momenteel nog heel wat
onduidelijkheid bestaat over de concrete dosis-respons relatie. Om diezelfde reden zijn er nog geen
eenduidige internationale aanbevelingen rond sedentair gedrag voorhanden (Rhodes, Mark, &
Temmel, 2012) (Thorp, Owen, Neuhaus, & Dunstan, 2011) (Van Acker & De Meester, 2015) (Biddle, et
al., 2010) (Proper, Singh, van Mechelen, & Chinapaw, 2011).
4.2.8 Eetstoornissen
Eetstoornissen zijn ernstige aandoeningen met fysieke en psychische gevolgen. De gemiddelde duur
van een eetstoornis bedraagt 7 jaar (Noordenbos, 2014). Zelfs subklinische eetpathologie verhoogt het
risico op diverse fysieke en mentale problemen op latere leeftijd (Hay, et al., 2014). Eetstoornissen
verhogen o.m. het risico op elektrolytenstoornissen, cardiovasculaire symptomen (inclusief hartfalen),
orgaanschade
(nieren,
maagdarmstelsel),
osteoporose
(bij
ondervoeding)
en
vruchtbaarheidsproblemen. Eetbuien geven risico op obesitas met bijhorende gezondheidsrisico’s
(Multidisciplinaire Richtlijn Eetstoornissen, 2006)Bovendien heeft iemand met een eetstoornis 10 keer
zoveel kans op een vroegtijdig overlijden vergeleken met een gezond individu. Eetstoornissen gaan
vaak gepaard met andere psychiatrische aandoeningen, met name angst- en stemmingsstoornissen.
In het geval van anorexia nervosa is dit 42,1%, bij boulimia nervosa 69,4% en bij eetbuistoornis 62,2%
(Preti, et al., 2009).Eetstoornissen, in het bijzonder anorexia nervosa, gaan gepaard met een belangrijk
suïciderisico. Een derde van de overlijdens bij eetstoornissen is te wijten aan zelfmoord (AED, 2012).
Een Nederlandse studie onderzocht de levenskwaliteit van patiënten met een eetstoornis, en
vergeleek dit met een gezonde referentiegroep en met patiënten met een emotionele stoornis (de la
Rie, Noordenbos, & van Furth, 2005). Dit onderzoek wees uit dat de levenskwaliteit van patiënten met
een eetstoornis beduidend lager lag dan die van patiënten met een emotionele stoornis. Bovendien
vond men dat patiënten met een eetstoornis en ook patiënten die hersteld waren van hun eetstoornis
een lagere levenskwaliteit rapporteerden vergeleken met gezonde leeftijdsgenoten (die nooit een
eetstoornis hadden gehad). Deze bevindingen tonen aan dat eetstoornissen een nefaste impact
hebben op het fysiek, psychologisch en sociaal welbevinden, zelfs na herstel.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
244/410
4.2.9 Ondervoeding bij ouderen
Tabel 3 geeft een overzicht van de mogelijke gevolgen van ondervoeding op de gezondheid en
zelfstandigheid van ouderen.
Tabel 3. Mogelijke gevolgen van ondervoeding op de gezondheid en zelfstandigheid van ouderen (Vlaamse Ouderenraad,
2013)
Ondervoeding bij ouderen leidt tot:
Een groter aantal ziekteverwikkelingen
Tragere wondgenezing
Grotere kans op infecties
Verlies van spierkracht waardoor men minder mobiel wordt
Verminderde activiteit en minder mogelijkheden om de dagelijkse levensverrichtingen uit te voeren
Hoger risico op doorligwonden (decubitus)
Verhoogd risico op valpartijen en breuken
Verhoogd risico op uitdroging
Langzamer herstel na een ziekte of ziekenhuisverblijf
Langer ziekenhuisverblijf
Cognitieve achteruitgang
Verminderde werking van geneesmiddelen
Verhoogde mortaliteit
Deze effecten op de gezondheid vormen een belangrijke bedreiging voor de autonomie van de oudere
persoon waardoor hij/zij minder mobiel en meer afhankelijk wordt van anderen. Dit zorgt voor een
aanzienlijk verlies van levenskwaliteit. Ondervoeding is ook een belangrijke reden voor opname in een
woonzorgcentra (Vlaamse Ouderenraad, 2013).
Prof. dr. Jean-Pierre Baeyens (2011) stelt dat bij personen met dementie de risico’s op ondervoeding
nog groter zijn. Het is echter wel een misvatting dat dementie automatisch gepaard zou gaan met
gewichtsverlies. Dementie kan er wel toe bijdragen dat de oudere persoon ondervoed raakt. Volgende
problemen die vaak bij dementie voorkomen kunnen ondervoeding bevorderen:




Verlies van smaak- en geurzin
Eten met mes en vork wordt steeds moeilijker
Vergeten eten of boodschappen doen
Kauw- en slikproblemen
Ondervoeding versnelt het dementeringsproces waardoor deze mensen sneller in een neerwaartse
spiraal komen. Ze takelen fysiek sneller af en hebben vaak intensievere verzorging nodig.
Dementie en ondervoeding beïnvloeden elkaar, dus hoe beter doorvoed de oudere personen met
dementie, hoe langer ze leven (Vlaamse Ouderenraad, 2013).
4.2.10 Overgewicht en obesitas
Overgewicht en obesitas ontstaan enkel bij mensen met een gezond verteringssysteem en zijn het
gevolg van een onevenwicht in de energiebalans: een te grote inname van caloriën (voeding) ten
opzichte van de verbranding ervan (o.a. door beweging) gedurende maanden of jaren. Deze
lichamelijke toestand gekenmerkt door een te grote vetopstapeling is dus onafscheidelijk verbonden
met de thema’s voeding en beweging, maar wordt vaak als een aparte risicofactor beschreven, omdat
het eenvoudig meetbaar is.
Overgewicht en obesitas vormen wereldwijd de vijfde grootste risicofactor voor vroegtijdig overlijden.
Volgens de WGO kunnen 2,8 miljoen van het jaarlijkse aantal overlijdens toegeschreven worden aan
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
245/410
overgewicht en obesitas (World Health Organization, 2009). De WGO beschouwt overgewicht en
obesitas dan ook als ernstige problemen voor de algemene volksgezondheid gezien de duidelijke
associatie met verhoogde morbiditeit en mortaliteit (World Health Organization, 2007). Ondergewicht
kan dan weer geassocieerd worden met groeiachterstand, endocriene stoornissen, nierproblemen en
osteoporose (Casper, 1986).
Overgewicht en obesitas bij kinderen gaat gepaard met ernstige medische en psychologische
problemen (Pulgaron, 2013). Ongeveer de helft van de kinderen met overgewicht ervaart
psychosociale en/of eetgerelateerde problemen. Verschillende psychiatrische stoornissen komen voor
samen met obesitas bij kinderen, en obese kinderen vertonen als groep hogere scores op emotionele
en gedragsproblemen, in het bijzonder de kinderen die hulp zoeken rond hun gewicht. De
psychosociale klachten kunnen verbeteren na behandeling, maar niet alle kinderen zijn klachtenvrij na
behandeling, en soms ontwikkelen zich zelfs nieuwe stoornissen (Van Vlierberghe, Braet, Goossens, &
Mels, 2009).
Bovendien worden kinderen met obesitas vaak geconfronteerd met stigmatisering. Deze stigma’s (bv.
lui, dom, gemakzuchtig…) zijn zeer sterk aanwezig, en leven zelfs bij obese kinderen zelf (Puhl & Latner,
2007).De stigmatisering rond obesitas kan gepaard gaan met emotionele problemen. De schadelijke
langetermijneffecten van kinderobesitas op de gezondheid zijn aangetoond, zeker als het
gewichtsprobleem aanhoudt op volwassen leeftijd (Lloyd, Langley-Evans, & McMullen, 2012).
Ook bij volwassenen gaat obesitas vaak gepaard met verstoord eetgedrag en emotionele problemen.
In de totale groep obese personen wordt geschat dat een derde een ernstig eetprobleem heeft
(overeten, eetbuien) (Darby, Hay, Mond, Quirk, & Kennedy, 2009), (Hill, 2005), (Niego, Kofman, Weiss,
& Geliebter, 2007). Personen met obesitas hebben een verhoogd risico op depressie, en het risico stijgt
met een hogere BMI. Ook angststoornissen komen vaker voor bij personen met obesitas (Hill, 2005),
(Pagoto, Schneider, Appelhans, Curtin, & Hajduk, 2011).
Er werden associaties gevonden tussen overgewicht en obesitas en de volgende aandoeningen en
symptomen (Kushner & Blatner, 2005), (Tsigos, et al., 2008):









Cardiovasculair: hypertensie, hart- en vaatziekten, congestief hartfalen, cor pulmonale,
veneuze insufficiëntie en veneuze trombose, spataders, longembolie
Metabool: insulineresistentie, dyslipidemie, metabool syndroom, diabetes mellitus type 2,
hyperurikemie
Respiratoir: astma, obstructieve slaapapneu, obesitas hypoventilatie (Pickwick) syndroom,
dyspneu
Gastro-intestinaal: niet-alcoholische leversteatose, levercirrose, gastro-oesofagale reflux,
cholecystitis, galstenen, hernia, slokdarm-, dunne darm-, colon-, rectum-, lever- , galblaas- en
pancreaskanker
Neurologisch: beroerte, meralgia paresthetica
Musculoskeletaal: axiale artritis, jicht, skeletafwijkingen, lage rugpijn en pijn in de benen,
verminderde mobiliteit, gewrichtslast
Reproductief systeem: polycystisch ovariumsyndroom, infertiliteit, menstruatieproblemen,
zwangerschapscomplicaties, hirsutisme, hypogonadisme (mannen), prostaatkanker (mannen),
endometrium-, baarmoederhals-, eierstok, of borstkanker (vrouwen)
Dermatologisch: huidinfectie, striae, slechtere wondheling, maceratie in de huidplooien,
karbonkel, cellulitis, lymfoedeem, intertrigo, acanthosis nigricans
Renaal: urinaire (stress) incontinentie, obesitas-gerelateerde glomerulopathie, nierkanker
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
246/410
4.3 STERFTE TEN GEVOLGE VAN DE VERSCHILLENDE GEZONDHEIDSTHEMA’S
4.3.1 Tabak
4.3.1.1 Tabaksgerelateerde doodsoorzaken
In 1992 publiceerden Peto en medewerkers een methode voor de onrechtstreekse raming van aan
tabaksgebruik gerelateerde sterfte (Peto & Lopez, 1992). Deze methode is nog steeds de internationale
norm en maakt gebruik van de statistiek van de doodsoorzaken. Ook in dit hoofdstuk wordt deze
methode gehanteerd om op basis van de overlijdensstatistieken een raming te maken van de aan
tabaksgebruik gerelateerde sterfte (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer uitleg over de
gehanteerde methode is terug te vinden in bijlage.
Tabel 4 is een weergave van de resultaten van de toepassing van deze methode op de overlijdensdata
van het Vlaamse Gewest voor 2014. Uit deze cijfers blijkt dat er in 2014 7975 sterfgevallen toe te
schrijven waren aan tabak. Dit is 15% van alle sterfgevallen door natuurlijke oorzaken (exclusief
alcoholische leveraandoeningen en levercirrose) en 14% van alle overlijdens. Sterfte door roken blijft
dus een aanzienlijk deel van de vermijdbare sterfte vormen.
De longen en luchtwegen hebben het zwaarst te lijden onder het roken van tabak, vandaar het groot
percentage longkanker en chronische longaandoeningen dat aan tabak wordt toegeschreven. Ook
kankers van de bovenste luchtwegen, mond en slokdarm, worden voor meer dan de helft
toegeschreven aan roken.
Bij mannen vanaf 35 jaar worden 5941 sterfgevallen of 22% van de sterfte door natuurlijke oorzaken
(exclusief alcoholische leveraandoeningen en levercirrose) toegeschreven aan roken. Bij vrouwen gaat
het om 2034 sterfgevallen of 7%. Een opsplitsing volgens doodsoorzaak is terug te vinden op Figuur
182.
Tabel 4. Geschat aantal overlijdens door tabaksgebruik naar doodsoorzaak in het Vlaams Gewest in 2014. Bron:
Sterftecertificaten van personen van 35 jaar of ouder, Vlaams Gewest, 2014.
Sterfgevallen
Longkanker
Aëro-digestieve kankers
Andere neoplasmata
Chronische longaandoeningen
Hart- en vaataandoeningen
Andere natuurlijke oorzaken34
Totaal natuurlijke oorzaken35
Alle overlijdens
34
35
3 767
919
12 075
2 262
17 310
17 548
53 881
58 301
Aan tabak
toegeschreven
3 210,6
512,9
716,1
1 347,4
1 017,7
1 170,1
7 974,8
7 974,8
%
85,2%
55,8%
5,9%
59,6%
5,9%
6,7%
14,8%
13,7%
Alle andere natuurlijke overlijdens behalve alcoholische leveraandoeningen en levercirrose
Alle natuurlijke overlijdens behalve alcoholische leveraandoeningen en levercirrose
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
247/410
10 000
9 000
8 000
7 000
6 000
5 000
4 000
3 000
2 000
1 000
0
Longkanker
Aërodigestieve
kankers
Andere
neoplasmata
Chronische
Hart- en
longaandoeni vaataandoeni
ngen
ngen
Andere
natuurlijke
oorzaken *
Mannen - sterfgevallen
2 752
719
5 974
1 401
7 985
7 678
Vrouwen - sterfgevallen
1 015
200
6 101
861
9 325
9 870
Mannen - aan tabak toegeschreven
2 495
447
610
894
804
690
Vrouwen - aan tabak toegeschreven
715
66
106
453
214
480
Figuur 182. Geschatte bijdrage van de sterfte door roken aan de totale sterfte door geselecteerde doodsoorzaken bij
mannen en vrouwen in het Vlaams Gewest, 2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
* Alle andere natuurlijke overlijdens behalve alcoholische leveraandoeningen en levercirrose
4.3.1.2 Leeftijdsspecifiek
Figuur 183 geeft de tabaksgerelateerde mortaliteit in functie van de leeftijd weer voor mannen en
vrouwen. Zoals de totale sterfte, stijgt de totale tabaksgerelateerde mortaliteit voor mannen
exponentieel met de leeftijd. De tabaksgerelateerde mortaliteit voor vrouwen en die voor longkanker
bij mannen stijgen ook met de leeftijd, maar minder stijl. De tabaksgerelateerde mortaliteit voor
longkanker bij vrouwen, daalt terug bij de oudste leeftijdsgroep.
Sterfterisico door tabaksgebruik
(per 100 000 inwoners)
1200
1000
800
600
400
200
0
<35 jaar
35-44 jaar
45-54 jaar
55-64 jaar
65-74 jaar
75 jaar of
ouder
Mannen alle medische oorzaken *
0,00
1,62
49,49
234,84
621,72
1257,79
Mannen longkanker
0,00
0,63
17,82
111,41
283,72
457,31
Vrouwen alle medische oorzaken *
0,00
3,85
24,59
101,56
164,37
278,18
Vrouwen longkanker
0,00
0,84
12,88
48,71
69,30
61,92
Figuur 183. Tabaksgerelateerde mortaliteit in functie van de leeftijdsgroep voor mannen en vrouwen, gemiddeld voor
2013 - 2014, Vlaams Gewest (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
* Alle natuurlijke doodsoorzaken exclusief alcoholische leveraandoeningen en levercirrose
Figuur 184 geeft het aandeel (percentage) van de tabaksgerelateerde mortaliteit per leeftijdsgroep
weer, zowel voor longkanker als voor alle natuurlijke overlijdens (exclusief alcoholische
leveraandoeningen en levercirrose) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Het tabaksgerelateerde sterfterisico is relatief het grootst op middelbare leeftijd. Tabaksgebruik is dan
ook één van de belangrijkste oorzaken van vroegtijdige sterfte. Bij 75+'ers zien we wel het grootste
sterfterisico door tabak (Figuur 183), maar dit gaat samen met een heel hoog algemeen sterfterisico
op die leeftijd. Bij mannen zien we een relatief hoog sterfterisico door tabak bij 55-74-jarigen waar één
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
248/410
op drie natuurlijke overlijdens en negen op de tien longkankers kan toegeschreven worden aan
tabaksgebruik (Figuur 184). Bij vrouwen zien we bij 55-64-jarigen het grootste effect van tabaksgebruik
op de sterfterisico’s: één op de vier natuurlijke overlijdens en vier op de vijf longkankersterfgevallen
kan eraan worden toegeschreven (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
35-44 jaar
45-54 jaar
55-64 jaar
65-74 jaar
75 jaar of ouder
Mannen longkanker
21,3%
74,8%
90,4%
92,5%
91,8%
Mannen alle medische oorzaken *
2,9%
23,5%
33,5%
34,1%
16,8%
Vrouwen longkanker
27,8%
70,1%
80,4%
75,8%
60,6%
Vrouwen alle medische oorzaken *
6,7%
15,3%
23,8%
16,5%
4,5%
Figuur 184. Aandeel tabaksgerelateerde mortaliteit in het Vlaams Gewest, per leeftijdsgroep in 2014 (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016).
* Alle natuurlijke doodsoorzaken exclusief alcoholische leveraandoeningen en levercirrose
4.3.1.3 Evolutie
De evolutie van het absolute aantal tabaksgerelateerde sterfgevallen in het Vlaams Gewest is terug te
vinden op Figuur 185 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). De tabaksgerelateerde sterfte bij
mannen vertoont een dalende trend terwijl ze bij vrouwen juist stijgt. In de geschatte absolute
aantallen bij mannen is een daling te zien van gemiddeld 122 overlijdens minder per jaar, waarvan 26
door longkanker. Bij vrouwen zijn er gemiddeld 74 overlijdens meer per jaar, waarvan 32 door
longkanker.
Absolute aantallen
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Mannen alle medische oorzaken *
7031
7242
7048
7039
6963
6846
6742
6583
6161
6193
5941
Vrouwen alle medische oorzaken *
1231
1493
1586
1684
1681
1620
1979
2053
1773
2113
2034
Mannen longkanker
2620
2779
2755
2753
2766
2677
2698
2719
2463
2467
2495
Vrouwen longkanker
356
453
509
521
543
515
639
704
589
696
715
Figuur 185. Evolutie geschat aantal tabaksgerelateerde sterfgevallen in het Vlaams Gewest in absolute aantallen, 20042014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
249/410
De evolutie van de gestandaardiseerde sterfte (ASR36) toe te schrijven aan tabaksgebruik wordt
weergegeven in Figuur 186. Deze toont een forse daling bij mannen en een lichte stijging bij vrouwen.
Bij mannen daalde het gestandaardiseerde aantal overlijdens toe te schrijven aan tabak gemiddeld
met 10,9 per 100.000 inwoners per jaar en het gestandaardiseerde aantal longkankeroverlijdens toe
te schrijven aan tabak gemiddeld met 3,2 per 100.000 inwoners per jaar in de periode 2004-2014. Bij
vrouwen steeg het gestandaardiseerde aantal longkankeroverlijdens toe te schrijven aan tabak
gemiddeld met 0,8 per 100.000 inwoners per jaar in de periode 2004-2014. Ook het totaal
gestandaardiseerde aantal overlijdens toe te schrijven aan tabak lijkt bij vrouwen te stijgen in deze
periode. De daling tussen 2011 en 2012, zowel in de absolute als gestandaardiseerde cijfers, is (deels)
kunstmatig. In de bijlage vindt u meer uitleg hierover.
Gestandaardiseerde sterfte
(ASR-E per 100 000 inwoners)
350
300
250
200
150
100
50
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Mannen (T)
314,0
314,0
298,5
289,9
280,0
269,7
260,4
248,5
226,7
224,1
210,1
Mannen (L)
114,1
118,1
114,6
111,6
109,5
104,1
103,1
101,6
89,7
88,6
87,8
Vrouwen (T)
40,3
48,2
49,9
52,2
51,7
48,8
58,6
59,5
51,4
59,8
56,7
Vrouwen (L)
11,9
15,1
16,5
16,7
17,3
16,2
19,8
21,4
18,0
20,8
21,1
Figuur 186. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens (ASR-E per 100.000 inwoners) toe te schrijven aan
tabaksgebruik, 2004-2014, Europese standaardbevolking 2013 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
T: Totaal gestandaardiseerd aantal overlijdens toe te schrijven aan tabak
L: Gestandaardiseerd aantal overlijdens door longkanker toe te schrijven aan tabak
4.3.2 Alcohol
4.3.2.1 Alcoholgerelateerde doodsoorzaken
Alcoholgerelateerde sterfte vormt ook een belangrijk deel van de vermijdbare sterfte. Een aantal
sterfgevallen worden rechtstreeks toegeschreven aan alcoholgebruik. Het betreft hier vooral
afhankelijkheidssyndromen en alcoholische lever- en hartziekten. Daarnaast speelt alcohol ook de
hoofdrol bij sommige overlijdens door intoxicatie. In deze sectie wordt er een nauwe en een brede
selectie van alcoholgerelateerde sterfgevallen gehanteerd. De nauwe selectie van de sterfgevallen
bestaat uit de overlijdens waarbij deze aandoeningen en intoxicaties de onderliggende doodsoorzaak
vormden en geeft dus de direct aan alcohol toegeschreven sterfte weer. De brede selectie van
alcoholgerelateerde sterfgevallen bestaat uit alle overlijdens waar 'alcoholgebruik' of
'alcoholgerelateerde aandoeningen' ergens in de doodsoorzakenreeks werden vermeld. Ook de niet
nader bepaalde chronische leverziekten (hepatitis, fibrose en cirrhose) worden hier meegeteld. Meer
details over de selectiemethode vindt u terug in de bijlage.
Bij het vergelijken van de cijfers uit Tabel 5 met het totaal aantal overlijdens blijkt dat 1,2% (nauwe
selectie) tot 3,5% (brede selectie) van de totale sterfte bij mannen direct gerelateerd is aan
alcoholgebruik. Bij vrouwen is 0,5% (nauwe selectie) tot 1,4% (brede selectie) van de totale sterfte
36
ASR staat voor Age Standardized Rate. ASR-E staat voor het direct gestandaardiseerd cijfer o.b.v. Europese standaardpopulatie. Deze gestandaardiseerde
sterftecijfers drukken de sterftecijfers uit (meestal per 100.000 inwoners) rekening houdend met de toename en de veranderend e leeftijdsverdeling van de
bevolking. Ze zijn belangrijk om te kunnen vergelijken in de tijd, tussen mannen en vrouwen of met andere regio’s.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
250/410
direct gerelateerd aan alcoholgebruik. De belangrijkste onderliggende alcoholgerelateerde oorzaken
zijn 'alcoholische leverziekte' en 'psychische- en gedragsstoornissen door het gebruik van alcohol'
(Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Bij de ‘extra vermeldingen’ (waarbij dus de in de tabel vermelde 'alcoholgerelateerde oorzaken' niet
als onderliggend werden vermeld) was in 20% van deze overlijdens de onderliggende doodsoorzaak
een kanker, voornamelijk van het spijsverteringstelsel. In 35% van deze overlijdens, was een (andere)
ziekte van het spijsverteringsstelsel de onderliggende doodsoorzaak en in 15% was de onderliggende
doodsoorzaak een uitwendige oorzaak (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Tabel 5. Aantal overlijdens door alcoholgebruik naar doodsoorzaak bij mannen en vrouwen in het Vlaams Gewest, 2014
(Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
NAUWE SELECTIE
Doodsoorzaak
Mannen Vrouwen Totaal
Alcoholische leverziekte
192
94
286
Psychische en gedragsstoornissen door alcohol (o.a. verslaving)
127
42
169
Alcoholische cardiomyopathie
13
3
16
Accidentele alcoholvergiftiging
12
4
16
Alcoholvergiftiging met onbepaalde intentie
3
1
4
Aantasting van zenuwstelsel en spieren door alcoholgebruik
3
0
3
Zelfdoding door alcoholvergiftiging
2
1
3
Chronische alcoholische pancreatitis
1
0
1
Totaal onderliggende doodsoorzaken (nauwe selectie)
353
145
498
Extra vermeldingen alcohol
671
258
929
1 024
403
1 427
Alle alcoholgerelateerde overlijdens (brede selectie)
Alle overlijdens
29 192
29 109 58 301
Alcoholverslaving werd vier keer vaker vermeld op de overlijdensaangifte dan dat het weerhouden
werd als onderliggende oorzaak. Daarnaast werd alcoholische leverziekte acht op de tien
vermeldingen wel weerhouden als onderliggende doodsoorzaak. Naast de strikt "alcoholische
leverziekte" zijn er nog eens bijna dubbel zo veel 'niet gespecificeerde chronische leveraandoeningen',
waarvan de eigenlijke oorzaak niet is genoteerd door de arts, maar waarvan een groot deel
vermoedelijk toch is toe te schrijven aan overmatig alcoholgebruik. Vergiftigingen komen op de 3°
plaats bij sterfte door alcoholgebruik (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Tabel 6. Verdeling van alle vermeldingen van alcoholgerelateerde doodsoorzaken bij mannen en vrouwen in het Vlaams
Gewest, 2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
N
Psychische en gedragsstoornissen door alcohol (o.a. verslaving)
Niet gespecificeerde chronische leveraandoeningen
Alcoholische leverziekte
Toxisch effect door alcohol
Accidentele alcoholvergiftiging
Alcoholische cardiomyopathie
706
611
349
62
37
21
% alcoholgerelateerde
overlijdens
(brede selectie)
49%
43%
24%
4%
3%
1%
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
251/410
Zelfvergiftiging door alcohol
Alcoholische pancreatitis (acuut & chronisch)
Alcoholvergiftiging met onbepaalde intentie
Leefstijlproblemen: alcoholgebruik
Aantasting van zenuwstelsel en spieren
Alle vermeldingen
16
11
7
7
3
1 830
1%
1%
0%
0%
0%
128%
Alle alcoholgerelateerde overlijdens
1 427
100%
Sterfterisico door alcoholgebruik
(per 100 000 inwoners)
4.3.2.2 Leeftijdsspecifiek
Figuur 187 schetst het leeftijdsspecifiek sterfterisico voor alcoholgerelateerde sterfte. Dit sterfterisico
is hoogst op middelbare leeftijd, zowel bij mannen als bij vrouwen.
100
80
60
40
20
0
< 15 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85
jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar +
Mannen nauwe selectie
0,0
0,0
0,0
0,5
2,7
3,0
7,8
Mannen brede selectie
9,6
19,0 32,3 37,1 40,3 31,8 17,6 17,1
7,7
0,1
0,3
0,8
2,1
5,1
6,7
17,0 23,9 44,6 76,9 90,5 102,9 92,9 73,5 84,9 73,5
Vrouwen nauwe selectie 0,0
0,0
0,3
0,0
0,2
2,0
4,4
6,6
Vrouwen brede selectie
0,0
0,3
0,0
0,5
3,5
7,8
13,1 16,9 26,4 28,4 34,1 32,9 31,6 37,6 34,4
0,0
8,2
12,3
9,9
13,5
7,5
6,9
6,4
3,2
Figuur 187. Leeftijdsspecifiek sterfterisico voor alcoholgerelateerde sterfte, mannen en vrouwen, Vlaams Gewest,
gemiddelde voor 2013-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Figuur 188 stelt het aandeel van de alcoholgerelateerde mortaliteit per leeftijdsgroep voor. Zo werd
2,3% van de overlijdens bij mannelijke 25- tot 34-jarigen in het Vlaams Gewest in 2013-2014 direct
toegeschreven aan alcoholgebruik (nauwe selectie).
Bij mannen is binnen de nauwe selectie het hoogste relatief sterfterisico door alcohol bij 45- tot 54jarigen vast te stellen, waar één op de twintig overlijdens direct kan toegeschreven worden aan
(overmatig) alcoholgebruik. Bij vrouwen zien we het hoogste relatief sterfterisico door alcohol bij 35tot 54-jarigen waar 1 op de 25 overlijdens direct kan toegeschreven worden aan (overmatig)
alcoholgebruik (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Wanneer er wordt gekeken naar alle vermeldingen van alcoholgebruik in de doodsoorzakenketen
(brede selectie), dan stijgt het aandeel alcoholgerelateerde overlijdens bij mannen tot één op de negen
bij 35-tot 44-jarigen en 55- tot 64-jarigen en zelfs tot één op acht bij 44- tot 54-jarigen. Bij vrouwen ligt
het aandeel in de totale sterfte bij de brede selectie op één op acht bij 45- tot 64-jarigen en op één op
de negen bij 34- tot 44-jarigen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
252/410
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
15-24 jaar
25-34 jaar
35-44 jaar
Mannen nauwe selectie
0,0%
2,3%
5,0%
Mannen brede selectie
1,1%
5,1%
10,9%
Vrouwen nauwe selectie
0,8%
0,4%
4,2%
Vrouwen brede selectie
2,0%
6,8%
11,6%
55-64 jaar
65-74 jaar
75 jaar of
ouder
5,2%
4,5%
1,9%
0,2%
12,5%
10,8%
5,2%
1,0%
3,9%
2,4%
1,0%
0,1%
13,0%
12,0%
6,3%
0,8%
45-54 jaar
Figuur 188. Aandeel alcoholgerelateerde mortaliteit in het Vlaams Gewest, per leeftijdsgroep (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016).
4.3.2.3 Evolutie
Het gestandaardiseerde aantal overlijdens (ASR37) door alcoholgebruik kent geen duidelijk trend, zoals
geïllustreerd op Figuur 189. Het gestandaardiseerde aantal overlijdens direct toegeschreven aan
alcohol piekte in 2013. Het cijfer was toen hoger dan in de periodes 2004-2007 en 2009-2011. Bij
mannen was het gestandaardiseerde aantal alcohol-overlijdens steeds significant hoger dan dat bij
vrouwen (gemiddeld 2,6 keer hoger). Bij mannen zien we pieken in de sterftecijfers, namelijk in 20082009 en in 2012-2013. Bij vrouwen schommelen de cijfers minder dan bij mannen (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016).
Gestandaardiseerde sterfte
(ASR-E per 100 000 inw.)
14
12
10
8
6
4
2
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Mannen
10,78
10,74
10,50
10,27
11,93
11,18
10,02
10,61
12,41
13,51
11,31
Vrouwen
3,89
3,66
4,13
4,32
4,08
4,04
4,72
4,71
4,83
4,63
4,44
Totaal
7,20
7,05
7,20
7,15
7,88
7,51
7,26
7,54
8,49
8,96
7,76
Figuur 189. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens direct toegeschreven aan alcoholgebruik 2004-2014 (nauwe
selectie) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
37ASR
staat voor Age Standardized Rate. ASR-E staat voor het direct gestandaardiseerd cijfer o.b.v. Europese standaardpopulatie. Deze gestandaardiseerde
sterftecijfers drukken de sterftecijfers uit (meestal per 100.000 inwoners) rekening houdend met de toename en de veranderende leeftijdsverdeling van de
bevolking. Ze zijn belangrijk om te kunnen vergelijken in de tijd, tussen mannen en vrouwen of met andere regio’s.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
253/410
4.3.3 Illegale drugs en andere psychotrope middelen
4.3.3.1 Druggerelateerde doodsoorzaken
Met de term "drugs" en "druggerelateerd" wordt hier in de eerste plaats verwezen naar (voornamelijk)
illegale psychoactieve middelen (drugs in engere zin). De term wordt hier ook in bredere zin gebruikt
en verwijst dan naar het geheel van psychotrope middelen andere dan alcohol en tabak. Een aantal
sterfgevallen worden rechtstreeks toegeschreven aan het gebruik van illegale drugs, andere
psychoactieve middelen of psychofarmaca. Het betreft hier vooral afhankelijkheidssyndromen en
overlijdens door intoxicatie (zowel intentioneel (suïcide) als accidenteel (ongeval)) (Agentschap Zorg
& Gezondheid, 2016).
In deze sectie spreekt men van een nauwe selectie, een brede selectie en een breedste selectie. De
nauwe selectie van de druggerelateerde sterfte bevat de overlijdens rechtstreeks en volledig
toegeschreven aan (voornamelijk) illegale drugs (onderliggende doodsoorzaak). De brede selectie van
druggerelateerde sterfte in deze analyse selecteert alle overlijdens rechtstreeks toegeschreven
(onderliggende doodsoorzaak) aan misbruik van illegale drugs, andere psychoactieve middelen en
psychofarmaca, aangevuld met plotse onduidelijke overlijdens bij min-65-jarigen. De breedste selectie
van druggerelateerde sterfgevallen bestaat uit alle overlijdens waar gebruik van drugs, andere
psychoactieve middelen of psychofarmaca ergens in de doodsoorzakenreeks werd vermeld, aangevuld
met plotse onduidelijke overlijdens bij personen jonger dan 65 jaar. Meer details over de
selectiemethode vindt u terug in de bijlage.
Uit de resultaten van Tabel 7 blijkt dat druggerelateerde sterfte een klein deel vormt van de
vermijdbare sterfte. Voor mannen en vrouwen zijn de absolute aantallen weergegeven op Figuur 190.
Hieruit blijkt dat 0,1% (nauwe selectie, voornamelijk illegale drugs) tot 1% (breedste selectie) van de
totale sterfte bij mannen gerelateerd is aan druggebruik. Bij vrouwen is 0,04% (nauwe selectie,
voornamelijk illegale drugs) tot 0,6% (breedste selectie) van de totale sterfte gerelateerd aan
druggebruik. De belangrijkste, onderliggende oorzaken gerelateerd aan illegale drugs zijn 'misbruik van
en verslaving aan drugs' en 'accidentele vergiftiging'. Kijkt men naar de bredere selecties, komen
zelfvergiftiging en onduidelijke overlijdens naar voor (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Een analyse van de ‘extra vermeldingen’ in Tabel 7 leert dat in 80% van de overlijdens waarbij de
geselecteerde 'druggerelateerde oorzaken' als niet onderliggend werden vermeld, de onderliggende
doodsoorzaak uitwendig was. Daarnaast is in 5% van deze overlijdens de onderliggende oorzaak een
hart- en vaataandoening.
Tabel 7. Aantal overlijdens toegeschreven aan het gebruik van drugs naar onderliggende doodsoorzaak in het Vlaams
Gewest, 2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Misbruik en verslaving
Accidentele vergiftiging
Vergiftiging met onbepaalde intentie
Zelfvergiftiging
Onduidelijke oorzaken
Totaal onderliggende doodsoorzaken
Illegale drugs
Drugs
% nauw
% breedst
(nauw)
(breed/breedst)
15
34%
16
3%
15
34%
51
11%
9
20%
31
7%
5
11%
130
28%
101
22%
44
100,0%
329
70%
Extra vermeldingen middelen
Alle vermeldingen middelen
Alle overlijdens
138
467
58 301
0,1%
30%
100%
0,8%
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
254/410
Onduidelijke oorzaken
Zelfvergiftiging
Vergiftiging met onbepaalde intentie
Accidentele vergiftiging
Misbruik en verslaving
0
20
40
60
Misbruik en
verslaving
Accidentele
vergiftiging
Vrouwen breedste selectie
5
11
Vergiftiging met
onbepaalde
intentie
7
Vrouwen nauwe selectie
5
1
3
2
Mannen breedste selectie
11
40
24
55
Mannen nauwe selectie
10
14
6
3
80
Zelfvergiftiging
Onduidelijke
oorzaken
75
31
70
Figuur 190. Verdeling druggerelateerde sterfte naar doodsoorzaken bij mannen en vrouwen in het Vlaams Gewest, 2014
(Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
4.3.3.2 Leeftijdsspecifiek
Figuur 191 schetst de leeftijdsspecifieke mortaliteit direct toegeschreven aan het gebruik van illegale
drugs (nauwe selectie) en de leeftijdsspecifieke mortaliteit gerelateerd aan alle psychotropica (zonder
alcohol en tabak, breedste selectie). Het sterfterisico toegeschreven aan illegale drugs is klein, maar
het grootst bij jonge mannen. Het sterftecijfer per 100.000 inwoners gerelateerd aan psychotropica in
het algemeen is het hoogst bij 55-64-jarigen, zowel bij mannen als bij vrouwen.
Sterfterisico door druggebruik
(per 100 000 inwoners)
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
<15 jaar
15-24 jaar 25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar 65-74 jaar
75 jaar of
ouder
Mannen nauwe selectie
0,0
0,7
2,1
1,5
1,4
0,2
0,2
0,0
Mannen breedste selectie
0,0
3,7
10,3
9,7
11,7
19,0
3,2
4,0
Vrouwen nauwe selectie
0,0
0,1
0,4
0,4
0,5
0,7
0,2
0,0
Vrouwen breedste selectie
0,0
1,6
4,1
8,1
10,2
12,8
5,4
2,5
Figuur 191 Leeftijdsspecifieke mortaliteit direct toegeschreven aan het gebruik van illegale drugs (nauwe selectie) en
leeftijdsspecifieke mortaliteit gerelateerd aan alle psychotropica (zonder alcohol en tabak; breedste selectie), mannen en
vrouwen, Vlaams Gewest, gemiddelde voor 2013-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Figuur 192 schetst het aandeel van de druggerelateerde sterfte per leeftijdsgroep. Jongere
leeftijdsgroepen kennen duidelijk het hoogste aandeel druggerelateerde sterfte, zowel voor illegale
drugs (nauwe selectie) als voor alle psychotrope middelen (breedste selectie). Zo waren 14,5%
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
255/410
(breedste selectie) van de overlijdens bij mannelijke 25- tot 34-jarigen in het Vlaams Gewest in 2014
druggerelateerd.
Druggerelateerde sterfte komt relatief meer voor bij jongere leeftijdsgroepen. Bij mannen ziet men
relatief het hoogste sterfterisico door illegale drugs bij 25-34-jarigen, waar 3% van de overlijdens kan
toegeschreven worden aan gebruik van illegale middelen. Bij vrouwen ligt het hoogste aandeel in de
totale sterfte eveneens op 25-34-jarige leeftijd, waar 1,3% van de overlijdens kan toegeschreven
worden aan gebruik van illegale middelen. Wanneer men kijkt naar alle vermeldingen van druggebruik
in de doodsoorzakenketen én onduidelijke oorzaken bij min-65-jarigen (breedste selectie), dan ziet
men dat het aandeel mogelijks druggerelateerde overlijdens bij 25-34-jarigen stijgt tot 14%
(Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
16%
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
15-24 jaar
25-34 jaar
35-44 jaar
45-54 jaar
55-64 jaar
65-74 jaar
75 jaar of
ouder
Mannen nauwe selectie
1,4%
3,0%
1,4%
0,5%
0,0%
0,0%
0,0%
Mannen breedste selectie
8,0%
14,5%
8,7%
4,3%
2,5%
0,2%
0,1%
Vrouwen nauwe selectie
0,8%
1,3%
0,5%
0,3%
0,2%
0,0%
0,0%
Vrouwen breedste selectie
9,9%
14,1%
10,4%
5,4%
2,8%
0,5%
0,0%
Figuur 192. Aandeel druggerelateerde mortaliteit bij mannen en vrouwen in het Vlaams Gewest, per leeftijdsgroep, 20132014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
4.3.3.3 Evolutie
Het gestandaardiseerde aantal overlijdens door illegaal druggebruik kent geen duidelijk trend, zoals
geïllustreerd op Figuur 193 (nauwe selectie). Het gestandaardiseerde aantal overlijdens direct
toegeschreven aan illegaal druggebruik piekte in 2008 bij mannen. Het cijfer was toen hoger dan in de
periodes 2004-2006 en 2011-2014. Het gestandaardiseerde aantal drugoverlijdens was steeds hoger
voor mannen dan voor vrouwen. Gemiddeld zijn de sterftecijfers bij mannen 4 keer hoger dan bij
vrouwen (minimum 2 keer, maximum 9 keer hoger) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
256/410
Gestandaardiseerde sterfte
(ASR-E per 100.000 inw.)
2,2
2,0
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Mannen
0,90
1,00
1,02
1,62
2,13
1,55
1,27
0,81
0,77
0,60
1,02
Vrouwen
0,10
0,55
0,22
0,23
0,36
0,64
0,38
0,29
0,28
0,25
0,35
Totaal
0,52
0,78
0,62
0,93
1,25
1,10
0,83
0,55
0,54
0,43
0,69
Figuur 193. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens toe te schrijven aan illegaal druggebruik, 2004-2014, nauwe
selectie (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
4.3.4 Voeding
4.3.4.1 Doodsoorzaken
Het Institute of Health Metrics and Evaluation (IHME) heeft in haar Global Burden of Disease (GBD)
studie (2016) berekeningen gemaakt voor de gezondheidsschade gerelateerd aan ongezonde
voedingspatronen, wereldwijd, maar ook voor België. De berekeningen zijn weinig transparant, maar
zijn voorlopig de beste schattingen die beschikbaar zijn.
Zoals gezegd heeft voeding ontelbaar veel aspecten. Deficiënties, intoxicaties en infecties worden hier
niet in rekening gebracht. Onder ‘dietary risks’ worden in de GBD studie enkel chronische
aandoeningen meegenomen waarvoor een relatie werd gevonden met het systematisch overdadig of
systematisch te weinig innemen van bepaalde voedingsbestanddelen (vb. verzadigde vetzuren) of
voedingswaren (vb. groete en fruit). In tegenstelling tot voedseldeficiënties en voedselinfecties, wordt
geen van deze aandoeningen voor 100% veroorzaakt door ongezonde voeding. Ongezonde
eetgewoonten worden wel beschouwd als een belangrijke risicofactor, zonder dat het daarom over
eetstoornissen gaat. Er zijn weliswaar veel studies gepubliceerd over associaties tussen
voedingsbestanddelen en voedingsmiddelen en hart- en vaatziekten, kankers of diabetes, maar zij
tonen geen causaal verband aan. De invloed van de samenstelling van de voeding kan vaak moeilijk
geïsoleerd worden van de totale hoeveelheid ingenomen voedsel over soms vele jaren en een
eventueel gebrek aan lichaamsactiviteit. De risicofactoren ongezond voedingspatroon en onvoldoende
beweging zijn bovendien verweven met de biologische risicofactoren overgewicht en obesitas,
hypertensie, hoge cholesterolemie,… die er gedeeltelijk het gevolg van zijn.
De geselecteerde aandoeningen, maar vooral de relatieve risico’s die gebruikt worden in de
berekeningen zijn voor discussie vatbaar en eerder extensief. Alle hart- en vaatziekten worden hier in
rekening gebracht, maar vooral ischemische hartziekten. Die zouden in België voor 64% gerelateerd
zijn aan ongezonde voedingspatronen: teveel verzadigde vetzuren (dierlijk vet zoals boter en spek), te
weinig polyonverzadigde vetzuren (vette vis), te veel mono-onverzadigde transvetzuren. Sterfte door
Cerebrovasculaire aandoeningen (CVA’s of beroertes) wordt voor 32% gerelateerd aan ongezonde
voedingspatronen. CVA’s worden voor groot deel veroorzaakt door dezelfde pathologie van de
bloedvaten als ischemische hartziekten, waardoor zij met dezelfde voedingspatronen worden
geassocieerd. Een ander deel van de CVA’s vindt haar oorsprong in een bloeding, die kan uitgelokt zijn
door hypertensie of een hypertensieve aandoening, meteen de derde groep hart- en vaatziekten
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
257/410
waarvan een redelijk belangrijk aandeel (15%) in rekening wordt gebracht en waarvoor vooral teveel
zout in de voeding een risico zou zijn.
Kankers worden dan weer deels toegeschreven aan te veel zout (maag), te weinig vezels (dikke darm),
te veel rood vlees (dikke darm), maar ook aan te veel peper, pikante kruiden en alcohol (kanker van
maag, slokdarm, lip, mond- en keelholte).
Diabetes (33%) tenslotte wordt in verband gebracht met teveel snel opneembare suikers, teveel vet
en te weinig vezels.
Tabel 8. Geschat aandeel overlijdens gerelateerd aan ongezonde voeding (‘dietary risks’) naar doodsoorzaak voor België,
mortaliteitsinschattingen voor 2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
% Overlijdens gerelateerd aan ongezonde
voeding (‘dietary risks’)
Ischemische hartziekten
Kanker van colon en rectum
Diabetes
Cerebrovasculaire aandoeningen
Maagkanker
Slokdarmkanker
Hypertensieve hart-en vaatziekten
Longkanker
Chronische nierziekte
Nasofarynxkanker
Strottenhoofdkanker
Overige keelholte kanker
Lip en mondkanker
Aorta-aneurysma
Overige hart- en vaatziekten
Myocarditis en cardiomyopathie
Atriale fibrillatie en flutter
Endocarditis
Reumatische hartziekte
Perifere vaatziekte
64%
39%
33%
32%
23%
22%
15%
12%
8%
7%
7%
7%
7%
5%
5%
4%
4%
4%
4%
3%
4.3.4.2 Leeftijdsspecifiek
Figuur 194 geeft het sterfterisico weer dat gerelateerd wordt aan een ongezond voedingspatroon, per
leeftijdsgroep voor mannnen en vrouwen. Dit is erg klein voor jongere mensen en stijgt sterk met de
leeftijd, maar ook de totale sterfte stijgt exponentieel met de leeftijd. Het aandeel van de sterfte
gerelateerd aan ongezonde voeding in de totale sterfte per leeftijdsgroep, nuanceert dit beeld in
Figuur 195. Voor mannen is dit aandeel het hoogst op middelbare leeftijd, voor vrouwen boven de 70
jaar. De aard van de geselecteerde aandoeningen heeft hier natuurlijk een erg grote invloed op.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
258/410
Sterfterisico door ongezonde
voeding (dietary risks)
(per 100,000 inwoners)
1400
1 170,0
1200
1000
844,8
800
600
400
186,3
200
13,5
65,1
5,4
0
15-49j
50-69j
Mannen
70+j
Vrouwen
Figuur 194. Mortaliteit toegeschreven aan ongezonde voeding (‘dietary risks’) in functie van de leeftijdsgroep voor mannen
en vrouwen, schattingen voor 2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
Aandeel in de sterfte
toegeschrevven aan ongezonde
voeding (dietary risks) (%)
25%
19,8%
20%
17,9%
15,7%
15%
12,8%
10,7%
8,2%
10%
5%
0%
15-49j
50-69j
Mannen
70+j
Vrouwen
Figuur 195. Aandeel van de totale sterfte toegeschreven aan ongezonde voeding (‘dietary risks’), per leeftijdsgroep voor
mannen en vrouwen, schattingen voor 2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
4.3.4.3 Evolutie
De sterfte door aandoeningen gerelateerd aan een ongezond voedingspatroon daalt langzaam de
laatste 10 jaar, zowel voor mannen als voor vrouwen. Ook hier wordt dit natuurlijk bepaald door de
aard van de geselecteerde aandoeningen. Deze berekeningen duiden op een gemiddelde daling per
jaar van 2,4 sterfgevallen per 100,000 mannen en 1,3 per 100,000 vrouwen in de laatste 10 jaar.
Gestandaardiseerde sterfte
(ASR per 100 000 inwoners)
160
140
137,2
116,2
120
113,0
100
72,8
80
62,6
59,4
60
40
20
0
2005
2010
Mannen
2015
Vrouwen
Figuur 196. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens (ASR-W per 100.000 inwoners) toegeschreven aan ongezonde
voeding (‘dietary risks’), 2005-2015, wereld standaardbevolking (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
259/410
4.3.5 Beweging
4.3.5.1 Doodsoorzaken
Zoals voor ongezonde voedingsgewoonten, in tegenstelling tot wat het geval is voor sommige andere
risicofactoren, zijn er geen aandoeningen of doodsoorzaken die volledig of bijna volledig aan
onvoldoende beweging kunnen toegeschreven worden. Hoewel er steeds meer studies verschijnen
over de impact van fysieke inactiviteit en er geen twijfel meer bestaat over het belang van voldoende
beweging voor de gezondheid, is het onderzoek waar op gebouwd kan worden toch beperkt. Goed
onderbouwde relatieve risico’s per leeftijdsgroep ontbreken. Daardoor kunnen schattingen ver uit
elkaar liggen. Voor sommige aandoeningen bestaat er ook onzekerheid over de aard van het verband.
Een oorzakelijk verband is namelijk niet zo gemakkelijk aantoonbaar. Oorzaak en gevolg zijn soms
moeilijk van elkaar te onderscheiden.
Het Institute of Health Metrics and Evaluation (IHME) heeft in haar Global Burden of Disease (GBD)
studie (2015) wel berekeningen gemaakt voor de gezondheidsschade gerelateerd aan onvoldoende
beweging, wereldwijd, ook voor België. We lichten die berekeningen hier kort toe.
Onvoldoende beweging wordt door het IHME gedefinieerd als “minder dan 8000 metabolisch
equivalente (MET)-minuten per week, waarbij één MET de energie is die verbruikt wordt bij rustig
zitten”. Zij delen de risicofactor op in 4 categorieën: < 600 MET-min, 600-3999 MET-min, 4000-7999
MET-min en 8000 MET-min of meer (voldoende beweging, geen risico). De relatieve risico’s die in de
berekeningen gebruikt worden, verschillen niet tussen mannen en vrouwen en verschillen nauwelijks
tussen de leeftijdsgroepen, maar verschillen sterk naargelang de geschatte hoeveelheid beweging in
MET-minuten in de beschouwde bevolkingsgroep. Ze hebben waarden tussen 1,065 en 2,007 en
worden enkel toegepast bij volwassenen vanaf 25 jaar. Het hoogste risico werd gerekend voor
ischemische cerebrovasculaire aandoeningen bij jonge mannen en vrouwen (25-29 jaar) bij een
bewegingsniveau van minder dan 600 MET-minuten, een heel uitzonderlijke combinatie. Meer details
over de methode zijn te vinden op de website van de Global Burden of Disease (GBD) studie (Institute
for Health Metrics and Evaluation, 2016).
Het percentage overlijdens dat met deze methode gerelateerd werd aan onvoldoende beweging wordt
weergegeven in Tabel 9. Beweging wordt hier als aparte risicofactor beschouwd voor vijf specifieke
groepen aandoeningen: kanker van colon en rectum, borstkanker, ischemische hartziekten,
ischemische cerebrovasculaire aandoeningen en diabetes. Zeker voor borstkanker kunnen daar vragen
bij worden gesteld. Het verband kan misschien te maken hebben met obesitas en overgewicht. Een
hypothese is namelijk dat de extra-productie van oestrogenen door overtollig vetweefsel bepaalde
postmenpauzale borstkankers in de hand zou werken. Ook bemoeilijkt obesitas de vroegtijdige
diagnose van borstkanker. Gezien de gebruikte methode, kunnen de percentages berekend voor een
bepaalde aandoening, niet eenvoudig opgeteld worden met die van andere risicofactoren. Volgens
deze berekeningen zou 21% van de overlijdens door diabetes, 18% van de overlijdens door colorectale
kanker, 17% van de overlijdens door ischemische hartziekten, 13% van de overlijdens door borstkanker
en 11% van de overlijdens door ischemische cerebrovasculaire aandoeningen in België, gerelateerd
zijn aan onvoldoende beweging.
Tabel 9. Geschat aandeel overlijdens gerelateerd aan onvoldoende beweging naar doodsoorzaak in België in 2015 (Institute
for Health Metrics and Evaluation, 2016).
Kanker van colon en rectum
Borstkanker
% Overlijdens gerelateerd aan onvoldoende
fysieke activiteit
18 %
13 %
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
260/410
Ischemische hartziekten
Cerebrovasculaire aandoeningen
Diabetes
17 %
11 %
21 %
Bovendien zijn obesitas en overgewicht misschien de meest voor de hand liggende condities die
gedeeltelijk aan een tekort aan fysieke activiteit kunnen toegeschreven worden. Deze worden apart
besproken.
Daarnaast toonde de grootschalige studie van Wen en collega’s met 416 175 deelnemers een verband
tussen minuten per dag matig tot intensieve beweging en de procentuele reductie in sterfte door
aandoeningen (Wen & Wu, 2012). De curve in Figuur 197 suggereert dat een grote gezondheidswinst
zou kunnen geboekt worden bij individuen die niet of weinig bewegen: een kleine winst in beweging
bij deze groep komt overeen met een grote reductie in sterfte (bv. door cardiovasculaire
aandoeningen). Uit de figuur blijkt onder meer dat een volwassene die 15 min per dag matig tot
intensief beweegt 14% minder kans heeft op overlijden en 3 jaar langer leeft dan een persoon zonder
dergelijke beweging. Een half uur per dag matig tot intensief bewegen geeft reeds een reductie van
20% in de kans op sterfte (VIGeZ, 2016).
Procentuele reductie sterfte (%)
Sterfte door sportongevallen of sportletsels worden hier niet in rekening gebracht.
40%
35%
35%
29%
30%
25%
20%
20%
14%
15%
10%
5%
0%
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Minuten per dag matig tot intensieve beweging (min)
Figuur 197. Effect aantal minuten per dag matig tot intensieve beweging op de procentuele reductie van sterfte (Wen &
Wu, 2012).
4.3.5.2 Leeftijdsspecifiek
Figuur 198 geeft de sterfterisico gerelateerd aan onvoldoende beweging weer in functie van de leeftijd
voor mannen en vrouwen. Dit is erg klein voor jongere mensen en stijgt sterk met de leeftijd, maar ook
de totale sterfte stijgt exponentieel met de leeftijd. Het aandeel van de sterfte gerelateerd aan fysieke
inactiviteit in de totale sterfte per leeftijdsgroep, nuanceert dit beeld in Figuur 199. Ook het aandeel
in de totale sterfte is het hoogst op meer gevorderde leeftijd (ongeveer 4%), maar dit verschilt weinig
van het aandeel op middelbare leeftijd. Bij jonge mensen (onder de 50 jaar) zou het aandeel van aan
fysieke inactiviteit gerelateerde sterfte ongeveer de helft zijn van dat bij ouderen (ongeveer 2%).
Opvallend is dat deze schattingen een relatief hoger risico berekenen voor vrouwen in vergelijking met
mannen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
261/410
Sterfterisico door fysieke
inactiviteit
(per 100,000 inwoners)
250
223,8
221,4
200
150
100
50
29,9
2,0
20,1
1,8
0
15-49j
50-69j
Mannen
70+j
Vrouwen
Aandeel in de sterfte
toegeschrevven aan fysieke
inactiviteit (%)
Figuur 198. Mortaliteit toegeschreven aan onvoldoende beweging in functie van de leeftijdsgroep voor mannen en
vrouwen, 2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
5%
4,2%
4,0%
4%
3,4%
3,2%
4%
2,7%
3%
3%
2%
1,6%
2%
1%
1%
0%
15-49j
50-69j
Mannen
70+j
Vrouwen
Figuur 199. Aandeel van de totale sterfte toegeschreven aan onvoldoende beweging, per leeftijdsgroep voor mannen en
vrouwen, 2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
4.3.5.3 Evolutie
De evolutie van de gestandaardiseerde sterfte gerelateerd aan onvoldoende beweging wordt
weergegeven in Figuur 200. Deze toont een lichte daling, zowel bij mannen als bij vrouwen. De
verklaring hiervoor is dat er een sterke daling is in ons land van de sterfte door de geselecteerde
aandoeningen, in het bijzonder van ischemische hartziekten en ischemische cerebrovasculaire
aandoeningen. Dit speelt vooral een rol bij de oudere bevolking en is het gevolg van een heel aantal
factoren zoals gezondere voeding, betere behandelingen, … waar fysieke activiteit maar één van is. De
invloed van de andere factoren zou een eventueel stijgend risico door fysieke inactiviteit kunnen
maskeren.
Bij mannen daalde het gestandaardiseerde aantal overlijdens toe te schrijven aan onvoldoende
beweging gemiddeld met 4 per 1.000.000 inwoners per jaar. Bij vrouwen daalde het
gestandaardiseerde aantal overlijdens toegeschreven aan onvoldoende beweging gemiddeld met 3,4
per 1.000.000 inwoners per jaar in de periode 2005-2013.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
262/410
Gestandaardiseerde sterfte
(ASR per 100 000 inwoners)
30
25
24,2
20,6
19,6
20
20,2
17,2
16,4
15
10
5
0
2005
Mannen
2010
Vrouwen
2015
Figuur 200. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens (ASR-W per 100.000 inwoners) toegeschreven aan onvoldoende
beweging, 2005-2015, Wereld standaardbevolking (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
Het percentage van de aan fysieke inactiviteit gerelateerde sterfte in de totale sterfte berekend
volgens deze methode evolueerde niet tussen 2000 en 2013.
4.3.6 Overgewicht en obesitas
4.3.6.1 Doodsoorzaken
Tabel 10 geeft een overzicht van de onderliggende doodsoorzaken die gedeeltelijk aan een hoge BMI
worden toegeschreven in de GBD studie van het IHME (2016).
Voor een mogelijke causale relatie tussen obesitas en diabetes type 2, ischemische hartziekten en
cerebrovaculaire aandoeningen, is er matige evidentie. Omdat deze aandoeningen veel voorkomende
doodsoorzaken zijn, maken zij het overgrote deel uit van aan overgewicht en obesitas toegeschreven
overlijdens, ook al worden ze slechts voor een beperkt percentage meegeteld.
Obesitas en overgewicht werden in de Verenigde Staten geassocieerd bevonden aan een hele reeks
kankers. Een oorzakelijk verband tussen obesitas/overgewicht en deze kankers, kon tot nu toe evenwel
voor geen van deze kankers aangetoond worden (National Cancer Institute, 2016). Voor
postmenopauzale oestrogeengevoelige kankers (endometrium, ovarium, sommige borstkankers) zou
de productie van oestrogenen door het vetweefsel een mogelijk mechanisme zijn. De cijfers in verband
met kanker uit Tabel 10 dienen dus met de nodige omzichtheid bekeken te worden.
Tabel 10. Geschat aandeel overlijdens gerelateerd aan een hoge BMI naar doodsoorzaak in België voor 2015 (Institute for
Health Metrics and Evaluation, 2016).
% Overlijdens gerelateerd aan een hoge BMI
Kanker van colon en rectum
Baarmoederkanker
Eierstokkanker
Nierkanker
Schildklierkanker
Leukemie
Slokdarmkanker
Borstkanker
Leverkanker
40%
39%
38%
28%
25%
20%
18%
18%
17%
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
263/410
Galweg- en galblaaskanker
Alvleesklierkanker
Ischemische hartziekten
Cerebrovasculaire aandoeningen
Hypertensieve hart-en vaatziekten
Diabetes
Chronische nierziekte
13%
12%
9%
8%
7%
6%
3%
Sterfterisico door een hoge BMI
(per 100,000 inwoners)
4.3.6.2 Leeftijdsspecifiek
Figuur 201 geeft de geschatte sterfterisico gerelateerd aan een hoge BMI weer in functie van de
leeftijdsgroep voor mannen en vrouwen. Dit is erg klein voor jongere mensen en stijgt sterk met de
leeftijd, maar ook de totale sterfte stijgt exponentieel met de leeftijd. Het aandeel van de sterfte
gerelateerd aan een hoge BMI in de totale sterfte per leeftijdsgroep, nuanceert dit beeld in Figuur 202.
Het aandeel in de totale sterfte is het hoogst op middelbare leeftijd, zowel bij mannen (9,6%) als bij
vrouwen (9%). Bij jonge mensen (onder de 50 jaar) en bij ouderen (70 jaar en ouder) zou het aandeel
van aan hoge BMI gerelateerde sterfte ongeveer de helft daarvan zijn (tussen 4 en 6 %).
400
355,8
350
309,1
300
250
200
150
90,1
100
45,7
50
7,0
2,7
0
15-49j
50-69j
Mannen
70+j
Vrouwen
Aandeel in de sterfte
toegeschrevven aan een hoge BMI
(%)
Figuur 201. Geschatte mortaliteit gerelateerd aan een hoge BMI in functie van de leeftijdsgroep voor mannen en vrouwen,
2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
12%
9,6%
10%
9,0%
8%
6%
5,5%
5,8%
5,4%
4,0%
4%
2%
0%
15-49j
50-69j
Mannen
70+j
Vrouwen
Figuur 202. Geschat aandeel van de totale sterfte gerelateerd aan een hoge BMI, per leeftijdsgroep voor mannen en
vrouwen, 2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
264/410
4.3.6.3 Evolutie
De evolutie van de gestandaardiseerde sterfte gerelateerd aan een hoge BMI wordt weergegeven in
Figuur 203. Deze toont een lichte daling, zowel bij mannen als bij vrouwen. De verklaring hiervoor is
dat er een sterke daling is in ons land van de sterfte door de geselecteerde aandoeningen, in het
bijzonder van ischemische hartziekten en ischemische cerebrovasculaire aandoeningen. Dit speelt
vooral een rol bij de oudere bevolking en is het gevolg van een heel aantal factoren zoals gezondere
voeding, betere behandelingen, etc.. De invloed van de andere factoren zou een eventueel stijgend
risico door hogere BMI kunnen maskeren. Het is in elk geval een feit dat de BMI van de Belgen in
dezelfde periode toegenomen is (zie rapport ‘Omgevingsanalyse).
Het gestandaardiseerde aantal overlijdens gerelateerd aan een hoge BMI zoals hier berekend daalde
gemiddeld met 8 per 1.000.000 mannen en met 7 per 1.000.000 vrouwen per jaar in de periode 20052015.
Gestandaardiseerde sterfte
(ASR per 100 000 inwoners)
60
50
49,7
44,7
40
41,8
33,5
29,8
27,0
30
20
10
0
2005
Mannen
2010
Vrouwen
2015
Figuur 203. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens (ASR-W per 100.000 inwoners) gerelateerd aan een hoge BMI,
2005-2015, Wereld standaardbevolking (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
4.3.7 Eetstoornissen
In België en Vlaanderen ligt het aantal sterftes ten gevolge van eetstoornissen zeer gelukkig laag. Toch
stierven er tussen 2007 en 2014 in Vlaanderen 33 vrouwen en 2 mannen aan anorexia nervosa, dus
gemiddeld 4 per jaar. In deze periode stierf ook 1 vrouw aan boulemia nervosa (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016). Wegens dit lage aantal is het weinig betekenisvol om analyses rond leeftijd of
evolutie op te nemen.
Toch is het belangrijk te beklemtonen dat iemand met een eetstoornis heeft tot tien keer zoveel kans
op een vroegtijdig overlijden vergeleken met een gezond individu (Preti, et al., 2009). Eetstoornissen,
in het bijzonder anorexia nervosa, gaan daarnaast ook gepaard met een belangrijk suïciderisico (AED,
2012).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
265/410
4.4 VERLOREN POTENTIËLE JAREN
4.4.1 Tabak
Het geschatte aantal verloren levensjaren door roken per 1.000 persoonsjaren (VPJ-cijfer) daalde bij
mannen en leek licht te stijgen bij vrouwen in de periode 2004-2014, zoals geïllustreerd op Figuur 204.
Bij mannen daalde het VPJ-cijfer door tabaksgebruik (T) gemiddeld met 7 per 10.000 persoonsjaren
per jaar en het aantal verloren jaren door tabaksgerelateerde longkanker (L) gemiddeld met 2 per
10.000 persoonsjaren per jaar in de periode 2004-2014. Bij vrouwen lijkt het VPJ-cijfer door
tabaksgebruik te stijgen in de periode 2004-2014, maar dit is geen duidelijke lineaire trend. Het aantal
verloren jaren door tabaksgerelateerde longkanker bij vrouwen steeg gemiddeld met 1 per 10.000
persoonsjaren per jaar in diezelfde periode (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Bij mannen daalde het aandeel verloren potentiële jaren (VPJ) door roken in het totale aantal VPJ per
1.000 persoonsjaren van 33% in 2004 naar 28% in 2014. Daarbij was longkanker de belangrijkste
oorzaak van de aan tabak toegeschreven VPJ (46% van alle VPJ door roken in 2014). Bij vrouwen steeg
het aandeel verloren potentiële jaren door roken in het totaal aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren van
10% in 2004 naar 16% in 2014. Daarbij was longkanker ook de belangrijkste oorzaak van de aan tabak
toegeschreven VPJ (48% van alle VPJ door roken in 2014) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Verloren potentiële levensjaren
(per 1.000 persoonsjaren)
25
20
15
10
5
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Mannen T
21,76
22,07
21,03
21,36
20,68
19,56
18,48
17,63
16,66
15,73
15,46
Mannen (L)
8,65
8,83
8,65
8,70
8,78
8,06
7,89
7,79
7,30
6,87
7,08
Vrouwen (T)
4,01
5,20
5,27
5,10
5,20
5,37
5,74
6,40
5,98
6,37
5,62
Vrouwen (L)
1,55
2,16
2,30
2,19
2,26
2,30
2,50
2,96
2,66
2,86
2,69
Figuur 204. Evolutie verloren potentiële levensjaren (VPJ) toe te schrijven aan tabaksgebruik. VPJ per 1.000 persoonsjaren,
mannen en vrouwen, 1-79 jaar, Vlaams Gewest, 2004-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
T: Totaal aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren toegeschreven aan tabaksgebruik; L: Aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren
toegeschreven aan tabaksgerelateerde longkanker
4.4.2 Alcohol
Het geschatte aantal verloren levensjaren per 1.000 persoonsjaren door alcoholgebruik kende geen
duidelijke trend in 2004-2014. De cijfers zijn weergegeven op Figuur 205. Bij mannen schommelde het
VPJ-cijfer rechtstreeks en volledig toegeschreven aan alcoholgebruik (nauwe selectie) rond 2,3 per
1.000 persoonsjaren in de periode 2004-2014. Het VPJ-cijfer gerelateerd aan alcoholgebruik (brede
selectie) schommelde rond 3,1 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2004-2011 en rond 5,9 per 1.000
persoonsjaren in de periode 2012-2014. Bij vrouwen schommelde het VPJ-cijfer rechtstreeks en
volledig toegeschreven aan alcoholgebruik (nauwe selectie) rond 0,9 per 1.000 persoonsjaren in de
periode 2004-2014. Het VPJ-cijfer gerelateerd aan alcoholgebruik (brede selectie) schommelde rond
1,6 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2004-2011 en rond 2,2 per 1.000 persoonsjaren in de
periode 2012-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
266/410
De stijging bij de 'brede selectie' tussen 2011 en 2012 is kunstmatig door het in gebruik nemen van
een nieuw codeersysteem. Sinds 2012 kunnen alle doodsoorzaken vermeld op het certificaat bewaard
worden in het bestand, waardoor het totaal aantal vermeldingen toenam (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016).
Bij mannen schommelde de proportie van de verloren potentiële jaren rechtstreeks en volledig toe te
schrijven aan alcohol (nauwe selectie) in het totaal aantal VPJ rond 2,9% in 2004-2014. Bij vrouwen
schommelde die proportie (nauwe selectie) rond 2,0% in diezelfde periode (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016).
Verloren potentiële jaren
(per 1.000 persoonsjaren)
7
6
5
4
3
2
1
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Mannen (B)
3,13
3,36
3,47
3,32
3,57
3,63
3,12
3,68
5,85
6,15
5,73
Mannen (N)
2,28
2,16
2,07
2,07
2,36
2,22
2,04
2,20
2,43
2,66
2,20
Vrouwen (B)
1,24
1,27
1,56
1,65
1,68
1,52
1,77
1,91
2,25
2,23
2,17
Vrouwen (N)
0,77
0,78
0,89
0,96
0,90
0,80
1,02
1,00
1,03
0,95
1,03
Figuur 205. Evolutie verloren potentiële levensjaren per 1.000 persoonsjaren toe te schrijven aan alcoholgebruik. Mannen
en vrouwen, 1-79 jaar, Vlaams Gewest, 2004-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
N: nauwe selectie: VPJ per 1.000 persoonsjaren rechtstreeks toegeschreven aan alcoholgebruik; B: brede selectie: VPJ per
1.000 persoonsjaren gerelateerd aan alcoholgebruik
4.4.3 Illegale drugs en andere psychotrope middelen
Het geschatte aantal verloren levensjaren (VPJ) door drugs en andere psychotrope middelen kende
geen duidelijke trend in 2004-2014. Bij mannen schommelde het VPJ-cijfer toegeschreven aan illegale
drugs (nauwe selectie) rond 0,5 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2004-2014 en schommelde het
VPJ-cijfer toegeschreven aan drugs en andere psychotrope middelen (brede selectie) rond 2,1 per
1.000 persoonsjaren in dezelfde periode. Bij vrouwen schommelde het VPJ-cijfer toegeschreven aan
illegale drugs (nauwe selectie) rond 0,1 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2004-2014 en het VPJcijfer toegeschreven aan drugs en andere psychotrope middelen (brede selectie) rond 1,1 per 1.000
persoonsjaren in dezelfde periode (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Bij mannen schommelde het aandeel van de verloren potentiële jaren toegeschreven aan het gebruik
van illegale drugs (nauwe selectie) in het totaal VPJ-cijfer rond 0,7% in 2004-2014. Bij vrouwen
schommelde dat aandeel rond 0,3% in dezelfde periode. Het aandeel van het VPJ-cijfer toegeschreven
aan drugs of andere psychotrope middelen (brede selectie) in het totaal VPJ-cijfer lag rond de 2,7% en
2,4% respectievelijk voor mannen en vrouwen in de periode 2004-2014 (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
267/410
3,0
Verloren potentiële jaren
per 1.000 persoonsjaren
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Mannen (B)
2,04
1,95
2,00
2,39
2,47
2,52
2,16
1,84
1,93
2,08
2,21
Mannen (N)
0,44
0,50
0,48
0,77
1,05
0,67
0,58
0,37
0,30
0,24
0,47
Vrouwen (B)
0,81
1,31
1,08
0,87
1,15
1,33
1,05
1,06
0,89
1,14
1,24
Vrouwen (N)
0,03
0,27
0,11
0,10
0,14
0,25
0,12
0,11
0,09
0,08
0,12
Figuur 206. Evolutie verloren potentiële jaren toe te schrijven aan druggebruik. Verloren levensjaren (VPJ) per 1.000
persoonsjaren, mannen en vrouwen, 1-79 jaar, Vlaams Gewest, 2004-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
N: nauwe selectie, VPJ per 1.000 persoonsjaren rechtstreeks toegeschreven aan illegale drugs; B: brede selectie, VPJ per
1.000 persoonsjaren rechtstreeks toegeschreven aan illegale drugs en andere psychotrope middelen en plotse onduidelijke
overlijdens bij mensen tot 65 jaar
4.4.4 Voeding
Een inschatting van het aantal verloren potentiële levensjaren door voedingsrisico’s (‘dietary risks’) is
terug te vinden op Figuur 207. Belangrijk hierbij op te merken is dat een andere gegevensbron wordt
gebruikt als bij middelengebruik uit de vorige secties. In tegenstelling tot berekeningen voor
Vlaanderen uitgevoerd door het Agentschap Zorg & Gezondheid, worden voor de thema’s voeding,
beweging, overgewicht en obesitas, en eetstoornissen beroep gedaan op inschattingen voor België
afkomstig uit de Global Burden of Disease-studie.
Uit Figuur 207 blijkt dat het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren bijna dubbel zo hoog ligt bij mannen
(28,0) als bij vrouwen (15,1). Bekijkt men de evolutie sinds 2005 dan ziet men een lichte daling tussen
2005 en 2010, maar stelt men eerder een stagnatie vast tussen 2010 en 2015 (Institute for Health
Metrics and Evaluation, 2016).
Verloren potentiële
levensjaren
(per 1.000 persoonsjaren)
40
31,8
28,0
27,8
30
17,8
20
15,7
15,1
10
0
2005
Mannen
2010
Vrouwen
2015
Figuur 207. Evolutie van het aantal verloren potentiële levensjaren per 1.000 persoonsjaren, gerelateerd aan ongezonde
voeding (‘dietary risks’), 2005-2015, alle leeftijden (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
4.4.5 Beweging
Een inschatting van het aantal verloren potentiële levensjaren door fysieke inactiviteit is terug te
vinden op Figuur 208. Belangrijk hierbij op te merken is dat een andere gegevensbron wordt gebruikt
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
268/410
als bij middelengebruik uit de vorige secties. In tegenstelling tot berekeningen voor Vlaanderen
uitgevoerd door het Agentschap Zorg & Gezondheid, worden voor de thema’s voeding, beweging,
overgewicht en obesitas, en eetstoornissen beroep gedaan op inschattingen voor België afkomstig uit
de Global Burden of Disease-studie.
Uit Figuur 208 blijkt dat het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren bij mannen iets hoger ligt dan bij
vrouwen. Toch zijn de genderverschillen niet zo groot als het geval was bij voedingsrisico’s uit sectie
4.4.4. Bekijkt men de evolutie sinds 2005 dan ziet men een lichte daling tussen 2005 en 2010, maar
stelt men eerder een stagnatie vast tussen 2010 en 2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation,
2016).
Verloren potentiële
levensjaren
(per 1.000 persoonsjaren)
6
5,30
4,88
5
4,69
4,39
4,75
4,28
4
3
2
1
0
2005
Mannen
2010
Vrouwen
2015
Figuur 208. Evolutie van het aantal verloren potentiële levensjaren per 1.000 persoonsjaren, gerelateerd aan fysieke
inactiviteit, 2005-2015, alle leeftijden (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
4.4.6 Overgewicht en obesitas
Voor overgewicht en obesitas wordt beroep gedaan op de BMI. Een inschatting van het aantal verloren
potentiële levensjaren als gevolg van een hoge BMI is terug te vinden op Figuur 209. Belangrijk hierbij
op te merken is dat een andere gegevensbron wordt gebruikt als bij middelengebruik uit de vorige
secties. In tegenstelling tot berekeningen voor Vlaanderen uitgevoerd door het Agentschap Zorg &
Gezondheid, worden voor de thema’s voeding, beweging, overgewicht en obesitas, en eetstoornissen
beroep gedaan op inschattingen voor België afkomstig uit de Global Burden of Disease-studie.
Uit Figuur 209 blijkt dat het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren bij mannen hoger ligt dan bij vrouwen.
Voor mannen is er een lichte daling merkbaar tussen 2005 en 2010. Tussen 2010 en 2015 is er eerder
sprake van een stagnatie. Bij vrouwen is er minder sprake van een stagnatie tussen 2010 en 2015, maar
lijkt de lichte daling tussen 2005 en 2010 zich ook verder te zetten tussen 2010 en 2015 (Institute for
Health Metrics and Evaluation, 2016).
Verloren potentiële
levensjaren
(per 1.000 persoonsjaren)
15
13,4
12,2
9,3
10
11,8
8,3
7,6
5
0
2005
Mannen
2010
Vrouwen
2015
Figuur 209. Evolutie van het aantal verloren potentiële levensjaren per 1.000 persoonsjaren, gerelateerd aan een hoge
BMI, 2005-2015, alle leeftijden (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
269/410
4.4.7 Eetstoornissen
Een inschatting van het aantal verloren potentiële levensjaren als gevolg van eetstoornissen (anorexia
nervosa en boulimia nervosa) is terug te vinden op Figuur 210. Belangrijk hierbij op te merken is dat
een andere gegevensbron wordt gebruikt als bij middelengebruik uit de vorige secties. In tegenstelling
tot berekeningen voor Vlaanderen uitgevoerd door het Agentschap Zorg & Gezondheid, worden voor
de thema’s voeding, beweging, overgewicht en obesitas, en eetstoornissen beroep gedaan op
inschattingen voor België afkomstig uit de Global Burden of Disease-studie.
Verloren potentiële
levensjaren
(per 1.000 persoonsjaren)
Uit Figuur 210 blijkt dat het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren bij vrouwen tot tien keer hoger ligt als
bij mannen. Ondanks de lagere waarden voor eetstoornissen, is er in vergelijking met de thema’s
voeding, beweging, en overgewicht en obesitas hier geen daling merkbaar tussen 2005 en 2010: voor
vrouwen nam het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren zelfs toe tussen 2005 en 2010. Voor mannen
blijft het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren constant over de periode 2005-2015. (Institute for Health
Metrics and Evaluation, 2016).
0,040
0,032
0,031
0,027
0,030
0,020
0,010
0,003
0,003
0,003
0,000
2005
Mannen
2010
Vrouwen
2015
Figuur 210. Evolutie van het aantal verloren potentiële levensjaren per 1.000 persoonsjaren, gerelateerd aan
eetstoornissen, 2005-2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
270/410
4.5 DISABILITY-ADJUSTED LIFE YEARS (DALY’S)
4.5.1 Inleiding
Disability-Adjusted Life Years (DALY’s) zijn een indicator die sterfte en ziekte probeert te combineren.
Een DALY-cijfer geeft het aantal jaren weer dat iemand verliest en is een optelsom van het aantal jaren
verloren door vroegtijdige sterfte (Years of Life Lost / Verloren Potentiële Jaren – YLL / VPJ) en het
aantal gezonde jaren die verloren gaan door te leven met een ziekte (Years Lived with a Disease – YLD).
Het concept is erg veelbelovend, maar de concrete uitwerking blijft erg moeilijk, omdat steeds veel
veronderstellingen moeten gemaakt worden. Het gaat dus steeds om ruwe schattingen, waarbij de
sterftecijfers nog steeds het meest houvast geven.
Er worden ook vraagtekens geplaatst bij het gebruik van DALY’s als indicator. Zo haalden Arnesen en
Nord in 1999 reeds aan dat beleidsmakers ook kritisch kunnen stilstaan bij de keuze van DALY als enige
indicator (Arnesen & Nord, 1999). Zij wijzen op ethische kwesties bij gebruik van DALY’s, alsook op de
bedenking dat DALY’s minder stroken met de waarden voor gezondheidsbevordering en gelijke kansen
van de WHO. Dit zou minder matchen met de basiswaarden die WHO zelf promoot. Verder worden
enkele methodologische bedenkingen geplaatst bij de resultaten van Global Burden of Disease studie
van de WHO. Ook Anand en Hanson (1997) wijzen op dergelijke bedenkingen (Anand & Hanson, 1997)
(VIGeZ, 2016).
Belangrijke opmerking bij het gebruik van DALY’s binnen dit hoofdstuk is dat er voor gekozen werd om
absolute cijfers van DALY’s op te nemen in dit rapport. Dit betekent dat een toename in de absolute
cijfers mogelijks te verklaren is door een toename van populatie, en niet per se een toename van de
prevalentie.
4.5.2 Tabak, alcohol, illegale drugs en psychoactieve medicatie
DALY’s ten gevolge van middelengebruik werden overgenomen uit de SOCOST-studie (Lievens, et al.,
2016). Deze studie maakte een inschatting van de totale maatschappelijke kost ten gevolge van
verslavende middelen in België voor het jaar 2012. De SOCOST-studie baseert zich hiervoor op de
DALY’s uit de WHO Global Burden of Disease. Deze databank geeft schattingen per land en per jaar
voor het aantal DALY’s per ziekte.
Om voor elke ziekte het aantal DALY’s te berekenen die specifiek toe te schrijven zijn aan
middelengebruik werd beroep gedaan op zogenaamde Substance-Attributable Fractions (SAF’s). Dit
concept laat toe om het aandeel in de morbiditeit en mortaliteit van een ziekte of aandoening dat toe
te schrijven is aan middelengebruik te kwantificeren. Door per leeftijdsgroep en per geslacht het totale
aantal DALY’s voor een ziekte of aandoening te vermenigvuldigen met de respectievelijke SAF, bekomt
men per geslacht en leeftijdsgroep het aantal DALY’s dat voor een bepaalde ziekte toe te schrijven is
aan middelengebruik.
Voor België werd voor 2012 een totaal verlies van 3.259.000 DALY’s geschat, ten gevolge van alle
mogelijke oorzaken. Uit de resultaten van de SOCOST-studie blijkt dat hiervan 15% of 484.807 DALY’s
toegeschreven kunnen worden aan middelengebruik. Een overzicht per middel en per geslacht is
samengevat op Figuur 211. Daaruit blijkt dat tabak daarvan het grootste aandeel vertegenwoordigt
met 60,9% of 295.406 DALY’s. Alcohol is verantwoordelijk voor 32,5% van het aantal verloren DALY’s
door middelengebruik.
Tussen de middelen is er ook een groot verschil wat betreft de verdeling volgens leeftijd. Zo is bij
illegale drugs en andere psychotrope middelen meer dan 60% van de DALY’s toe te schrijven aan
leeftijdsgroepen tot 40 jaar. Bij alcohol is dit maar 35% van de DALY’s. Bij alcohol is meer dan één op
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
271/410
drie van de DALY’s toe te kennen aan de leeftijdsgroep van 40 tot 60 jaar. De DALY’s door tabak komen
vooral op latere leeftijd in beeld. Zo is slechts 17% van alle DALY’s door tabak afkomstig uit de
leeftijdsgroep tot 55 jaar. Twee derde van alle DALY’s ten gevolge van tabak zijn toe te schrijven aan
65-plussers.
Aantal DALY’s
Voor alcohol is het belangrijk op te merken dat het op Figuur 211 enkel gaat om de negatieve invloed
van alcohol op de gezondheid. Zoals reeds eerder aangehaald zou alcoholgebruik volgens sommigen
mogelijks preventieve gezondheidseffecten kunnen hebben voor sommige ziektes, maar hier is echter
geen unanimiteit over in de literatuur (Lievens, et al., 2016). Het totale aantal mogelijks vermeden
DALY’s ten gevolge van mogelijks preventieve gezondheidseffecten werd geschat op 67.907 vermeden
DALY’s. Vergeleken met het totaal verlies van DALY’s ten gevolge van alle mogelijke oorzaken, bedraagt
dit 2,1%.
320 000
280 000
240 000
200 000
160 000
120 000
80 000
40 000
0
Alcohol
Tabak
Illegale drugs & psychoactieve
medicatie
Totaal
157500
295406
31901
Mannen
96780
215035
22960
Vrouwen
60720
80371
8940
Figuur 211. Het aantal verloren DALY’s in België ten gevolge van middelengebruik, zoals gerapporteerd in de SOCOSTstudie voor het jaar 2012 (Lievens, et al., 2016).
4.5.3 Voeding en beweging
Voor voeding en fysieke activiteit werden enkele DALY-cijfers voor België geëxtraheerd uit de Global
Burden of Disease studie (2016), zoals is weergegeven op Figuur 212. Het aantal verloren DALY’s door
voedingrisico’s (‘dietary risks’) en fysieke inactiviteit in België in 2015 wordt geraamd op respectievelijk
287.904 en 66.814 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016). Dit aantal bleef nagenoeg
constant tussen 2005 en 2015. Waar er voor fysieke inactiviteit geen verschil merkbaar is op vlak van
geslacht, is er wel een duidelijk onderscheid vast te stellen tussen mannen en vrouwen voor de
voedingsrisico’s. Ongeveer 60% van de DALY’s door voedingsrisico’s zijn toe te wijzen aan mannen, de
overige 40% aan vrouwen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
272/410
Aantal DALY's
200 000
160 000
120 000
80 000
40 000
0
2005
2010
2015
2005
Voeding
2010
2015
Fysieke activiteit
Mannen
184475
171160
179664
33206
31493
33447
Vrouwen
114426
106777
108240
33744
32388
33367
Figuur 212. Inschatting van de evolutie van het aantal verloren DALY’s in België ten gevolge van ongezonde voeding en
fysieke inactiviteit op basis van de Global Burden of Disease, opgesplitst volgens geslacht (Institute for Health Metrics and
Evaluation, 2016).
DALY’s (per 1000)
Daarnaast bevat een rapport uitgebracht door de WHO in 2009 een schatting van het verloren DALY’s
voor enkele voedingsgerelateerde risicofactoren en fysieke inactiviteit in 2004 in Europa, zoals
weergegeven op Figuur 213. Het aandeel DALY’s verloren door fysieke inactiviteit in Europa wordt
geraamd op 8,3 miljoen, het aandeel verloren DALY’s door een lage fruit- en groenten-inname op 3,6
miljoen. Dit rapport bevat ook DALY’s voor middelengebruik. Om een vergelijking met de andere
thema’s mogelijk te maken, worden deze cijfers ook in deze sectie opgenomen. Zo wordt het aantal
verloren DALY’s in Europa voor tabak, alcohol en illegale drugs ingeschat op respectievelijk 17,7
miljoen, 17,3 miljoen en 2,4 miljoen (World Health Organization, 2009).
18 000
16 000
14 000
12 000
10 000
8 000
6 000
4 000
2 000
0
Hoge bloeddruk
Overgewicht en
obesitas
Hoge cholesterol
Fysieke inactiviteit
Hoge
bloedsuikerspiegel
Lage fruit- en
groenteninname
Laag en middel inkomen
13314
8625
7116
6075
4996
3077
Hoog inkomen
3807
3132
1859
2189
2308
547
Totaal
17121
11758
8975
8264
7304
3624
Figuur 213. Het aantal verloren DALY’s in Europa voor verschillende voedingsgerelateerde risicofactoren en fysieke
activiteit in 2004 (World Health Organization, 2009).
Gezondheidsthema’s ook vergeleken worden op basis van andere relevante indicatoren dan DALY’s.
Wen en collega’s (2012) vatten de vergelijking van fysieke inactiviteit en roken samen in het
gerenommeerde tijdschrift The Lancet (Wen & Wu, 2012). De wereldwijde impact van fysieke
inactiviteit wordt hierbij op dezelfde hoogte gesitueerd als roken wat betreft de impactindicatoren
‘hazard ratio’ en ‘PAR’ (Population Attributable Risk), zoals te zien in Tabel 11. In deze tabel wordt
uitgegaan van een wereldwijde prevalentie van 26% en 35% voor respectievelijk roken en fysieke
inactiviteit bij volwassenen. De geïllustreerde ‘hazard ratio’s’ en PAR-waarden volgen uit deze
prevalentiecijfers. Omdat Vlaanderen voor roken een soortgelijke prevalentie heeft en voor fysieke
inactiviteit een hogere prevalentie dan het wereldgemiddelde (respectievelijk 22% en 64%), zijn dit
nuttige bevindingen voor Vlaanderen. Het maakt dat fysieke inactiviteit in Vlaanderen minstens een
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
273/410
even grote impact zou hebben als roken. Bovendien tonen de Vlaamse prevalentiecijfers voor fysieke
inactiviteit dat er geen dalende trend is. Wen en collega’s (2012) geven tenslotte mee dat
bovenstaande cijfers het probleem van fysieke inactiviteit onderschatten, mede door het gebruik van
vragenlijsten en de opname van ook bijna-actieve mensen in de studie (VIGeZ, 2016).
Tabel 11. Vergelijking tussen roken en fysieke inactiviteit op basis van verschillende indicatoren (Wen & Wu, 2012).
Prevalentie
Hazard ratio
PAR
26%
35%
1,57
1,28
8,7%
9,0%
Roken
Fysieke inactiviteit
Wereldwijde sterfte
(mio per jaar)
5,1
5,3
4.5.4 Overgewicht en obesitas
Het aantal DALY’s gerelateerd aan een hoog BMI is terug te vinden op Figuur 214. Daaruit blijkt dat in
2015 er voor mannen 95.207 DALY’s aan een hoog BMI worden gerelateerd, terwijl dit voor vrouwen
77.162 DALY’s bedraagt. In vergelijking met 2005 bleef het aandeel bij mannen constant, terwijl er bij
vrouwen een (zeer) lichte daling merkbaar is (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
100 000
94943
93746
80476
78212
80 000
Aantal DALY's
95207
77162
60 000
40 000
20 000
0
2005
2010
Mannen
2015
Vrouwen
Figuur 214. Aantal DALY’s voor gerelateerd aan een hoge BMI in België, 2005-2015 (Institute for Health Metrics and
Evaluation, 2016).
4.5.5 Sedentair gedrag
Studies met DALY’s voor sedentair gedrag zijn na een bescheiden zoekopdracht niet voorhanden
(VIGeZ, 2016).
4.5.6 Eetstoornissen
Gegevens uit de Global Burden of Disease studie bevatten ook cijfers rond eetstoornissen voor België.
De meest recent beschikbare data zijn hierbij schattingen voor het jaar 2015. Een overzicht is
weergegeven op Figuur 215. Daaruit blijkt dat het aantal DALY’s voor eetstoornissen toenam tussen
2005 en 2015 met 10%. Voor 2015 wordt het totaal aantal DALY’s voor eetstoornissen (anorexia
nervosa en boulimia nervosa) geschat op 4.735 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
274/410
4 000
Aantal DALY's
3 500
3739
3556
3373
3 000
2 500
2 000
1 500
1 000
996
960
928
500
0
2005
2010
Mannen
2015
Vrouwen
Figuur 215. Aantal DALY’s voor eetstoornissen in België, 2005-2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
275/410
4.6 CONCLUSIE
Het gebruik van tabak vormt wereldwijd de tweede grootste risicofactor voor overlijden. Het gebrek
aan fysieke activiteit en overgewicht en obesitas vormen wereldwijd respectievelijk de vierde en de
vijfde grootste risicofactor voor overlijden. Het gebruik van alcohol vormt wereldwijd de achtste
grootste risicofactor voor overlijden en de derde belangrijkste risicofactor voor ziekte en invaliditeit.
In 2014 waren er in Vlaanderen bijna 8.000 sterfgevallen of wel 13,8% van alle sterfgevallen toe te
schrijven aan tabak. De tabaksgerelateerde sterfte bij mannen vertoont een dalende trend, terwijl ze
bij vrouwen juist stijgt. Toch stierven in 2014 nog bijna 3 keer meer mannen dan vrouwen door
tabaksgerelateerde aandoeningen. Het tabaksgerelateerde sterfterisico is relatief het grootst op
middelbare leeftijd (55-74 jaar).
Voor alcohol blijkt dat bij de mannen 1,2% (nauwe selectie) tot 3,5% (brede selectie) van de totale
sterfte direct gerelateerd is aan alcoholgebruik. Bij vrouwen is dit respectievelijk 0,5% (nauwe selectie)
tot 1,4% (brede selectie). Bij mannen is binnen de nauwe selectie het hoogste relatief sterfterisico door
alcohol bij 45- tot 54-jarigen vast te stellen, waar één op de twintig overlijdens direct kan
toegeschreven worden aan (overmatig) alcoholgebruik. Bij vrouwen zien we het hoogste relatief
sterfterisico door alcohol bij 35- tot 54-jarigen waar 1 op de 25 overlijdens direct kan toegeschreven
worden aan (overmatig) alcoholgebruik. De alcoholgerelateerde sterfte kende geen duidelijke trend
over de afgelopen tien jaar.
Bij mannen blijkt 0,1% (nauwe selectie) tot 1% (breedste selectie) van de totale sterfte gerelateerd te
zijn aan druggebruik. Bij vrouwen is dit respectievelijk 0,04% (nauwe selectie) tot 0,6% (breedste
selectie). Druggerelateerde sterfte komt relatief meer voor bij jongere leeftijdsgroepen. Zowel bij
mannen als bij vrouwen ziet men het hoogste sterfterisico door illegale drugs bij 25-34-jarigen. De
sterfte door illegaal druggebruik kent geen duidelijke trend over de afgelopen tien jaar.
Voor het luik voeding, beweging en een hoog BMI (overgewicht of obesitas) zijn geen absolute
sterftecijfers beschikbaar. Om toch tot een inschatting te komen, werd beroep gedaan op de
berekeningen van de Global Burden of Disease studie (2016) voor België. De berekeningen zijn echter
weinig transparant en de geselecteerde aandoeningen (en vooral dan de relatieve risico’s die gebruikt
worden in de berekeningen) zijn voor discussie vatbaar en eerder extensief. Toch zijn het vooralsnog
de beste schattingen die beschikbaar zijn. Voor voeding is het aandeel van de sterfte gerelateerd aan
ongezonde voeding in de totale sterfte per leeftijdsgroep voor mannen het hoogst op middelbare
leeftijd. Voor vrouwen is dit het hoogst boven de 70 jaar. De sterfte door aandoeningen gerelateerd
aan een ongezond voedingspatroon daalt langzaam de laatste 10 jaar, zowel voor mannen als voor
vrouwen.
Het aandeel van de sterfte gerelateerd aan fysieke inactiviteit in de totale sterfte per leeftijdsgroep
toont aan dat het aandeel het hoogst is op meer gevorderde leeftijd, maar dit verschilt weinig van het
aandeel op middelbare leeftijd. Bij jonge mensen (onder de 50 jaar) zou het aandeel van aan fysieke
inactiviteit gerelateerde sterfte ongeveer de helft zijn van dat bij ouderen. Opvallend is dat deze
schattingen een relatief hoger risico berekenen voor vrouwen in vergelijking met mannen. De evolutie
van de gestandaardiseerde sterfte gerelateerd aan onvoldoende beweging toont een lichte daling,
zowel bij mannen als bij vrouwen.
Het aandeel van de sterfte gerelateerd aan een hoge BMI in de totale sterfte per leeftijdsgroep toont
dat deze het hoogst is op middelbare leeftijd, zowel bij mannen als bij vrouwen. Bij jonge mensen
(onder de 50 jaar) en bij ouderen (70 jaar en ouder) zou het aandeel van aan hoge BMI gerelateerde
sterfte ongeveer de helft daarvan zijn. De evolutie van de gestandaardiseerde sterfte gerelateerd aan
een hoge BMI toont een lichte daling, zowel bij mannen als bij vrouwen. De verklaring hiervoor (en dit
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
276/410
geldt evenzeer voor beweging) is dat er een sterke daling is in ons land van de sterfte door de
geselecteerde aandoeningen, in het bijzonder van ischemische hartziekten en ischemische
cerebrovasculaire aandoeningen. Het is in elk geval een feit dat de BMI van de Belgen in dezelfde
periode toegenomen is (zie rapport ‘Omgevingsanalyse).
In België en Vlaanderen ligt het aantal sterftegevallen ten gevolge van eetstoornissen zeer laag.
Wegens dit lage aantal is het weinig betekenisvol om analyses rond leeftijd of evolutie op te nemen.
Toch is het belangrijk te beklemtonen dat iemand met een eetstoornis heeft tot tien keer zoveel kans
op een vroegtijdig overlijden vergeleken met een gezond individu. Eetstoornissen, in het bijzonder
anorexia nervosa, gaan daarnaast ook gepaard met een belangrijk suïciderisico.
De evolutie van het geschatte aantal verloren levensjaren kent een gelijkaardige trend als bij de
sterfte. Zo is er bijvoorbeeld een daling vast te stellen door roken bij mannen en een stijging bij
vrouwen in de periode 2004-2014. Voor alcoholgebruik en drugs en andere psychotrope middelen is
er geen duidelijke trend binnen diezelfde periode.
Voor België werd geschat dat 15% van alle DALY’s zouden kunnen toegeschreven worden aan
middelengebruik. Tabaksgerelateerde gezondheidsproblemen zouden daarin het grootste aandeel
hebben met 60,9%, gevolgd door alcohol met 32,5%.
Het aantal verloren DALY’s door voedingsrisico’s en fysieke inactiviteit in België in 2015 wordt geraamd
op respectievelijk 287.904 en 66.814. Dit aantal bleef nagenoeg constant tussen 2005 en 2015. Waar
er voor fysieke inactiviteit geen verschil merkbaar is op vlak van geslacht, is er wel een duidelijk
onderscheid vast te stellen tussen mannen en vrouwen voor de voedingsrisico’s. Ongeveer 60% van
de DALY’s door voedingsrisico’s zijn toe te wijzen aan mannen, de overige 40% aan vrouwen. Daarnaast
zijn er andere indicatoren die aangeven dat fysieke inactiviteit qua gezondheidsschade op ongeveer
dezelfde hoogte als roken zou kunnen geplaatst worden. Het aantal DALY’s gerelateerd aan een hoog
BMI werd voor 2015 ingeschat op 95.207 voor mannen en 77.162 voor vrouwen.
Het aantal DALY’s dat verloren zou gaan door eetstoornissen (anorexia nervosa en boulimia nervosa)
in België is voor 2015 geraamd op 4.735 DALY’s.
Voor sedentair gedrag en ondervoeding bij ouderen zijn er nog geen studies of berekeningen van
gezondheidsschade beschikbaar voor Vlaanderen of België. Toch is het belangrijk te benadrukken dat
voor sedentair gedrag de reviews in groeiende getale sterke en significante causale verbanden met
diverse welvaartsziekten aantonen, onafhankelijk van het behalen van de activiteitsaanbevelingen, bij
jeugd en zeker bij volwassenen.
Ondervoeding bij ouderen gaat typisch gepaard met verlies aan spiermassa en gewichtsverlies. De
gevolgen situeren zich zowel op het vlak van de gezondheid als van de zelfstandigheid van de oudere.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
277/410
5 Omvang van de maatschappelijke kost
5.1 INLEIDING
Het doel van dit hoofdstuk is om de economische impact op onze maatschappij ten gevolge van de
gezondheidsthema’s en problematieken in kaart te brengen.
De opbouw van het hoofdstuk is thematisch. Enkel voor middelengebruik is er een geïntegreerde
studie beschikbaar voor België over verschillende gezondheidsthema’s heen, namelijk de SOCOSTstudie (Lievens, et al., 2016). Deze studie maakte voor het eerst een geïntegreerde schatting voor de
maatschappelijke kost van verslavende middelen (tabak, alcohol, illegale drugs en psychoactieve
medicatie38) in België voor het jaar 2012.
Voor de andere gezondheidsthema’s zijn van elkaar losstaande studies de voornaamste bron van input.
Dit maakt vergelijkingen maken tussen de verschillende thema’s erg moeilijk. Bovendien zijn er niet
altijd cijfers op Vlaams of Belgisch niveau beschikbaar waardoor er beroep moet gedaan worden op
internationale studies als enige bron van informatie.
38
Antidepressiva, analgetica, sedativa, hypnotica en anxiolytica
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
278/410
5.2 TABAK, ALCOHOL, DRUGS EN PSYCHOACTIEVE MEDICATIE
5.2.1 Inleiding
De maatschappelijke kost van tabak, alcohol, drugs en psychoactieve medicatie is gebaseerd op de
SOCOST-studie. De sociale kost voor België ten gevolge van alcohol, tabak, illegale drugs en
psychoactieve medicatie kan opgesplitst worden in drie componenten (Lievens, et al., 2016):

De directe kosten. Dit zijn de kosten die direct veroorzaakt worden door middelenmisbruik en
kunnen onderverdeeld worden in drie categorieën:
o Gezondheidszorg: bv. hospitalisatie door middelengebruik gerelateerde
aandoeningen of ziektes, medicatiegebruik, dokter consultaties.
o Wetshandhaving van druggerelateerde misdrijven: bv. opsporing, vervolging,
strafuitvoering.
o De voorkoming of gevolgen van verkeersongevallen veroorzaakt door
middelenmisbruik: bv. hospitalisatie ten gevolge van een verkeersongeluk, ademtests.
De indirecte kosten. Dit zijn de kosten door productiviteitsverlies ten gevolge van
middelenmisbruik zoals ziekte, vroegtijdige sterfte of door opsluiting.
De ontastbare kosten. Dit zijn niet-financiële welvaartskosten (door ziektes, geweld en
verkeersongevallen), zoals enerzijds pijn en lijden ervaren door de gebruiker, en anderzijds het
verlies aan levenskwaliteit.


5.2.2 Directe kosten
5.2.2.1 Per middel en per kostencategorie
Uit de SOCOST-studie bleek dat de totale directe kost in België door middelengebruik anno 2012
neerkomt op 2,86 miljard euro (Lievens, et al., 2016). Figuur 216 toont aan dat 70,4% hiervan
veroorzaakt wordt door alcohol en tabak. Per kostencategorie bekeken is het overgrote deel van de
directe kosten gelinkt aan de gezondheidszorg (69% of 2 miljard euro), gevolgd door wetshandhaving
(27% of 783 miljoen euro).
45,0%
40%
25,4%
27%
21,2%
20%
4,4%
4,0%
Combinatie
60%
69%
Psychoactieve
medicatie
Directe kosten (%)
80%
4%
Per middel
Verkeer
Misdrijven
Gezondheidszorg
Illegale drugs
Tabak
Alcohol
0%
Per kostencategorie
Figuur 216. Directe kosten ten gevolge van middelengebruik in België in 2012 opgesplitst volgens middel en volgens
kostencategorie (Lievens, et al., 2016).
5.2.2.2
Directe publieke uitgaven of overheidsuitgaven
Drugs in Cijfers
Specifiek voor de overheidsuitgaven in 2004 en 2008 kan beroep gedaan worden op de studie ‘Drugs
in Cijfers’. De totale overheidsuitgaven voor preventie in 2008 voor tabak, alcohol, illegale drugs en
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
279/410
psychoactieve medicatie bedroegen 13,3 miljoen euro (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, &
Lievens, 2011). België telde in 2008 10,7 miljoen inwoners, wat resulteert in een overheidsuitgave voor
het gevoerde tabaks- en drugspreventiebeleid van 1,24 euro per inwoner. Voor tabak bedroeg de
totale overheidsuitgave op vlak van preventie 1,33 miljoen euro, voor alcohol, illegale drugs en
psychoactieve medicatie was deze overheidsuitgave 11,9 miljoen euro. De overheidsuitgaven
opgesplitst volgens de verschillende beleidsniveaus zijn weergegeven op Figuur 217. In Vlaanderen
ging er 3,9 miljoen euro naar preventie. Dit bedrag bestond uit preventiewerkers CGG (1,0 miljoen
euro), VAD (1,9 miljoen euro), VIG (0,1 miljoen euro), Logo’s (0,2 miljoen euro), subsidies actieplan
TAD (0,4 miljoen euro), Vlaamse Liga tegen Kanker (0,1 miljoen euro) en Vlaams Stedenfonds (0,2
miljoen euro) en in mindere mate Cel Gezondheidsbeleid Drugs (16.579 euro) en Domus Medica (2.500
euro)
Als gekeken wordt naar de overheidsuitgaven voor het tabaks- en drugbeleid binnen Vlaanderen, dan
bedroeg deze in totaal 12,0 miljoen euro. 11,2 miljoen euro ging hiervan naar illegale drugs, alcohol
en psychoactieve medicatie, en 0,8 miljoen euro ging naar tabak. De uitgaven opgesplitst volgens
preventie, hulpverlening en harm reduction zijn terug te vinden op Figuur 218. De uitgaven voor harm
reduction zijn volledig toe te schrijven aan het programma Spuitenruil.
Overheidsuitgaven (mio €)
Een vergelijking tussen 2004 en 2008 op vlak van overheidsuitgaven rond preventiebeleid voor illegale
drugs is terug te vinden op Figuur 219. Dit is enkel mogelijk voor illegale drugs aangezien de meting in
2004 beperkt was tot illegale drugs (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011). De
Vlaamse overheidsuitgaven zijn gedaald voor illegale drugs ondanks de invoering van het Vlaams
actieplan tabak, alcohol en drugs (dat voornamelijk alcoholpreventie financiert). De uitgaven waren in
2004 hoger doordat een onderzoek van VAD toen werd gefinancierd (Vander Laenen, De Ruyver,
Christiaens, & Lievens, 2011).
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
3,37
3,27
2,45
1,04
0,52
0,14
0,20
Federale overheid Vlaamse overheid Waalse overheid
1,06
0,74
0,02
0,24
Brussels
Provincies
Hoofdstedelijk
gewest
Illegale drugs, alcohol en psychoactieve medicatie
Tabak
0,21
Steden en
Gemeenten
Figuur 217. Overheidsuitgaven voor preventie in 2008, opgesplitst volgens beleidsniveaus en per middelengroep (Vander
Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
280/410
Overheidsuitgaven (mio €)
7,38
8
6
3,37
4
2
0,52
0,46
0,24
0,00
0
Preventie
Hulpverlening
Harm Reduction
Illegale drugs, alcohol en psychoactieve medicatie
Tabak
Overheidsuitgaven (mio €)
Figuur 218. Overheidsuitgaven voor Vlaanderen in 2008, opgesplitst volgens middelengroep en volgens preventie,
hulpverlening en harm reduction (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011).
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
3,33
3,77
3,06
3,21
2,30
1,82
1,50
1,04
Federale overheid Vlaamse overheid Waalse overheid
2004
Brussels
Hoofdstedelijk
gewest
1,27
0,60 0,74
Provincies
1,06
Steden en
Gemeenten
2008
Figuur 219. Vergelijking overheidsuitgaven preventie illegale drugs in 2004 en 2008. Opgesplitst volgens de verschillende
beleidsniveaus (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011).
Op internationaal vlak geeft de studie ‘Drugs in Cijfers’ aan dat de vergelijking tussen diverse
landenstudies een erg moeilijke opdracht is, onder andere wegens de verschillende systemen van
sociale zekerheid. Echter, de Zweedse studie wordt binnen de studie vooropgesteld als het land met
de grootste overeenkomsten met de Belgische studie (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, &
Lievens, 2011). Een vergelijking van de uitgaven voor illegale drugs tussen beide landen is weergegeven
in Tabel 12. Een vergelijking van de verdeling over de verschillende pijlers is terug te vinden op Figuur
220. Hieruit blijkt onder andere dat de repressieve aanpak van Zweden tot hogere veiligheidsuitgaven
heeft geleid.
Tabel 12. Vergelijking overheidsuitgaven op vlak van illegale drugs tussen Zweden en België (Vander Laenen, De Ruyver,
Christiaens, & Lievens, 2011).
Zweden (2002)
België (2008)
Uitgaven (mio euro)
502
296
Aandeel van BPP (%)
0,19
0,09
Uitgave per inwoner (euro)
56,25
27,78
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
281/410
Overheidsuitgaven (%)
80%
62,7%
60%
49,1%
40%
20%
45,1%
35,5%
3,9% 1,6%
1,1%
0,8% 0,2%
0%
Preventie
Hulpverlening
Harm Reduction
België
Veiligheid
Andere
Zweden
Figuur 220. Relatieve verdeling overheidsuitgaven op vlak van illegale drugs, opgesplitst volgens verschillende pijlers en
vergeleken tussen België en Zweden (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011).
SOCOST
De directe kosten in België kunnen aan de hand van de SOCOST-studie ook opgesplitst worden volgens
publiek (overheid) en privaat (bv. patiënten, slachtoffers en aanklagers): 81% (2,3 miljard euro) van de
directe kosten uit 2012 zijn publieke kosten, 9% (271 miljoen euro) zijn private kosten (Lievens, et al.,
2016)39.
De totale directe kost in 2012 in België bedroeg 2,3 miljard euro, waarvan het overgrote deel zich op
federaal niveau bevindt (98%). Ten opzichte van de totale directe kost gaf de Vlaamse overheid 0,8%
of 18,3 miljoen euro uit in 2012 aan directe kosten ten gevolge van middelenmisbruik. Deze publieke
kosten kunnen ook opgesplitst worden voor Vlaanderen en België volgens sector zoals getoond op
Figuur 221. Daaruit blijkt dat 75,0% van de totale publieke kost in België naar behandelingen gaat.
Slecht 0,5% gaat naar preventie en 0,01% gaat naar schadebeperking. Ten opzichte van de totale
directe kost van de Vlaamse overheid, wordt 20,5% of 3,76 miljoen euro gespendeerd aan preventie.
Vergelijking Drugs in Cijfers en SOCOST
In 2008 bedroegen de overheidsuitgaven in Vlaanderen ten gevolge van middelgebruik volgens de
studie Drugs in Cijfers 12,0 miljoen euro (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011). In
de studie van SOCOST wordt een bedrag van 18,3 miljoen euro gerapporteerd voor de Vlaamse
overheid in 2012 (Lievens, et al., 2016).
Om tot een goede vergelijking tussen beide studies te komen, vereist dit een gedetailleerde analyse
van elke kostencomponent. Zo kunnen kosten soms op een andere manier berekend zijn of aan andere
categorieën zijn toegekend. Bekijkt men op hoog niveau toch de verschillende kostcomponenten op
Figuur 222 dan is het verschil voornamelijk te wijten aan een stijging in de uitgaven voor hulpverlening.
Coördinatie werd bij Drugs in Cijfers zoveel mogelijk ondergebracht in de hoofdpijlers. Indien dit niet
mogelijk was dan werd de kost aan de pijler ‘andere’ toegekend. Bij navraag bleek de toename in de
hulpverlening vooral toe te schrijven zijn aan verschuivingen binnen de uitgaven voor de CGG’s en de
CAW’s. De uitgaven voor CGG’s stegen van 4,4 miljoen euro naar 7,1 miljoen euro (mits lichte wijziging
in de gehanteerde methodiek) en de uitgaven voor de CAW’s stegen van 1,9 miljoen euro naar 3,7
miljoen euro in 2012.
Daarnaast hield men binnen SOCOST ook rekening met de kosten gerelateerd aan de consequenties
van druggebruik zoals bijvoorbeeld HIV en hepatitis. Dit was niet het geval bij Drugs in Cijfers.
39
De resterende 10% zijn zogenaamde transferkosten. Hier vallen onder meer verzekeringskosten tegen diefstal onder aangezien dit betalingen zijn ter
anticipatie van diefstal en elk verlies in geval van een diefstal moeten dekken.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
282/410
Directe kosten (%)
80%
75,0%
63,9%
60%
40%
24,2%
20,5%
20%
12,7%
0,5%
0,0%
0,1% 2,7%
0,1% 0,2%
Schadebeperking
Onderzoek
0,2%
0%
Hulpverlening Wetshandhaving
Preventie
Binnen België
Coördinatie
Binnen Vlaanderen
Directe kosten (mio €)
Figuur 221. Publieke directe kosten ten gevolge van middelengebruik in Vlaanderen en België in 2012, opgesplitst
volgens sector en procentueel uitgedrukt ten opzichte van hun totale directe kost (Lievens, et al., 2016).
18,3
20
16
12,0
11,7
12
7,6
8
3,9
4
3,8
2,3
0,5
0,5
0
Totaal Vlaanderen
Hulpverlening
Preventie
Drugs in Cijfers (2008)
Coördinatie
Schadebeperking
SOCOST (2012)
Figuur 222. Vergelijking tussen Drug in Cijfers (2008) en SOCOST (2012) volgens sector.
5.2.3 Indirecte kosten
In 2012 veroorzaakte middelengebruik een indirecte kost van 1,8 miljard euro (Lievens, et al., 2016).
Alcohol en tabak zijn goed voor 86% (1,52 miljard euro) van deze kosten, illegale drugs en
psychoactieve medicatie voor respectievelijk 7% en 5% zoals geïllustreerd op Figuur 223. Bekeken per
kostencategorie, blijkt dat 85% van deze indirecte kosten te wijten zijn aan gezondheid (dit is
productiviteitsverlies ten gevolge van ziekte en vroegtijdige sterfte ten gevolge van ziektes), 5% aan
misdrijven (dit is productiviteitsverlies ten gevolge van opsluiting van druggerelateerde misdrijven en
vroegtijdige sterfte ten gevolge van moord) en 10% aan verkeersongevallen (dit is
productiviteitsverlies ten gevolge van vroegtijdige sterfte).
Als gekeken wordt binnen de gezondheidszorg, dan blijkt 1,1 miljard euro of 74% van de totale
indirecte kost van de gezondheidszorg veroorzaakt te zijn door productiviteitsverlies door vroegtijdige
sterfte als gevolg van ziektes geassocieerd aan middelengebruik (Lievens, et al., 2016). Tabak is
verantwoordelijk voor 60,5% van deze productiviteitsverliezen, alcohol voor 35,8%. Binnen tabak zijn
longkanker (52,7%) en ischemische hartziekten (20,0%) de twee voornaamste oorzaken. Bij alcohol zijn
alcoholgerelateerde leverziekten (36,6%) en kanker (28,8%) de twee belangrijkste ziekten.
Psychoactieve medicatie en illegale drugs zijn verantwoordelijk voor respectievelijk 2,9% en 1,3% van
deze productiviteitsverliezen ten gevolge van vroegtijdige sterfte. Binnen psychoactieve medicatie zijn
sedativa en hypnotica (52,4%), samen met methadon (33,8%) de voornaamste oorzaken, bij illegale
drugs is dit voornamelijk vergiftiging door heroïne (37,8%), virale hepatitis (27,0%) en vergiftiging door
cocaïne (26,8%).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
283/410
75%
60%
45%
44%
42%
7%
5%
2%
Combinatie
15%
Psychoactieve
medicatie
30%
Illegale drugs
Indirecte kosten (%)
85%
90%
5%
10%
Per middel
Verkeer
Misdrijven
Gezondheidszorg
Tabak
Alcohol
0%
Per kostencategorie
Figuur 223. Indirecte kosten ten gevolge van middelengebruik in België in 2012 opgesplitst volgens middel en volgens
kostencategorie (Lievens, et al., 2016).
5.2.4 Ontastbare kosten
De ontastbare kosten zijn niet-financiële welvaartskosten en ontstaan vanuit pijn, lijden en verloren
levenskwaliteit. Binnen de SOCOST-studie blijven de ontastbare kosten beperkt tot het verlies aan
levensjaren (en kwaliteit) en worden ze geschat op basis van DALY’s (Disability-Adjusted Life Years)
(Lievens, et al., 2016).
94%
57%
Psychoactieve
medicatie
Combinatie
Per middel
1%
5%
Verkeer
1%
Misdrijven
1%
Gezondheidszorg
7%
Illegale drugs
34%
Tabak
100%
80%
60%
40%
20%
0%
Alcohol
Ontastbare kosten (%)
In België was er in 2012 een totaal verlies van 3.259.000 DALY’s, ten gevolge van alle mogelijk
oorzaken. Hiervan zijn 15% of 484.807 DALY’s afkomstig van middelengebruik zoals reeds bleek in
sectie 4.5. Afgaand op de economische kost van 40.000 euro per DALY, resulteert dit in een totaal
verlies van 19,4 miljard euro (Lievens, et al., 2016). Een verdeling van deze ontastbare kosten per
middel en per kostencategorie is terug te vinden op Figuur 224. Op basis van deze figuur blijkt dat
tabak en alcohol de oorzaak zijn voor respectievelijk 57% en 34%. Het hoge aandeel van roken is een
gevolg van de hoge morbiditeit en vroegtijdige sterfte die hiermee gepaard gaan, voornamelijk
longkanker (43%) en chronische obstructieve longziekte (21,8%). Voor de kostencategorieën dient
opgemerkt te worden dat het aandeel voor misdrijven (1%) onderschat wordt aangezien dit beperkt is
tot de kosten als gevolg van interpersoonlijk geweld.
Per kostencategorie
Figuur 224. Ontastbare kosten ten gevolge van middelengebruik in België in 2012 opgesplitst volgens middel en volgens
kostencategorie (Lievens, et al., 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
284/410
5.3 GOKKEN
Voor gokken zijn er geen bedragen voor de maatschappelijke kost in Vlaanderen of België beschikbaar.
In een onderzoek bij gokkers in 2004 in België gaf 55% van de probleemgokkers wel aan dat ze al
problemen hebben gehad met de partner omwille van het gokken. 12% heeft al problemen gehad met
werkgevers omwille van het gokken en 7% was al eens zijn werk kwijtgeraakt door het gokken.
Daarnaast zijn schulden een vaak voorkomend probleem. In hetzelfde onderzoek zei 22% van de
probleemgokkers dat ze diep in de schulden zat door het gokken. 16% heeft al problemen gehad met
de bank omwille van het gokken (De Donder, 2015).
5.4 VOEDING
Er zijn weinig studies beschikbaar die specifiek de maatschappelijke kost berekenen ten gevolge van
ongezonde voedingspatronen. Dikwijls verwijst men eerder naar de maatschappelijke kost van
obesitas of naar de aandoeningen die een gevolg zijn van ongezonde voedingspatronen (Bloom, et al.,
2011) (Dobbs, et al., 2014).
5.5 BEWEGING
5.5.1 Directe kosten
5.5.1.1 Nationaal
In een recente publicatiereeks in The Lancet was een artikel opgenomen met betrekking tot de directe
en indirecte kosten van fysieke inactiviteit wereldwijd. Dit artikel omvatte eveneens nationale
gegevens, waaronder cijfers voor België. In deze studie werden de directe kosten als gevolg van fysieke
inactiviteit in België geraamd op 253 miljoen euro40 of 0,56% van de totale kosten binnen de
gezondheidszorg (Ding, et al., 2016).
5.5.1.2 Internationaal
In 2012 publiceerden Kohl et al. in het toonaangevende tijdschrift The Lancet volgende range in hun
review, gebaseerd op ook Europese studies41: de jaarlijkse directe kost voor de gezondheidszorg
varieert van 25,4 euro tot 298,6 euro per hoofd in Australië, Verenigd Koninkrijk en Zwitserland (Kohl,
et al., 2012) (VIGeZ, 2016).
Pratt et al. (2011) meldden in hun review dat de directe kosten ten gevolge van fysieke inactiviteit in
zes verschillende westerse landen 1% tot 2,6% van de kosten voor de sociale zekerheid
vertegenwoordigen (Pratt, Norris, Lobelo, Roux, & Wang, 2012) (VIGeZ, 2016).
5.5.2 Indirecte kosten
5.5.2.1 Nationaal
In dezelfde publicatiereeks in The Lancet als bij de directe kosten, werd ook een inschatting gemaakt
van de indirecte kosten ten gevolge van fysieke inactiviteit. Daaruit blijkt dat de indirecte kosten of
productiviteitsverliezen in België geschat kunnen worden op 94,3 miljoen euro. Dit brengt de schatting
van de totale kost van directe en indirecte kosten ten gevolge van fysieke inactiviteit op 347 miljoen
euro (Ding, et al., 2016). Dit kan echter als een onderschatting beschouwd worden wegens de
gebruikelijke onderrapportage van lichaamsbeweging en wegens geen inclusie van ook toekomstige
kosten in het leven.
40
41
In de studie werden de bedragen in Amerikaanse dollar uitgedrukt. Voor dit rapport werd dit bedrag omgerekend naar Euromet een wisselkoers van 1,12$/€
In de studie werden de bedragen in Amerikaanse dollar uitgedrukt. Voor dit rapport werd dit bedrag omgerekend naar Euromet een wisselkoers van 1,12$/€
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
285/410
5.5.2.2 Internationaal
Kohl et al. rapporteren ook 138 tot 374 euro kosten van fysieke inactiviteit per inwoner op basis van
analyses in Canada en de VS indien ook indirecte kosten (inclusief economische kosten) worden
opgenomen (Kohl, et al., 2012). Recente cijfers uit Canada illustreren dat de indirecte kosten zelfs
groter kunnen zijn dan de directe kosten (Janssen, 2012) (VIGeZ, 2016).
5.5.3 Baten
Het unieke aan het terugdringen van fysieke inactiviteit zijn de ook ruimere opbrengsten of baten voor
de maatschappij. We geven hierbij enkele voorbeelden (VIGeZ, 2016):


Uit het Toronto charter for physical activity: het promoten van stappen, fietsen of openbaar
vervoer kan leiden tot een reductie van luchtvervuiling en broeikasgassen, die bekend staan
om hun negatieve invloed op de volksgezondheid (International Society for Physical Activity
and Health, 2010).
Kostenbatenanalyse van meer fietsen in België:
o Wallonië: Een groei naar 10% fietsers bij verplaatsingen zou leiden tot een directe
opbrengst van 95 miljoen euro en een totaal van 800 tot 1000 miljoen euro aan sociale
opbrengsten (omzetting van verbetering gezondheid, veiligheid en vermindering van
verkeersopstoppingen in een bedrag in euro) (Van Zeebroeck, Holef, & Charles, 2012).
o Studie Brussel hoofdstedelijk gewest: kosten en baten in 2002, 2012, en projectie naar
2020 met ambitieus fietsbeleid met fietsaandeel van 20% van de verplaatsingen en
een verbetering van de fietsveiligheid. De totale baten betreffen enkele honderden
miljoenen euro’s in 2020, tegenover een totale kost van enkele tientallen miljoenen.
5.6 SEDENTAIR GEDRAG
Studies rond de maatschappelijke kost voor sedentair gedrag zijn na een bescheiden zoekopdracht niet
voorhanden.
5.7 EETSTOORNISSEN
Naast het individueel lijden van de patiënt heeft een eetstoornis ook een nefaste impact op het sociaal
systeem. Vaak vallen patiënten met een eetstoornis terug op een ziekte-uitkering om in hun
levensonderhoud te voorzien. Het hoeft geen betoog dat deze situatie de overheid heel wat geld kost,
terwijl deze (veelal jonge en ambitieuze) vrouwen of mannen zonder de eetstoornis wél actief zouden
zijn op de arbeidsmarkt.
Studhldreher en collega’s (2012) bundelden vele studies die de economisch impact van eetstoornissen
berekenden. Studies varieerden in de jaarlijkse kost van een eetstoornis per patiënt: met cijfers van
1.150 tot 7.180 euro per persoon42. Een Duitse studie van Krauth, Buser en Vogel (2002) berekende
dat de kost voor anorexia oploopt tot ongeveer 195 miljoen euro (73 miljoen euro directe kosten en
122 miljoen mortaliteitskosten), voor boulimia komt het neer op ongeveer 124 miljoen euro (12
miljoen euro directe kosten en 112 miljoen mortaliteitskosten). De jaarlijkse kost per anorexia en
boulimia patiënt is respectievelijk plus/minus 5.300 en 1.300 euro. Deze ziektekost-analyse onderlijnt
het belang van de indirecte kosten door vroegtijdige sterfte, maar benadrukt ook de extreme kostintensieve therapie. De hospitalisatiekost van 12.800 euro per anorexiapatiënt is opvallend hoger dan
de gemiddelde hospitalisatiekost van 3.600 euro.
42
In de studie werden de bedragen in Amerikaanse dollar uitgedrukt. Voor dit rapport werd dit bedrag omgerekend naar Euromet een wisselkoers van 1,12$/€
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
286/410
5.8 ONDERVOEDING BIJ OUDEREN
De Vlaamse Ouderenraad geeft in hun Achtergrondnota bij het advies over de aanpak van
ondervoeding bij ouderen (2013) een overzicht van de kosten van ondervoeding en de bijhorende
risico’s.






De hospitalisatieduur tot 2 maal hoger (Farmaka vzw, 2010)
Risico op complicaties en vervroegde mortaliteit tot 20 maal hoger (Farmaka vzw, 2010)
Ziekenhuiskosten 19% hoger dan voor doorvoede patiënt met gelijkaardige
ziekteverschijnselen (Amaral, et al., 2007)
Behandelingskosten 75 tot 300% hoger (Defloor, et al., 2010)
Belgische kosten als gevolg van niet-behandeling van ondervoeding: 400 miljoen euro per jaar
(Ethgen, Spaepen, Moeremans, & Annemans, 2005)
Europese kosten gelinkt aan ondervoeding: 170 miljard euro (NutriAction II, 2013)
De geschatte maatschappelijke kost in België is 417 miljoen euro. Dit is vergelijkbaar met onze
buurlanden. De onderzoekers benadrukken wel dat dit een ruwe schatting is aangezien er in de
wetenschappelijke literatuur verschillende methodologische problemen werden vastgesteld. Er is
nood aan meer Belgische data om deze schatting te vervolledigen (UNAMEC, 2016).
5.9 ANTROPOMETRIE
De maatschappelijke kost voor obesitas is niet los te zien van de maatschappelijke kosten zoals
beschreven voor de thema’s voeding en fysieke activiteit in de vorige secties. Voeding, fysieke activiteit
en sedentair gedrag hebben immers dikwijls een rol in de ontwikkeling van overgewicht en obesitas.
Er is met andere woorden een zekere overlap tussen enerzijds de maatschappelijk kosten beschreven
in de secties rond fysieke inactiviteit en voeding en anderzijds deze sectie. Aangezien de meeste
studies echter focussen op de maatschappelijke kost van obesitas, in plaats van de maatschappelijke
kost van bijvoorbeeld ongezonde voedingspatronen afzonderlijk, worden enkele resultaten van studies
die specifiek de sociale kost van obesitas hebben ingeschat eveneens opgenomen in dit rapport.
Zowel obesitas bij kinderen als obesitas bij volwassenen heeft een grote economische impact (John,
Wolfenstetter, & Wenig, 2012), (Pelone, et al., 2012). Hieronder vallen kosten voor de
gezondheidszorg voor de behandeling van obesitas en de comorbiditeiten, de gevolgen voor de
arbeidsmarkt door werkverzuim en werkonbekwaamheid, en de maatschappelijke kost die
vroegtijdige sterfte met zich meebrengt.
De totale directe en indirecte kosten van obesitas in de EU werd in 2002 geschat op 32,8 miljard euro
per jaar (Vanhauwaert, Buytaert, Moens, & Wouters, 2007). Volgens een studie van McKinsey Global
Institute bedroeg in 2012 de jaarlijkse directe economische impact door obesitas wereldwijd 1.800
miljard euro of 2,8% van de globale GDP43. Daarmee ligt de economische impact van obesitas in lijn
met deze van roken, waarvan de totale economische impact op 1.875 miljard euro werd ingeschat.
Voor deze analyse werd beroep gedaan op drie grote componenten: de verloren economische
productiviteit, de directe kosten in de zorg en de investeringen die gedaan worden om de impact van
obesitas te beperken. Het verlies aan productiviteit vormt hiermee de grootste kostcomponent met
bijna 70% die hieraan te wijten is (Dobbs, et al., 2014).
43
In de studie werden de bedragen in Amerikaanse dollar uitgedrukt. Voor dit rapport werd dit bedrag omgerekend naar Euromet een wisselkoers van 1,12$/€
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
287/410
Een overzichtsstudie van Tsai et al. (2011) gaf aan dat de medische kosten per persoon van
overgewicht in de US in 2008 geraamd werden op 238 euro en op 1.538 euro voor obesitas44. De
gemiddelde nationale kost van overgewicht en obesitas was gelijk aan 5% tot 10% van de kosten in de
gezondheidszorg in de US (Tsai, Williamson, & Glick, 2011). Dat medische kosten stijgen voor
overgewicht en obesitas wordt ook bevestigd in de analyse van McKinsey Global Institute, zoals te zien
is op Figuur 213.
Medische kost per capita (£)
Het KCE-jaarverslag uit 2006 meldt dat het verblijf van een jongere in een residentieel
behandelcentrum zoals het Zeepreventorium45 58.000 euro voor een schooljaar bedraagt. Uit een
studie van Hollingworth et al. blijkt dat de kosten van alternatieve behandelingen, zoals bariatrische
chirurgie 10 keer hoger liggen dan de kosten van een ambulant behandelingsprogramma (5.800 euro
versus 580 euro) bij kinderen (Hollingworth, et al., 2012). De gemiddelde medische kost voor
bariatrische chirurgie in de US, berekend in een studie van (Livingston, 2005) ligt op 20.113 euro.
1 600
1 400
1 200
1 000
800
600
400
200
0
1447
1493
35-39
>39
1274
1052
805
<25
25-29
30-34
BMI
Figuur 225. De medische kosten per capita volgens BMI voor het Verenigd Koninkrijk in 2012 (Dobbs, et al., 2014).
44
In de studie werden de bedragen in Amerikaanse dollar uitgedrukt. Voor dit rapport werd dit bedrag omgerekend naar Euromet een wisselkoers van 1,12$/€
Het Zeepreventorium is een Medisch Pediatrisch Revalidatiecentrum gericht op kinderen en jongeren tot 18 jaar met chronische aandoeningen, waaronder
obesitas.
45
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
288/410
5.10 CONCLUSIE
De directe kosten ten gevolge van middelengebruik in België in 2012 bedragen in totaal 2,9 miljard
euro. Het hoogste aandeel is te vinden bij alcohol, namelijk 45%. Tabak en illegale drugs volgen met
respectievelijk 25% en 21%. De totale indirecte kosten in België in 2012 worden geraamd op 1,8 miljard
euro. Deze zijn het hoogst bij alcohol (44%) en tabak (42%). Het aandeel van illegale drugs ligt een stuk
lager, namelijk 7%. De ontastbare kost wordt uitgedrukt in jaren aan de hand van DALY’s. Dit komt uit
op 484.807 jaren, of omgezet naar euro op 19,4 miljard euro. De overgrote meerderheid van al deze
kosten zijn toe te wijzen aan de gezondheidszorg.
Voor fysieke activiteit werd in een studie uit 2016 de directe kosten als gevolg van fysieke inactiviteit
in België geraamd op 253 miljoen euro of 0,56% van de totale kosten binnen de gezondheidszorg. De
indirecte kosten in België werden geschat op 94,3 miljoen euro. Dit brengt de schatting van de totale
kost van directe en indirecte kosten ten gevolge van fysieke inactiviteit op 347 miljoen euro. Dit zou
echter een onderschatting zijn wegens de gebruikelijke onderrapportage van lichaamsbeweging en
wegens geen inclusie van ook toekomstige kosten in het leven.
Het unieke aan het terugdringen van fysieke inactiviteit zijn echter de ook ruimere opbrengsten of
baten voor de maatschappij. Algemene cijfers zijn hier, met de uitzondering van enkele casussen, nog
niet voor beschikbaar.
De maatschappelijke kost ten gevolge van ongezonde voedingspatronen wordt veralgemeend naar de
maatschappelijke kost van obesitas of naar de aandoeningen die een gevolg zijn van ongezonde
voedingspatronen. Er zijn geen Belgische of Vlaamse cijfers beschikbaar maar volgens een studie van
McKinsey Global Institute bedroeg in 2012 de jaarlijkse directe economische impact door obesitas
wereldwijd 1.800 miljard euro of 2,8% van de globale GDP. Daarmee ligt de economische impact van
obesitas in lijn met deze van roken. Voor deze analyse werd beroep gedaan op drie grote
componenten: de verloren economische productiviteit (grootste aandeel), de directe kosten in de zorg
en de investeringen die gedaan worden om de impact van obesitas te beperken.
Voor eetstoornissen varieert de jaarlijkse kost van een eetstoornis per patiënt naargelang de studie
met cijfers van 1.150 tot 7.180 euro per persoon.
Voor ondervoeding bij ouderen verscheen er recent een eerste raming van de maatschappelijke kost
in België. De geschatte maatschappelijke kost in België zou 417 miljoen euro bedragen. Dit is
vergelijkbaar met onze buurlanden.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
289/410
6
Gebruik hulpverlening
6.1
INLEIDING
Het doel van dit hoofdstuk is om het gebruik van de hulpverlening rond de gezondheidsthema’s
binnen de scope van deze conferentie waar mogelijk in kaart te brengen. Het is belangrijk om te
beklemtonen dat dit gaat om de mate waarin gebruikt wordt gemaakt van de hulpverlening en dus
niet de eigenlijke hulpvraag of de hulpbehoefte van de cliënt. Het is immers zo dat cliënten kunnen
doorverwezen zijn door bijvoorbeeld gerechtelijke instanties en als zodanig niet zelf een hulpvraag
hebben. Bovendien zal niet altijd elke hulpvraag resulteren in een behandeling. Daarnaast is het ook
belangrijk op te merken dat de registratiegegevens uitsluitend een inzicht geven in de vraag naar
behandeling, en dat ze niets zeggen over de omvang van een bepaald probleem aangezien niet alle
gebruikers met problemen hulp zoeken. Het is eveneens mogelijk dat een deel van de bevolking niet
voldoende op de hoogte is van het bestaande hulpaanbod.
De opbouw van dit hoofdstuk is volgens de verschillende ‘lijnen’ die bestaan binnen de hulpverlening:
van eerstelijnszorg tot en met derdelijnszorg. Ook de ‘nulde lijn’ wordt besproken in dit hoofdstuk,
waarmee verwezen wordt naar informatie en hulp binnen handbereik. Binnen elke lijn worden dan de
voornaamste actoren beschreven waarvoor registratiegegevens beschikbaar zijn. Niet voor alle
actoren zijn er registratiegegevens beschikbaar.
Kijkt men binnen de verschillende ‘lijnen’ naar de reikwijdte voor de verschillende
gezondheidsthema’s dan ligt de focus van de hoofdbulk aan beschikbare registratiegegevens binnen
de zorgsector op middelengebruik. Dit is in het bijzonder het geval binnen de nulde lijn en de
eerstelijnszorg. Binnen deze twee lijnen komt uitsluitend middelengebruik aan bod. Enkel voor de
openbare apotheken binnen de eerstelijnszorg komt ook kort het gezondheidsthema rond obesitas
aan bod. Binnen de tweedelijnszorg zijn er wel registratiegegevens beschikbaar voor de
gezondheidsthema’s voeding, obesitas en eetstoornissen naast de thema’s rond middelengebruik
(tabak, alcohol, illegale drugs en psychoactieve medicatie). Ook gedragsverslavingen zoals gokken en
gamen komen ter sprake binnen de tweedelijnszorg. Ten slotte komt binnen de derdelijnszorg zowel
middelengebruik als eetstoornissen aan bod.
Om het overzicht te behouden werd geopteerd om de cijfers zo visueel mogelijk weer te geven. Waar
mogelijk werd ook de evolutie van voorgaande jaren opgenomen om zo de trends in kaart te brengen.
Hierbij dient men op te merken dat sommige registratiegegevens tussen de vorige
gezondheidsconferentie en vandaag veranderd zijn van systeem waardoor een vergelijking over de
volledige periode sinds de vorige conferentie niet steeds mogelijk was. Bij het bekijken van evoluties
dient men ten slotte rekening te houden met bijvoorbeeld nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen
(bijvoorbeeld wijzigingen in de wetgeving) of een wijzigende bevolkingssamenstelling die de
registratiedata eveneens (sterk) kunnen beïnvloeden.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
290/410
6.2
NULDE LIJN: INFORMATIE EN HULP BINNEN HANDBEREIK
6.2.1 Online informatie
6.2.1.1 De DrugLijn
De naam ‘De DrugLijn’ wordt door veel mensen vooral geassocieerd met een telefoonlijn. In 1994 ging
de lijn ten slotte op die manier van start (VAD, 2015). De laatste jaren is de website van de DrugLijn
echter steeds meer een centrale plaats geworden voor publiekinformatie over drank, drugs, pillen en
gokken. De huidige website van de DrugLijn ging in 2010 online en de bezoekersaantallen nemen jaar
na jaar toe zoals geïllustreerd op Figuur 226. Ook het aantal unieke bezoekers ligt hoog: in 2014 waren
dit er 437.797.
6.2.1.2 Tabakstop
Tabakstop is een gratis dienst waar je terecht kunt voor informatie over roken en verslaving. Daarnaast
kan je er ook terecht voor hulp bij het stoppen met roken en opvolging tijdens en nadat je bent gestopt
met roken. Het totaal aantal unieke bezoekers van de Nederlandstalige website is weergegeven op
Figuur 226. Daaruit blijkt er vooral een sterke toename te zijn tussen 2012 en 2013 waar het aantal
unieke bezoekers met 40% steeg (Stichting tegen Kanker, 2016).
Aantal bezoekers
600 000
500 000
400 000
300 000
200 000
100 000
0
2010
2011
2012
2013
2014
Aantal bezoekers de DrugLijn
138 935
171 152
306 047
476 101
529 161
Aantal unieke bezoekers Tabakstop (NL)
67 197
72 660
71 761
100 155
114 052
Figuur 226. Evolutie van het totaal aantal bezoekers www.druglijn.be (VAD, 2015) en het aantal unieke bezoekers van de
Nederlandstalige website van tabakstop (Stichting tegen Kanker, 2016).
6.2.1.3 Welzijns- en zorgorganisaties op sociale netwerksites
Uit onderzoek bij 344 welzijns- en zorgorganisaties blijkt dat 42% van hen aanwezig is met een pagina
en/of met (open of gesloten) groepen op sociale netwerksites (Bocklandt, 2015). Onder het motto
‘daar zijn waar je doelgroep is’ zijn vele organisaties actief op Facebook. Via deze weg worden ook veel
laagdrempelige informatie of links naar dergelijke info gepost.
6.2.2 Informatie- en hulplijnen
6.2.2.1 De DrugLijn
Naast de website die veel informatie verschaft, staat ook de interactie centraal binnen de DrugLijn en
biedt de DrugLijn een service aan waar iedereen terecht kan voor een persoonlijk antwoord op zijn of
haar vragen over drank, drugs, pillen, problematisch gamen en gokken (VAD, 2015).
6.2.2.1.1 Contacten per medium
Vandaag de dag is de DrugLijn via vier kanalen bereikbaar: via een telefoongesprek, e-mailvraag,
chatcontact en een Skype-gesprek. In totaal waren er in 2014 6.128 beantwoorde vragen. Door de
opkomst van online communicatiemogelijkheden viel het aantal telefoongesprekken terug tussen
2003 en 2011. Sinds 2011 is er echter een stabilisatie van het aantal telefoongesprekken. Online vragen
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
291/410
beantwoorden is echter tijdsintensiever dan telefoongesprekken voeren. Waar een telefoon- en
Skype-gesprek gemiddeld 12,5 minuten duurt, is dit voor e-mailvragen 25 minuten (VAD, 2015). Meer
informatie rond de evolutie per medium is terug te vinden op de figuur in bijlage.
6.2.2.1.2 Contacten per middel
In 2014 kwam in 85% van de contacten één of meerdere drugs ter sprake. In de overige contacten
vroeg iemand bijvoorbeeld enkel het adres voor hulp of algemene informatie over drugs. Figuur 227
schetst de evolutie sinds 2006 voor het aantal contacten volgens middel. Deze cijfers kunnen een
indicatie zijn van de bezorgdheid en vragen die over verschillende drugs en hun gebruik leven, en zijn
niet per se een maatstaf voor de omvang van het gebruik in Vlaanderen. Daarnaast zijn deze cijfers
uitgedrukt in percentages ten opzichte van het aantal contacten waar drugs expliciet ter sprake kwam
en dus niet ten opzichte van het totaal aantal contacten (VAD, 2015).
Cannabis blijft de meest besproken drugs bij de DrugLijn met een percentage rond 35 à 40%, gevolgd
door alcohol met 29,4% in 2014. Voor alcohol stelt men, los van enkele fluctuaties, een gestage stijging
vast sinds 2009. Psychoactieve medicatie kende een piek rond 2010, maar daalde sindsdien terug naar
het niveau van 2006-2007. Voor de andere illegale drugs dan cannabis werden de meest populaire
opgenomen in de figuur (VAD, 2015).
Verdeling aantal contacten
over drugs per middel (%)
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Alcohol
21,9
23,3
23,5
23,0
24,9
26,3
30,2
27,0
29,4
Cannabis
34,0
37,8
35,0
39,2
36,8
35,2
35,8
35,4
38,0
Cocaïne
17,2
17,0
17,1
16,7
14,5
14,7
14,9
14,5
16,0
Speed
12,1
10,9
9,6
9,8
9,4
8,9
7,2
8,4
7,4
Psychoactieve medicatie
8,7
11,2
11,4
11,5
14,8
12,6
10,5
9,0
9,9
XTC
7,4
6,3
6,0
3,1
3,0
3,9
5,6
5,4
4,8
Tabak
1,8
2,5
1,9
2,4
1,9
1,5
1,2
1,1
1,6
Gokken
0,8
1,2
1,8
1,7
2,3
2,7
2,2
2,7
2,9
Figuur 227. Evolutie van de contacten bij de DrugLijn volgens middel voor periode 2006-2014. Percentages zijn uitgedrukt
ten opzichte van het totaal aantal contacten over drugs (VAD, 2015).
6.2.2.1.3 Verdeling doorverwijzers
Vragen omtrent preventie- en hulpverleningsmogelijkheden kwamen in 47% van alle contacten aan
bod in 2014. Deze vragen leidden ook bijna altijd tot 1 of meerdere doorverwijzingen. In 2014 werd er
in 63% van alle telefoongesprekken, chatcontacten en e-mailvragen doorverwezen. Figuur 228
illustreert naar waar werd doorverwezen. Hierbij dient opgemerkt te worden dat éénzelfde contact
meerdere doorverwijzingen kan omvatten, waardoor de som van de percentages hoger komt te liggen
dan 100%. Het overgrote deel (30%) blijkt naar centra voor ambulante drughulpverlening te zijn,
gevolgd door allerhande eerstelijnsinstanties (zoals een huisarts). De groep ‘andere’ omvat de Druglijn
back-office (en VAD), ambulante geestelijke gezondheidszorg (niet alcohol- of drugspecifiek) en
preventiediensten (VAD, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
292/410
30%
25%
13%
Websites van
externen
Zelfhulpgroepen
Andere
6%
Residentiële
drughulp
Welzijnscentra en
infodiensten
Algemene
eerstelijnsinstanties
14%
11%
8%
Ambulante
drughulp
Verdeling doorverwijzingen (%)
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Figuur 228. In geval van doorverwijzing via de DrugLijn, waar er naar doorverwezen wordt in 2014 (VAD, 2015).
6.2.2.1.4 Verdeling doelgroepen
Kijkt men op Figuur 229 naar de verschillende doelgroepen die de DrugLijn contacteren, dan stelt men
vast dat 45% van de contacten in 2014 afkomstig is van gezins- of familieleden van gebruikers (een
ouder of een gerelateerde van de gebruiker). Dit aandeel is stabiel ten opzichte van 2006 al ziet men
sinds 2010 een lichte verschuiving van de ouder naar de gerelateerde die contact opneemt met de
DrugLijn. Indien men de doelgroep ‘gerelateerde’ verder uitsplitst dan ziet men voor 2014 dat binnen
deze groep 38% van de contacten afkomstig is van de partner, 21% afkomstig van vrienden of buren
en 17% van broer of zus. Daarnaast is 13% van de contacten binnen deze groep van ‘gerelateerde’
afkomstig van een kind van een gebruikende ouder (VAD, 2015).
In 2014 was 32% van de contacten afkomstig van de gebruiker of ex-gebruiker zelf. Dit aandeel kende
een plotse stijging tussen 2009 en 2010 maar bleef nadien constant (VAD, 2015).
Verder is er ook een onderscheid voor de doelgroepen op vlak van het gebruikte medium om de
DrugLijn te bereiken. Zo nemen ouders veel minder online contact op en gebruikers en ‘kinderen van’
net meer (VAD, 2015).
Verdeling aantal contacten
over de doelgroepen (%)
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Gebruiker of ex-gebruiker
26%
28%
27%
27%
31%
30%
31%
31%
32%
Ouder
26%
26%
26%
26%
25%
24%
21%
22%
21%
Gerelateerde (partner, broer/zus, kind
van gebruikende ouder, familie)
23%
22%
21%
22%
20%
22%
23%
24%
24%
Intermediair (in functie van preventie)
4%
5%
4%
8%
6%
6%
5%
4%
3%
Intermediair (i.f.v. hulpverlening)
5%
6%
7%
7%
7%
5%
5%
4%
5%
Scholier-student
15%
11%
13%
8%
8%
11%
13%
13%
14%
Geïnteresseerde of andere
1%
2%
2%
2%
2%
2%
2%
2%
1%
Figuur 229. Evolutie van de contacten bij de DrugLijn volgens doelgroep voor periode 2006-2014 (VAD, 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
293/410
6.2.2.2 Tabakstop
Tabakstop is een dienst waar je naast informatie over roken en verslaving, ook terecht kunt voor hulp
bij het stoppen met roken en opvolging tijdens en nadat je bent gestopt met roken.
6.2.2.2.1 Contacten per medium
Tabakstop is zowel telefonisch bereikbaar als via e-mail. Anno 2015 is het aantal reactieve telefonische
oproepen (3.446) bijna even hoog als het aantal proactieve oproepen46 (3.074) en is het aantal
constant ten opzichte van 2012. Het aantal e-mails kende een daling in 2015 ten opzichte van 2014
(van 756 naar 557 e-mails) (Stichting tegen Kanker, 2016). Meer details over de evolutie per medium
zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
6.2.2.2.2 Contacten volgens aantal gerookte sigaretten per dag
Kijkt men voor Vlaanderen bij de reactieve en proactieve oproepen naar de verdeling van het aantal
gerookte sigaretten per dag, dan bereikt Tabakstop voornamelijk de zwaardere rokers. Zo rookt 45%
van de proactieve telefonische oproepen meer dan 20 sigaretten per dag. Bij de reactieve oproepen is
dit 42%. In beide gevallen is zelfs 7% van de telefonische oproepen met iemand die meer dan 40
sigaretten per dag rookt (Stichting tegen Kanker, 2016).
Verdeling doorverwijzingen (%)
6.2.2.2.3 Verdeling doorverwijzers
Figuur 230 schetst de verdeling van de doorverwijzingen. Hierbij kan één oproep meerdere
doorverwijzingen hebben. De percentages op de figuur geven het aandeel van de oproepen waarin
een bepaalde doorverwijzing werd opgegeven. Bij Nederlandstalige reactieve oproepen verwijst men
in meer dan de helft van de gevallen dat er doorverwezen wordt naar de optie om terug reactief te
telefoneren (55%). Bij de externe doorverwijzingen staan de huisarts en de tabakologen bovenaan met
7% van alle contacten waarin werd doorverwezen (Stichting tegen Kanker, 2016).
60%
45%
55%
38%
30%
23%
15%
7%
7%
5%
1%
1%
0%
TS reactief TS proactief TS website
Huisarts
Tabakoloog
Intern
Apotheker
Specialist Groepscursus
Extern
Figuur 230. In geval van doorverwijzing bij Nederlandstalige reactieve oproepen, waar er naar doorverwezen wordt in 2015
(TS staat voor Tabakstop) (Stichting tegen Kanker, 2016).
6.2.2.3 Eetexpert
Eetexpert biedt verwijshulp aan de algemene bevolking rond eet- en gewichtsproblemen. Uit de cijfers
blijkt, die enkel beschikbaar zijn sinds 2013, dat er over de voorbije drie jaar een toename was van het
aantal vragen. Zo deden in 2013 129 Vlamingen beroep op Eetexpert voor verwijshulp. In 2014 en 2015
steeg dit naar respectievelijk 276 en 377 vragen.
Daarnaast is het aantal personen die hulp zoeken laag voor eetstoornissen: 35% bij anorexia nervosa,
48% bij boulimia nervosa en 30% bij de overige eetstoornissen (Preti, et al., 2009).
46
Reactief: de persoon neemt zelf het initiatief om naar Tabakstop te bellen; proactief: een (vaste) tabakoloog belt de roker op afgesproken tijdstippen op
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
294/410
6.2.3 Online hulp
6.2.3.1 Inleiding
Online zijn er verschillende zelftests, zelfhulpprogramma’s (waarbij de persoon zelf aan de slag gaat
zonder tussenkomst van een hulpverlener) en online begeleidingen (waarbij er regelmatig contact is
met een hulpverlener via e-mail of chat) te vinden. CAD Limburg (Centrum voor Alcohol- en andere
Drugproblemen) en Drughulp Kempen hebben verschillende gezamenlijke initiatieven hierrond
opgezet zoals alcoholhulp.be, cannabishulp.be en drughulp.be. Op elke van deze drie websites zijn
zowel zelftests, online zelfhulp als online begeleiding mogelijk. Daarnaast heeft CAD Limburg samen
met de Kansspelcommissie en Le Pélican ook het initiatief gokhulp.be opgezet, waar enkel zelftests en
online zelfhulp mogelijk zijn.
Daarnaast bevat de DrugLijn ook verschillende kennistests, zelftests en online hulpprogramma’s aan.
Uit sectie 6.2.1 bleek reeds dat het aantal bezoekers van de website sterk gestegen was sinds 2010.
Dit is deels een gevolg van het aanbod aan kennistests, zelftests en online zelfhulpprogramma’s op
deze website. Ondertussen biedt de DrugLijn zes kennistests, twaalf zelftests en twee
zelfhulpprogramma’s aan.
6.2.3.2 Online zelftests
Zoals reeds aangehaald in de inleiding biedt de DrugLijn twaalf zelftests aan op hun website. Daarnaast
waren er ook zelftests beschikbaar op alcoholhulp.be, cannabishulp.be, drughulp.be en gokhulp.be.
De zelftests op cannabishulp.be en drughulp.be zijn echter diegenen van de DrugLijn en zitten vervat
in de cijfers bij de DrugLijn.
Tabel 13 geeft de evolutie weer van het aantal ingevulde zelftests. Dat de cijfers gevoelig zijn aan
veranderingen aan websites blijkt onder meer uit de cijfers van de DrugLijn. Eind 2011 zijn de zelftests
verplaatst van de aparte site www.hoeveelisteveel.be naar www.druglijn.be, waardoor de zelftests in
een diepere webstructuur kwamen te zitten en ook moesten inboeten aan vindbaarheid via Google.
Dit resulteerde in meer dan een halvering voor het aantal ingevulde zelftests tussen 2011 en 2012.
Ondanks deze veranderingen kenden alle zelftests van de DrugLijn sinds 2012 een sterke toename.
Ook op alcoholhulp.be en gokhulp.be steeg het aantal ingevulde zelftests over de jaren heen (CAD
Limburg, 2014) (VAD, 2015).
Tabel 13. Overzicht en evolutie van het aantal ingevulde zelftests op de website van de DrugLijn, op alcoholhulp.be en op
gokhulp.be (VAD, 2015) (CAD Limburg, 2014).
Website
Druglijn.be
Thema
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Alcohol
13929
30551
43165
20465
22135
25682
Cannabis
11138
14073
18911
6156
8023
9255
Internet
4628
5619
4879
1392
1327
1624
Cocaïne
3497
4608
4368
1048
1150
1434
Gokken
1442
2982
5174
679
820
1000
Speed
1509
1884
1575
609
932
1122
XTC
1154
1402
1631
740
1229
1649
Slaap- en kalmeermiddelen
-
1677
1711
544
551
945
Gaming
-
-
575
1034
1067
1696
Alcohol voor -18-jarigen
-
-
-
3000
2933
4675
Cannabis voor -18-jarigen
-
-
-
1246
2133
4177
Gaming voor -18-jarigen
-
-
-
527
2965
42827
56224
Totaal
37297
62796
81989
36913
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
295/410
Alcoholhulp.be
Alcohol
Gokhulp.be
Gokken
10783
9931
-
-
11062
16184
-
-
21103
21649
524
711
Alcoholgerelateerde blijven de meest gebruikt zelftests, gevolgd door die gerelateerd aan cannabis.
Volgens cijfers van alcoholhulp.be werden alle alcoholgerelateerde zelftests samen, 52.006 keer
ingevuld in 2014.
Uit cijfers van alcoholhulp.be blijkt dat 63% mannen zijn. Opvallend is dat meer dan de helft van alle
ingevulde tests door mensen ouder dan 40 jaar zijn, meer dan 30% is ouder dan 50 jaar. Van de
bezoekers die de zelftest uitvoeren scoort 72% in de risicozone. Bij de zelftests op gokhulp.be zijn
ongeveer 80% mannen en is meer dan 70% jonger dan 30 jaar. Er is op vlak van leeftijdscategorieën
met andere woorden een grote diversiteit afhankelijk van de test (CAD Limburg, 2014).
6.2.3.3 Online zelfhulp
De evoluties van het gebruik van de online zelfhulp op de DrugLijn en de websites alcoholhulp.be,
drughulp.be en gokhulp.be zijn weergegeven op Figuur 231. De cijfers van cannabis en cocaïne zijn
afkomstig van de DrugLijn en zijn beschikbaar tot en met 2014. De andere cijfers zijn van de websites
onder toezicht van CAD Limburg en beschikbaar tot en met 2015.
Het gebruik van online zelfhulp op de website van de DrugLijn is sterk teruggevallen tussen 2009 en
2014 (VAD, 2015). Dit is zowel het geval voor cannabis (-65%) als voor cocaïne (-78%). De verklaring
ligt deels in het feit dat het online zelfhulp aanbod in de loop der jaren is verplaatst van de aparte site
www.hoeveelisteveel.be naar www.druglijn.be en daardoor voor gelijkaardige redenen zoals bij de
zelftests het aantal sterk terugviel. Anderzijds werd dit aanbod in zijn beginjaren opgestart met
projectmiddelen die ook een budget voor bekendmaking omvatten. Dit budget viel na afloop van de
projecten weg waardoor de mogelijkheden voor actieve bekendmaking ook wegvielen (VAD, 2015).
Aantal zelfhulpprogrammas
De websites van CAD Limburg kenden sinds hun opstart een sterke stijging. Zo kenden de online
zelfhulp voor alcohol en drugs respectievelijk een toename van 87% en 82% (CAD Limburg, 2014).
1 400
1 200
1 000
800
600
400
200
0
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Alcohol
679
732
948
1132
1306
1304
1270
Cannabis
686
520
400
292
325
243
127
78
43
Cocaïne
40
28
Gokken
158
206
236
Drugs
44
81
80
Figuur 231. Evolutie zelfhulpprogramma's volgens middel (VAD, 2015) (CAD Limburg, 2014).
In voorbereiding van het Flanders’ Carecongres onlinehulp voor welzijn en gezondheid op 3 juni 2015
werd de sector bevraagd naar hun onlinehulprealisaties en –plannen voor de komende jaren
(Bocklandt, 2015)47. Opvallend is daarbij dat organisaties uit de verslavingszorg in vergelijking met
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
296/410
andere welzijns- en zorgsectoren reeds meer dan gemiddeld aandacht besteden aan getuigenissen,
tips en adviezen en FAQ’s op hun websites. Professioneel e-mailen, sms-en en beeldbellen vormen
voor deze sector de grootste online hulpuitdagingen. Hoewel deze sector reeds meer dan gemiddeld
werkt met zelftesten, reminders, onlinedagboeken en een online-aanmeldingstool, is er veel interesse
om de komende jaren deze en andere ondersteunende onlinetoepassingen (bijv. educatieve spelen)
in hun werking te integreren.
Aantal online begeleidingen
6.2.3.4 Online begeleiding
De evolutie van de online begeleiding aangeboden op de websites onder toezicht van CAD Limburg is
terug te vinden op Figuur 232. Net zoals voor de online zelfhulp is er een sterke toename
waarneembaar voor alcohol tussen 2009 en 2015 (+205%). De cijfers voor de online begeleiding van
cannabis schommelen tussen de 130 en 170 per jaar. De online begeleiding voor cocaïne bestaat nog
maar sinds 2013. De DrugLijn biedt geen online begeleiding aan (CAD Limburg, 2014).
908
1 000
722
800
600
400
878
787
486
288
345
217
141
200
127
168
42
70
148
71
0
2009
2010
2011
Alcohol
2012
Cannabis
2013
2014
2015
Cocaïne
Figuur 232. Evolutie online begeleiding volgens middel (CAD Limburg, 2014).
6.2.4 Zelfhulpgroepen: Anonieme Alcoholisten
Binnen de zelfhulp bestaan er verschillende groepen van mensen die zelf verslavingsproblemen
hebben gehad en wekelijks in groep samenkomen om elkaar steun te bieden. De bekendste
zelfhulpgroep is de Anonieme Alcoholisten (AA). In 2010 voerde AA een ledenbevraging uit voor het
opstellen van het profiel van de Vlaamse AA in kader van een enquête over alcoholgebruik in Europa.
Er werden 4.300 formulieren verdeeld, waarvan 561 formulieren werden ingevuld door AA-leden (AA,
2011).
In totaal zijn er 28,7% vrouwen en 71,3% mannen lid bij de Vlaamse AA, volgens de ledenbevraging in
2011 (AA, 2011). Daarmee is het aandeel vrouwen nagenoeg constant gebleven in vergelijking met
2006 (29,2%). De procentuele leeftijdsverdeling en opleidingsverdeling volgens geslacht zijn
weergegeven op Figuur 233
Uit de bevraging blijkt dat 41,4% van de AA-leden reeds alcoholproblemen had voor hun 25ste
levensjaar. Eer iemand naar AA komt gaan er gemiddeld 35 pogingen om te minderen aan vooraf, het
aantal pogingen om definitief te stoppen ligt gemiddeld tussen de 10 à 12 keer (AA, 2011). Als gekeken
wordt op Figuur 234 naar het aantal stoppogingen dat de leden hebben ondernomen binnen AA, dan
lukt het bij 50,1% bij de eerste poging in AA. De top 5 redenen om te stoppen zijn omdat alcohol
familiale en persoonlijke problemen schept (48,8%), het verliezen van zelfcontrole (43,8%), omdat het
schadelijk is voor de geest (38,6%), omdat de partner er op aan drong (35,9%), en om zich beter in hun
vel te voelen (35,7%).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
297/410
Kenmerken AA (%)
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
<25j
25-34j
35-44j
45j-54j
55-64j
65j-75j
>74j
Lager
onderwijs
Leeftijd
Middelbaar
onderwijs
Hoger
onderwijs
Opleiding
Man
1,0%
4,1%
9,9%
24,7%
35,2%
24,0%
1,0%
36%
38,60%
25,40%
Vrouw
0,0%
2,5%
14,6%
31,0%
37,3%
13,9%
0,6%
25,5%
36,90%
37,60%
Aantal
stoppogingen (%)
Figuur 233. Kenmerken van de leden van Vlaamse AA volgens opleidingsniveau (AA, 2011).
60%
50,1%
50%
40%
25,6%
30%
15,6%
20%
8,7%
10%
0%
1 poging
2 tot 5 pogingen
6 tot 10 pogingen
Meer dan 10 pogingen
Figuur 234. Aantal stoppogingen van de leden, binnen AA (AA, 2011).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
298/410
6.3
EERSTELIJNSZORG
6.3.1 Huisartsen
6.3.1.1 Gebruik psychofarmaca
Uit een recent rapport van INTEGO48 blijkt dat 11,4% van de Vlaamse populatie die in 2015 de huisarts
bezocht, minstens 1 voorschrift voor psychofarmaca voorgeschreven kreeg zoals te zien is op Tabel 14.
Bij 3,7% was dat op regelmatige basis (chronisch voorschrift). Vrouwen kregen significant meer
psychofarmaca voorgeschreven dan mannen. Ook steeg het aantal patiënten dat minstens 1
voorschrift kreeg met de leeftijd van 0,7% in jongeren (<20 jaar), naar 7,3% in 20-39-jarigen, 15,0% in
40- tot 64-jarigen tot 23,2% in de 65-plussers (INTEGO, 2016).
Tabel 14. Voorschriften psychofarmaca in 2015 in de huisartsenpraktijk (INTEGO, 2016).
Totaal (%)
Vrouwen (%)
Mannen (%)
Antidepressiva
≥ 1 voorschrift
3,4
4,2
2,5
Chronisch voorschrift
1,1
1,4
0,7
≥ 1 voorschrift
1,1
1,3
1,0
Chronisch voorschrift
0,3
0,3
0,2
≥ 1 voorschrift
5,5
6,4
4,4
Chronisch voorschrift
1,6
1,9
1,2
≥ 1 voorschrift
4,4
5,5
3,3
Chronisch voorschrift
1,4
1,9
1,0
11,4
13,7
9,0
3,7
4,6
2,7
Antipsychotica
Anxiolytica
Sedativa en hypnotica
Alle medicatie
≥ 1 voorschrift
Chronisch voorschrift
Bij ruim de helft van de patiënten kon het voorschrijven van psychofarmaca niet verbonden worden
aan een psychische diagnose in de vorige 3 jaar. Bij ongeveer een derde kon het voorschrijven van
psychofarmaca helemaal niet verbonden worden aan een ooit gestelde psychische diagnose in de
databank. Deze percentages waren het hoogst voor hypnotica en sedativa, gevolgd door anxiolytica,
antidepressiva en antipsychotica. Enerzijds kan dit betekenen dat psychische diagnosen onvoldoende
geregistreerd worden. Anderzijds wijst dit er waarschijnlijk op dat de psychologische belasting in de
huisartsenpraktijk niet enkel gevat kan worden in psychische diagnosen. Vele andere diagnosen
veroorzaken mogelijks psychologische en mentale problemen, bijvoorbeeld ernstige diagnosen zoals
kanker of hartfalen. Ook het gebruik van deze medicatie voor andere indicaties zoals pijn, rookstop,...
verklaart deels dit verschil. Dit vraagt verder onderzoek (INTEGO, 2016).
Toch is het zeker niet zo dat alle patiënten met psychologische diagnosen psychofarmaca
voorgeschreven kregen door hun huisarts. Minder dan 40% van de patiënten met een prevalente
diagnose van depressie, angst of psychose kreeg een voorschrift van de huisarts voor psychofarmaca
in 2015, en minder dan 15% een chronisch voorschrift. Slechts ongeveer de helft van de patiënten met
een nieuwe diagnose in 2015 kregen een voorschrift voor psychofarmaca (INTEGO, 2016).
48
Het volledige rapport is terug te vinden op volgende link: https://intego.be/nl/Publicatiesmap/Rapport/psychofarmacaintego-verslag.pdf
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
299/410
Belangrijk op te merken is dat in deze analyse enkel de elektronische voorschriften van huisartsen
opgenomen zijn. Wanneer huisartsen een voorschrift op papier schrijven tijdens een huisbezoek of
rusthuisbezoek, dan zit dit niet in deze resultaten, tenzij de artsen dit voorschrift ook gelijktijdig
elektronisch registreren. Ook bevatten deze cijfers niet de voorschriften die gemaakt werden door
andere artsen buiten de registrerende huisartsenpraktijk, zoals bijvoorbeeld psychiaters. Hierdoor zijn
de gepresenteerde cijfers een onderschatting van het werkelijke aantal voorschriften dat in deze
populatie uitgereikt werd in 2015. Anderzijds betreft het voorgeschreven medicatie en wil dit dus niet
zeggen dat de patiënt de medicatie ook daadwerkelijk afgehaald heeft bij de apotheker. Dit zijn
beperkingen van deze INTEGO-analyses (INTEGO, 2016).
6.3.1.2 Vraag naar behandeling rond problematisch middelengebruik
Bij de beroepsgroepen huisartsen en arbeidsgeneesheren werd binnen de studie UP TO DATE onder
andere een antwoord gezocht op hoe groot de vraag naar behandeling was in eerstelijnszorg rond
problematisch middelengebruik bij de Belgische bevolking tussen de 18 en 65 jaar (Vanmeerbeek , et
al., 2015). Zij gebruikten daarvoor de pilootregistratie door de huisartsenpeilpraktijken (WIV). Uit de
literatuur blijkt immers dat er een zogenaamde ‘treatment gap’ bestaat voor alcohol. Een Belgische
studie beschreef dat slechts 12,8% van de personen met een alcoholprobleem hulp zochten in het jaar
dat het probleem startte. Meer dan zes op de tien zocht pas hulp in latere jaren, met een gemiddelde
vertraging van 18 jaar (Bruffaerts, Bonnewyn, & Demyttenaere, 2007) (Mistiaen, et al., 2015).
Tijdens de registratieperiode van mei tot oktober 2013 werden 479 patiënten geregistreerd die
behandeld werden voor middelenmisbruik in 104 aan het onderzoek deelnemende
peilartsenpraktijken49. De gemiddelde leeftijd bedroeg 47 jaar en bestond grotendeels uit mannen
(66,7%). Slechts 39,3% van de patiënten was nog aan het werk. Meer details rond de arbeidsstatus zijn
opgenomen in de figuur in bijlage.
Als gekeken wordt naar het problematisch middelengebruik stelt men op basis van Figuur 235 vast dat
bij 70% van de patiënten die behandeld werden voor middelenmisbruik alcohol werd aangeduid als
middel van problematisch gebruik (Vanmeerbeek , et al., 2015). In totaal is 4,6% veroorzaakt door
binge drinking. Bij 47% van de patiënten was alcohol het enige middel dat gebruikt werd. Bij illegale
drugs werd in de meeste gevallen cannabis aangeduid als één van de mogelijke middelen.
Aandeel
problematisch gebruik
(%)
Bij de meeste patiënten is het middelengebruik reeds lange tijd aan de gang: bij 57,1% van de patiënten
zelfs meer dan 10 jaar, zoals geïllustreerd op Figuur 236.
80%
70,2%
60%
40%
20%
29,0%
35,1%
21,3%
4,6%
0%
Alcohol
Illegale drugs
Waarvan binge drinking
Middelen
Psychoactieve medicatie
Waarvan cannabis
Figuur 235. Aandeel van patiënten die behandeld werden voor middelenmisbruik dat problematisch gebruik vertoont per
middel, gegevens van de huisartsenpeilpraktijken (Vanmeerbeek , et al., 2015).
49
In totaal bestaan er 139 peilartsenpraktijken
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
300/410
Duur problematisch
gebruik (jaar)
40%
34,6%
30%
17,2%
20%
10%
22,5%
21,5%
4,3%
0%
1j of minder
2-4j
5-9j
10-19j
20j of meer
Figuur 236. Duur van het problematisch gebruik van de geregistreerde patiënten (Vanmeerbeek , et al., 2015).
6.3.2 Tabakologen
Zowel artsen als RIZIV-erkende tabakologen kunnen rokers helpen bij tabaksontwenning. Zo kunnen
rokers een tegemoetkoming krijgen na iedere50 individuele rookstopsessie of groepssessie die gevolgd
wordt bij een tabakoloog of arts. De evolutie van het aantal rookstopconsultaties is terug te vinden op
Figuur 237. Grosso modo kan men de periode 2010-2014 opsplitsen in twee periodes met
verschillende trends: de periode 2010-2012, waar er een sterke stijging waarneembaar was van het
aantal consultaties, en de periode 2012-2014 waar men slechts een beperkte stijging of zelfs een daling
kan vaststellen.
Aantal rookstopconsultaties
Binnen de opvolgsessies steeg het aantal consultaties op 2 jaar tijd met 52% (2010: 8.362 consultaties,
2012: 12.734 consultaties). Tussen 2012 en 2014 steeg het aantal opvolgsessies nog maar met 3%. De
verklaring ligt bij de gelijkaardige trend die vast te stellen is bij de eerste zittingen: als de eerste
zittingen dalen, dalen de opvolgsessies logischerwijs ook. Een stijging van 47% tussen 2010 en 2012,
en een toename van 1% voor de periode 2012-2014.
14 000
12 000
10 000
8 000
6 000
4 000
2 000
0
2010
2011
2012
2013
Eerste zitting
4080
5801
5997
5952
2014
6045
Opvolgsessies
8362
11576
12734
12777
13121
Sessies voor zwangere vrouwen
152
195
307
213
220
Figuur 237. Evolutie aantal rookstopconsultaties bij artsen en RIZIV-erkende tabakologen.
50
Onder bepaalde voorwaarden en tot een maximum van acht consultaties om de twee jaar.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
301/410
6.3.3 Openbare apotheken
6.3.3.1 Inleiding
Op basis van de databank ‘Farmanet’ is het mogelijk gegevens te verkrijgen over de farmaceutische
verstrekkingen die de openbare apotheken51 in België afleveren en die de verplichte ziekteverzekering
vergoedt. Farmanet bevat dus geen gegevens over geneesmiddelen die de ziekenhuisapotheken
afleveren en niet-vergoedbare geneesmiddelen die de openbare apotheken afleveren. De
cijfersgegevens omvatten evenzeer niet geneesmiddelen afgeleverd aan individuen die niet onder de
Belgische sociale zekerheid vallen. Sommige rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen worden
bevoorraad door openbare apotheken. De gegevens over die geneesmiddelen zijn wel opgenomen in
Farmanet (RIZIV, 2015).
De volumegegevens van geneesmiddelen worden uitgedrukt in DoorsneeDagDosis of Daily Defined
Doses (DDD) en vormt een ijkeenheid. Men bepaalt deze DoorsneeDagDosis door zich te richten naar
de gebruikelijke dagdosis voor een geneesmiddel dat aangewend wordt in zijn voornaamste indicatie
bij een volwassene. Een voorbeeld van toepassing van DDD is ter verduidelijking toegevoegd in bijlage.
De voordelen zijn dat men nu verpakkingen van, los van het werkzame bestanddeel, verschillende
grootte en verschillende sterkte kan gaan vergelijken (RIZIV, 2009).
Het aantal patiënten in een bepaalde periode wordt gedefinieerd als het aantal rechthebbenden die
gedurende deze periode minstens 1 vergoedbare verpakking van een bepaalde geneesmiddelengroep
of minstens een bepaald aantal vergoedbare DDD hiervan kregen afgeleverd in een openbare
apotheek in België (RIZIV, 2015).
6.3.3.2
Psychoactieve medicatie
6.3.3.2.1 Algemeen
Volgens de reeds eerder vermelde definitie van VAD omvat psychoactieve medicatie drie grote
(aandachts)groepen: analgetica, psycholeptica en psychoanaleptica. Op basis van de ATC-codes52 kan
het gebruik van deze drie groepen medicatie achterhaald worden via registratiegegevens op Farmanet.
Cijfers op Figuur 238 geven aan dat bij de vergoedbare psychoactieve medicatie de psychoanaleptica
de grootste groep vormen met 337 miljoen DDD in 2015, gevolgd door analgetica met 117 miljoen
DDD en psycholeptica met 51 miljoen DDD. De evolutie tussen 2005 en 2015 van het volume
vergoedbare psychoactieve medicatie afgeleverd door openbare apotheken is ook terug te vinden op
Figuur 238. Hierbij dient opgemerkt te worden dat qua volume (in DDD gemeten) praktisch alle ATCklassen (dus ook niet-psychoactieve medicatie) elk jaar stijgen. Globaal gezien, neemt het aantal
afgeleverde DDD elk jaar gemiddeld toe met 4,8%. Vergelijkt men de gemiddelde jaarlijkse stijging van
analgetica, psycholeptica en psychoanaleptica met de globale gemiddelde stijging van 4,8%, dan blijkt
vooral de groep van analgetica sterk te stijgen. Deze groep stijgt gemiddeld elk jaar met 7,3%. De
stijgingen van psycholeptica en psychoanaleptica liggen in lijn met de globale stijging met
respectievelijk een gemiddelde stijging van 4,6% per jaar en 4,7% per jaar. Toch verdienen ook deze
stijgingen bijzondere aandacht.
Uit een analyse van het RIZIV blijkt dat in het algemeen het geneesmiddelenverbruik stijgt met de
leeftijd en dat vrouwen meer geneesmiddelen (uitgedrukt in DDD) gebruiken dan mannen. Vooral
analgetica en psychofarmaca (antidepressiva) krijgen vrouwen opvallend meer voorgeschreven (RIZIV,
2015).
51
52
Openbare apotheken zijn apotheken die opengesteld zijn voor het ‘grote publiek’ (in tegenstelling tot bv. ziekenhuisapotheken). Iedereen kan er dus terecht.
Aan de hand van volgende ATC-codes: N02 (analgetica), N05 (psycholeptica), N06 (psychoanaleptica).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
302/410
Bovenstaande analyse is gebaseerd op cijfers vanuit Farmanet en omvat dus enkel de vergoedbare
geneesmiddelen. Maakt men voor het jaar 2014 een vergelijking tussen de totale markt en de
vergoedbare geneesmiddelen, dan blijkt dat de totale markt voor psycholeptica met 557 miljoen DDD
groter is dan die van analgetica en psychoanaleptica. Dit is een groot contrast met de cijfers uit
Farmanet waar psycholeptica de kleinste van de drie groepen vormden op basis van volume. De
resultaten van deze vergelijking zijn samengevat op Tabel 15.
Volume (mio DDD)
350
300
250
200
150
100
50
0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Analgetica (N02)
58,1
64,0
70,0
77,7
81,5
85,3
91,6
98,4
104,0
110,7
117,4
Psycholeptica (N05)
32,2
33,6
35,4
38,1
40,1
41,9
44,5
46,9
48,0
48,9
50,7
Psychoanaleptica (N06)
213,4
225,7
240,4
268,0
280,2
291,6
300,6
304,3
310,6
322,1
336,9
Figuur 238. Evolutie van het volume afgeleverde vergoedbare psychoactieve medicatie in België in openbare apotheken
op basis van Farmanet (RIZIV, 2016).
Tabel 15. Vergelijking van het volume van verschillende geneesmiddelen in 2014 in openbare apotheken in België tussen
de totale markt op basis van data van het IMS Health en de vergoedbare geneesmiddelen op basis van Farmanet (RIZIV,
2016).
Volume (in DDD)
Totale markt (IMS)
Vergoedbare
geneesmiddelen
Verhouding
Analgetica (N02)
Psycholeptica (N05)
Psychoanaleptica (N06)
268 560 605
556 806 504
371 924 751
110 674 068
48 765 088
322 051 197
41,2%
8,8%
86,6%
Antidepressiva (N06A)
332 689 968
304 816 303
91,6%
10 584 867
4 545 631
42,9%
Tabakafhankelijkheid (N07BA)
Alcoholafhankelijkheid (N07BB)
Opiaatafhankelijkheid (N07BC)
8 121 417
4 311 049
525 136
1 000 942
1 054 253
380 203
12,3%
24,5%
72,4%
Anti-obesitas (A08A)
2 058 647
0
0,0%
Rilatine (Methylfenidaat - N06BA04)
6.3.3.2.1 Antidepressiva
Het hoge volume bij psychoanaleptica is in grote mate bepaald door antidepressiva. Van de 337
miljoen DDD psychoanaleptica zijn in 2015 305 miljoen DDD toe te wijzen aan antidepressiva. Het
aantal personen dat minstens één verpakking van een antidepressivum terugbetaald kreeg, bedroeg
in 2015 1,2 miljoen.
Ongeveer 22% van dit aantal heeft slechts één verpakking afgeleverd gekregen, 10,4% van het totaal
aantal patiënten kreeg minder dan 30 DDD op een jaar afgeleverd zoals blijkt uit Figuur 239. Dit laatste
bevestigt het hoge percentage behandelingen van korte duur, wat vragen doet rijzen over de indicatie
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
303/410
van deze behandelingen. Figuren die meer duiding geven bij deze cijfers rond antidepressiva zijn
opgenomen in bijlage (RIZIV, 2015).
Aantal patiënten per
jaarlijks volume (mio)
Aangezien het totale volume bij psychoanaleptica grotendeels door antidepressiva wordt bepaald kan
men hieruit ook concluderen dat het aantal DDD van antidepressiva die terugbetaald worden door het
RIZIV jaar na jaar blijft stijgen (RIZIV, 2016).
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0,0
0,56
0,30
0,14
0,13
<30 DDD
30-59 DDD
0,08
60-89 DDD
90-365 DDD
>365 DDD
Figuur 239. Aantal patiënten die (door RIZIV vergoede) antidepressivum genomen hebben in ambulante praktijk in België
voor het jaar 2014 (RIZIV, 2015).
6.3.3.2.2 Methylfenidaat
Methylfenidaat is vooral gekend onder de merknaam Rilatine van Novartis. Cijfers rond het
voorgeschreven vergoedbare volume (uitgedrukt in DDD) tonen voornamelijk een sterke stijging
tussen 2005 en 2010. In deze periode steeg het volume gemiddeld met 20% per jaar. In de periode
2010-2015 kende het volume echter een stabilisatie en zelfs een lichte daling ten opzichte van 2010
zoals weergegeven op Figuur 240. Anno 2015 kregen 28.662 patiënten methylfenidaat voorgeschreven
en vergoed door het RIZIV. De cijfers vanuit Farmanet vertegenwoordigen echter slechts 43% van de
totale markt, zoals blijkt uit Tabel 15 (RIZIV, 2016).
6.3.3.3 Geneesmiddelen voor behandeling van middelengebruik
Voor de behandeling van alcoholafhankelijkheid wordt in de eerste plaats gekeken naar acamprosaat
en nalmefen. In totaal waren er in 2015 15.517 patiënten die gebruik maakten van de vergoedbare
geneesmiddelen voor behandeling van alcoholafhankelijkheid. De volumecijfers (uitgedrukt in DDD)
voor alcoholafhankelijkheid zijn terug te vinden op Figuur 240. Na een stijging tussen 2005 en 2010 is
er in de periode 2010-2015 een daling vast te stellen waardoor het volume in 2015 opnieuw rond
hetzelfde peil hangt als in 2005. In vergelijking met de totale markt dekken de vergoedbare
geneesmiddelen slechts 25% van de totale markt, zoals te zien op Tabel 15. Dit is in hoofdzaak te
verklaren door disulfiram. Waar de totale markt van disulfiram anno 2014 3,1 miljoen DDD bedraagt,
wordt dit niet vergoed door het RIZIV en is dit niet opgenomen in de cijfers van Farmanet (RIZIV, 2016).
Bij de behandeling van tabaksafhankelijkheid wordt in dit rapport in de eerst plaats gekeken naar
varenicline. In totaal waren er in 2015 14.122 patiënten die gebruik maakten van de vergoedbare
geneesmiddelen voor behandeling van tabaksafhankelijkheid. De volumecijfers (uitgedrukt in DDD)
voor tabaksafhankelijkheid zijn terug te vinden op Figuur 240. Hieruit blijkt vooral de sterke daling
vanaf 2010 tot en met 2015. In die tussentijd viel het volume terug van 2,4 miljoen DDD in 2010 tot
1,0 miljoen DDD in 2015. In vergelijking met de totale markt dekken de vergoedbare geneesmiddelen
amper 12% van de totale markt, zoals te zien op Tabel 15. Dit is in hoofdzaak te verklaren door nicotine.
Waar de totale markt van nicotine anno 2014 6,4 miljoen DDD bedraagt, wordt dit niet vergoed door
het RIZIV en is dit niet opgenomen in de cijfers van Farmanet (RIZIV, 2016).
Voor de behandeling van opiatenafhankelijkheid, worden buprenorfine en methadon in rekening
gebracht. Voor methadon dient hiervoor beroep te worden gedaan op de magistrale bereidingen. In
totaal waren er in 2015 14.988 patiënten die van methadon een magistrale behandeling hebben
ontvangen. De volumecijfers (uitgedrukt in DDD) voor opiaatafhankelijkheid zijn terug te vinden op
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
304/410
Figuur 240 en omvatten enkel de cijfers voor buprenorfine53. Er is sinds 2012 een lichte stijging waar
te nemen. Deze volume cijfers voor buprenorfine stemmen voor 2015 overeen met 23.364 patiënten.
In vergelijking met de totale markt dekken de vergoedbare geneesmiddelen 72% van de totale markt,
zoals te zien op Tabel 15 (RIZIV, 2016).
Volume (mio DDD)
6
5
4
3
2
1
0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Rilatine (Methylfenidaat - N06BA04)
1,73
2,68
3,49
4,24
4,55
5,07
5,21
5,06
4,70
4,56
4,84
Alcohol-afhankelijkheid (N07BB)
1,02
1,03
1,09
1,20
1,22
1,21
1,19
1,12
1,03
1,05
0,98
1,62
2,27
2,43
2,17
1,47
1,17
1,00
1,00
0,34
0,36
0,38
0,41
Tabak-afhankelijkheid (N07BA)
Opiaat-afhankelijkheid (N07BC)
Figuur 240. Evolutie van het volume afgeleverde vergoedbare medicatie voor behandeling van middelengebruik in België
in openbare apotheken op basis van Farmanet (RIZIV, 2016).
6.3.3.1 Geneesmiddelen voor behandeling van overgewicht en obesitas
Tenslotte verkregen we via het RIZIV enkele cijfers rond geneesmiddelen gebruikt in de behandeling
van overgewicht en obesitas. Zo blijkt de totale markt van orlistat, een geneesmiddel voor de
behandeling van overgewicht en obesitas, op vlak van volume 2,06 miljoen DDD te bedragen in 2014.
Aangezien orlistat niet vergoed wordt door het RIZIV zijn er geen verdere cijfers beschikbaar. Dit kan
verder veralgemeend worden naar het feit dat de sociale zekerheid zo goed als nooit tussenkomsten
voorziet voor middelen met betrekking tot overgewicht en obesitas. Dit kan aangevuld worden met
de vaststelling dat er bijna geen geneesmiddelen bestaan met een wetenschappelijk bewezen effect
op overgewicht of obesitas.
6.3.4 Straathoekwerk
6.3.4.1 Inleiding
Het straathoekwerk is een laagdrempelige professionele werkvorm van aanwezig zijn, gericht op de
realisatie van een kwaliteitsvol bestaan van sociaal uitgesloten mensen. Dit trachten ze te realiseren
door emancipatorisch en structureel te werken. Straathoekwerkers zoeken onder meer
druggebruikers op in hun eigen milieu en staan daar ter beschikking voor hulp en advies. In 2015 waren
er zo 85 straathoekwerkers actief in Vlaanderen en Brussel. Via een registratiesysteem worden
gegevens rond de activiteiten van de straathoekwerkers opgeslagen. Niet elke straathoekwerker (maar
wel het merendeel) registreert hier echter in. Ook zijn er geen gegevens over Brussel opgenomen in
dit systeem (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016).
6.3.4.2 Algemene kenmerken
In totaal was er in 2015 contact met 3.366 gasten waarmee 39.723 contacten plaatsvonden. Binnen
het jaar 2015 was er contact met 1.111 nieuwe gasten (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016).
Bij 47% van de gasten vond de eerste ontmoeting plaats op een openbare plaats zoals op straat, in een
park, op een plein of in het station. Voor 13% van de gasten vond het contact bij de gast zelf thuis
53
Hierbij dient men op te merken dat buprenorfine ook voor pijnbestrijdingen wordt gebruikt
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
305/410
plaats, 12% in een sociaal ontmoetingscentrum en 10% op café (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,
2016).
Kijkt men naar enkele socio-demografische kenmerken dan blijkt 71% van de 3.366 gasten man te zijn.
Qua leeftijd vormt de leeftijdsgroep van 31 tot 40 jaar de grootste groep, met een aandeel van 24%
van alle gasten. 16% van de gasten is tussen 21 en 25 jaar en 17% tussen 41 en 50 jaar. Op vlak van
nationaliteit blijkt 75% van de gasten Belg te zijn (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016).
Kijkt men naar de woonsituatie dan blijkt 40% van de gasten alleen thuis te wonen en 21% is inwonend
bij hun ouders. Rond het inkomen blijkt 11% geen officieel inkomen te hebben, 13% heeft een
werkloosheidsuitkering, 19% heeft een ziekteverzekering / invaliditeitsuitkering en 13% heeft een
OCMW-leefloon (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016).
6.3.4.3 Middelengebruik
Voor 952 gasten waren er in 2015 gegevens rond middelengebruik. Vaak komen echter meerdere
middelen aan bod per gast. Zo waren er in 2015 1.762 meldingen over middelengebruik. Kijkt men
naar de verdeling van deze meldingen over de verschillende middelen dan blijkt het middel dat het
vaakst wordt vermeld cannabis (27,5%), gevolgd door alcohol (26,3%). Bij de andere illegale drugs dan
cannabis komen vooral cocaïne (8,7%), speed (7,6%) en heroïne (7,4%) naar voor. Gokken komt in 1,8%
van de meldingen naar voor (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016).
Rond de frequentie van gebruik ziet men vooral hoge cijfers bij het dagelijks gebruik: meer dan de helft
van de meldingen rapporteerde dagelijks gebruik van een middel met 24,8% meermaals per dag
(Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016).
6.3.5 Centra Algemeen Welzijnswerk
6.3.5.1 Inleiding
Bij een Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW) kan men terecht voor welzijnsvragen en -problemen.
Sinds januari 2014 zijn er elf erkende CAW’s, met elk hun eigen werkgebied. In alle elf de CAW’s samen
zijn er 1.306 VTE’s (Voltijds Equivalenten) erkend en worden er 1.990 VTE’s ingezet. Rekening houdend
het aantal inwoners in het Vlaams Gewest in 2015 wordt er door de Vlaamse overheid gemiddeld 1,91
VTE ingezet per 10.000 inwoners. Daarnaast waren er in 2015 ook 2.038 vrijwilligers aan de slag in de
CAW’s (Debouver, Mendonck, & Cautaers, 2016).
In totaal klopten er in 2015 96.403 mensen aan bij het CAW voor hulp. De centra algemeen
welzijnswerk maken in de hulpverlening een onderscheid tussen onthaal en begeleiding. Het onthaal
omvat de eerste contacten tussen de cliënt en hulpverlener en alle vormen van eerste, onmiddellijke
hulpverlening. Wanneer er nood blijkt aan meer intensieve, gespecialiseerde hulp wordt een
begeleiding gestart. 90.762 cliënten kwamen in een onthaal van het CAW terecht, 27.350 cliënten
werden begeleid (Debouver, Mendonck, & Cautaers, 2016).
6.3.5.2 Socio-demografische kenmerken cliënten
Uit het jaarverslag van 2015 is het mogelijk verschillende socio-demografische kenmerken van de
cliënten te bepalen. Daaruit blijkt dat er weinig verschillen zijn tussen onthaal en begeleiding op vlak
van geslachtsverdeling. In beide gevallen zijn iets meer dan de helft van de cliënten vrouwen (56%)
(Debouver, Mendonck, & Cautaers, 2016).
Qua leeftijdsverdeling stelt men vast dat zowel op onthaal als in begeleiding vooral personen op
actieve leeftijd bereikt worden. Zestigplussers en kinderen jonger dan 11 jaar worden maar in beperkte
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
306/410
mate bereikt. Zo is het grootste deel van de cliënten (64%) in onthaal tussen de 26 en 59 jaar is. Meer
dan een kwart van de cliënten zijn jongeren (29%). Amper 6% van de cliënten zijn zestigplussers, en
slechts 1,5% is jonger dan 12. In begeleiding is er een gelijkaardig verhaal (Debouver, Mendonck, &
Cautaers, 2016).
Tenslotte was 28% van de cliënten niet Belgisch en heeft 25% van de cliënten in onthaal geen inkomen.
In begeleiding is dat iets lager, en heeft 16% van de cliënten geen inkomen. 11,5% van de cliënten in
onthaal verblijft op straat, in begeleiding valt dit terug tot 5,5% (Debouver, Mendonck, & Cautaers,
2016).
6.3.5.3 Middelengebruik
In het jaarverslag wordt geen rechtstreekse rapportage gedaan over middelengebruik. Hiervoor wordt
beroep gedaan op een analyse van de VAD met cijfers uit 2013 (De Donder, 2015).
In de Centra voor Algemeen Welzijnswerk had in 2013 4% van het totaal aantal cliënten op het totaal
een verslavingsproblematiek. Meestal werd niet geregistreerd voor welk middel de verslaving gold. Als
enkel werd gekeken naar cliënten waarvoor het middel wel bekend was dan waren de resultaten als
volgt (De Donder, 2015):




In 17% van deze gevallen of bij 857 cliënten stond alcoholverslaving op de eerste plaats
Bij 1,5% van de cliënten was er sprake van een cannabisverslaving
Bij 2% van de cliënten was er sprake van een medicatieverslaving
Bij 1,7% van de cliënten was er sprake van een gokverslaving
6.3.6 Spoedopname
6.3.6.1 Misbruik en verslaving aan drugs en alcohol
In opdracht van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid registreren alle algemene ziekenhuizen
informatie over de patiëntenverblijven, de zogenaamde Minimale ZiekenhuisGegevens54 (MZG). Uit
deze Minimale ZiekenhuisGegevens kunnen alle spoedopnames sinds 2004 gehaald worden. De
gehanteerde populatie binnen dit rapport zijn de Vlaamse inwoners, opgenomen (of verzorgd) in alle
Belgische ziekenhuizen. Aan de basis van onderstaande figuren ligt de MDC20-groep, de groep rond
misbruik en verslaving aan drugs en alcohol55.
Anno 2012 werden er 5.201 opnames geregistreerd bij de spoeddiensten met als hoofddiagnose
alcohol- en druggerelateerde oorzaken. Gezien enkel hoofddiagnoses zijn opgenomen in deze cijfers
betekent dit dat opnames voor andere redenen met daarnaast ook middelengebruik niet in deze cijfers
vervat zitten. Uit de evolutie van het aantal spoedopnames voor alcohol- en druggerelateerde
oorzaken stelt men een gestage daling vast tussen de periode 2004 en 2012. Vooral tussen 2007 en
2008 viel het aandeel sterk terug. Over de volledige periode viel het tussen 2004 en 2012 terug met
24%, waarbij bij mannen de afname groter is dan bij vrouwen (26% bij de mannen tegenover 20% bij
de vrouwen). Kijkt men op Figuur 241 naar de verdeling volgens leeftijdscategorie voor 2004 en 2012,
stelt men meteen vast dat de daling van het aantal spoedopnames zich situeert binnen de
leeftijdsgroepen jonger dan 55 jaar. Voor de leeftijdscategorieën vanaf 55 jaar is er een stagnatie of
zelfs een toename van het aantal spoedopnames (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer
informatie rond de evolutie is terug te vinden op de figuur in bijlage.
54
Sinds 2008 worden de Minimale Klinische Gegevens (MKG) en de Minimale Verpleegkundige Gegevens (MZG) samengevoegd tot de Minimale
ZiekenhuisGegevens (MZG)
55 Een bepaalde manier van groeperen van ziekenhuisdiagnoses zijn de Major Diagnostic Categories (MDC). Hiermee worden alle diagnoses ondergebracht in 25
elkaar uitsluitende categorieën. De groep MDC20 vormt de groep rond misbruik en verslaving aan drugs en alcohol.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
307/410
Aantal verblijven volgens
spoedopnames in algemene
ziekenhuizen
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
<15j
15-24j
25-34j
35-44j
45-54j
55-64j
65j-74j
>75j
2004
49
799
779
1435
1816
1012
592
380
2012
27
385
445
789
1303
1019
674
559
Figuur 241. Vergelijking tussen 2004 en 2012 voor het aantal verblijven binnen categorie spoedopnames van de Vlaamse
bevolking in algemene ziekenhuizen in België volgens de MDC20-groep, per leeftijdscategorie (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016).
6.3.6.2 Vermoeden van alcoholintoxicatie
Op basis van facturatiegegevens uit de verplichte ziekteverzekering van de zeven ziekenfondsen in
België heeft het InterMutualistisch Agentschap (IMA) een indicator ontwikkeld om mogelijks
alcoholmisbruik sinds 2008 op te volgen (InterMutualistisch Agentschap, 2016). Concreet gaat het om
het aantal verzekerden per 10.000 verzekerden56 dat tijdens het kalenderjaar op de spoeddienst werd
opgevangen of één nacht werd opgenomen in een ziekenhuis, en waarbij op dezelfde dag de
concentratie alcohol in het bloed werd bepaald. Dit zou een goede benadering van de problematiek
van alcoholintoxicatie kunnen geven. Toch is het essentieel om op te merken dat de gegevens zijn
gebaseerd op een aanvraag om alcohol in het bloed te bepalen. Dit wilt dus niet zeggen dat er ook
steeds alcohol in het bloed werd vastgesteld. De gegevens zijn dan ook niet gebaseerd op basis van
een diagnose.
Wanneer naar de evolutie wordt gekeken in Vlaanderen op Figuur 242 stelt men vast dat voor alle
leeftijdsgroepen dit aandeel gestegen is. Voor de 12-17-jarigen steeg het van 24 per 10.000
verzekerden in 2008 naar 30 per 10.000 verzekerden in 2014 (InterMutualistisch Agentschap, 2016).
Bekijkt men het aantal verzekerden waarbij voor alcoholintoxicatie getest werd in Vlaanderen in 2014
volgens verschillende leeftijdsgroepen en per geslacht dan blijkt hieruit dat voor alle leeftijdsgroepen
het aandeel mannen hoger is dan het aandeel vrouwen. Enkel in de leeftijdscategorie van 12- tot 17jarigen is het aandeel vrouwen met een vermoeden van alcoholintoxicatie even hoog als bij mannen.
Meer details rond de opsplitsing zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
Als indicator voor de socio-economische status kan men een opsplitsing van de problematiek maken
volgens volledige tegemoetkoming en niet-volledige tegemoetkoming. Cijfers per leeftijdscategorie
geven vooral hoge aantallen bij de groepen met volledige tegemoetkoming in de leeftijdscategorieën
18- tot 29-jarigen en 30- tot 44-jarigen ten opzichte van de niet-volledige tegemoetkomingen. Binnen
de leeftijdscategorie van 65-plussers is dit aandeel eveneens zeer hoog. Opmerkelijk is bovendien dat
bij de 12- tot 17-jarigen er per 10.000 verzekerden meer vermoedens van alcoholintoxicatie zijn bij
niet-volledige tegemoetkoming dan bij volledige tegemoetkoming. Dit is een trend die enkel binnen
deze leeftijdsgroep waarneembaar is (InterMutualistisch Agentschap, 2016). Meer details rond de
opsplitsing zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
Wanneer men de evolutie van de spoedopnames op basis van de MZG uit de vorige sectie vergelijkt
met de evolutie op basis van het IMA-rapport, stelt men op het eerste zicht een tegengestelde evolutie
56
Gebaseerd op alle personen met recht op terugbetaling uit de verplichte ziekteverzekering, dit is 99% van de Belgische bevolking
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
308/410
vast: waar bij de MZG een dalende trend was vast te stellen, is er bij het IMA een toenemende trend
merkbaar. Dit is mogelijks te verklaren aan de hand van volgende aspecten:


Aantal verzekerden met
vermoeden van alcoholintoxicatie
(per 10 000 verzekerden)

De hier gerapporteerde MZG werden enkel geselecteerd op hoofdiagnose. Bij de gegevens
afkomstig van het IMA is er daarentegen een combinatie van enerzijds middelengebruik als
reden voor de opname en anderzijds onderzoek naar mogelijk middelengebruik bij opnames
voor andere redenen. Dit zou men enigszins kunnen vergelijken met een selectie van zowel
hoofddiagnoses als nevendiagnoses in de MZG.
Specifieke gegevens over alcoholgebruik bij jongeren uit sectie 3.3 lijken de bevindingen van
IMA niet onwaarschijnlijk te maken.
Mogelijks wordt er meer systematisch bepaald of er alcohol in het bloed zit in vergelijking met
vroeger (bijvoorbeeld om juridische en/of verzekeringsredenen) of zijn er in het algemeen
meer spoedopnames in vergelijking met vroeger (bijvoorbeeld als men nu vaker direct naar
spoedgevallendienst zou stappen).
120
100
80
60
40
20
0
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
12-17j
24
25
26
27
29
32
30
18-29j
60
64
66
68
70
74
76
30-44j
67
70
71
75
76
78
82
45-64j
85
94
95
99
98
104
104
65+j
47
51
54
57
61
63
65
Figuur 242. Evolutie van aantal verzekerden met vermoeden van alcoholintoxicatie in Vlaanderen volgens verschillende
leeftijdsgroepen (InterMutualistisch Agentschap, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
309/410
6.4
TWEEDELIJNSZORG
6.4.1 Algemene ziekenhuizen
6.4.1.1 Inleiding
In opdracht van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid registreren alle algemene ziekenhuizen
informatie over de patiëntenverblijven, de zogenaamde Minimale ZiekenhuisGegevens57 (MZG). De
registratiegegevens gebruikt in dit hoofdstuk bevatten noch de verblijven in de psychiatrische
ziekenhuizen, noch de verblijven op de psychiatrische afdelingen van algemene ziekenhuizen. De
verblijven op psychiatrische afdelingen van algemene ziekenhuizen worden verder in het rapport
meegenomen via de Minimale Psychiatrische Gegevens (MPG). De gehanteerde populatie binnen dit
rapport zijn de Vlaamse inwoners, opgenomen (of verzorgd) in alle Belgische ziekenhuizen.
Om de problematiek in kaart te brengen werd voor de verschillende gezondheidsthema’s, daar waar
mogelijk, beroep gedaan op twee classificatiesystemen: de ICD9-CM codes en de Major Diagnostic
Categories (MDC) groepering met bijhorende Diagnosis Related Group (DRG) subelementen.
ICD9-CM codes zijn codes die gebruikt worden om diagnoses en ingrepen te coderen. Een indeling op
basis van ICD9-CM codes kan gezien worden als een ruime selectie en omvat naast mentale aspecten
zoals misbruik en verslaving ook somatische gevolgen. Op basis van een bepaalde selectie van codes
(en dus diagnoses en ingrepen) werden het aantal verblijven en verblijfsdagen uit de MZG-gegevens
opgevraagd voor gezondheidsproblemen gerelateerd aan alcohol, illegale drugs, psychoactieve
medicatie, eetstoornissen, voeding en obesitas58. Voor alcohol, illegale drugs en psychoactieve
medicatie werden enkel diagnoses en ingrepen geselecteerd die volledig toe te schrijven zijn aan het
gebruik van dat middel. Deze selectie van codes werd aangereikt door het Agentschap Zorg &
Gezondheid en zijn terug te vinden in bijlage (sectie 8.4.3.1). Voor de selectie van de ICD9-CM codes
van eetstoornissen, voeding en obesitas werd beroep gedaan op de expertise van Eetexpert in
samenspraak met het Agentschap Zorg & Gezondheid.
Een andere manier van groeperen van ziekenhuisdiagnoses vormen de Major Diagnostic Categories
(MDC). Hiermee worden alle diagnoses ondergebracht in 25 elkaar uitsluitende categorieën. Deze
MDC’s zijn verder opgebouwd uit zogenaamde Diagnosis Related Groups (DRG’s). Deze DRG’s
classificeren de ziekenhuisdiagnoses in een 500-tal homogene groepen. Rond middelengebruik en
obesitas wordt er binnen dit hoofdstuk beroep gedaan op de DRG-classificatie. Voor middelengebruik
vormen DRG 770 tot en met DRG 776 samen MDC20 wat de groep rond misbruik en verslaving aan
drugs en alcohol is. Belangrijk hierbij op te merken is dat deze DRG-groepen enkel rekening houden
met de mentale aspecten zoals misbruik en verslaving en niet met de somatische gevolgen. Voor
obesitas wordt beroep gedaan op DRG 403 en deze groep omvat de chirurgische ingrepen bij obesitas.
Het is hierbij belangrijk op te merken dat deze gegevens enkel gebruik maken van hoofddiagnoses.
Nevendiagnoses gerelateerd aan de hierboven vernoemde gezondheidsproblemen zitten niet vervat
in deze cijfers waardoor de beschreven analyses per definitie een onderschatting vormen.
6.4.1.2
Middelengebruik
ICD9-CM codes
Anno 2012 waren er op basis van de ICD9-CM codes voor de hoofddiagnose 7.551 verblijven toe te
schrijven aan alcohol, 1.029 aan illegale drugs en 2.824 aan psychoactieve medicatie. Wanneer per
57
Sinds 2008 worden de Minimale Klinische Gegevens (MKG) en de Minimale Verpleegkundige Gegevens (MZG) samengevoegd tot de Minimale
ZiekenhuisGegevens (MZG)
58 Een gedetailleerd overzicht van welke codes bij welk middel horen is terug te vinden in bijlage
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
310/410
middel naar de evolutie wordt gekeken van het aantal verblijven binnen algemene ziekenhuizen zoals
weergegeven op Figuur 243, stelt men voor alcohol en illegale drugs als hoofddiagnose een daling vast.
Alcohol kende de grootste daling met een reductie van 21% in 2012 ten opzichte van 2004, illegale
drugs daalde met 11% in dezelfde periode. Het aantal verblijven voor psychoactieve medicatie als
hoofddiagnose blijft sinds 2006 stabiel.
Bekijkt men de gemiddelde verblijfsduur binnen klassieke hospitalisatie dan stelt men enkel voor
illegale drugs een noemenswaardige verandering vast in 2012 ten opzichte van 2004. Sinds 2010
varieert de gemiddelde verblijfsduur voor verblijven gerelateerd aan illegale drugs tussen de 9 en 9,5
dagen tegenover 8 tot 8,5 dagen in de periode 2004-2009. Meer informatie rond de gemiddelde
verblijfsduur is terug te vinden op de figuur in bijlage (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Figuur 244 geeft voor elk middel een overzicht van de evolutie tussen 2004 en 2012 wat het relatieve
aantal verblijven betreft per geslacht en leeftijdscategorie op basis van de ICD9-CM codes. Een
opvallende tendens die bij alle middelen vast te stellen is, is de daling van het aantal verblijven bij de
jongere leeftijdscategorieën (jonger dan 35 jaar), terwijl bij de oudere leeftijdscategorieën een stijging
merkbaar is (ouder dan 55 jaar). Vooral bij illegale drugs zijn deze veranderingen het duidelijkst waar
te nemen: een daling van 51,6% in 2004 naar 31,8% in 2012. Voor alcohol en psychoactieve medicatie
zijn er geen verschuivingen waar te nemen op vlak van geslacht. Bij illegale drugs is het aandeel
vrouwen echter toegenomen tussen 2004 en 2012 (van 41,6% naar 48,7%). Meer details per middel
zijn terug te vinden op de figuren in bijlage (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Aantal verblijven in
algemene ziekenhuizen
10000
8000
6000
4000
2000
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Alcohol
9597
9038
8904
8719
8059
7715
7519
7736
7551
Illegale drugs
1157
1333
1265
1278
1127
1068
1117
1018
1029
Psychoactieve medicatie
3008
2774
2707
2758
2740
2800
2877
2825
2824
Figuur 243. Evolutie aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie van de Vlaamse bevolking in
algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan alcohol, illegale drugs en psychoactieve
medicatie zijn toe te schrijven volgens ICD9-CM (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
311/410
Verdeling aantal verblijven (%)
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Man
Vrouw
<35j
Alcohol
35-54j
>54j
Man
Vrouw
<35j
Drugs
35-54j
>54j
Man
Vrouw
<35j
35-54j
>54j
Psychoactieve medicatie
2004 69,2% 30,8% 15,2% 50,5% 34,3% 58,4% 41,6% 51,6% 22,1% 26,3% 36,0% 64,0% 37,5% 41,8% 20,8%
2012 68,1% 31,9% 11,6% 42,0% 46,4% 51,3% 48,7% 31,8% 23,2% 45,0% 36,5% 63,5% 33,0% 38,4% 28,6%
Figuur 244. Vergelijking tussen 2004 en 2012 voor het aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie
van de Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan alcohol, illegale
drugs en psychoactieve medicatie zijn toe te schrijven volgens ICD9-CM (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
MDC20: DRG 770-776
In 2012 waren er op basis van de DRG-classificatie 6.069 verblijven geregistreerd voor misbruik en
verslaving aan alcohol en drugs. Deze aantallen liggen lager bij DRG-classificatie dan bij de gegevens
uit ICD9-CM aangezien de DRG-groepen enkel rekening houden met de mentale aspecten zoals
misbruik en verslaving en niet met de somatische gevolgen. Kijkt men naar de evolutie tussen 2004 en
2012 dan zijn er gelijkaardige trends waarneembaar zoals bij de ICD9-CM codes. Zo is er een daling van
het aantal verblijven tussen 2004 en 2012 waarbij men bij de leeftijdscategorieën opnieuw een daling
ziet bij de jongere leeftijdscategorieën en een stagnatie of stijging waarneembaar is voor de oudere
leeftijdscategorieën (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer details zijn terug te vinden in
bijlage.
Op basis van de DRG-classificatie zag men tussen 2004 en 2012 het relatieve aandeel van heropnames
sterk terugvallen: van 42,5% in 2004 naar 30,9% in 2012. De verklaring voor deze daling ligt in de sterke
reductie van het aantal heropnames na 3 tot 6 maanden en na 6 tot 12 maanden. Op vlak van de
bestemming na opname zijn er geen noemenswaardige verschuivingen waarneembaar tussen 2004 en
2012. Er is een beperkte verschuiving van het aantal dat na verblijf terugkeert naar huis (van 89,3% in
2012 naar 87,3% in 2012), door een lichte toename voor rust- en verzorgingstehuizen (RVT) en
bejaardentehuizen als bestemming (van 1,5% in 2004 naar 2,7% in 2012) (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016). Meer details rond de heropnames en de bestemming na opname zijn terug te
vinden op de figuren in bijlage.
Op vlak van verwijzers stelt men vast op basis van Figuur 245 dat het aandeel externen die de patiënt
doorverwijzen toegenomen is van 18,7% in 2004 naar 23,9% in 2012. Daartegenover staat de terugval
van de eigen huisarts als verwijzer. Dit percentage van het aantal verblijven dat werd doorverwezen
door de eigen huisarts valt terug tot 15,5% in 2012, ten opzichte van 22,3% in 2004. Het grootste
aandeel blijft het komen op eigen initiatief: dit gebeurde in 40,8% van de verblijven (Agentschap Zorg
& Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
312/410
Verdeling verwijzer (%)
50%
40%
39,7% 40,8%
30%
23,9%
22,3%
18,7%
20%
16,3% 17,5%
15,5%
10%
2,3%
2,0%
0%
Eigen initiatief
Externen
Arts-specialist
2004
Eigen huisarts
Huisarts van wacht
2012
Figuur 245. Percentages voor de voornaamste verwijzers binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie van de
Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België volgens de MDC20-groep, voor 2004 en 2012 (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016).
6.4.1.3 Voeding
Anno 2012 waren er op basis van de ICD9-CM codes 9.947 verblijven die verband hielden met
ondervoeding als hoofddiagnose. Deze aspecten van ondervoeding kunnen gezien worden als een
gevolg van bepaalde voedingsproblemen. De evolutie sinds 2004 kende eerst tussen 2004 en 2009 een
gestage stijging van het aantal verblijven zoals geïllustreerd op Figuur 246. Tussen 2009 en 2010 was
er echter een plotse toename (van 6.885 naar 9.661 verblijven), waarna van 2010 tot en met 2012 het
aantal verblijven min of meer constant bleef. Het is echter onduidelijk wat de verklaring zou kunnen
zijn voor de plotse toename tussen 2009 en 2010. De gemiddelde verblijfsduur rond ondervoeding
binnen klassieke hospitalisatie bedroeg 8,6 dagen. Deze verblijfsduur is constant ten opzichte van 2004
en kent geen verschillen tussen mannen en vrouwen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Aantal verblijven in algemene
ziekenhuizen
Figuur 247 geeft voor ondervoeding een overzicht van de evolutie tussen 2004 en 2012 wat het
relatieve aantal verblijven betreft per geslacht en leeftijdscategorie op basis van de ICD9-CM codes.
Meer dan twee op drie gevallen is een vrouw (68,6%). Opvallend is het hoge aandeel bij de 65-plussers
ten opzichte van andere leeftijdsgroepen. Vooral bij de 75-plussers stijgt het aandeel sterk. Meer dan
35% van het aantal verblijven sloeg op iemand die ouder is dan 75 jaar. In vergelijking met 2004 zijn er
geen noemenswaardige verschillen op te merken tussen geslachten of bepaalde leeftijdsgroepen
(Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Ondervoeding
5821
6067
6598
6936
7040
6885
9661
10429
9947
Obesitas
7666
6700
5814
5187
5048
5363
5990
7049
7109
Obesitas (DRG 403)
7944
7552
6648
5586
5242
5716
6050
7070
7156
Figuur 246. Evolutie aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie van de Vlaamse bevolking in
algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan ondervoeding en obesitas toe te schrijven zijn
volgens ICD9-CM en DRG 403 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
313/410
Verdeling aantal verblijven (%)
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Man Vrouw <25j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j >64j
Man Vrouw <25j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j
Obesitas
65j74j
>75j
Ondervoeding
2004 19,1% 80,9% 10,3% 25,5% 31,8% 20,4% 9,5%
2,4% 33,9% 66,1% 4,6%
6,7% 12,7% 17,5% 9,6% 16,8% 32,2%
2012 27,5% 72,5% 12,4% 20,3% 27,5% 23,4% 13,2% 3,1% 31,4% 68,6% 4,9%
7,4% 13,4% 15,0% 10,6% 13,5% 35,2%
Figuur 247. Vergelijking tussen 2004 en 2012 voor het aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie
van de Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan obesitas of
ondervoeding zijn toe te schrijven volgens ICD9-CM (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
6.4.1.4
Antropometrie
ICD9-CM codes
In 2012 waren er op basis van de ICD9-CM codes 7.109 verblijven die verband hielden met obesitas als
hoofddiagnose. De evolutie sinds 2004 kende een golvend karakter, zoals weergegeven op Figuur 246.
Tussen 2004 en 2008 was er een daling van 34,1% van het aantal verblijven, om dan opnieuw toe te
nemen tot en met 2012 tot op een niveau dat nog licht onder dat van in 2004 ligt (in 2004 waren er
7.666 verblijven). De gemiddelde verblijfsduur rond obesitas binnen klassieke hospitalisatie bedroeg
3,4 dagen. Deze verblijfsduur is constant ten opzichte van 2004 en kent geen verschillen tussen
mannen en vrouwen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Figuur 247 geeft voor obesitas een overzicht van de evolutie tussen 2004 en 2012 wat het relatieve
aantal verblijven betreft per geslacht en leeftijdscategorie op basis van de ICD9-CM codes. Het
overgrote deel is vrouw (72,5%), wat lager ligt dan in 2004 toen 80,9% vrouw was. Verder vertoont de
verdeling over de leeftijdsgroepen een gaussiaanse curve. In vergelijking met 2004 stelt men vast dat
anno 2012 er, naast een toename bij de min-25-jarigen, wel een verschuiving plaatsvond van de
jongere leeftijdsgroepen naar de meer oudere leeftijdsgroepen (Agentschap Zorg & Gezondheid,
2016). De toename bij de min-25-jarigen is zorgwekkend aangezien deze reeds vroeg in hun leven aan
de gezondheidsrisco’s worden blootgesteld.
DRG 403
Voor de chirurgische ingrepen voor obesitas (als hoofddiagnose) zijn er heel sterke gelijkenissen met
de selectie op basis van de ICD9-CM codes. Tussen 2004 en 2012 ziet men dat het verschil tussen beide
classificaties jaar na jaar verkleint op vlak van het aantal verblijven. Voor de verdeling volgens geslacht
en leeftijd zijn de percentages ook heel erg gelijklopend met deze uit de ICD9-CM codes (Agentschap
Zorg & Gezondheid, 2016).
6.4.1.5 Eetstoornissen
In 2012 waren er op basis van de ICD9-CM codes 355 verblijven met eetstoornissen als hoofddiagnose
en 3.325 verblijven met mogelijke eetstoornissen. Het aantal verblijven met eetstoornissen kende een
piek in 2006 met 607 verblijven, maar daalde nadien jaar na jaar terug tot de 355 verblijven in 2012,
zoals te zien op Figuur 248. Bij de mogelijke eetstoornissen ziet men een ander verhaal. Hier steeg het
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
314/410
aantal verblijven jaar na jaar en steeg het aantal verblijven van 1.779 in 2004 tot 3.325 in 2012. De
gemiddelde verblijfsduur voor eetstoornissen binnen klassieke hospitalisatie bedroeg in 2012 19,7
dagen. Er is echter een groot verschil tussen mannen en vrouwen. Bij mannen was de gemiddelde
verblijfsduur in 2012 8,6 dagen terwijl dit bij vrouwen opliep tot maar liefst 21,7 dagen. Ook in de
andere jaren voor 2012 ziet men dergelijke verschillen tussen mannen en vrouwen. Bij mogelijke
eetstoornissen bedraagt de gemiddelde verblijftijd 7,2 dagen. Hier is het verschil tussen mannen en
vrouwen beperkt. Bij mannen is de gemiddelde verblijftijd 6,6 dagen, bij vrouwen is dit 7,6 dagen in
2012 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Aantal verblijven in algemene
ziekenhuizen
Als men bij eetstoornissen kijkt naar de verdeling van het aantal verblijven volgens leeftijdscategorie,
dan stelt men echter een grote variabiliteit vast in de cijfers voor de jaren van 2004 tot en met 2012.
Dit komt door het relatief lage aandeel verblijven bij eetstoornissen. Om dit tegemoet te komen werd
de leeftijdsverdeling uitgemiddeld over de periode 2004-2012. Om consequent te zijn werd dit ook
gedaan voor het geslacht en voor mogelijke eetstoornissen, alhoewel er hier weinig variatie zit over
de verschillende jaren heen maar er zijn ook weinig veranderingen doorheen de jaren waardoor het
gemiddelde ook een goed beeld geeft voor 2012. De resultaten zijn samengevat op Figuur 249. Uit
deze figuur blijkt dat de overgrote meerderheid vrouw is (83,9%) en dat in meer dan de helft van de
gevallen de leeftijd 24 jaar of jonger is. Zo is 28,5% jonger dan 15 jaar en is 23,3% tussen de 15 en 24
jaar. Bij mogelijke eetstoornissen is de verhouding tussen mannen en vrouwen meer in evenwicht:
41,5% is man en 58,5% is vrouw. Opnieuw vormt de groep van 14 jaar of jonger de grootste groep met
38,0% van alle verblijven. Opvallend is echter dat vanaf de leeftijdsgroep 25 tot 34 jaar het aandeel
van het aantal verblijven met een mogelijke eetstoornis toeneemt met de leeftijd, tot een uitschieter
van 23,2% van alle verblijven bij 75-plussers (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Eetstoornissen
392
424
607
576
538
464
473
336
355
Mogelijke eetstoornissen
1779
1802
1866
2085
2303
2504
2942
3149
3325
Figuur 248. Evolutie aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie van de Vlaamse bevolking in
algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan (mogelijke) eetstoornissen toe te schrijven zijn
volgens ICD9-CM (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
315/410
Verdeling aantal verblijven (%)
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Man
Vrouw
<15j
15-24j
25-34j
Geslacht
35-44j
45-54j
55-64j
65j-74j
>75j
Leeftijdscategorie
Eetstoornis
16,1%
83,9%
28,5%
23,3%
9,5%
8,4%
8,7%
10,8%
2,9%
8,0%
Mogelijke eetstoornis
41,5%
58,5%
38,0%
4,2%
3,3%
4,1%
7,0%
8,7%
11,5%
23,2%
Figuur 249. Gemiddelde over de periode 2004-2012 voor het aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke
hospitalisatie van de Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan
(mogelijke) eetstoornissen zijn toe te schrijven volgens ICD9-CM (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
6.4.2 Centra Geestelijke Gezondheidszorg
6.4.2.1 Inleiding
Alle 20 CGG’s in Vlaanderen houden sinds 2007 een elektronisch patiëntendossier (EPD) bij. De
elektronische patiëntendossiers vervangen het arcaderegistratiesysteem dat voor 2007 in gebruik was.
Uit deze elektronisch patiëntendossiers worden het aantal actieve59 zorgperiodes geselecteerd voor
analyse in dit hoofdstuk. Binnen dit hoofdstuk komen middelengebruik en eetstoornissen aan bod.
Voor middelengebruik kan men algemeen stellen dat er drie manieren zijn om verslavingsproblemen
te bekijken, op basis van de registratiegegevens. De eerste manier is de aanmeldingsreden. Dit geeft
aan wat de cliënt of verwijzer opgaf als reden voor consultatie van het CGG. Een tweede manier is op
basis van de diagnose en geeft de hoofddiagnose weer die de hulpverlener stelde. Een laatste manier
is op basis van een speciaal ‘verslavingsluik’. Dit zijn extra en meer gedetailleerde gegevens die
geregistreerd worden sinds 2011 indien de hulpverlener de optie ‘verslaving’ aanvinkt. Dit is in principe
breder dan bijvoorbeeld de diagnosestelling aangezien verslaving niet noodzakelijk het belangrijkste
probleem is.
Voor elk van deze drie manieren zijn er echter kanttekeningen te plaatsen met betrekking tot
verslavingsproblemen. Bij aanmelding worden verslavingsproblemen niet steeds als dusdanig
aangegeven, maar komen mogelijks pas naar boven na enkele contacten. Bij de diagnosestelling zijn
er steeds diagnoses die niet ingevuld zijn en/of waar onvoldoende gegevens voor handen zijn om tot
een volledige diagnose te kunnen komen. Binnen het luik ‘verslavingsluik’ zijn niet alle CGG’s verplicht
om dit te registeren. Enkel de CGG’s met een zorgsoort verslaving hebben de verplichting deze
registratie in te vullen. De andere CGG’s hoeven dit enkel optioneel te doen.
Om de linken tussen de drie mogelijkheden te illustreren is Figuur 250 toegevoegd. Deze figuur vertrekt
vanuit het aantal actieve zorgperiodes, gebaseerd op de diagnosestelling. Uit deze figuur blijkt ter
illustratie dat er 3.594 actieve zorgperiodes in 2014 waren waarvoor de diagnose een
alcoholgerelateerde stoornis was. Van deze 3.594 actieve zorgperiodes waren er 2.475 zorgperiodes
waar alcohol ook als aanmeldingsreden werd opgegeven, en 2.397 zorgperiodes waarvoor alcohol
werd aangevinkt als primair middel in het verslavingsluik. In het geval van 2.018 actieve zorgperiodes
werd alcohol zowel opgegeven bij de diagnosestelling, als bij de aanmeldingsreden, als binnen het
59
Actieve zorgperiode: er vond minstens 1 doorgegane activiteit plaats binnen het beschouwde jaar.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
316/410
verslavingsluik (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Voor de andere middelen geldt een analoge
redenering. Bijkomende verduidelijkende figuren zijn terug te vinden in bijlage.
Aantal actieve zorgperiodes
op basis van diagnoses
4000
3000
3594
2475 2397
2172
2018
2000
1424
1626
1274
1000
198
91
85
71
0
Alcohol
Totaal ZP's op basis van diagnose
Illegale drugs
Waarvan ook aanmelding
Waarvan ook verslavingsluik
Medicatie
Waarvan ook én aanmelding én verslavingsluik
Figuur 250. Het totaal aantal actieve zorgperiodes in 2014 binnen de Centra Geestelijke Gezondheidszorg, opgesplitst
volgens middel en volgens intersectie met aanmeldingsreden en verslavingsluik (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
6.4.2.2
Middelengebruik
6.4.2.2.1 Aantal zorgperiodes met middelengerelateerde stoornissen
Aangezien het verslavingsluik pas sinds 2011 is ingevoerd, wordt voor de langere evolutie beroep
gedaan op de diagnosestelling. Voor de diagnosestelling is het mogelijk de evolutie sinds 2007 in kaart
te brengen. Voor 2007 is dit niet mogelijk aangezien toen de overgang werd gemaakt van het
Arcaderegistratiesysteem naar het Elektronisch Patiëntendossier en de cijfers niet vergelijkbaar zijn
tussen beide registratiesystemen.
Aantal actieve zorgperiodes
op basis van diagnoses
Figuur 251 en Figuur 252 tonen de evolutie van de actieve zorgperiodes voor de verschillende soorten
middelengebruik. Alcohol gebonden stoornissen vertegenwoordigen de grootste groep op vlak van
aantal zorgperiodes met 3.594 actieve zorgperiodes in 2014, een aandeel dat steeg tussen 2007 en
2014 met 27%. Relatief bekeken steeg het aantal stoornissen gebonden aan verschillende middelen
het sterkst met een stijging van 68%. Dit wordt gevolgd door cannabis en psychoactieve medicatie
(sedativum, hypnoticum of anxiolyticum) die beiden met 55% stegen ten opzichte van 2007. Gokken
kende een daling op vlak van aantal zorgperiodes, vooral vanaf 2011-2012. Illegale drugs anders dan
cannabis bleef nagenoeg constant over de periode 2007-2012 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Aan alcohol gebonden stoornis
2822
3032
3224
3355
3396
3523
3611
3594
Aan cannabis gebonden stoornissen
845
887
945
1076
991
987
1158
1310
Aan andere illegale middelen
gebonden stoornissen
809
863
800
864
818
817
819
862
Figuur 251. Evolutie van het aantal actieve zorgperiodes op basis van diagnosestelling vanaf 2007 tot en met 2014 voor
alcohol, cannabis en andere illegale middelen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
317/410
Aantal actieve zorgperiodes
op basis van diagnoses
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Aan psychoactieve medicatie
gebonden stoornissen
128
126
146
151
152
163
188
198
Aan gokken gebonden stoornissen
204
189
219
204
178
165
174
175
Aan verschillende middelen gebonden
stoornissen
225
308
336
424
411
411
397
379
Aan andere middelen gebonden
stoornissen
58
59
73
76
51
77
78
72
Figuur 252. Evolutie van het aantal actieve zorgperiodes op basis van diagnosestelling vanaf 2007 tot en met 2014 voor
psychoactieve medicatie, gokken, meerdere middelen en andere middelen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Het luik ‘Verslavingszorg’ bevat meer gedetailleerde registratiegegevens sinds 2011 rond de
problematiek van verslavingszorg en laat toe om verder in detail te duiken rond de verschillende
middelen. Bovendien zijn hier ook cijfers voor 2015 beschikbaar. Voor alcohol, cannabis, illegale drugs
en psychoactieve medicatie liggen de cijfers in dezelfde grootteorde als op basis van diagnose. In het
totaal waren er binnen het luik verslavingszorg 5.604 actieve zorgperiodes, Zo is alcohol ook het meest
voorkomende middel met 2.904 actieve zorgperiodes in 2015. Nieuwe gegevens zijn via het luik
verslavingszorg te vinden voor ‘internet’. Hier bleken in 2015 82 actieve zorgperiodes voor te zijn, een
stijging van 128% ten opzichte van 2011. Opvallend is dat het aantal actieve zorgperiodes voor
cannabis status quo bleven tussen 2011 en 2014, terwijl op basis van de diagnosestelling op Figuur 251
er een stijging van 32% te zien is in dezelfde periode (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer
details hierrond zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
6.4.2.2.2 Socio-demografische kenmerken rond middelengebruik
Om socio-demografische kenmerking per middel in kaart te brengen wordt beroep gedaan op het luik
verslavingszorg. Deze bevatten immers meer gedetailleerde informatie en bevatten reeds cijfers voor
2015.
Figuur 253 vergelijkt het middelengebruik in 2015 per gender en per middel. In het algemeen is het
overgrote deel mannen (70,8%). Het aantal zorgperiodes gerelateerd aan psychoactieve medicatie is
het enige middel waar het aantal zorgperiodes hoger ligt bij vrouwen dan bij mannen. Voor gok- en
internetverslaving bereiken de CGG’s bijna uitsluitend mannen. In vergelijking met 2011 nam het
aandeel vrouwen toe bij alcohol (van 31,6% tot 33,8%) en bij cannabis (16,2% naar 20,3%) (Agentschap
Zorg & Gezondheid, 2016).
De verdeling van het aantal zorgperiodes per middel over de leeftijdscategorieën is terug te vinden op
Figuur 254. Vergelijkt men de middelen onderling, dan hebben alcohol en psychoactieve medicatie een
gelijkaardige verdeling over de leeftijdscategorieën, met de 45- tot 54-jarigen als grootste
leeftijdscategorie. Voor illegale drugs, en zeker in het bijzonder van cannabis, ligt het merendeel van
het aantal actieve zorgperiodes op jongere leeftijd in vergelijking met onder andere alcohol. Bij
cannabis is de grootste leeftijdscategorie de 15-24-jarigen. Bij internet is dit nog meer uitgesproken.
Daar vertegenwoordigen de 15-24-jarigen 75% van het totale aantal actieve zorgperiodes (Agentschap
Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
318/410
Verdeling aantal actieve
zorgperiodes (%)
De verdeling volgens werksituatie is geïllustreerd op Figuur 255. Voor alcohol blijft de verdeling
nagenoeg constant tussen 2011 en 2015. Reguliere tewerkstelling blijft hier de grootste groep met
63% in 2015, gevolgd door de werksituatie economisch niet actief (26% in 2015). Binnen drugs en
geneesmiddelen stelt men een reductie van het aandeel leerlingen en studenten vast, tegenover een
stijging voor de economisch niet-actieven. In 2011 was één op vijf economisch niet-actieven 20,4%,
waar dit in 2015 één op vier is. De grootste verschuivingen zijn echter vast te stelen binnen internet
en gokken. Daar stelt men een sterke verschuiving vast van de reguliere tewerkstelling naar de
leerlingen en studenten. Het aandeel leerlingen en studenten verdubbelde op vier jaar tijd en steeg
van 16,4% in 2011 naar 33,6% in 2015 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Totaal
verslavingszorg
Alcohol
Cannabis
Andere illegale Psychoactieve
drugs
medicatie
Vrouwen
29,2%
33,8%
20,3%
26,6%
Mannen
70,8%
66,2%
79,7%
73,4%
Gokken
Internet
51,1%
10,8%
0,0%
48,9%
89,2%
100,0%
Verdeling ZP's volgen middel (%)
Figuur 253. Verdeling aantal actieve zorgperiodes in 2015 volgens middel en geslacht binnen de Centra Geestelijke
Gezondheidszorg volgens het luik ‘Verslavingszorg’ (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Alcohol
Cannabis
Andere illegale
drugs
Psychoactieve
medicatie
Gokken
Internet
0,0%
0,5%
0,1%
0,0%
0,0%
9,8%
15-24j
3,7%
53,0%
12,9%
2,7%
13,3%
75,6%
25-34j
14,1%
29,0%
45,8%
15,4%
31,6%
7,3%
35-44j
24,7%
13,1%
29,7%
24,5%
31,6%
3,7%
45-54j
29,4%
3,6%
9,3%
28,2%
13,9%
2,4%
55-64j
21,8%
0,4%
1,9%
19,1%
5,7%
0,0%
65+j
6,2%
0,3%
0,3%
10,1%
3,8%
1,2%
<15j
Figuur 254. Verdeling aantal actieve zorgperiodes volgens middel en leeftijdscategorie in 2015 binnen de Centra Geestelijke
Gezondheidszorg volgens het luik ‘Verslavingszorg’ (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
319/410
Verdeling werksituatie
(% aantal ZP'sn)
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
2011
2015
2011
Alcohol
2015
Drugs & geneesmiddelen
2011
2015
Internet / gamen / gokken /…
Reguliere tewerkstelling
63,0%
62,9%
42,5%
41,2%
64,6%
46,6%
Leerling / student
1,9%
1,9%
25,5%
21,5%
16,4%
33,6%
Economisch niet actief
25,6%
26,4%
20,4%
25,6%
12,3%
14,9%
Werkloos
6,3%
8,2%
8,2%
4,1%
4,6%
Ander
2,9%
2,5%
3,3%
3,6%
2,6%
0,4%
Figuur 255. Verdeling van het aantal actieve zorgperiodes volgens middel en werksituatie in 2011 en 2015 binnen de Centra
Geestelijke Gezondheidszorg volgens het luik ‘Verslavingszorg’ (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
6.4.2.2.3 Doorverwijzers
Analyseert men de verschillende doorverwijzers in 2015 per middel op Figuur 256, dan stelt men vast
dat er een sterk verschil is naargelang het middel. Vanuit de drugs en geneesmiddelen vormt justitie
met 32,2% de grootste doorverwijzer, terwijl bij alcohol en internet / gamen / gokken het eigen
initiatief de belangrijkste verwijzer is met respectievelijk 23,2% en 27,9%. Bij internet, gamen en
gokken vormt een initiatief vanuit de omgeving de doorverwijzer in meer dan één op vijf (20,6%) van
de gevallen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Verdeling doorverwijzers
(% aantal ZP'sn)
In vergelijking met 2011 ging bij drugs en geneesmiddelen het eigen initiatief er relatief bekeken op
vooruit. Voor alcohol bleef het aandeel constant, terwijl voor internet en gokken er een beperkte
daling van het eigen initiatief als doorverwijzer vast te stellen is (al blijft het eigen initiatief de grootste
doorverwijzer binnen deze categorie in 2015). Dit wordt gevolgd door initiatief uit de omgeving dat
wel steeg voor internet en gokken. In 2011 bedroeg dit 18,5%, in 2015 was dit 20,6%. Het aandeel dat
doorverwezen wordt door justitie blijkt voor alle drie de middelen te dalen. Meer details rond de
evolutie zijn terug te vinden op de figuren in bijlage (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Andere
Geneesheer
centra voor
(privéverslavingspraktijk)
zorg
Eigen
initiatief
Justitie
Alcohol
23,2%
13,4%
17,4%
Drugs & geneesmiddelen
15,9%
32,2%
10,6%
Internet / gamen / gokken / …
27,9%
6,9%
10,7%
Andere
gezondheidszorg
Initiatief
vanuit
omgeving
Welzijn en
sociale
dienstverlening
Andere
14,8%
15,0%
7,1%
6,5%
2,6%
10,2%
7,4%
7,9%
9,9%
5,9%
7,3%
6,9%
20,6%
10,3%
9,5%
Figuur 256. Verdeling van het aantal actieve zorgperiodes in 2015 over de verschillende verwijzers voor de verschillende
categorieën van middelen binnen de Centra Geestelijke Gezondheidszorg volgens het luik ‘Verslavingszorg’ (Agentschap
Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
320/410
6.4.2.3
Eetstoornissen
6.4.2.3.1 Aantal zorgperiodes met eetstoornissen
Voor de diagnosestelling is het mogelijk de evolutie voor eetstoornissen sinds 2007 in kaart te brengen.
Voor 2007 is dit niet mogelijk aangezien toen de overgang werd gemaakt van het
Arcaderegistratiesysteem naar het Elektronisch Patiëntendossier en de cijfers niet vergelijkbaar zijn
tussen beide registratiesystemen.
Totaal aantal actieve
zorgperiodes
In 2015 waren er 392 actieve zorgperiodes waarvoor een eetstoornis als diagnose werd vastgesteld,
waarvan 132 voor anorexia nervosa en 86 voor boulimia nervosa. Figuur 257 toont de evolutie van de
actieve zorgperiodes voor de verschillende soorten eetstoornissen tussen 2007 en 2015. Anorexia
nervosa kende een piek in 2008 met 153 zorgperiodes maar schommelde nadien lichtjes in de buurt
van de 120 zorgperiodes. Met 132 zorgperiodes in 2015 is er dus wel een lichte stijging ten opzichte
van de periode 2010-2014 maar is het op hetzelfde niveau als het aantal zorgperiodes in 2007. Voor
boulimia nervosa is er de laatste drie jaren een lichte daling waar te nemen. Daar tegenover staat een
stijging in de laatste drie jaren van een derde type eetstoornissen, de zogenaamde eetstoornissen Niet
Anderszins Omschreven (NAO). Dit is het grootste type eetstoornissen met 174 actieve zorgperiodes
in 2015 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Anorexia nervosa
130
153
138
123
126
122
118
127
132
Boulimia nervosa
92
106
102
105
97
105
92
94
86
Eetstoornis NAO
142
131
150
148
141
142
168
180
174
Figuur 257. Evolutie van het aantal actieve zorgperiodes op basis van diagnosestelling vanaf 2007 tot en met 2015 voor
eetstoornissen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
6.4.2.3.1 Socio-demografische kenmerken rond eetstoornissen
Het overgrote deel van de eetstoornissen komt voor bij vrouwen (92,9% in 2015). De verdeling volgens
geslacht is constant sinds 2007 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
De verdeling van het aantal actieve zorgperiodes voor eetstoornissen over de leeftijdscategorieën is
terug te vinden in Figuur 258. Uit de gegevens blijkt dat eetstoornissen voornamelijk op jonge leeftijd
voorkomen: in 2015 was 43,6% 24 jaar of jonger. Toch is ook één op vier van de actieve zorgperiodes
afkomstig van iemand tussen 25 en 34 jaar. Bekijkt men de evolutie van de leeftijdsverdeling, dan kan
men stellen dat het relatieve aandeel vermindert bij de jongste leeftijdsgroepen richting oudere
leeftijdsgroepen. Zo daalde het aantal actieve zorgperiodes bij kinderen tussen 0 en 14 jaar van 10,7%
in 2007 naar 5,9% in 2015. Daar tegenover staat een stabilisatie tot lichte toename bij de 55-plussers
tussen 2007 en 2015. Voor de leeftijden tussen 18 en 44 jaar is de evolutie minder duidelijk. Sommige
groepen dalen, terwijl andere leeftijdsgroepen stijgen zoals de 25- tot 34-jarigen (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
321/410
Verdeling ZP's volgen middel (%)
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
0-14 jaar
15-17 jaar
18-24 jaar
25-34 jaar
35-44 jaar
45-54 jaar
55+ jaar
2007
10,7%
14,6%
27,7%
21,4%
16,2%
6,0%
3,0%
2011
8,2%
9,3%
24,2%
26,9%
15,7%
10,4%
4,7%
2015
5,9%
11,7%
26,0%
26,3%
15,3%
10,2%
4,6%
Figuur 258. Evolutie van de verdeling aantal actieve zorgperiodes voor eetstoornissen volgens leeftijdscategorie in 2007,
2011 en 2015 binnen de Centra Geestelijke Gezondheidszorg volgens het luik ‘Verslavingszorg’ (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
322/410
6.5
DERDELIJNSZORG: PSYCHIATRISCHE VERBLIJVEN
6.5.1 Inleiding
De Federale Overheidsdienst Volksgezondheid verzamelt minimale gegevens van patiënten in
psychiatrische ziekenhuizen, psychiatrische verzorgingstehuizen, instellingen voor beschut wonen en
psychiatrische afdelingen van algemene ziekenhuizen. Deze minimale gegevens worden gedefinieerd
als de zogenaamde Minimale Psychiatrische Gegevens (MPG). De gehanteerde populatie binnen dit
rapport omvat de patiënten in Vlaamse instellingen en de Vlamingen in niet-Vlaamse instellingen.
Binnen deze cijfers kan er enkel onderscheid worden gemaakt tussen alcohol en drugs.
6.5.2 Middelengebruik
Figuur 259 schetst de evolutie van het aantal verblijven in psychiatrische verblijven voor alcohol en
drugs tussen 2003 en 2013. Voor beide categorieën is een sterke stijging vast te stellen. Alcohol en
drugs stegen beiden met 24% als men 2013 vergelijkt met 2003. In 2013 waren er 17.388 verblijven
voor alcohol- en 6.962 voor druggerelateerde stoornissen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Kijkt men binnen deze verblijven naar het geslacht, dan blijkt het merendeel afkomstig te zijn van
mannen: bij alcohol was in 2013 67,2% mannen, bij drugs 67,0%. In vergelijking met 2003 nam het
aandeel vrouwen met alcoholgerelateerde stoornissen licht toe (van 29,7% naar 32,8%), terwijl bij de
druggerelateerde stoornissen het aandeel mannen steeg (van 63,3% tot 67,0%) (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.
De verdeling volgens leeftijd van de verblijven in psychiatrische verblijven voor alcohol- en
druggerelateerde problemen is te zien op Figuur 260. Bij druggerelateerde stoornissen halveerde het
aandeel van de jongste leeftijdsgroep (tot 24 jaar) bijna tussen 2003 en 2013 (32% in 2003, 17% in
2013). Dit heeft tot gevolg dat het aandeel bij de oudere leeftijdsgroepen toenam tussen 2003 en 2013.
Bij de alcoholgerelateerde stoornissen ziet men een verschuiving van de jongere leeftijdscategorieën
richting de oudere leeftijdscategorieën (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Aantal verblijven in
psychiatrische verblijven
Uit een analyse volgens het opleidingsniveau blijkt het opleidingsniveau secundair onderwijs zowel bij
alcoholgerelateerde als druggerelateerde stoornissen de grootste groep te vormen. Bij alcohol heeft
68,4% dit opleidingsniveau in 2013, bij drugs bedraagt dit aandeel 79,1%. Relatief bekeken kent het
opleidingsniveau lager onderwijs de sterkste daling: dit aandeel halveerde zowel voor alcohol als voor
drugs tussen 2003 en 2013. Daar tegenover staat een beperkte toename voor de overige
opleidingsniveaus zoals secundair onderwijs en hoger onderwijs (Agentschap Zorg & Gezondheid,
2016). Meer details zijn terug te vinden op de figuren in bijlage.
25000
20000
15000
10000
5000
0
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Totaal
19572
21627
22938
23446
24014
22422
23455
24082
24198
24381
24350
Alcohol
13975
15573
16472
16819
17167
15936
16848
17269
17382
17521
17388
Drugs
5597
6054
6466
6627
6847
6486
6607
6813
6816
6860
6962
Figuur 259. Evolutie van het aantal verblijven in psychiatrische verblijven op basis van MPG-registraties tussen 2003 en
2013, opgesplitst volgens alcohol- en druggerelateerde stoornissen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
323/410
Aantal verblijven in
psychiatrische verblijven
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
<25j
25-34j
35-44j
45-54j
55-64j
>65j
<25j
25-34j
35-44j
Alcohol
45-54j
55-64j
>65j
Drugs
2003
2,2%
10,0%
29,3%
36,3%
16,6%
5,6%
31,6%
30,8%
20,8%
9,7%
4,2%
2,9%
2013
1,7%
10,8%
21,6%
34,2%
23,7%
8,0%
17,4%
35,7%
24,9%
13,2%
5,6%
3,2%
Figuur 260. Vergelijking tussen 2003 en 2013 van het aantal verblijven met alcohol- en druggerelateerde stoornissen in
psychiatrische verblijven op basis van MPG-registraties, opgesplitst volgens leeftijdscategorie (Agentschap Zorg &
Gezondheid, 2016).
Aantal verblijven in
psychiatrische verblijven
Kijkt men naar de verwijzers per middel op Figuur 261 dan blijft eigen initiatief voor zowel alcohol- als
druggerelateerde stoornissen de belangrijkste verwijzer met meer dan de helft van alle verblijven. Op
de tweede plaats komt initiatief vanuit de omgeving (ongeveer in één op de tien gevallen). Over het
algemeen stelt men slechts kleine verschuivingen vast gedurende de 10 jaar van 2003 tot en met 2013.
Voor zowel alcohol- als druggerelateerde stoornissen is er een beperkte toename voor wat betreft het
eigen initiatief (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer details over de evolutie zijn terug te
vinden op de figuren in bijlage.
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Eigen initiatief
Initiatief
omgeving
Eigen
instelling of
eigen
algemeen
ziekenhuis
Alcohol
50,4%
10,9%
10,5%
5,1%
6,7%
4,3%
4,4%
7,7%
Drugs
52,4%
9,9%
9,0%
4,5%
6,5%
4,0%
3,7%
10,0%
Ander
psychiatrisch
verblijf
Privéraadpleging
Poliklinische
raadpleging
Ziekenwagen
Andere
Figuur 261. Verdeling volgens voornaamste verwijzers in 2013 van het aantal verblijven met alcohol- en druggerelateerde
stoornissen in psychiatrische verblijven op basis van MPG-registraties (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
6.5.3 Eetstoornissen
Figuur 262 schetst de evolutie van het aantal verblijven in psychiatrische verblijven voor
eetstoornissen tussen 2003 en 2013. Anno 2013 waren er in totaal 805 verblijven voor eetstoornissen,
waarvan 523 verblijven voor anorexia nervosa en 108 verblijven voor boulimia nervosa. Voor anorexia
nervosa steeg het aantal verblijven met 52% tussen 2003 en 2013, het aandeel van boulimia nervosa
daalde met 10% binnen dezelfde periode (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Bekijkt men binnen deze verblijven het geslacht, dan blijkt het overgrote deel afkomstig te zijn van
vrouwen (94,3% in 2013). In vergelijking met 2003 bleef het aandeel vrouwen constant. De verdeling
volgens leeftijd van de verblijven in psychiatrische verblijven voor eetstoornissen is weergegeven op
Figuur 263. De helft van alle verblijven is afkomstig uit de leeftijdsgroep van 15 tot 24 jaar (50,3% in
2013), gevolgd door de leeftijdsgroep van 25- tot 34-jarigen met 21,9%. In vergelijking met 2003 is er
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
324/410
Aantal verblijven in
psychiatrische verblijven
een lichte reductie binnen de groep van 15 tot 24 jaar, maar de verschillen tussen 2003 en 2013 blijven
beperkt (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Uit een analyse volgens het opleidingsniveau blijkt het opleidingsniveau secundair onderwijs de
grootste groep te vormen met 65,7%. Tussen 2003 en 2013 ziet men vooral een toename voor de
hogere opleidingsniveaus: het aandeel voor hoger niet-universitair steeg van 14,3% tot 21,5% en voor
universitair onderwijs was er een stijging van 3,1% naar 6,3% (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Anorexia nervosa
344
445
429
513
467
470
519
436
465
513
523
Niet gespecifieerde eetstoornis
118
176
162
166
165
168
148
187
177
197
174
Boulimie
120
132
118
146
137
113
111
106
102
93
108
Totaal
582
753
709
825
769
751
778
729
744
803
805
Figuur 262. Evolutie van het aantal verblijven in psychiatrische verblijven op basis van MPG-registraties tussen 2003 en
2013, opgesplitst volgens verschillende eetstoornissen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Aantal verblijven in
psychiatrische verblijven
100%
80%
60%
40%
20%
0%
Man
Vrouw
<15j
15-24j
25-34j
Geslacht
35-44j
45-54j
55-64j
>64j
Leeftijdscategorie
2003
6,5%
93,5%
5,2%
55,5%
20,1%
12,5%
4,5%
2,1%
0,2%
2013
5,7%
94,3%
6,7%
50,3%
21,9%
10,6%
5,7%
3,7%
1,1%
Figuur 263. Vergelijking tussen 2003 en 2013 van het aantal verblijven met eetstoornissen in psychiatrische verblijven op
basis van MPG-registraties, opgesplitst volgens leeftijdscategorie en geslacht (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
Aantal verblijven in
psychiatrische verblijven
Kijkt men naar de verwijzers bij eetstoornissen op Figuur 264 dan blijft eigen initiatief de belangrijkste
verwijzer met de helft van alle verblijven (49,1%). Op de tweede plaats komt initiatief vanuit de
omgeving (16,9%) en waar de verwijzer onbekend was (12,5%) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
60%
45%
30%
15%
0%
2013
Eigen
initiatief
Initiatief
omgeving
Verwijzer
onbekend
49,1%
16,9%
12,5%
Andere
professionel
Psychiatrisch
Poliklinische
Privée personen
ziekenhuis
raadpleging raadpleging
met
of PAAZ
therapeutisc
h doel
8,0%
5,1%
2,0%
1,7%
Andere
4,7%
Figuur 264. Verdeling volgens voornaamste verwijzers in 2013 van het aantal verblijven met eetstoornissen in
psychiatrische verblijven op basis van MPG-registraties (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
325/410
6.6
TWEEDE- EN DERDELIJNSZORG: GESPECIALISEERDE BEHANDELINGSCENTRA
VOOR DRUGVERSLAAFDEN
6.6.1 Inleiding
Van alle therapeutische mogelijkheden die aan drugsverslaafden aangeboden worden, vervullen de
gespecialiseerde centra die met het RIZIV een overeenkomst gesloten hebben, een zeer belangrijke
rol. Behandelingscentra bieden behandelingen aan personen met een middelengebonden
problematiek (illegale drugs of alcohol). Deze centra beschikken over behandelingsprogramma’s die
verdeeld zijn over vier categorieën: dagcentrum, Medisch Sociaal Opvangcentrum (MSOC),
crisiscentrum en therapeutische gemeenschap (TG). Momenteel worden er 27 instellingen door het
RIZIV gefinancierd, waarvan 11 in Vlaanderen (Antoine, et al., 2015). Deze 27 instellingen groeperen
42 verschillende ambulante (MSOC’s, en dagcentra) of residentiële behandelingsprogramma’s
(crisiscentra en therapeutische gemeenschappen). Er zijn 5 MSOC’s, 6 dagcentra, 5 crisiscentra en 8
therapeutische gemeenschappen in Vlaanderen.
De registratiegegevens van aanvragen voor de behandeling van een middelen gebonden problematiek
in gespecialiseerde behandelingscentra worden sinds 1 januari 2011 geregistreerd op basis van de
zogenaamde indicator ‘behandelingsaanvragen’ of ‘Treatment Demand Indicator (TDI)’ (Antoine, et
al., 2015). Deze TDI heeft als belangrijkste doel het verkrijgen van een beter inzicht in de kenmerken,
risicogedrag en het gebruikspatroon van drugsgebruikers in behandeling. Voor 2011 gebeurde de
registratie van de gegevens over behandelingsaanvragen voor een middelen gebonden problematiek
in België op verschillende manieren naargelang de gewesten, groepen van centra of bevoegde
autoriteiten.
De Belgische TDI betreft de registratie van gegevens voor elke nieuwe behandelingsepisode60 van
cliënten die in een behandelingscentrum terechtkomen vanwege een middelengebruik. TDI registreert
dus de behandelingsepisodes die tijdens het lopende registratiejaar zijn gestart. De lopende
behandelingen die niet tijdens die periode werden gestart, maar vroeger, worden niet meegeteld bij
deze registratie. Het kan gebeuren dat verschillende nieuwe behandelingen bij eenzelfde persoon
behoren. In de cijfers in dit rapport wordt hier echter rekening mee gehouden en een correctie
toegepast waardoor het aantal behandelingsepisodes overeenkomt met het aantal patiënten.
Bovendien betreft de registratie in de RIZIV-centra in principe enkel de cliënten voor wie een
betalingsaanvraag bij het RIZIV wordt opgestart.
6.6.2 Analyse TDI-registratiegegevens
In totaal waren er in 2015 in het Vlaams Gewest 5.290 patiënten met een aanvraag voor de
behandeling van een middelengebonden problematiek in gespecialiseerde behandelingscentra. Dit
komt overeen met een stijging van 17,1% ten opzichte van 2011, toen dit aantal nog 4.518 bedroeg
zoals te zien op Figuur 265 (Antoine, 2016). De dagcentra vertegenwoordigen de grootste groep met
53,4% van alle nieuwe behandelingsepisodes in 2014, gevolgd door MSOC met 26,3%. De crisiscentra
en TG staan in 2014 in voor 15,5% en 4,8% van alle nieuwe behandelingsepisodes (Van Deun, 2016).
Bekijkt men de verdeling van het aantal patiënten volgens middel op Figuur 266, dan vormt cannabis
de grootste groep in Vlaanderen met 34% van alle patiënten, gevolgd door opiaten en cocaïne met elk
21%. Alcohol vertegenwoordigt slechts 5,2% van alle patiënten. In vergelijking met 2011 ziet men
vooral een grote verschuiving tussen opiaten en cocaïne. Anno 2015 zijn er in verhouding heel wat
60
Een behandelingsepisode wordt gedefinieerd als de periode tussen het begin van de behandeling en de beëindiging van de activiteiten voor het voorgeschreven
behandelingsplan. De start van de behandeling wordt beschouwd als het eerste geformaliseerde face-to-face-contact tussen de persoon en de hulpverlener. Het
einde van een behandelingsepisode in een residentiële hulpverlening is de datum van ontslag of vertrek van de cliënt.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
326/410
Aantal patiënten
minder patiënten voor opiaten dan in 2011, terwijl het aandeel voor cocaïne sterk toenam (14,8% naar
20,7%) (Antoine, 2016).
5 000
4518
4594
2011
2012
4964
4811
5290
2013
2014
2015
4 000
3 000
2 000
1 000
0
Verdeling patiënten (%)
Figuur 265. Evolutie aantal patiënten in het Vlaams Gewest geregistreerd door de RIZIV-geconventioneerde centra
(Antoine, 2016).
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Opiaten
Cocaïne
Stimulantia
(andere dan
cocaïne)
Hypnotica en
sedativa
Overige illegale
drugs
Cannabis
Alcohol
2011
32,3%
14,8%
13,9%
2,5%
0,6%
32,6%
3,2%
2015
20,8%
20,7%
14,6%
3,6%
1,2%
34,0%
5,2%
Figuur 266. Evolutie aantal patiënten in het Vlaams Gewest geregistreerd door de RIZIV-geconventioneerde centra,
opgesplitst volgens middel (Antoine, 2016).
Figuur 267 schetst de gemiddelde leeftijd samen met het aandeel vrouwen voor de verschillende
middelen in 2015. Voor beide geslachten samen schommelt de gemiddelde leeftijd bij de meeste
middelen tussen de 31 en 36 jaar. Voor alcohol ligt de gemiddelde leeftijd met 40,9 jaar het hoogst,
terwijl voor cannabis de gemiddelde leeftijd zich met 25,6 jaar een stuk lager bevindt in vergelijking
met de andere middelen. In vergelijking met 2011 nam voor alle middelen de gemiddelde leeftijd toe.
Tussen 2011 en 2015 steeg de gemiddelde leeftijd bij de verschillende middelen 1 à 3 jaar, afhankelijk
van het middel. Tussen de verschillende type programma’s is de gemiddelde leeftijd het hoogst bij
MSOC (Antoine, et al., 2015).
Bij stimulantia en hypnotica en sedativa ligt het aandeel vrouwen een stuk hoger in vergelijking met
de andere middelen. Bij deze twee groepen bedraagt het aandeel vrouwen respectievelijk 28,1% en
30,5% in 2015. Bij cannabis is met 14,6% het aandeel vrouwen het laagst van alle middelen vermeld
op . In vergelijking met 2011 nam voor alle middelen het aandeel vrouwen licht toe, behalve voor
cocaïne waar het aandeel vrouwen afnam tussen 2011 en 2015 (van 18,3% tot 16,9%). (Antoine, 2016).
In 2015 had 31% à 56% van de patiënten geen diploma of een diploma lager onderwijs, afhankelijk van
het middel. Bij cocaïne en alcohol ligt dit aandeel beduidend lager met respectievelijk 36,2% en 30,5%
zonder diploma of een diploma lager onderwijs. Bij cannabis ligt het aandeel met een laag
opleidingsniveau het hoogst met 55,6% zonder diploma of met een diploma lager onderwijs (Antoine,
2016). Tussen de verschillende types programma’s is het aandeel zonder diploma of enkel met lager
onderwijsdiploma het laagst bij MSOC (Antoine, et al., 2015).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
327/410
Verdeling patiënten (%)
Aandeel vrouwen
Gemiddelde leeftijd
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Opiaten
Cocaïne
Stimulantia
(andere dan
cocaïne)
Hypnotica
en sedativa
Cannabis
Alcohol
18,1%
16,9%
28,1%
30,5%
14,6%
21,5%
36,1
32,3
31,0
34,6
25,6
40,9
Gemiddelde leeftijd
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Figuur 267. De gemiddelde leeftijd en het aandeel vrouwen van het aantal patiënten met druggerelateerde stoornissen in
het Vlaams Gewest geregistreerd in 2015 door de RIZIV-geconventioneerde centra volgens middel (Antoine, 2016).
Verdeling patiënten (%)
Op vlak van doorverwijzingen biedt Figuur 268 inzicht in het aandeel justitiële doorverwijzingen.
Daaruit blijkt dat tussen 2011 en 2015 over alle middelen dit aandeel terugviel. Bij cannabis blijkt in
2015 bij een op drie (34%) van de patiënten een justitiële doorverwijzing aan de basis te liggen. Bij
stimulantia andere dan cocaïne is dit iets meer dan één op vier van de patiënten (26,7%) (Antoine,
2016). Tussen de verschillende types programma’s is het aandeel met justitiële doorverwijzing het
hoogst binnen de dagcentra (Antoine, et al., 2015).
36,3%
40%
26,7%
30%
20%
10%
34,0%
29,8%
18,2%
12,9%
9,2%
16,0%
11,0%
14,4%
13,1%
9,8%
0%
Opiaten
2011
Cocaïne
2015
Stimulantia
(andere dan
cocaïne)
Hypnotica en
sedativa
Cannabis
Alcohol
Figuur 268. Aandeel justitiële doorverwijzingen binnen de nieuwe behandelingsepisodes voor druggerelateerde
stoornissen in het Vlaams Gewest door de RIZIV-geconventioneerde centra, opgesplitst volgens middel (Antoine, 2016).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
328/410
6.7
CONCLUSIE
6.7.1 Nulde lijn
Bij de DrugLijn blijft cannabis het meest besproken middel, al is voor alcohol een gestage stijging
merkbaar sinds 2009. In geval van doorverwijzingen verwijst de DrugLijn hoofdzakelijk naar centra voor
ambulante drughulpverlening of allerhande eerstelijnsinstanties. Daarnaast zijn 32% van de contacten
afkomstig van een (ex)-gebruiker en is 45% afkomstig van een gezins- of familielid van de gebruiker.
Bij Tabakstop bereikt men voornamelijk de zwaardere rokers: bij bijna de helft van alle oproepen rookt
men meer dan 20 sigaretten per dag. Daarnaast wordt er voornamelijk intern doorverwezen bij
oproepen naar Tabakstop (bv. opnieuw reactief of proactief contact opnemen).
In 2015 werd 377 keer beroep gedaan op Eetexpert voor verwijshulp. Hierbij dient men op te merken
dat het aantal personen die effectief hulp zoekt voor eetstoornissen laag ligt.
Door wijzigingen aan websites door te voeren, viel het aantal ingevulde zelftests en opgestarte
zelfhulpprogramma’s sterk terug tussen 2011 en 2012. Toch is er sindsdien jaar na jaar een toename
vast te stellen van het aantal ingevulde zelftests. Alcoholgerelateerde zelftests worden het meest
ingevuld (alles samen meer dan 52.000 keer in 2014 via alcoholhulp.be). Ook bij de
zelfhulpprogramma’s en online begeleiding blijft alcohol het meest populaire middel met 1.270
gestarte zelfhulpprogramma’s en 878 online begeleidingen in 2015. Bovendien is er een sterke
toename in de laatste zes jaar voor alcohol.
6.7.2 Eerstelijnszorg
Bij een onderzoek rond de vraag naar behandeling in eerstelijnszorg (huisartsen) van problematisch
middelengebruik bleek dat bij 70% van de patiënten alcohol werd aangeduid als ‘problematisch
gebruik’. Bij illegale drugs en psychoactieve medicatie is dit respectievelijk 29% en 35,1%. Bij de meeste
patiënten is het middelengebruik reeds lange tijd aan de gang: bij 57,1% van de patiënten zelfs meer
dan 10 jaar.
Voor de evolutie van het aantal rookstopconsultaties kan men grosso modo de periode 2010-2014
opsplitsen in twee periodes: de periode 2010-2012, waar er een sterke stijging waarneembaar was van
het aantal consultaties, en de periode 2012-2014 waar men slechts een beperkte stijging of zelfs een
daling kan vaststellen. Anno 2014 waren er 6.045 eerste zittingen en 13.121 opvolgsessies.
Kijkt men naar het gebruik van psychoactieve medicatie afgeleverd door openbare apotheken, dan
vormt psycholeptica op totale marktbasis de grootste groep op vlak van volume binnen de drie
voornaamste categorieën van psychoactieve medicatie, maar de kleinste op basis van de vergoedbare
geneesmiddelen. De groep van analgetica steeg het sterkst sinds 2005, met gemiddeld 7,3% per jaar.
De groep van psychoanaleptica wordt gedomineerd door antidepressiva, die voornamelijk worden
voorgeschreven voor behandelingen van korte duur, wat vragen doet rijzen over de indicatie van deze
behandelingen.
Binnen de centra voor algemeen welzijnswerk had in 2013 4% van het totaal aantal cliënten een
verslavingsproblematiek. Via straathoekwerk was er in 2015 contact met 3.366 gasten voor een totaal
van 39.723 contacten. Bij deze gasten zijn cannabis en alcohol de twee meest voorkomende middelen.
Vooral het hoogfrequente gebruik valt op: meer dan de helft van de meldingen rond middelengebruik
rapporteert een dagelijks gebruik.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
329/410
Anno 2012 werden er 5.201 opnames geregistreerd bij de spoeddiensten met als hoofddiagnose
alcohol- en druggerelateerde oorzaken. Tussen 2004 en 2012 merkt men wel een daling voor de
meeste leeftijdsgroepen wat betreft dit soort spoedopnames. Enkel bij de 65-plussers is er een stijging
merkbaar.
6.7.3 Tweedelijnszorg en derdelijnszorg
In 2012 waren er in algemene ziekenhuizen 7.551 verblijven voor alcohol, 1.029 voor illegale drugs en
2.824 voor psychoactieve medicatie. Voor alcohol en illegale drugs is er een daling vast te stellen op
vlak van het aantal verblijven. Meer dan twee op drie van de verblijven is man. Een opvallende tendens
die bij alle middelen vast te stellen is, is de daling van het aantal verblijven bij de jongere
leeftijdscategorieën (jonger dan 35 jaar), terwijl bij de oudere leeftijdscategorieën een stijging
merkbaar is (ouder dan 55 jaar). Bij de verwijzers blijft het eigen initiatief de grootste categorie vormen
met 40,8% van alle verblijven.
Anno 2012 waren er 9.947 verblijven die verband hielden met ondervoeding. Deze aspecten van
ondervoeding kunnen gezien worden als een gevolg van bepaalde voedingsproblemen. Meer dan twee
op drie gevallen is een vrouw (68,6%). Zorgwekkend is het hoge aandeel van de 65-plussers ten
opzichte van de andere leeftijdsgroepen.
In 2012 waren er 7.109 verblijven die verband hielden met obesitas. Het overgrote deel is vrouw
(72,5%). Verder vertoont de verdeling over de leeftijdsgroepen een gaussiaanse curve met een lichte
toename van het aantal verblijven bij de min 25-jarigen. Dit zou kunnen wijzen op een groeiende
problematiek bij de jeugd.
In 2012 waren er 355 verblijven voor eetstoornissen en 3.325 verblijven met mogelijke eetstoornissen.
Het aantal bij mogelijke eetstoornissen neemt jaar na jaar toe. Er is een groot verschil tussen mannen
en vrouwen op vlak van verblijfsduur. Bij mannen was de gemiddelde verblijfsduur voor eetstoornissen
in 2012 8,6 dagen terwijl dit bij vrouwen opliep tot maar liefst 21,7 dagen. Bij eetstoornissen is 84%
vrouw en is meer dan de helft jonger dan 25 jaar.
Binnen de CGG’s vertegenwoordigen alcohol gebonden stoornissen de grootste groep op vlak van
aantal zorgperiodes met 3.594 actieve zorgperiodes in 2014, een aandeel dat steeg tussen 2007 en
2014 met 27%. In het algemeen is het overgrote deel mannen (70,8%). Het aantal zorgperiodes
gerelateerd aan psychoactieve medicatie is het enige middel waar het aantal zorgperiodes hoger ligt
bij vrouwen dan bij mannen. In vergelijking met 2011 nam het aandeel vrouwen toe bij alcohol en bij
cannabis. Bij de alcohol gebonden stoornissen heeft 26% ‘economisch niet actief’ als werksituatie.
Drugs en geneesmiddelen zijn de enige middelen waarbij justitie de grootste doorverwijzer vormt.
Voor de andere middelen vormt het eigen initiatief de belangrijkste verwijzer.
In 2015 waren er 392 actieve zorgperiodes waarvoor een eetstoornis als diagnose werd vastgesteld,
waarvan 132 voor anorexia nervosa en 86 voor boulimia nervosa. Bijna alle eetstoornissen komen voor
bij vrouwen (93% in 2015). Zoals te verwachten komen eetstoornissen voornamelijk op jonge leeftijd
voor: in 2015 was 44% 24 jaar of jonger.
Voor zowel alcohol als drugs was er tussen 2003 en 2013 een sterke stijging vast te stellen op vlak van
aantal verblijven binnen psychiatrische verblijven. In 2013 waren er 17.388 verblijven voor alcohol- en
6.962 voor druggerelateerde stoornissen, waarvan twee derde afkomstig van mannen. Het eigen
initiatief blijft voor zowel alcohol als drugs de belangrijkste verwijzer met meer dan de helft van alle
verblijven.
Anno 2013 waren er in totaal 805 verblijven voor eetstoornissen, waarvan 523 verblijven voor anorexia
nervosa en 108 verblijven voor boulimia nervosa. Voor anorexia nervosa steeg het aantal verblijven
met 52% tussen 2003 en 2013, het aandeel van boulimia nervosa daalde met 10% binnen dezelfde
periode. Opnieuw is bijna iedereen een vrouw (94%) en is één op twee afkomstig uit de leeftijdsgroep
van 15 tot 24 jaar, gevolgd door de leeftijdsgroep van 25- tot 34-jarigen met 22%.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
330/410
Binnen de in Vlaanderen gelegen RIZIV-geconventioneerde centra vormt cannabis de grootste groep
in Vlaanderen met 34% van alle patiënten met een behandelingsepisode geregistreerd in 2015,
gevolgd door opiaten en cocaïne met elk 21%. Alcohol vertegenwoordigt slechts 5% van alle patiënten.
Dit lage percentage is toe te schrijven aan het exclusiecriterium dat voor alcohol geldt binnen de
meeste conventies. Anno 2015 zijn er in verhouding heel wat minder patiënten voor opiaten dan in
2011, terwijl het aandeel voor cocaïne sterk toenam. Voor de meeste middelen schommelt de
gemiddelde leeftijd tussen de 31 en 36 jaar. Voor alcohol ligt de gemiddelde leeftijd iets hoger, terwijl
voor cannabis de gemiddelde leeftijd zich een stuk lager bevindt in vergelijking met de andere
middelen. In 2014 had 41% van de patiënten geen diploma of een diploma lager onderwijs.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
331/410
7 Bibliografie
AA. (2011). Het profiel van de Vlaamse AA. Berchem.
AED. (2012). Eatin Disorders: Critical points for early recognition and medical risk management in the
care of indivduals with eating disorders. Deerfield, IL, USA: Academy for Eating Disorders.
Agentschap Zorg & Gezondheid. (2016, juli 19). Gezondheidsdoelstellingen. Opgehaald van Zorg-engezondheid.be: https://www.zorg-en-gezondheid.be/gezondheidsdoelstellingen
Agentschap Zorg & Gezondheid. (2016). Minimale Psychiatrische Gegevens. Brussel.
Agentschap Zorg & Gezondheid. (2016). Minimale ziekenhuisgegevens. Brussel.
Agentschap Zorg & Gezondheid. (2016). Registratiegegevens Elektronische Patiëntendossiers in
Centra Geestelijke Gezondheidszorg. Brussel.
Agentschap Zorg & Gezondheid. (2016, juli 1). Tabak-, alcohol-, en druggerelateerde sterfte en
verloren potentiële levensjaren. Opgehaald van Zorg & Gezondheid: Cijfers: http://www.zorgen-gezondheid.be/Cijfers
Ainsworth, B., Haskell, W., Herrmann, S., Meckes, N., Bassett, J., & Tudor-Locke, C. (2011).
Compendium of Physical activities: a second update of codes and MET values. Med Sci Sports
Exerc, 1575-81.
Amaral, T., Matos, L., Tavares, M., Subtil, A., Martins, R., Nazaré, M., & Sousa Pereira, N. (2007). The
economic impact of disease-related malnutrition at hospital admission. Clinical Nutrition, 26,
nr. 6.
Anand, S., & Hanson, K. (1997). Disability-adjusted life years: a critical review. Journal of Health
Economics Volume 16, 685–702.
Antoine, J. (2016). TDI-registratiegegevens. Gegevens verkregen op aanvraag. Brussel: WIV.
Antoine, J., Lombaert, G., Van Deun, P., De Vos, M., Aarab, D., Guzman, A., . . . Vandevelde, D. (2015).
De TDI-registratie in de RIZIV-revalidatiecentra voor verslaafden. Jaarlijks rapport van het
registratiejaar 2014. Brussel.
Arnesen, T., & Nord, E. (1999). The value of DALY life: problems with ethics and validity of disability
adjusted life years. BMJ, 1423-1525.
Baeyens, J.-P. (2011, september). Dossier Ondervoeding bij ouderen. Een uitdaging voor de
volksgezondheid. Health Forum, nr. 7.
Beeckman, D. (2013). Definities, diagnostiek, prevalentie en determinanten van ondervoeding bij
ouderen. Opgehaald van Koninklijk Academie voor Geneeskunde van België:
http://www.academiegeneeskunde.be/sites/default/files/atoms/files/Definities,%20diagnos
tiek,%20prevalentie%20en%20determinanten%20van%20ondervoeding%20bij%20ouderen.p
df
Bel, S., De Ridder, K., Lebacq, T., Ost, C., & Teppers, E. (2016). Voedselconsumptiepeiling 2014-2015.
Rapport 3: Lichaamsbeweging en sedentair gedrag. Brussel: WIV-ISP.
Bel, S., Lebacq, T., Ost, C., & Teppers, E. (2015). Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. Rapport 1:
Voedingsgewoonten, antropometrie en voedingsbeleid. Samenvatting van de
onderzoeksresultaten. Brussel: WIV-ISP.
Bel, S., Van den Abeele, S., Lebacq, T., Ost, C., Brocatus, L., Stiévenart, C., . . . Cuypers, K. (2016).
Protocol of the Belgian food consumption survey 2014: objectives, design and methods. Arch
of Public Health, 74:20.
Biddle, S., Cavill, N., Ekelund, U., Gorely, T., Griffiths, M., Jago, R., . . . Richardson, D. (2010).
Sedentary behaviour and obesity: review of the current scientific evidence. Londen:
Department of Health/Department For Children, Schools and Families.
Bloom, D., Cafiero, E., Jané-Llopis, E., Abrahams-Gessel, S., Bloom, L., Fathima, S., . . . Weinstein, C.
(2011). The Global Economic Burden on Noncommunicable Diseases. Geneva: World
Economic Forum.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
332/410
Bocklandt, P. &. (2015). Onlinehulp in verscheidenheid – onlinehulptoepassingen voor welzijn en
gezondheid in Vlaanderen anno 2015 in kaart. Leuven: Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid
en Gezin – te raadplegen via http://www.onlinehulp-arteveld.
Brisson, S. (2011, september). Dossier Ondervoeding bij ouderen. Een uitdaging voor de
volksgezondheid. Health Forum, nr. 7.
Bruffaerts, R., Bonnewyn, A., & Demyttenaere, K. (2007). Delays in seeking treatment for mental
disorders in the Belgian general population. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol, 937-44.
CAD Limburg. (2014). Jaarverslag. Hasselt.
Casper, R. (1986). The Pathophysiology of Anorexia Nervosa and Bulimia Nervosa. Annual Review of
Nutrition 6, 299- 316. 1986. Annual Review of Nutrition, 299-316.
Centra voor Leerlingenbegeleiding. (2016). De Centra voor Leerlingenbegeleiding in cijfers. Schooljaar
2014-2015.
Chinapaw, M., Proper, K., Brug, J., van Mechelen, W., & Singh, A. (2011). Relationship between young
peoples’ sedentary behaviour and biomedical health indicators: a systematic review of
prospective studies. Obesity Reviews, 621-632.
Cole, T., & Lobstein, T. (2012). Extended international (IOTF) body mass index cut-offs for thinness,
overweight and obesity. Opgehaald van http://www.worldobesity.org/resources/childobesity/newchildcutoffs/
Council of Europe. (2009). Nutrition in care homes and home care. Report and recommendations:
from recommendations to action.
Darby, A., Hay, P., Mond, J., Quirk, F., & Kennedy, L. (2009). The rising prevalence of comorbid
obesity and eating disorder behaviors from 1995 to 2005. International Journal of Eating
Disorders, 42, 104-108.
De Cocker, K. (2009). The use of pedometers and the ‘10 000 steps/day’-concept in the promotion of
physical activity. Doctoraatstudie: Universiteit Gent, Vakgroep Bewegings- en
Sportwetenschappen.
De Donder, E. (2015). Factsheet alcohol. Brussel: VAD.
De Donder, E. (2015). Factsheet cannabis. Brussel: VAD.
De Donder, E. (2015). Factsheet Gokken. Brussel: VAD.
De Donder, E. (2015). Factsheet psychoactieve medicatie. VAD: Brussel.
de la Rie, S., Noordenbos, G., & van Furth, E. (2005). Quality of life and eating disorders. Quality of
Life Research, 14, 1511-1522.
De Ridder, K., Bel, S., Brocatus, L., Lebacq, T., Moyersoen, I., Ost, C., & Teppers, E. (2016). Rapport 4:
Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. De consumptie van voedingsmiddelen en de inname
van voedingsstoffen. Brussel: WIV-ISP.
Debouver, L., Mendonck, K., & Cautaers, A. (2016). CAW: jaarverslag 2015. Berchem: De Federatie
van Sociale Ondernemingen.
Defloor, T., Geurden, B., Bocquaert, I., Clays, E., Dardenne, O., de Bonhome, A., . . . Gobert, M.
(2010). Screening en evaluatie van de voedingstoestand van ROB - RVT bewoners. Federale
Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu.
Defloor, T., Grypdonck, M., Bocquart, I., Vanderwee, K., Folens, B., & Lardennois, M. (2007).
Inventarisatie van ondervoeding bij geriatrische patiënten verblijvend op geriatrische
afdelingen van acute ziekenhuizen.
Devlieger, R., Martens, E., Martens, G., Van Mol, C., & Cammu, H. (2015). Perinatale Activiteiten in
Vlaanderen. Brussel: SPE.
Ding, D., Kenny D, L., Tracy L, K.-A., Eric A, F., Peter T, K., Willem, v., & Michael, P. (2016). The
economic burden of physical inactivity: a global analysis of major non-communicable
diseases. The Lancet, 388, 1311-24.
Dobbs, R., Sawers, C., Thompson, F., Manyika, J., Woetzel, J., Child, P., . . . Spatharou, A. (2014).
Overcoming obesity: an initial economic analysis. McKinsey Global Institute.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
333/410
Drieskens, S., & Gisle, L. (2014). Gezondheidsenquête 2013. Rapport 3: Gebruik van gezondheids- en
welzijnsdiensten. Brussel: WIV-ISP.
EMCDDA. (2015). Europees Drugsrapport 2015. Trends en ontwikkelingen. European Monitoring
Centre for Drugs and Drugs Addiction.
EMCDDA. (2015). New psychoactive substances in Europe. An update from the EU Warning System
(March 2015). Luxembourg: Publications Office of the European Union.
ESPAD. (2012). The 2011 Espad Report - Substance use among students in 36 European countries.
ESPAD. (2013). A supplement to the 2011 ESPAD report - additional data from Bosnia and
Herzegovina, Kosovo and the Netherlands.
ESPAD. (2016). The 2015 Espad Report - Results from the European School Survey Project on Alcohol
and Other Drugs.
Ethgen, O., Spaepen, E., Moeremans, K., & Annemans, L. (2005). Potentiële economische implicaties
in België van ondervoeding in het ziekenhuis. HEDM-IMS Health.
European Commission. (2010). Special Eurobarometer 331. EU citizens' attitudes towards alcohol.
European Commission. (2014). Flash Eurobarometer 401. Young People and Drugs.
European Commission. (2014). Special Eurobarometer 412. Sport and Physical Activity.
European Commission. (2015). Special Eurobarometer 429: Attidudes of Europeans towards tobacco
and electronic cigarettes.
Eurostat. (2016, Oktober 24). European Health Interview Survey: Health status and determinants:
Database (2014). Opgehaald van Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/web/health/healthstatus-determinants/data/database
Eurostat. (2016, juni 29). People at risk of poverty or social exclusion. Opgehaald van Eurostat:
http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&pcode=t202
0_50&language=en
Farmaka vzw. (2010, November). Ondervoeding. Geneesmiddelenbrief, nr. 4.
Focant, N. (2016). Drinken en rijden: doen we het te veel? Gedragsmeting "Rijden onder invloed van
alcohol" 2015. Brussel: Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid - Kenniscentrum
Verkeersveiligheid.
FOD Economie. (2016, juni 29). Totale residerende bevolking voor België en gewesten, 2006-2016.
Opgehaald van be.STAT: https://bestat.economie.fgov.be/bestat/crosstable.xhtml
Fröberg, A., & Raustorp, A. (2014). Objectively measured sedentary behaviour and cardiometabolic
risk in youth: a review of evidence. Eur J Pediatr, 845-860.
Gisle, L., & Demarest, S. (2014). Gezondheidsenquête 2013. Rapport 2: Gezondheidsgedrag en
leefstijl. Brussel: WIV-ISP.
Guérin, C., Roelants, M., Devogelaer, N., Van Leeuwen, K., Desoete, A., & Hoppenbrouwers, K.
(2013). Voedingspatroon en determinanten van sommige (on)gezonde voedingsgewoonten
van Vlaamse peuters. Resultaten van de Vlaamse geboortecohorte JOnG! Steunpunt Welzijn,
Volksgezondheid en Gezin.
Hay, P., Chinn, D., Forbes, D., Madden, S., Newton, R., Sugenor, L., . . . Ward, W. (2014). Royal
Australian and New Zealand College of Psychiatrists clinical practice guidelines for the
treatment of eating disorders. Australian & New Zealand Journal of Psychiatry, 977-1008.
HGR 9265. (2015). Advies van de Hoge Gezondheidsraad nr. 9265 - Stand van zaken: e-sigaret.
Hill, A. (2005). Psychological aspects of obesity . Psychiatry, 4, 26-30.
Hollingworth, W. e., Hawkins, J., Lawlor, D., Brown, M., Marsh, T., & Kipping , R. (2012). Economic
evaluation of lifestyle interventions to treat overweight or obesity in children. International
journey of obesity, 36, 559-566.
Hoppenbrouwers, K., Guérin, C., Roelants, M., Van Leeuwen, K., & Desoete, A. (2011). Alcoholgebruik
voor en tijdens de zwangerschap en in de periode van borstvoeding. SWVG. Feiten en Cijfers.
Hoppenbrouwers, K., Roelants, M., Guérin, C., Van Leeuwen, K., Desoete, A., & Wiersema, J. (2011).
Als mama rookt, rookt de baby mee. Sociaaleconomische indicatoren en perinatale
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
334/410
gezondheidseffecten van gedwongen blootstelling van een Vlaamse geboortecohorte aan
tabaksrook tijdens de zwangerschap en in de eerste levensweken. SWVG. Feiten & Cijfers.
Huybrechts, I., Matthys, C., Vereecken, C., Maes, L., Temme, E., Van Oyen, H., & al., e. (2008). Food
intakes by pre-school children in Flanders compared with recommendations. International
Journal of Environmental Research and Public Health, 5. 243-257. (2007).
IDEWE. (2014). Gezondheidsrapport 2014.
Institute for Health Metrics and Evaluation. (2016, juli 13). Global Burden of Disease Study 2013 (GBD
2013) Data Downloads. Opgehaald van GHDx: http://ghdx.healthdata.org/global-burdendisease-study-2013-gbd-2013-data-downloads
INTEGO. (2016). Voorschriften psychofarmaca in 2015 in de huisartsenpraktijk. Cijfers verkregen op
aanvraag. KU Leuven.
InterMutualistisch Agentschap. (2016, April 15). Cijfers rond Alcoholintoxicatie in Vlaanderen.
Opgehaald van IMA Atlas: http://atlas.ima-aim.be/home.aspx?ReturnUrl=%2f
International Food Policy Research Institute. (2016). Global Nutrition Report 2016: From Promise to
Impact: Ending Malnutrition by 2030. Washington, DC.
International Society for Physical Activity and Health. (2010). The Toronto Charter for Physical
Activity: A Global Call for Action.
Janssen, I. (2012). Health care costs of physical inactivity in Canadian adults. Applied Physiology,
Nutrition, and Metabolism, 803-806.
John, J., Wolfenstetter, S., & Wenig, C. (2012). An economic perspective on childhood obesity: Recent
findings on cost of illness and cost effectiveness of interventions. Nutrition, 28, 829-839.
Kansspelcommissie. (2015). Activiteitenverslag 2014. Brussel.
Kansspelcommissie. (2016). Uitsluitingen van casino's, speelautomatenhallen of virtueel
weddenschapskantoren. Data op aanvraag verkregen.
KCE. (2015). KCE Rapport 259A. De performantie van het Belgische Gezondheidssysteem. Rapport
2015.
Kind & Gezin. (2004). Het kind in Vlaanderen. Opgehaald van http://www.kindengezin.be/img/kindin-vlaanderen-2004.pdf
Kind & Gezin. (2014). Het kind in Vlaanderen. Opgehaald van http://www.kindengezin.be/img/kindin-vlaanderen-2014.pdf
Klein, A., De Cock, R., Rosas, O., Vangeel, J., Minotte, P., & Meerkerk, G.-J. (2013). Compulsive
Computer use and Knowledge needs in Belgium: A multimethod approach (CLICK).
Kohl, H. W., Craig, C. L., Lambert, E. V., Inoue, S., Alkandari, J. R., Leetongin, G., & Kahlmeier, S.
(2012). The pandemic of physical inactivity: global action for public health. The Lancet.
Kom Op Tegen Kanker. (2015). Roken in het Gezin. Brussel.
Kushner, S., & Blatner, D. (2005). Risk assessment of the overweight and obese patient . Journal of
the American Dietetic Association, 105, S53-S62.
Lebacq, T. (2015). Voeding en familiale leefomgeving. In: Lebacq T, Teppers E. (ed.).
Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. Rapport 1. Brussel: WIV-ISP.
Lenaers, S., & Goffin, I. (2002). Onderzoek naar de voedingssituatie van jonge kinderen. Studie
uitgevoerd door Kind en Gezin in samenwerking met SEIN en het Limburgs Universitair
Centrum.
Lievens, D., Vander Laenen, F., Verhaeghe, N., Schils, N., Putman, K., Pauwels, L., . . . Annemans, L.
(2016). The social cost of legal and illegal drugs in Belgium. Antwerpen: Maklu.
Livingston, E. (2005). Hospital costs associated with bariatric procedures in the United States. The
American journal of surgery, 109.
Lloyd, L., Langley-Evans, S., & McMullen, S. (2012). Childhood obesity and risk of the adult metabolic
syndrome: a systematic review. International Journal of Obesity, 36, 1-11.
Matthys, C., Huybrechts, I., Bellemans, M., De Maeyer, M., & De Henauw, S. (2003). Voedingsprofiel
van de Vlaamse kleuter. Universiteit Gent.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
335/410
Miller, R., Brown, W., & Tudor-Locke, C. (2006). But what about swimming and cycling? How to count
non-ambulatory activity when using pedometers to assess physical activity. Journal of
Physical Activity and Health, 3, 257-266.
Mistiaen, P., Kohn, L., Mambourg, F., Ketterer, F., Tiedtke, C., Lambrechts, M., . . . Paulus, D. (2015).
KCE Reports 258. Reduction of the treatment gap for problematic alcohol use in Belgium.
Brussels: Belgian Health Care Knowledge Centre (KCE).
Multidisciplinaire Richtlijn Eetstoornissen. (2006). Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van
eetstoornissen. Utrecht: Trimbos-instituut.
National Cancer Institute. (2016, November 2). What is known about the relationship between
obesity and cancer? Opgehaald van Obesity and Cancer Risk: https://www.cancer.gov/aboutcancer/causes-prevention/risk/obesity/obesity-fact-sheet#q3
NIAAA. (2004). NIAAA Newsletter - Winter 2004 - Volume 3.
Niego, S., Kofman, M., Weiss, J., & Geliebter, A. (2007). Binge eating in the bariatric surgery
population: a review of the literature. International Journal of Eating Disorders, 40, 349-359.
Noordenbos, G. (2014). Een eetstoornis overwinnen, kan dat? Utrecht: de Tijdstroom.
NutriAction I. (2008). Resultaten van een studie over ondervoeding bij ouderen in België. Brussel.
NutriAction II. (2013). Resultaten van een studie over ondervoeding bij ouderen in België. Persbericht.
Brussel.
Ost, C. (2015). Plaats van de maaltijdconsumptie. In: Lebacq T, Teppers E.(ed.).
Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. Rapport 1. 2015: WIV-ISP.
Pagoto, S., Schneider, K., Appelhans, B., Curtin, C., & Hajduk, A. (2011). Psychological co-morbidities
of physical Illness: A behavioral medicine perspective. Springer Science+Business Media.
Pelone, F., Specchia, M., Veneziano, M., Capizzi, S., Bucci, S., Mancuso, A., . . . de Belvis, A. (2012).
Economic impact of childhood obesity on health systems: a systematic review. Obesity
Reviews, 13, 431-440.
Peto, R., & Lopez, A. (1992). Mortality from tobacco in developed countries: indirect estimation from
national vital statistics. The Lancet, 1268-78.
Plettinckx, E., Antoine, J., Blanckaert, P., De Ridder, K., Vander Laenen, F., Laudens, F., . . . Gremeaux,
L. (2014). Belgisch Nationaal drugsrapport 2014. Nieuwe ontwikkelingen en trends. Brussel:
WIV-ISP.
Pratt, M., Norris, J., Lobelo, F., Roux, L., & Wang, G. (2012). The cost of physical inactivity: moving
into the 21st century. Br J Sports Med.
Preti, A., Girolamo, G., Vilagut, G., Alonso, J., Graaf, R., Bruffaerts, R., . . . ESEMeD-WMH
Investigators. (2009). The epidemiology of eating disorders in six European countries: results
of the ESEMeD-WMH project. Journal of Psychiatric Research, 43, 1125–1132.
Proper, K., Singh, A., van Mechelen, W., & Chinapaw, M. (2011). Sedentary behaviors and health
outcomes among adults: a systematic review of prospective studies. American Journal of
Preventive Medicine, 174-182.
Puhl, R., & Latner, J. (2007). Stigma, obesity, and the health of the nation’s children. Psychological
Bulletin, 133, 557-580.
Pulgaron, E. (2013). Childhood Obesity : a review of increased risk for physical and psychological
comorbidities. Clinical therapeutics, 35, A18-A32.
Rhodes, R., Mark, R., & Temmel, C. (2012). Adult sedentary behavior: a systematic review. American
Journal of Preventive Medicine, e3-28.
RIZIV. (2009). Globaal Analyseverslag over de inhoud van Farmanet - uniek spoor. RIZIV.
RIZIV. (2015). Farmaceutische kengetallen - Farmaceutische verstrekkingen ambulante praktijk 2014.
Brussel: Comité voor de evaluatie van de medische praktijk inzake geneesmiddelen.
RIZIV. (2016). Gegevens opgevraagd vanuit Farmanet.
Rosiers, J. (2016). Uitgaansonderzoek 2015. Brussel: VAD.
Rosiers, J., Van Damme, J., Van Hal, G., Hublet, A., Sisk, M., Si Mhand, Y., & Maes, L. (2013). In hogere
sferen? Volume 3 - Een onderzoek naar het middelengebruik bij Vlaamse studenten.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
336/410
Sedentary Behaviour Research Network. (2012). Standardized use of the terms sedentary and
sedentary behaviours. Appl Physiol Nutr Metab, 37, 540–542.
Soyez, V., Baeten, I., & Rosiers, J. (2015). Prevalentie van middelengebruik bij jongeren in de
residentiële voorzieningen voor bijzondere jeugdzorg in Vlaanderen. Verslaving.
Spuitenruil. (2015). Eindrapport partnerorganisatie spuitenruil. Werkjaar 2014.
Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. (2016). Gegevens straathoekwerk. Gegevens verkregen op
aanvraag.
Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting. (2016, juni 29).
Feiten en cijfers. Opgehaald van Bestaat er een sociale gezondheidskloof?:
http://www.armoedebestrijding.be/cijfers_gezondheid.htm
Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting. (2016, juni 29).
Hoeveel mensen lopen gevaar in armoede te geraken? Opgehaald van Feiten en cijfers:
http://www.armoedebestrijding.be/cijfers_aantal_armen.htm
Stichting tegen Kanker. (2014). Rookgedrag in België 2014.
Stichting tegen Kanker. (2015). Rookgedrag in België. Edities 2011-2015.
Stichting tegen Kanker. (2016). Tabakstop Jaarverslag 2015.
Thorp, A., Owen, N., Neuhaus, M., & Dunstan, D. (2011). Sedentary Behaviors and Subsequent Health
Outcomes in Adults: A Systematic Review of Longitudinal Studies, 1996-2011. American
Journal of Preventive Medicine, 207-215.
Tremblay, M., Leblanc, A., Janssen, I., Kho, M., & Hicks, A. (2011). Canadian sedentary behaviour
guidelines for children and youth. Appl Physiol Nutr Metab, 59–64.
Tremblay, M., LeBlanc, A., Kho, M., Saunders, T., Larouche, R., Colley, R., . . . Connor Gorber, S.
(2011). Systematic review of sedentary behaviour and health indicators in school-aged
children and youth. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity, 98.
Tsai, A., Williamson, D., & Glick, H. (2011). Direct medical cost of overweight and obesity in the
United States: a quantitative systematic review. Obesity Reviews : An Official Journal of the
International Association for the Study of Obesity,12, 50-61.
Tsigos, C., Hainer, V., Basdevant, A., Finer, N., Fried, M., Mathus-Vliegen, E., . . . Zahorska-Markiewicz,
B. (2008). Management of obesity in adults: European clinical practice guidelines. Obesity
Facts, 1, 106-116.
UNAMEC. (2016). Estimating the economic impact of undernutrition in Belgium.
VAD. (2009). Richtlijnen voor aanvaardbaar alcoholgebruik & definitie bingedrinken.
VAD. (2013). Dossier cannabis. Brussel: VAD.
VAD. (2013). Dossier cocaïne. VAD: Brussel.
VAD. (2013). Dossier Nieuwe Psychoactieve Stoffen. Brussel: VAD.
VAD. (2014). Hulpverlening aan problematische gamers. Wegwijzer. Brussel.
VAD. (2015). De DrugLijn - Jaarrapport 2014. Brussel.
VAD. (2015). Dossier xtc. Brussel: VAD.
VAD. (2016). Leerlingenbevraging - Syntheserapport schooljaar 2014-2015. Brussel: VAD.
Van Acker, R. (2012). Dissemination and implementation research in physical activity promotion.
Doctoraatstudie: Universiteit Gent, Vakgroep Bewegings- en Sportwetenschappen.
Van Acker, R., & De Meester, F. (2015). Langdurig zitten: dé uitdaging van de 21ste eeuw.
Syntheserapport als actuele onderbouw voor de factsheet sedentair gedrag. Brussel: Vlaams
Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie.
Van der Heyden, J., & Charafeddine, R. (2014). Gezondheidsenquête 2013. Rapport 1: Gezondheid en
welzijn. Brussel: WIV-ISP.
Van Deun, P. (2016). Drughulpverlening Vlaanderen: registratie 2014. Gent: VVBV.
Van Hal, G. (2006). Middelengebruik in Vlaanderen: een stand van zaken.
van Kranen, H., van Raaij, J., & van Bakel, A. (2013). Nationaal Kompas Volksgezondheid. Wat is de
relatie tussen voeding en gezondheid? Bilthoven: RIVM. Opgehaald van Nationaal Kompas
Volksgezondheid:
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
337/410
http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/leefstijl/voeding/wat-is-derelatie-tussen-voeding-en-gezondheid/
Van Vlierberghe, L., Braet, C., Goossens, L., & Mels, S. (2009). Psychiatric disorders and symptom
severity in referred versus non-referred overweight children and adolescents. European Child
& Adolescent Psychiatry, 18, 164-17.
Van Zeebroeck, B., Holef, E., & Charles, J. (2012). ECONOMIC EVALUATION OF CYCLING IN
WALLONIA: Study for the regional public service of Wallonia département de la stratégie de
la mobilité direction des impacts économiques et environnementaux translated extract of
presentation at colloque. Wallonie cyclable.
Vander Laenen, F., De Ruyver, B., Christiaens, J., & Lievens, D. (2011). Drugs in Cijfers III. Onderzoek
naar de overheidsuitgaven voor het drugsbeleid in België. Gent: Academia Press.
Vander Stichele, R., Van de Voorde, C., Elseviers, M., Verrue, C., Soenen, K., & Smet, M. (2006).
Geneesmiddelengebruik in de Belgische rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen. Brussel:
Federaal Kenniscentrum voor de gezondheidszorg (KCE).
Vanhauwaert, E., Buytaert, B., Moens, O., & Wouters, E. (2007). Handboek gezondheidspromotie.
Evenwichtig eten en gezond bewegen. Leuven: Lannoo Campus.
Vanmeerbeek , M., Godderis, L., Remmen, R., Dom, G., Peremans, L., Mairaux, P., . . . Lambrechts,
M.-C. (2015). Up to Date: use of psychoactive substances in adults: Prevention and Treatment
by general practictioners and Occupational physicians; DATa retriEval. Brussels: Belgian
Scientific Policy.
VIGeZ. (2012). De actieve voedingsdriehoek: een praktische voedings- en beweeggids. Laken: Vlaams
Instituut voor Gezondheidspromotie.
VIGeZ. (2015). Aanbevelingen voor het verkleinen van gezondheidsongelijkheid vanuit het Vlaamse
preventieve gezondheidsbeleid en in samenwerking met andere beleidsdomeinen. Brussel.
VIGeZ. (2016). Actieve voedingsdriehoek. Opgehaald van VIGeZ. Thuis in gezond leven.:
http://www.vigez.be/themas/voeding-en-beweging/actieve-voedingsdriehoek/
VIGeZ. (2016). Advies verstrekt door het Vlaams Instituut voor gezondheidspromotie en
ziektepreventie vzw. Brussel: VIGeZ.
VIGeZ. (2016, juni 29). Gevolgen van passief roken. Opgehaald van VIGeZ:
http://www.vigez.be/themas/tabak/passief-roken/gevolgen-van-passief-roken
VIGeZ. (2016, juni 29). Gevolgen van roken. Opgehaald van VIGeZ:
http://www.vigez.be/themas/tabak/tabakspreventie/gevolgen-van-roken
VIGeZ. (2016, juni 29). Gezondheidsongelijkheid. Opgehaald van VIGeZ:
http://www.vigez.be/themas/gezondheidsongelijkheid
Vlaamse Ouderenraad. (2013). Ondervoeding, een vaak voorkomend probleem bij de oudste ouderen.
Achtergrondnota bij het advies over de aanpak van ondervoeding bij ouderen.
Wen, C. P., & Wu, X. (2012). Stressing harms of physical inactivity to promote exercise. The Lancet.
WHO. (2015). Global Health Observatory Data Repository.
Windelinckx, T. (2016). Partnerorganisatie Spuitenruil Vlaanderen. Eindrapport van het werkjaar
2015.
WIV. (2014). Gezondheidsenquête 2013 - Rapport 2: Gezondheidsgedrag en leefstijl. Brussel.
World Health Organization. (2007). The challenge of obesity in the WHO European region and the
strategies for response: summary. World Health Organization.
World Health Organization. (2009). Global health risks: mortality and burden of disease attributable
to selected major risks. Genève: World Health Organization.
World Health Organization. (2011). Global recommendations of physical activity for health. Geneva:
World Health Organization.
World Health Organization. (2013). Global action plan for the prevention and control of
noncommunicable diseases 2013-2020 . Geneva, Switzerland.
World Health Organization. (2014). Thème de santé. L’allaitement.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
338/410
World Health Organization. (2015). Global recommendations of physical activity for health. Physical
activity for adults. Opgehaald van
http://www.who.int/dietphysicalactivity/factsheet_adults/en/
World Health Organization. (2015). Global recommendations of physical activity for health. Physical
activity for young people. Opgehaald van
http://www.who.int/dietphysicalactivity/factsheet_young_people/en/
World Health Organization. (2016, juli 19). BMI Classification. Opgehaald van Global Database on
Body Mass Index: http://apps.who.int/bmi/index.jsp?introPage=intro_3.html
World Health Organization. (2016). Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) Study:
International Report from the 2013/2014 Survey.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
16.12.2016
Omgevingsanalyse
339/410