Latijnse Taalkunde I
advertisement
Latijnse Taalkunde I Vanaf het Indo-Europees tot het Literaire Latijn Giovanbattista Galdi Universiteit Gent 2013 - 2014 1 ALGEMENE INFORMATIE ................................................................................................................................. 3 PROGRAMMA ................................................................................................................................................. 3 GESELECTEERDE LITERATUUR .......................................................................................................................... 3 INLEIDING OP HET INDO-EUROPEES ................................................................................................................ 4 UITLEG VAN TECHNISCHE TEKENS EN LETTERS .............................................................................................. 11 PROTO-ITALISCH: ALGEMEEN ........................................................................................................................ 16 WAT IS HET PROTO-ITALISCH?..................................................................................................................................16 INLEIDING: TALEN IN HET PRE-ROMEINSE ITALIË ........................................................................................... 17 PROTO-ITALISCH ........................................................................................................................................... 18 1. FONETIEK .........................................................................................................................................................18 2. MORFOLOGIE ....................................................................................................................................................19 3. LATIJNS ACCENT .................................................................................................................................................19 4. TAALVERWANTSCHAPPEN ....................................................................................................................................20 SABELLISCHE TALEN ...................................................................................................................................... 20 1. 2. HEURISTIEK ..................................................................................................................................................21 ALFABET......................................................................................................................................................21 1. Fonetiek - fonologie .............................................................................................................................21 2. Grammatica ..............................................................................................................................................22 3. Syntaxis .....................................................................................................................................................23 4. Lexicon ......................................................................................................................................................23 TEKSTEN ........................................................................................................................................................ 24 FALISKISCH .................................................................................................................................................... 29 1. 2. 3. INLEIDING ....................................................................................................................................................29 HEURISTIEK ..................................................................................................................................................29 ALFABET......................................................................................................................................................30 Fonologie ......................................................................................................................................................30 MORFOLOGIE ...............................................................................................................................................32 TEKSTEN......................................................................................................................................................33 LATIJN ........................................................................................................................................................... 35 INLEIDING.............................................................................................................................................................35 DRIE HOOFDREGELS VAN HET LATIJNSE ACCENT ............................................................................................................35 ONTWIKKELINGEN VAN DE DIFTONGEN .......................................................................................................................35 KLINKERVERANDERINGEN ........................................................................................................................................36 SYNCOPE..............................................................................................................................................................39 ONTWIKKELING VAN PIE /O/ ...................................................................................................................................40 KWANTITEITSVERANDERING VAN KLINKERS ..................................................................................................................40 RHOTACISME ........................................................................................................................................................41 HET PRELITERAIRE LATIJN .............................................................................................................................. 41 LAPIS NIGER .........................................................................................................................................................42 FIBULA PRAENESTINA .............................................................................................................................................44 HET OPSCHRIFT VAN DUENOS...................................................................................................................................49 Geselecteerde bibliografie ............................................................................................................................53 HET OPSCHRIFT VAN CASTOR EN POLLUX ....................................................................................................................53 LAPIS SATRICANUS .................................................................................................................................................56 BASIS VAN TIBUR ...................................................................................................................................................57 2 HET OPSCHRIFT VAN VENDIA ....................................................................................................................................58 GARIGLIANO-DRINKSCHAAL......................................................................................................................................60 CISTA FICORONI ....................................................................................................................................................62 EXAMEN ........................................................................................................................................................ 63 Algemene informatie Deze cursus zal in het Nederlands gegeven worden, met Engelse woorden wanneer de professor het benodigde woord niet kan vinden in het Nederlands. Vragen mogen en moeten altijd gesteld worden. Mondeling examen zal afgenomen worden in het Nederlands In de les wordt een powerpointvoorstelling besproken en becommentarieerd, waarna deze op Minerva geplaatst wordt. Deze documenten zullen samen met de notities van de student de basis voor het examen vormen. Vragen? Afspraak Mail Programma 1. Inleiding: literatuur, fonetische wetten, speciale tekens en symbolen 2. Indo-Europees (algemene kenmerken, labiovelaren, laryngalen) 3. Italische taalgroep: distinctieve kenmerken, lezen, vertalen en becommentariëren van enkele teksten 4. Preliteraire Latijn: ontwikkeling van diftongen, klinkerverzwakking, klinkerkorting en – rekking, rhotacisme, lezen, vertalen en becommentariëren van geselecteerde teksten uit de preliteraire tijd Verdeling van de cursus: Eerste twee lessen en les 7- 11 worden gegeven door professor Galdi De andere lessen worden gegeven door assistent Wylin (25.2-25.3 en 13.5) Geselecteerde literatuur De volgende boeken onderzoeken de geschiedenis van de Latijnse taal, met name de vroegere periodes L.R. Palmer, The Latin Language. Bristol 1954 F. Stolz, A. Debrunner, W.P. Schmid, Storia della lingua latina (vert. Carlo Benedikter). Bologna 19934 G. Meiser, Historische Laut- und Formenlehre der lateinischen Sprache. Stuttgart 1998 Dit boek handelt over de fonetische wetten: verduidelijking! P. Kruschwitz, Carmina Saturnia epigraphica : Einleitung, Text und Kommentar zu den Saturnischen Versinschriften. Berlin 1999 B. Vine, Studies in archaic Latin inscriptions, Innsbruck 1993 R. Wachter, Altlateinische Inschriften : sprachliche und epigraphische Untersuchungen zu den Dokumenten bis etwa 150 v. Chr. Bern 1987 3 G. Devoto, Storia della lingua di Roma. Bologna 1944 A. Traina, G.B. Pierini, Propedeutica al latino universitario. Bologna 1998 M. Leumann, Lateinische Laut- und Formenlehre, München 1977 J. Farrell, Latin language and Latin culture : from ancient to modern times. Cambridge 2001 L. Sihler, New comparative grammar of Greek and Latin, Oxford University Press 1995 R. Wachter Altlateinische Inschriften : sprachliche und epigraphische Untersuchungen zu den Dokumenten bis etwa 150 v. Chr. Lang 1987 T. Janson – M. Damsgard Sorensen – N. Vincent, A natural history of Latin. Oxford 2007 J. Kramer, „Geschichte der lateinischen Sprache", in: Fritz Graf (uitg.), Einleitung in die lateinische Philologie, Stuttgart-Leipzig 1997, 115-162 (met verdere literatuur) J. Clackson, G. Horrocks, The Blackwell History of the Latin Language. Cambridge 2007 J. Clackson (uit.), A companion to the Latin language. Oxford, 2012 Ph. Baldi, The foundations of Latin. Berlin/New York 1999 A. Meillet, Esquisse d’une histoire de la langue latine. Cambridge 2009 M. de Vaan, Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages. Leiden-Boston 2008 Inleiding op het Indo-Europees Het Latijn, zoals het Grieks, is een Indo-Europese taal, maar wat betekent dat dan? De term “Indo-Europees” duidt een grote taalfamilie aan, waarbij de meeste Europese talen horen (behalve het Baskisch, het Fins, het Ests en het Hongaars), alsook de antieke talen van Iran, India en andere gebieden in het oosten. De eerste persoon die een verband postuleerde tussen Latijn en Grieks enerzijds en Sanskriet anderzijds was de Engelse vertaler en jurist William Jones in zijn bekend boek: The Sanscrit language (1786) William Jones beoefende linguïstiek eerder als hobby, maar hij gaf dus een wetenschappelijke publicatie uit waarmee hij verbanden tussen talen aantoonde. Van bijzonder belang is het latere werk van Franz Bopp (in het Duits). Hij schreef over het vervoegingssysteem van het Sanskriet in vergelijking met het Griekse, Latijnse, Perzische en Germaanse systeem (1816). Meerdere talen komen dus aan bod. Bopp was de eerste onderzoeker die, zich baserend op de verbale structuren van bovenvermelde talen, het methodische bewijs leverde voor hun gemeenschappelijke oorsprong. Hij wordt dus over het algemeen beschouwd als de oprichter van de historisch-vergelijkende studie van de IndoEuropese (of Indo-Germaanse) talen. Het is strikt wetenschappelijk. Dit alles was in dezelfde tijd van Darwin, wat ermee te maken heeft dat op de biologische oorsprong van taal gewezen wordt. 4 Het fundamentele resultaat van Bopps onderzoek was dat het Sanskriet, het Perzisch, het Armeens, het Grieks, het Latijn en verschillende andere talen tot dezelfde linguïstische familie behoren. De wetenschappers onderscheidden meerdere linguïstische groepen die vaak in verdere subgroepen onderverdeeld werden overeenkomstig de volgende (chronologische) classificatie. 1. Anatolische talen Zij leveren ons de oudste schriftelijke documenten. De talen die we het best kennen zijn het Hettitisch (de oudste bronnen gaan tot 1600 v.Chr. terug), het Luwisch en het Palaïsch. Dit staat veraf van het Latijn. 2. Grieks De oudste getuigenissen vinden we in het Myceense dialect (Lineair B, Lineair A was niet interpreteerbaar). 3. Indo-Iraans Bestaat uit Indische (de bekendste is het Sanskriet) en Iraanse talen (met inbegrip van Avestisch en Perzisch) 1,2 en 3 zijn de belangrijkste talen voor de reconstructie van het Proto-Indo-Europees (PIE) want zij documenteren er de oudste fasen van (vanaf het 2de millennium) 4. Italische talen 5. Keltische talen (vanaf het 6de eeuw n.Chr.) 6. Germaanse talen (de eerste omvangrijke tekst is de vertaling van de Bijbel, 4de eeuw n.Chr.) 7. Het Armeens 8. Slavische talen Het onderzoek focust vooral op het Oudkerkslavisch, de oudste schriftelijke Slavische taal, die uit de tweede helft van de 9e eeuw dateert 9. Baltische talen Volgens een omstreden theorie bestond oorspronkelijk een Balto-Slavische protogroep. De twee belangrijkste nog levende talen zijn het Lets en het Litouws 10. Albanees Volgens meerdere wetenschappers is het van het Illyrisch afkomstig, maar de bewijzen zijn niet beslissend 11. Andere onzekere of slecht geattesteerde talen Het bestaan van veel en diverse verbanden tussen deze talen leidde tot de conclusie dat ze genealogisch verwant zijn, dit wil zeggen dat ze van een gemeenschappelijke moeder(of vader-)taal stammen, namelijk het PIE. De methode die op de vergelijking van de talen gebaseerd is om het “proto-idioom” te reconstrueren, heet historisch-vergelijkend. 5 Er zijn een paar belangrijke verschillen tussen Proto-Indo-Europees (PIE) en Indo-Europees (IE): De eerst heeft geen schriftelijke getuigenissen achtergelaten en werd gereconstrueerd door de vergelijking van de geattesteerde IE talen De IE talen hebben zich in de loop der tijd gedifferentieerd t.g.v. de migraties en het contact met andere talen. IE als overkoepelende term voor talen afkomstig van het PIE 6 Hierbij rijzen ook drie belangrijke vragen: 1. Tot wanneer werd het PIE gesproken en wanneer begon zijn “breuk” in verschillende talen? Er is geen zeker antwoord op: de eerste attestaties van IE talen (Hettitisch, Myceens, Vedisch) dateren rond het midden van het 2de millennium. In deze tijd zijn hun structuren heel verschillend, dus… Er was al veel tijd verlopen sinds de afscheiding van het PIE De differentiëring dateert van rond het 5de/4de millennium v.Chr. 2. Waarvan is het PIE afkomstig en waar werd het oorspronkelijk gesproken? Een mogelijke antwoord zie je op de volgende kaart (+ kaart hierboven): => Zuid-Rusland, Oekraïne,... 7 3. Hoe kwamen de onderzoekers tot de conclusie van een gemeenschappelijke herkomst? De IE talen tonen tal van gemeenschappelijke kenmerken qua lexicon en grammatica. Die zijn zo duidelijk en talrijk dat we ze niet als toevallig mogen beschouwen. Vooral op het fonetische vlak werd het bestaan van nogal regelmatige overeenkomsten tussen die talen geconstateerd Het gaat om de zogenaamde klankwetten (KW; Lautgesetze, sound laws). Wat zijn dat, klankwetten? Het zijn wetten die de fonetische ontwikkelingen a) van het PEI tot de IE talen of b) binnen de IE talen zelf beschrijven via symbolische tekens. Die KW beschrijven klankveranderingen die in een bepaalde tijd en onder bepaalde omstandigheden plaatsvinden en zijn gebaseerd op de voorwaarde dat bepaalde klanken die zich in een bepaalde context bevinden dezelfde ontwikkeling ondergaan. Daardoor kunnen hele woorden (woorddelen) van het PIE gereconstrueerd worden. Let op: Elk PIE woord is altijd een gereconstrueerd woord (dus gebaseerd op hypothesen). Deze woorden worden dan gekenmerkt door een asterisk (*) Duits Hettitisch Sanskriet Grieks Latijn Gotisch Engels Gotisch en Engels kan je quasi samenvoegen. De talen hierboven hebben dezelfde wortel. Maar er zijn natuurlijk afwijkingen (zie Grieks voor zoon). De meeste gelijkenissen vinden plaats tussen de oudste talen. Drie belangrijke addenda: 1. De term “Indo-Europees” zal in onze lessen een puur taalkundige betekenis hebben. Er zijn echter verschillende studies over de Indo-Europese cultuur. Vgl. B.W.Fortson IV, Indo-European language and culture. An introduction, Blackwell 2004; M.L.West, Indo-European poetry and myth. Oxford University Press, 2007 2. De fonetische wetten hebben geen absolute validiteit want: * Tal van fonetische veranderingen mogen niet “genealogisch” verklaard worden maar zijn aan andere oorzaken te wijten, zoals analogie, assimilatie, dissimilatie of de invloed van niet IE talen. Hier wordt de genealogische verklaring uitgesloten. * Anders dan de eerste linguïsten die aan de “Ausnahmslosigkeit” van hun wetten geloofden, spreken we tegenwoordig van “fonetische tendensen” waardoor een (meer of minder) waarschijnlijk beeld van het PIE (of van een groot deel van zijn kenmerken) kan worden berekend 3. Subgroepen Behalve de al vermelde taalfamilies (Anatolisch, Grieks enz.) hebben de vorsers andere contacten en relaties vermoed tussen de IE talen (b.v. tussen de Italische en de Keltische groep, de Balto-Slavische familie enz.) 8 De grootste en belangrijkste afscheiding is die tussen talen Satem- en Centumtalen. • Dit onderscheid baseert op de verschillende ontwikkeling van de drie PIE reeksen van velare medeklinkers, die gevormd worden door het contact (of het naderen) tussen de achterkant van de tong ĝ ken de zachte verhemelte : Labiovelaren: minder in Europa, vooral in Afrika. • De Satem-talen hebben het onderscheid tussen labiovelaren en velaren verloren. Bovendien zijn die palataal-velaren tot sibilanten geworden De Centum-talen hebben het onderscheid tussen palataal-velaren en velaren verloren, terwijl de labiovelaren behouden bleven => In de Satem talen veranderen kj en k tot sibilanten (s, ch, sj,..), de zogenaamde sisklanken. Bij de labiovelaren valt het labiale element weg en blijft k over. => Bij de Centum talen smelten de kj en k samen tot de k (de kj bestaat niet meer). De labiovelaren blijven behouden, blijven bestaan. Geografisch gezien kunnen we in grote lijnen beweren dat, behalve de Anatolische groep en het Tocharisch, de oostelijkere talen satem zijn (Indo-Iranisch, Baltisch, Slavisch, Albanees) terwijl de westelijkere centum zijn. Dit is een algemene indeling, maar er zijn natuurlijk uitzonderingen. De grens tussen de twee groepen vormen het Grieks, dat centum is maar enkele kenmerken van de satem-talen bezit en het Armeens, dat daarentegen, satem is maar enkele centum-elementen vertoont. (Roze: satem, blauw: centum, rood: kern IE) 9 Legende Lichtblauw: Centum Rood: Satem Oranje: augment (vocaal of lettergreep in het werkwoordelijk systeem om een bijzondere tijd uit te drukken) Groen: PIE *-tt- > -ssLichtbruin: PIE *-tt- > -stRoze: uitgang -m- voor instrumentalis, datief en ablatief mv. => enig morfologisch verschijnsel, rest is fonetisch => Er zijn ook andere fenomenen om een verdeling van talen te maken, niet enkel satem-centum. Tochaars behoort normaal tot de centum talen, maar er vormt zich een probleem omdat we een andere verwachting gecreëerd hadden. Het is zeker wel geen satem taal. Een tweede probleem is de geringe attestaties van deze taal. => Theorie blijven bijsturen, blijven verfijnen De definitie van satem-centum is gebaseerd op de woorden die in het Avestisch en in het Latijn “honderd” betekenen. PIE *(d)ḱm̥ tóm > a) Avestisch satəm, Perzisch sad, Sanskriet śatam, Lets simts enz. b) Latijn centum, Germaans hund- (met *k > h), Grieks ἑκατόν, Keltisch kant enz. Voorbeeld: *gwem- > Sanscr. gam-, Gr. βαίνω, Germ. kommen, Eng. come, Lat. uenio *gwow- > Sanscr. gav-, Gr. βοῦς, Germ. Kuh, Eng. cow, Lat. bos *kwo-/kwi- > Sanscr. ká-, Gr. τίς, Germ. wer, Eng. who, Lat. quis => Gaan in de verschillende talen, maar het Latijnse venire betekent eigenlijk komen => De werkwoorden betekenen dus niet helemaal hetzelfde, maar hebben wel dezelfde wortel. Dit fenomeen komt heel vaak voor. 10 => Wie >>> pronomina: onbepaald of vragend >>> Grieks vormt hier een uitzonderingen: we verwachtten een labiovelaar Uitleg van technische tekens en letters Om klankontwikkelingen en klankwetten op korte en duidelijke wijze weer te geven gebruikt men in de historische taalkunde bepaalde letters en tekens. Er moet wel een onderscheid gemaakt worden tussen kleine letters (klank of letter) en hoofdletters (algemene afkorting) De voor ons belangrijkste: * Het woord of de vorm komt in de bronnen niet voor V Klinker C Medeklinker > Ontwikkelt zich (als gevolg van klankwetten) tot < Is afgeleid (als gevolg van klankwetten) van # Woordgrens (woordbegin of woordeinde) _ Positie van de getroffen klank / Wanneer/als de getroffen klank zich bevindt ā Lange a (dit geldt voor alle klinkers) ă Korte a (dit geldt voor alle klinkers) Kw Labiovelare medeklinker KW > K / _C De labiovelaren ontwikkelen zich tot velaren (ze verliezen dus hun labiale element) als ze zich voor een medeklinker bevinden. Bv. coctus ‘gekookt' vs. coquo (<*kwekw) dṷ > b / #_ bv: duenos > bonus Ø Nul (meestal duidt dit op het verdwijnen van een klank) bv. d > Ø / V̄ _# betekent…. Een d verdwijnt als hij zich aan het woordeinde na lange klinker bevindt Τ Plofklank ([t], [p], [c], [d], [b], [g]) bv. T> Ø / _sT (een plofklank verdwijnt als hij zich bevindt voor een s gevolgd door plofklank) R Sonoranten, dus liquidae (l,r) en nasalen (n,m) ŋ Velare nasaal (nc, ng, gn, cn) > uitspraak! ł velare l, namelijk la,lo,lu,lC of l# (specifiek verschijnsel van het Latijn) † duidt een vorm aan die men op grond van de bekende klankwetten zou hebben verwacht maar (om verschillende redenen) niet ontstaan is. Er is geen overtuigende conclusie, wel zeker dat de oorspronkelijke tekst niet zo was (filologische interpretatie van dit teken) => duidt op een vorm die kunstmatig terug is ingevoerd in de taal (dus niet op basis van fonetische wetten) [], //, < > klank, foneem (is altijd een klank, maar niet omgekeerd), grafeem (manier van schrijven) 11 Onderscheid tussen klank (fysische entiteiten die door de fonetische organen geproduceerd worden) en fonemen (klanken die betekenisonderscheidende functie hebben). Elk foneem is een klank, terwijl alleen sommige klanken fonemen worden in een taal. Fonemen zijn er voor elke taal > hoe moet je ze herkennen? Aan de hand van minimale paren Een foneem mag op meerdere manieren gereproduceerd worden (bv /r/ in het Nederlands). De verschillende fonetische realisaties van hetzelfde foneem worden allofonen genoemd (vb. Huig r, tongpunt r). Verschillende klanken aanwezig in het PIE bh , dh , gh -> Duiden drie stemhebbende geaspireerde medeklinkers (voiced aspirates) aan -> Vergelijk ook met de volgende figuur van Clackson, 2007 : 34 Er zijn verschillende types van plosieven in het PIE aangenomen (maar niet door alle wetenschappers). Palatale, velare, labio-velare klanken hangen samen met het verschil centum-satem. Deze figuur is toch een beetje problematisch: geen oppositie tussen stemhebbend en stemloos. Dit schema is wel voldoende voor het Latijn. Maar de figuur is wel niet symmetrisch. bh , dh , gh hebben zich op verschillende manieren ontwikkeld, overeenkomstig met de taalgroep. Grieks: ph, th, kh Sanskriet: bh, dh, gh Germaans: b, d, g Enz. Voorbeeld: Grieks: phi - theta - chi uitgesproken als p , t , g. Normaal met plosief en aspiratie. bher- > Gr. φέρω, Sanskr. bhárami, Eng. bear, Armen. berem *rudhro- > Gr. ἐρυθρός, Sanskr. rudhirá-, Germ. rot, Eng. red, Rus. rudyj In het Latijn worden die tot fricatieven aan het woordbegin en tot stemhebbende plosieven in interne positie vervormd. Voorbeelden: *bher- > Lat. fero, *rudhro- > Lat. ruber Ruber is het resultaat van verschillende fonetische veranderingen. Op de dia staat enkel de eindvorm. Tussenvorm: ruberos. 12 Mediae aspiratae: Beginpositie Latijn bh > ph > φ (f) dh > th > φ (f) gh > kh > χ (h) Faliskisch bh > φ (f) dh > φ (f) goh > χ (h) of guh > φ intern bh > b bh > d b/u, r, l_ (bv. *uerdho) gh > h g/n_ of _C (bv. *dhigh-lo) bh > f dh > f gh > f bh > f dh > f bh > f dh > f Oskisch Umbrisch Begin Proto-Italisch stemloos > fricatief Intern Proto-Italisch stemloos > stemhebbend *kw > -qu*gw > u -nd- *kw > p *gw > b Umbrisch *kw > p *gw > b Uitzondering: lupus (*kw > p) en bos (*gw > b) -nn- Latijn Faliskisch Oskisch -nn- h1, *h2, *h3 Het gaat om de zogenaamde laryngalen (H duidt de een of andere laryngaal aan, zonder verschillen) Het gaat om drie medeklinkers die alleen in het PIE bestonden en die door de vergelijkendehistorische methode gereconstrueerd zijn. Ferdinand de Saussure Algemene opleiding over het IE Hij kwam tot deze intuïtie Deze klanken zijn verdwenen, maar hebben duidelijk sporen nagelaten in Europese talen. De talen met het meeste sporen van laryngalen, zijn talen uit de Anatolische taalgroep. De reden van hun naam is dat deze medeklinkers ergens in het strottenhoofd gearticuleerd werden en dus glottalen van nature waren. Cf. Glottale klanken in de Arabische talen De laryngalen maken het mogelijk om veel verschillen in het vocale systeem van de IE talen te verklaren. Fundamenteel verschil ligt in het verschil tussen lange en korte klanken. Hun belang is in eerste instantie te wijten aan de invloed die zij op de naburige klinkers uitgeoefend hebben. Voor zij verdwenen uit de taal hebben ze vaak zowel de kwaliteit als de kwantiteit (dus de duur) van de buurtklinkers beïnvloed. In het Latijn: enkel van belang voor vocalen 13 Gewone ontwikkelingen in de PIE talen: Zoals altijd geven de oudste geattesteerde talen ons de duidelijkste informatie (Anatolische talen, Indo-Iraanse groep,...) 1. h1 is de 'neutrale' laryngaal omdat hij de kwaliteit van de naburige klinkers niet verandert 2. h2 zorgt meestal voor de verandering van buurtklinker tot [a] 3. h3 zorgt meestal voor de verandering van de buurtklinker tot [o] Voor de ontdekking van de laryngalen nam men aan dat de lange klinkerduur van de IE talen altijd geërfd was. Voorbeeld: *bha̅ - (vgl. Dor. φαμί), *do̅ - (vgl. Gr. δίδωμι, Lat. dō), enz. => Wetenschappers die de Saussure niet volgden, vermoedden dat in het PIE lange en korte klinkers bestonden, dus dat dit verschil rechtstreeks uit het PIE stamt. De laryngaaltheorie verklaart daarentegen lange klinkers meestal als resultaat van de oorspronkelijke cluster V + H H1 in het Latijn zijn de resultaten van de laryngalen e hun invloed op naburige klinkers uiteenlopend: overeenkomstig de positie (voor of na de klinker) en de aard van de klinker. 1. VH Resultaten in twee verschillende talen. (Enkel ontwikkeling in het Latijn kennen) In de reeks VH veroorzaakt H de rekking van V en in het geval van eh2 en eh3 vindt een kwalitatieve verandering plaats. Belangrijk: klinkerrekking gebeurt alleen voor andere medeklinkers of aan het woordeinde, dus: VHC / VH# > VÑ(C) terwijl VHV > VV 14 2. HV Vergelijkbaar met vorige ontwikkeling, maar als een laryngaal voor een vocaal staat, kan hij geen rekking veroorzaken (fundamentele onderscheid). Niet helemaal zeker, maar door veel wetenschappers gebruikt Er is geen klinkerrekking, maar zoals bij 1. h1 en eh2 verandert de kwaliteit van [e] tot [a] of [o] Resultaat: noodzakelijk een korte klinker Uitzonderingen? 3. CHC De laryngaal wordt tot een klinker, meestal [a] in het Latijn Addenda: 1. H > Ø / #_C (vgl. h1dn̥ tei > dentī, *h3rēgm̥ > regem)De laryngaal verdwijnt 2. uitzondering op 3): CRHC > CRāC, dus ph2ter > păter, *dh3tos > dătus, maar *strh3tos > strātus , *gnh1tos > nātus De klinkers *m̥ , *n̥ , *r̥, *l ̥, i, u Deze zijn oorspronkelijk allofonen van de overeenkomstige medeklinkers m, n, r, l, i ̯ (of j), u̯ (of w) Aparte fonemen geworden 15 In het Klassieke Latijn worden de paren [i] en u op dezelfde manier geschreve <i> en <u> , maar ze vormen verschillende fonemen. Voluit vs. voluit dus [u̯ oluit] vs. [u̯ olu̯ it] Grafemen zijn de zelfden, maar de betekenis is verschillend "Hij wilde" vs. "Het rolde" Vergelijk ook insula en iecit In het Latijn zijn de oorspronkelijke allofonen tot vier verschillende fonemen gevormd. *m̥ , *n̥ , *r̥, *l ̥, ontwikkelen zich in het Latijn op de volgende manier: m̥ > em n̥ > en, maar vaak en > in, b.v. PIE *n̥ > Lat. in- (vgl. Gr. α-) r̥ > or (ur), maar > ar /_V, b.v. PIE *kr̥ōn > Lat. caro l ̥ > ol / _C, maar > al /_V, b.v. PIE *kwl ̥ei ̯e-o > Lat. caleō Verdere voorbeelden (Clackson 2007, 11): Proto-Italisch: algemeen Wat is het Proto-italisch? => De IE “aftakking” waarvan de talen afkomstig zijn die tijdens het 1e mill. v.Chr. op het Italiaanse schiereiland gesproken werden Belangrijk: => Niet alle talen die op dit gebied gebruikt werden behoren tot het PI tak (vgl. het Messapisch, het Ligurisch en misschien het Venetisch) en enkele zijn zelfs niet van het Indo-Europees afkomstig (Etruskisch en zeer waarschijnlijk Noord-Piceens) => Het wordt aangenomen dat de eerste sprekers gaandeweg migreerden naar Italië uit noord oost regionen De Italische talen worden in twee groepen onderverdeeld: a) Latijn-Faliskisch Let op: Het Latijn was oorspronkelijk alleen de taal van de stad Rome Falerii: vernietigd bij Punische oorlogen Faliskisch: is geattesteerd in rond 100 inscripties uit de tijd tussen de 5de en de 3de eeuw v.Chr. De meeste teksten zijn van de stad Falerii (tegenwoordig Civita Castellana) afkomstig, circa 60 km noord van Rome. Deze stad werd van de Romeinen in het jaar 241 v.Chr. vernietigd b) Sabellisch bevat de meeste talen die in het midden en zuiden van Italië gesproken werden, langs de Appennijnen. Deze tak wordt meestal in drie verdere subgroepen onderverdeeld. 16 Inleiding: Talen in het Pre-Romeinse Italië Situering: Kaart rechts: huidige situatie Kaart links: vroegere situatie. => Oudheid versus nu => Toscane (Etrurië) - Lazio (Latium) - Umbrië => verschillen tussen deze twee kaarten, grootste verschil ligt in het Zuiden: Calabrië en Puglia ligt niet meer op dezelfde plaats (omwisseling)! Het pre-Romeinse Italië kende zeker 15 talen, die, op Grieks en Latijn na, alleen in epigrafische teksten zijn overgeleverd. De best gedocumenteerde waren het Etruskisch en het Oskisch. Pisani en Devoto konden aantonen dat de Italische (IE) talen uiteenvallen in meerdere groepen: Latino-Faliskische of Veneto-Latijnse talen (1ste IE-golf) => Verwantschap? Oskisch-Umbrische of Sabellische talen (2de IEgolf) => Invloed op lokale dialecten in binnenland van Sicilië (kusten waren Grieks) Siculisch (Oost-Sicilië), Sicaans (Midden-Sicilië) en het Elymisch (West-Sicilië)? Daarnaast vinden we in Italië het Messapisch (Apulië), verwant aan Illyrische talen (3de IE-golf). In de Povlakte werd Lepontisch gesproken en het slechts in eigennamen bewaarde Ligurisch. Pontisch en Ligurisch waren Keltische talen. 17 De Indo-Europese talen bereikten Italië in het 2de millennium v.C. vanuit het noorden. Daarvoor woonden er andere niet-Indo-Europese volkeren, waartoe vermoedelijk de Etrusken behoren. Verwant aan het Etruskisch lijkt het Rhaetisch. Deze twee talen zijn niet Indo-Europees. Belangrijk om rekening te houden met wat de auteur met ‘Italische talen’ bedoeld, want die term covert verschillende invullingen: 1) Alle talen die in Italië worden gesproken (niet veel in deze zin gebruikt) 2) Men gaat de twee niet-Indo-Europese talen en de Griekse niet meerekenen => Verwantschap als voorwaarde 3) Venetisch, Latijn-Faliskisch, Oskisch-Umbrisch (+ varianten op Sicilië), Messapisch 4) Enkel het Oskisch-Umbrisch als Italische talen (Latijn uitsluiten, enkel talen van Midden-Italië) Teksten: => Geen echte teksten, eerder korte fragmentjes met als inhoud iets als ‘was zoon van…’, ‘was gehuwd van…’ => teksten = vanaf 3 verschillende letters naast elkaar. => Het zijn heel korte opschriften, vaak overleveringen in epigrafische documenten (graven) Rhaetisch: 100 Venetisch: 150 Oskisch-Umbrisch: 700 teksten in totaal Noord-Piceens: 1 tekst Faliskisch: 350tal teksten Latijn: 3000 teksten (enkel over periode van de Italische talen) Etruskisch: 12000 teksten -> best bewaarde taal (≠ best begrijpbare taal) o nuancering: veel teksten waar gewoon voornaam en familienaam in staan Veel onderzoekers zijn er van overtuigd dat er tussen het PIE en de Italische talen een tussenstap is geweest, met name het Proto-Italisch (geen attestaties), hetzij met invloed van het Grieks-Etruskisch. De evoluties bewijzen een gemeenschappelijk tussenstadion. Koinè: culturele eenheid volkeren hadden culturele en daardoor linguïstische eigenschappen hadden die met elkaar te vergelijken waren. bv. het systeem van naamgeving van de Etrusken werd overgenomen door andere volkeren bv. Romeinen hadden de gewoonte om op objecten een inschrift te maken en zo te zeggen van wie dat object is bv. geschenkenopschriften: wie een geschenk heeft gegeven => volkeren in Italië schrijven dus op gelijkaardige voorwerpen gelijkaardige opschriften = koinè Proto-Italisch 1. Fonetiek Medeklinkers: I. mediae aspiratae: > stemloos > fricatief In binnenlettergreep > stemhebbend φ > β, θ > δ, χ > γ Latijn: aan woordbegin: behoud van aspiratie als [h] of [f] (gaat hier over evoluties) • 1) bʱ > pʰ > φ (f): *bhreh2tr > frater • 2) dʱ > tʰ > φ (f): *dheh1-lu̯ ih2-k- > fēlīx 18 • 3) ɡʱ > kʰ > χ (h), maar > g / _r,l : *ĝhelh3 > Lat. holus (groente), *ghlh2dhro > glaber (kaal) Latijn: intern: ontwikkeling van consonanten tot stemhebbende plosieven • 1) *bh > Lat. b: *nebhelah2 > nebula • 2) *dh > Lat. d, maar > b / u,r,l_: *medhi̯o > medius, maar *u̯ erdho > verbum • 3) *gh > Lat. h, maar > g / n_ of _C: *u̯ egh-e/o > veho, maar *h3mey(n)gh > mingo (plassen), *dhiĝh-lo >figlus > figulus (pottenbakker) II. Verdwijnen van de intervocalische [j]: • * trei̯-es > tres, Osk. tris (cf. Sanscr. trayas); *stai̯ō > staō > stō, *kwl̥ei̯e-ō > caleō Evoluties consonantcluster III. *-tl- > -kl- :*-tlom > pia-culum (met anaptyxis van u), Umbr. piha-clu Klinkers: I. *eu > ou (met verwarring met oorspronkelijke ou): vb. *neu̯ o- > novo-s (cf. Gr. νέ(F)ος) II. Verdwijnen van prim. Uitg. *-i in de athem. verv.: vb. *esmi > esom > sum/ esum, *esti > est/íst III. *ū > ī /_ i̯ (zgn. Wet van Thurneysen): *pūH-i̯o- > pius, Sab. *pīo- 2. Morfologie • • • • • • • • Abl.uitg. –d 2de verb. –ōd → -ād, īd, ūd o klasse ≠ verbuiging: 1e klasse telt 3 verbuigingen o 2e verbuiging: -od de ‚d‘ gaat pas later wegvallen Adv. uitg. –ēd: Lat. –ēd (> ē), Osk. –íd, Z-Pic. –íh (instr. + abl.?) Vorming bijwoorden 1° klasse: -e (was dus eerst -ed) Uitbreiding van pron. uitg. –āsom naar de gen.mv. 1ste verb. (Lat. –ārum, Osk. –azum) o uitgang overgenomen van de voornaamwoorden komt niet van het IE! Analogie 2de > 1ste verb. (dat/abl.mv.): –ais: Arch.Lat. colon-eis, Osk. kerssn-aís o Vrouwelijke woorden als afscheiding van de mannelijke o ois > is (ook invloed op 1° verbuiging: rosa) Vorming van verb. adj. op praes.stam: Lat. -nd- (faciendam), Osk. -nn- (úpsannam) Verwantschap tussen Latijn en Oskisch bij GV Imperf.–bam ↔ slechts 1 parallel in Osk.: fufans (= erant) < *fū - ba? o problematisch Gebruik van athem. vormen op /s/ voor het fut. (Osk. fust < fu-s-e-ti, dide-s-t) o Ook in archaïsch Latijn een s-futurum, ook bij conjunctieven o Vb. Plautus gebruikte 'faxim' Conj.imperf. met suffix -sē- : Osk. fusíd, Lat. foret 3. Latijns accent • Rond 6°-5° eeuw: accent vaak op 1° lettergreep van elk woord syncope en klinkerverzwakking bv. muluvanice door extreme nadruk op de eerste klinker zijn de andere klinkers niet meer van belang o klinkers die onderhevig zijn aan syncope of klinkerverzwakking zijn kort bv. mortis > mors: door nadruk op ‘o’, valt ‘i’ weg: mortis > morts > mors bv. exago > exigo daarna verandert de klemtoon: gaat naar de voorlaatste lettergreep als de klinker lang is, maar als de voorlaatste niet lang is, ligt hij op de derdelaatste 19 • • Daardoor vaak wisseling bij korte binnen- en eindvocalen (syncope en klinkerverzwakking): a) mors < mortis, rettuli < retetulai klinkers die onderhevig zijn aan syncope of klinkerverzwakking zijn kort bv. mortis > mors: door nadruk op ‘o’, valt ‘i’ weg: mortis > morts > mors b) exigō < exagō, perficiō < perfaciō daarna verandert de klemtoon: gaat naar de voorlaatste lettergreep als de klinker lang is, maar als de voorlaatste niet lang is, ligt hij op de derdelaatste (bv. scripserunt, iubeo(want voorlaatste kort)) Daarna : Regel van de penultima Klemtoon ligt op de voorlaatste lettergreep als die langs is en anders op de 3° laatste 4. Taalverwantschappen • • Vlgs. Dionysos van Halicarnassos, Filoxenus en Varro (en anderen) was het Latijn afgeleid van het Grieks, meer bepaald van een Eolisch dialect (cf. Dion. 1,90,1) = gebaseerd op analogieën tussen de talen, maar die te wijten zijn aan veelvuldig taalcontact. nu aan te tonen dat het niet zo is! Overeenkomsten kunnen verklaard worden door taalcontact Etrusken zijn verantwoordelijk voor de alfabetisering van Italië Meer recent: Keltisch-Italische analogieën, niet in andere IE talen: 1) Gen. 2de verb. op /i/: lat. domini, arch. Irl. maq(q)i ‘van de zoon’ ↔ de PIE uitg *-osi̯o blijft in antieke Keltische teksten, Faliskisch en arch. Latijn + /i/ ook in andere talen uit Italië (Messapisch, Venetisch?) 2) Uitg. /r/ bij de 1° en 3° p.enk. en mv. van het (medio-)passief: dicor, dicitur, dicimur,… ↔ Hittitisch en Tocharisch bewaren zelfde element met zelfde functie Analogieën tussen Italisch en Keltisch die we nergens anders vinden: 3) overgang pV(C)kw > *kwV(C)kw : PIE *penkʷe > Lat. quinque; arch.Irl. cóic 4) Het heel productieve suffix –tiōn5) De stam *loku- (meer) 6) De stam *kan- (zingen) Bibl.: J. Clackson – G. Horrocks, The blackwell history of the Latin language, Malden-Oxford-Carlton, 2007. V. Pisani, Lingue preromane d'Italia: origini e fortune, Torino, 1978. G. Devoto, I dialetti delle regioni d'Itali, Firenze, 1972 A. Maniet, La linguistique italique, in Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, I.2 (1972), pp.522-592. M. Pallottino, Een laars vol scherven, Amsterdam, 1987. Studi Etruschi (met het Rivista di epigrafia etrusca en het Rivista di epigrafia italica). Sabellische talen De Umbriërs vormen samen met de Osken en Picenen de zgn. Oostitalische of Sabellische volkeren. Ze zouden het Italische schiereiland zijn binnengekomen in het 2de mill. v.C. (wellicht 12de EvC). Hun kerngebied moet gesitueerd worden tussen Le Marche, de Abruzzen en de provincie Rieti. Vanaf de 7de eeuw drongen Oostitalische stammen door in Latijns gebied (Rome) en verder naar Campanië, Lucanië en Bruttië (Calabrië). We vinden hen dus hoofdzakelijk in het centraal Apennijnse gebied vanaf de vallei van de Tiber in het noorden tot het binnenland van Calabrië in het zuiden. 20 => Uitwaaiering: Zuid-Centraal Italië en Lazio => Lokale stammen werden geabsorbeerd; oorspronkelijk maar 1 Oskische stam Vb. Pompeii: Oskische stad, maar ook Etruskisch gesproken => Soms meer verwantschap met Umbrisch, soms meer met Oskisch (makkelijker te begrijpen) 1. Heuristiek De Sabellische talen (Oskisch, Umbrisch en Zuid-Piceens) kennen we hoofdzakelijk uit epigrafische bronnen. Van het Umbrisch zijn er slechts een 40tal teksten bewaard ( 7de - 1ste EvC), maar daar zitten wel de beroemde Tabulae Iguvinae (3de – 2de EvC) bij. Het Zuid-Piceens telt zo’n 25 opschriften die echter tot de 6de-5de eeuw teruggaan. Er zijn zo’n 650 Oskische teksten bewaard (6de EvC - 1ste EnC). Typisch voor Capua zijn de zgn. Iúvilaopschriften (over band met Iuppiter). De belangrijkste en de langste Oskische teksten zijn: - De Cippus Abellanus (2de EvC) geeft het verdrag tussen Nola en Abella (ten oosten van de Vesuvius), het gaat over een heiligdom op de grens - De Tabula Bantina (100 vC, grote Latijnse invloed) bevat stedelijke statuten. - De Tavola di Agnone (3de EvC) bevat een religieuze tekst i.v.m. een Ceresheiligdom. De belangrijkste Marrucinische tekst is de Tabula Rapinensis. 2. Alfabet Sommige Umbrische teksten (ook de Tab.Ig. I tot Va) zijn geschreven in een Etruskisch alfabet (gewoon weergegeven). De Tav.Ig. Vb tot VII en een klein aantal inscripties zijn geschreven in een Latijns alfabet (cursief weergegeven). Oskische teksten zijn geschreven in alfabetten die afgeleid of beïnvloed zijn door het Etruskische (gewoon weergegeven), het Italiotisch Griekse (Griekse letters)en het republikeins Latijnse (cursief). Ook Zuid-Piceense teksten zijn geschreven in een van het Etruskisch afgeleid alfabet. => Modificatie en aanvulling van het Grieks door de Etrusken 1. Fonetiek - fonologie Klinkers 1. -ā# > -ō (<o>, <u>, <a>) Vb. viu (vita), mutu (multa) 2. syncope van korte klinkers in binnen- en eindlettergreep Bij de eindlettergreep valt daardoor de vocaal+s vaak weg na een liquida Fiktu (fingito), hurz 3. anaptyxis: vaak tussen liquida of nasalen en een C Aragetud (argento) 4. In het “nationaal” alfabet werden lange klinkers meestal dubbel geschreven Flos (lange o) > cf. fluusai 5. Monoftongisering van tweeklanken gebeurt vooral in het Umbrisch Uitgangen zijn vaak tweeklanken In het Umbrisch krijg je dan vaak dezelfde uitgang > moeilijkere taal! 21 Consonanten: 1. Umbrisch heeft meer fricatieven dan het Oskisch: çerfie, śesna 2. Reeds bij oudste opschr is de eind-d verdwenen. Vanaf 3de eeuw ook de eind m, n, s, f en r. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Vaak niet consequent, systematisch PIE *k > Sab. p, Lat. qu, PIE *gw > Sab. b, Lat. u Verschillende ontwikkeling van de PIE Med.Asp. in binnenlettergreep: bh, dh> f vs. Lat. b, d Behoud van consonantgroepen (vereenvoudigd in Latijn): sn: PIE *snah2 > Umbr. snāta sm: PIE *pri-isemo > Pelign. prismu [tegengesteld aan 5] Verandering van consonantgroepen, die behouden blijven in het Latijn: kt > ht: Osk. úhtavis, Umbr. rehtē pt > ft, ht: Osk. scriftās, Umbr. screhto Assimilatie: nd > nn: Osk. úpsannam ks > ss (>s): Osk. destrst, Umbr. destram-e Opm: Osk. Umbr. -en, -e, -í komen met het Latijnse voorz. in overeen Palatalisering gebeurt door de occlusieven te verdubbelen: mamerttiaís < *mamerti̯a In de taal van de TB werden dentale en velare occlusieven “geassibileerd”: bansae < *banti̯a w 2. Grammatica Naamwoorden(belangrijke verschillen)(tuta/tota=civitas): 1ste verb: Gen.enk. op /as/ (cf. pater familias , uitgang nog in formules!) Nom.mv. op /as/ (cf. duas matronas) (Latijn: ae, inscripties Pompeii) 2° verb.: Gen.enk. op /eis/ (Umbr. <-es>, <-er>) < 3de verb. Dat.enk. op /oi/ (ook nog in archaïsche inscripties) Nom.mv. op /ōs/(ook ús, want ú is uitgesproken als lange o) Gen.mv. op /um/ (vaste formules, deum als gen. mv. van deus) 3° verb.: Gen.enk. op /eis/ Acc.enk. op /om/ (ook /im/ soms, vb. turrim) Abl. enk. op /i/ Abl. en dat. mv. op /is/ of /es/ (soms dubbele s) 2° klasse: Acc.: vermenging van o-stam 1° klasse em van 2° klasse Gen op /es/ 1e verb enk 2e verb enk 3e verb enk 1e verb mv 2e verb mv 3e verb mv Nominatief /as/ /os/ Accusatief /om/ (/im/) Genitief /as/ /eis/ /eis/ /um/ Datief /oi/ /is/ /es/ Soms /ss/ ablatief /i/ /is/ /es/ Soms /ss/ Werkwoorden Gebruik van athematische vormen op /s/ in het fut. Osk. fust (= erit) < fu-s-e-ti, dide-s-t (=dabit) Cf. Latijn capso (futurum van capere)> conj.: capsim (te vinden bij Plautus) Uitgang inf is verschillend t.o.v. Latijn Osk. ezum, Umbr. erom, erum (infinitief esse) In het imperf. werd –fa- bij de stam gevoegd (cf. ba van het imperfectum, b > f) 22 fu-fan-s = ze waren? Misschien reduplicatie-perfectum? In de conj. werd een a bij de stam gevoegd, bij de a-stammen werd een i gevoegd. Sakrim fakiiad kasit deiua-i-d (hij moet zweren) Gerundivum (-nn-) = typisch voor Latijn én Sabellisch (= bewijs voor Proto-Italisch) 3. Syntaxis Over syntaxis van de zin valt heel weinig te zeggen. o Te weinig attestaties o Formulaire zinnen die voortdurend terugkeren (vaak religieus) Voorbeelden o kumbened: convenit o puz: voegwoord/betrekkelijk voornaamwoord o idik: aanwijzend voornaamwoord o terum: terra Ekss kumbened... puz idik sakara inim idik terum muinik fusid (sakara: anaptyxis? En fusid: conj. Imp) => Ita convenit... ut illud sacrum et illa terra communis esset factud pous ... deicans => facito ut... dicant Er bestond dus ook een soort consecutio temporum Fusid: conjunctief imperfectum Misschien < conj. (-e) fut. (-s) Dus in het Oskisch: *fer-es-e-ns > ferrins; Latijn: *fer-es-e-s > ferres => Gebouwd op een futurum-stam • • • • • 4. Lexicon Behoud van archaïsche stammen die verloren gingen in Latijn 1. utur > indo-europese stam voor watr Aapa > aqua (=waterleiding) 2. Fel >filius (niet zeker of er Latijnse invloed was) Puklu > ook bewaard uit indo-europees (*pu-tlo) Semantische wijziging van bepaalde stammen, die productief blijven, ook in het latijn Orare > synoniem voor agere (parallellen tussen Sabellische talen en het Latijn, maar er kunnen betekenisverschuivingen optreden) Lat woorden als būfalus (buffel), Mulcifer(=Vulcanus), rūfus (rost), vafer (listig), sifilo (fluit) => /f/ < /*bh/, /*dh/ hebben geen Latijnse oorsprong Sabellische invloed in het Latijn Latijnse equivalenten bubalus, Mulciber ruber, , sibilo, vaber De woorden lupus en bos, waar /p/ < /*kw/ en /b/ < /*gw / (cf. Gr. λυκός, βούς) lijken ook geen Latijnse oorsprong te hebben: PIE *kw > Sab. p, Lat. qu, PIE *gw > Sab. b, Lat. u Sabijnse invloed op Latijn (Meiser, 1998): “l sabinico”? Enkele Lat. woorden vertonen /l/ in begin- of interne positie (< PIE *d): lingua (< PIE *dn̥ gh) (cf. tuggo, tongue, Zunge) lacrima (cf. Arch. Lat. dacruma, Gr. δάκρυ) oleo vs. odor (solium vs. sedeo) => Afkomsting van PIE stammen => Vanwaar komt de /l/ (onverklaarbaar? Sabijnse invloed?) => Vermenging tussen /d/ en /l/ => evolutie tot stemhebbende palatale klank Sommige Latijnse woorden hebben een /l/ waar een /d/ verwacht wordt => Niet iedereen is het eens met dit > discussie 23 Teksten GRAFOPSCHRIFTEN Sp MC 1 apaes : qupat [: e]smín : púpúnis : nír : mefiín : veiat : vepetí Apaes naam van de begraven persoon (Apaeus Pomponius) Pupunis " " " " " < Poponios (syncope in uitgang) Qupat > cumbere: liggen => ind. praes. <*kubati ( -ati, -anti > -at, -ant) Mefiin Medius (achterzetsel /in/) Esmin Voornaamwoord: plaatsaanduiding E (stam van is) – sm (locatief stam) – in (vz.) (hierin) Nir Man, leider, aanvoerder (/ner/) e is lang Veiat Conjunctief? Wat zou een conjunctief daar doen? /a/ wijst er wel op Vepeti Locatief, ook nazetsel /in/ waarvan de /n/ is weggevallen, verwant aan lapis < vepetin => Apaeus Pomponius ligt hierin, de leider ligt (?) in het midden van de grafsteen Sp TE 1 petroh : púpún[is : ní]r : e : súhúh : suaipis : ehuelí : de[-5-]nu : puúde : pepieh : [? Um 4 setums míom face Um 8 ]p nurtins ia t ufeřie[r] cvestur farariur Um 10 ager emps et termnas oht(retie) c u uistinie ner t babr(ie) maronatei uois ner propartie t u uoisiener sacre stahu Grenssteen, ca. 100 VC. > Romeinse Rijk krijgt burgerrecht, Latijn alom gebruikt Gevonden tussen Assisi en Perugia, Umbrische tekst met Latijnse invloeden Babrie Eigennaam (zie ook de afkortingen ervoor: c / u / t /...) Ook: vistinie, voisiener, propartie Emps > emere: kopen ( invoeging p: Latijnse invloed + syncope en assimilatie) <*em-to-s Ager emps: het veld wordt gekocht Termnas Latijnse invloed (vakterminologie: tuder; grens) oht(retie) Locatief enkelvoud (cf. auctoritate) <*uhtur (augtor) – etra Syncope + monoftongisering Stahu > stare: staan (heilig staan > niet verplaatst mogen worden) <PIE *steh2 Maronatei Magistraat-priester bij Etrusken: maru > daarvan afleiding: maronatus (loc. Enk.) Ager emptus et terminatus auct(oribus) (cai) Vestinii V(ibii) f. et Ner(onis) Barbrie T(iti) f. in maronatu Vols(onis) Propertii Ner(onis) f.(et) T(iti) Volsieni V(ibii) f. sacre sto. => Lange klank vrijwel nooit onderhevig aan syncope => Cognomina eerder zeldzaam bij Italische volkeren Praenomen, gentilicium op de 3° plaats, daartussen de naam van de vader in adjectiefvorm (afgekort of voluit): “voisiener” heeft als enige eind-r behouden. Onomastiek Um 16 ahal trutitis dunum dede 24 MV 5 t uetio duno didet herclo iouio brat(es) data(s) Cp 33 sakrim fakiiad kasit P0 1 m siuttiis m n púntiis m aídilis ekak víam teremna[t]tens ant hunttram stafiianam víu teremnatust per(ekaís) X íussu vía púmpaiiana teremnattens perek(aís) III ant kaíla iúveis meeílíkiieís ekass víass íní vía iúviia íní dekkviarím medíkeís púmpaiianeís serevkid imaden uupsens íusu aídilis prúfattens Po 3 v(iíbis) aadirans v(iíbieís) eítiuvam paam vereiiaí púmpaiianaí trístaamentud deded eísak eítiuvad v(iíbis) viínikiís mr kvaísstur púmpaiians trííbúm ekak kúmbennieís tanginud úpsannam deded ísídum prúfatted Gevonden in Pompeii, 2° E. VC , bouwopschrift op travertijnen plaat. Oskisch: Lex Cornelia de XX quaestoribus. (namen te kennen voor het examen) Eigenaam Vibius aadirans vibeis (Latijnse naamgeving) - vibiis vikiniis Dubbele notering lange klinker + syncope Paam = quam PIE *kw > sab. P + V̄ deded =dedit (verleden tijd) > eind -d bewaard pumpaianai Van Pompeii (staat hier in een datief) Tristaamentud leenwoord uit Archaïsch Latijn (-rist- > -rs̥t > -erst- > -est-) geen vz. In Oskisch. kvaisstur = quaestor (Latijns leenwoord + syncope) Kumbennieis > convenire (hier: samenkomst, vergadering) (*kom-bn-io-m) Eitiuvam Heeft iets te maken met geld (onbekende etymologie) Triibum => *treb : bouwen, hier als substantief: dit gebouw (zie voornaamwoord) Tanginud tng-ion > denken. "Met instemming van" tn ̥g- ion Upsannam Gerundivum . upsa - < *op-es-a(lang) denom. ww Prufatted =probavit (perfectumstam in het Oskisch: dubbele t). PIE bh> f (Lat. B) Isidium = idem (<*is-id-partikel-om) V. A. V. die het geld dat aan de gemeente Pompeii bij testament geeft. Met dat geld VVM, de quaestor van Pompeii, dit gebouw met instemming van de vergadering ter “bouwing” gaf en dezelfde keurde het goed. => Iemand heeft een gebouw laten plaatsen en na de bouw alles gecontroleerd en goedgekeurd => Formule bestaat ook bij Latijnse gebouwen Syntaxis: eitiuvam > accusatief zonder werkwoord Hernomen in een andere syntaktische functie (eitiuvad > abl) => Ook gevonden bij Latijnse tekst Vooropplaatsen van het antecedent Geen fout, maar focus op een bepaald woord Cm 1B9-25 senateís suveís tanginúd tríbarakavúm líkítud íním íúk tríbarakkiuf pam núvlanús tríbarakattuset íním úíttiuf núvlanúm estud ekkum svaí píd abellanús tríbarakattuset íúk tríbarakkiuf íním úíttiuf abellanúm estud avt púst feíhúís pús físnam amfret eíseí tereí nep abellanús nep núvlanús pídum tríbarakattíns avt thesavrúm púd e<í>seí tereí íst pún patensíns múíníkad ta[n]ginúd patensíns 25 Lu 1.18-22 pon censtur bansae toutam censazet pis cues bantins fust censamur esuf in(im) eituam poizad ligud iusc censtur censaum angetuzet aut suae pis censtomen nei cebnust dolud mallud in(im) eizeic uincter esuf comenei lamatir pr(aetureis) meddixud toutad praesentid perum dolum mallom Tabula Bantia Pon censtur bansai toutam censazet Cum > voegwoord Censoren Plaatsnaam (Tabula Bantina) dorp, stad,... > censere : volkstellingen opstellen athematische vorm /z/ cum censores Bantiae populum censebunt, pis cues bantins fust censamur > quis > cives: burgers Plaatsnaam > esse (futurum) > censere Voegw - loc - acc - fut.s Nom - gen - fut.s - P imp.praes qui civis Bantiae erit, censeatur esuf in(im) eituam poizad Ligud iusc censtur censaum angetuzet > ipse > et Geld (acc) > quid, quae, quod > Lex (uitgang –d van de abl) > voornaamwoord > censores > censere > ww (fut. Ex. –erint) vnw.nom-acc-abl-nom-inf-fut.ex ipse et pecuniam qua lege ii censores censere indixerint => Sensuslijsten opstellen , op basis van de wet die de censoren aangeduid hebben om te tellen => Syntaxis weer wat vreemd Accusatief bij een passief werkwoord! Ook bij Cicero! (Wel niet zeker, woord ontbreekt, maar constructie is dezelfde) Census es praeterea numeratae pecuniae => Cum censores Bantiae populum censebunt, qui civis Bantiae erit, censeatur. Ipse et pecuniam qua lege ii censores censere indixerint. Aut suae pis censtomen nei cebnust dolud mallud i(im) eizeic uincter > sed >si > quis > censere > fut ex. = non venerit > dolo malo (met kwaad opzet) > voornaamwoord eius > locatief nom-acc.vz-fut.ex.-abl.loc 26 => Als er iemand niet komt, wordt hij gestraft => Sed si quis censum non venerit dolo mola et eius "vincitur" (vincitur heeft andere betekenis hier) esuf comenei lamatir pr(aetureis) meddixud toutad praesentid perum dolum malum > ipse > comitis: vergadering > 'gestraft worden' > gen > abl. Meddiks = leider > abl > abl > ZONDER > kwaad opzet nom-loc-P.praes.-gen-abl-abl => Ipse in comittis punitur (?) praetoris auctoritate (meddice), populo praesente sine dolo malo EXTRA Tribuf - tribuns > normaal trifuns verwacht Wel bij plebis gebeurd: plifriks Opschriften Aantal volkstribunen en wat ze doen klopt niet! In Pompeii vaak niet gesproken over tribunen, wel veel bouwopschriften. Wel over de aedil, maar dat was ook zijn taak (=juist) Misse interpretatie van Oskisch ivm aedil > aedificare *Treb is stam voor bouwen => tribuun (vertaald naar eigen taal) Dentale en velare occlusieven “geassibileerd”: bansae < *bantia Me 1 Ƒ Oskisch geschreven in een Grieks alfabet Gevonden in Messina, tekst bestaat uit 2 fragmenten. Deel van de stadsmuur. Naamgeving in het Oskisch sluit aan bij de Latijnse naamgeving Eigennaam, gentilicium, naam van de vader in de genitief Palatalisering van voorgaande dentaal Geen rhotacisme Syncope [͞o] = <ou>, <u>, <uu> [ŏ] = <u>, <o> Ƒ Stenius Calinius, Pontius Syncope (nom. 3e verb.) = Statieis, Niumsieis. gen. uitgang /-eis/ (=Statii, Numerii) <iu> = <u>: gedeeltelijke palatalisering van voorgaande dentaal. Osk.: <n>, <d>, <t> = touto = civitas. (verdwenen. Enkel geattesteerd in Gotisch (thiunda) nom. Meddis = leider (uupsens) = Lat. Stam ōper*ōpesens: geen rotacisme, maar aoriststam *ōps27 normale oskische uitgang van de 3e persoon mv. Mamertina, sacra. -ā# > -ō (<o>, <u>, <a>). Uitgang nom. 1e verb is lang. -āh2# >-ā# dat. Enk. Op /ei/ van de nom. = Apellon Transcriptie: Stenis Calinis Statieis Maras Pomties Numeriei Meddiks uupsens inim touto Memertino Apellienei sacoro Latijn : Stenius Calinius Statii (filius) Maras Pontus Numerii (filius) meddices fecerunt et civitas Mamertina Apollini sacra. Bibl.: J. Clackson – G. Horrocks, The Blackwell history of the Latin Language, Malden-Oxford-Carlton, 2007. R.S. Conway, The Italic dialects, Cambridge, 1897. R.S. Conway – J. Whatmough - S.E. Johnson, The Prae-Italic Dialects of Italy, I, London, 1933. H. Jacobsohn, Altitalische Inschriften, Bonn, 19273. H.H. Janssen, Oscan and Umbrian inscriptions with a Latin translation, Leiden, 1949. A. Maniet, La linguistique italique, in Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, I.2 (1972), pp.522-592. G. Meiser, Historische Laut- und Formenlehre der lateinischen Sprache, Darmstadt, 1998. A. Prosdocimi, L’osco, in Popoli e civiltà dell’Italia Antica, VI.1. Lingue e dialetti nell’Italia antica, 1978, pp.825-912. A. Prosdocimi, L’umbro, in Popoli e civiltà dell’Italia Antica, VI.1. Lingue e dialetti nell’Italia antica, 1978, pp.585-788. H. Rix, Sabellische Texte. Die Texte des Oskischen, Umbrischen und Südpikenischen, Heidelberg, 2002. K. Tikkanen, A comparative grammar of Latin and the Sabellian languages, Uppsala, 2009. J. Untermann, Wörterbuch des Oskisch-Umbrischen, Heidelberg, 2000. R. Wallace, The Sabellic languages of ancient Italy (Languages of the World/materials, 371), München, 2007. 28 Faliskisch 1. Inleiding Faliskisch = Latijns dialect gesproken in de Ager Faliscus. o Het territorium van de Falisken lag tussen dat van de Etrusken (Veï), de Latijnen en de Sabijnen. De oostgrens was de Tiber, de westgrens de Monti Cimini en Monti Sabatini. o De belangrijkste stad was Falerii Veteres, het huidige Civita Castellana. o Andere belangrijke nederzettingen waren Corchiano en Narce. Op zich problematisch als taal: aparte taal of dialect van het Latijn? Meeste linguïsten neigen naar het laatste. Dit is wel vaak moeilijk te zeggen; wat zijn de voorwaarden? Citaat Strabo: Wie zijn de Falisken? Dit was ook niet duidelijk voor de mensen uit de Oudheid. Kaartje: 20-30 km ten noorden van Rome, rechteroever van de Tiber. Ingeklemd tussen verschillende taalgroepen, wat het voor de mensen uit de Oudheid ook moeilijker maakte om uit te maken bij welke groep ze nu hoorden Livius, AUC:twee andere steden >> Falerii wordt vermeldt! Schilderij: schoolmeester van de Falisken 241 VC: Falerii Veteres wordt verwoest door de Romeinen; reden is onduidelijk (Punische oorlog? Weigering van medewerking?) o Gedwongen volksverhuizing naar Falerii Novi (kolonie) Documenten: 350-tal teksten => steeds korte teksten o Meestal grafopschriften o Stempels o Kleine votiefgiften o Geschenken in graven 2. Heuristiek Vroeg-Faliskisch o 7de-5de EvC o Heel kleine groep o Meestal de langste (en dus interessantste) teksten o Groep die afwijkt van de rest: taalkundige breuk Midden-Fal o eind 5de EvC o 241: verwoesting van Civita Castellana en Corchiano Laat-Faliskisch o Na 241 o Faliskisch alfabet Latijn-Faliskisch o Na 241 o Latijns alfabet => WEL DEZELFDE TAAL Capenatisch o voor eind 3de EvC o Latijns alfabet 29 3. Alfabet West-Grieks / Etruskisch alfabet met lichte afwijkingen t.o.v. het Etruskische en Latijnse alfabet. Etr: u = /u/; F = /v/; 8 = /f/ => W - U - F Lat: u = /u,v/; F = /f/ => Introductie van digamma als f-klank Fal: u = /u, v/; ↑ = /f/ ETRUSKISCH => Geen stemhebbende occlusieven => Drie verschillende letters voor drie verschillende klanken FALISKISCH => Invoering van de /d/, maar niet van de /b/ Fonologie Vocalen: - Vanuit het Proto-Italisch: o a e i o u en ā ē ī ō ū o Korte en lange klinkers - Klinkerlengte normaal niet aangeduid o tenzij bij uootum (LF 214), uiitam, aastutieis (Lat 217). - Door vereenvoudiging van tweeklanken in MF ontstonden drie nieuwe lange vocalen: o ẹ (< ei; < ei < oi); ȩ (< ai) o ọ (< ou / au) (dus variatie in openheid) => Verschillen werden gehoord => Fonematisch gegeven dat leidt tot betekenisverschil - Er ontstond ook een korte (meer open) /ẹ/ o <e> om voorvocalische i aan te duiden: fileo, zertenea(=sertinius: "naam") (LF 221) o <i> voor rC: loifirtato (> liberta) - Soms ook wissels tussen o en u: o wordt bewaard waar het Latijn klinkerverzwakking kende o Klinkerverzwakking: korte, niet beklemtoonde klinkers kunnen van kleur veranderen Vb. -us is afkomstig van het archaïsche -os Veel minder frequent in het Faliskisch in vergelijking met het Latijn o zot (MLF 285)= sunt ]fate cela lete zot xxiii : "in deze grafkamer zijn er 24 bedden" o We krijgen een u voor o (MF 54 Puponio) onder Etruskische invloed. Etrusken hadden geen /o/ U-klank in het Faliskisch waar we in het Latijn een /o/ vinden - Weinig of geen aanduidingen dat Faliskisch klinkerverzwakking of syncope kende in binnenlettergreep door nadruk op 1ste lettergreep. o “Hardste” bewijs is cuncaptum (LF214) o Dit kan ook het gevolg zijn van de weinige teksten die we hebben - Wel klinkerverzwakking in eindlettergreep, waar we vanaf de 3de EvC de uitgang –us hebben o Bijna uitsluitend in Latijn-Faliskisch: Loucilios (4°E) - Spurilius (3°E) Geschreven in een Latijns alfabet! 30 Tweeklanken: - Alle korte diftongen gemonoftongiseerd in MF (vroeger dan in Latijn) o oṷ > ō: in MF nog louci naast locia (ipv Loucia) o oṷ > oi :wellicht alleen tussen l en labiaal Voorbeeld: loifirtato = libertus Tussenstadium oi nodig om van PIE *h1leudhero- tot liber te komen => Voorbeeld Varro Loufero > loifiro - aṷ > ō o (Paula > Pola) o cfr. Latijn o reeds in MF bestaat Aufilo naast Oufilo - ei̯ > ē o hec < hei̯-ke o geen verdere evolutie naar i (wel in het Latijn) - Voor de rest te weinig attestaties: o oi blijft vaak als datief- of gen.uitgang (we weten niet in welke naamval!) MF 69 : tiroi colanioi: van of voor Tirus Colanius? o oi > ē in nom.mv. lete MLF 285 - ai̯ (beginlettergr) > ei̯ > e o kaisiosio (EF 7) – ceisio (MF 276) – cesio LF 331 - aiV > eV: o catinei (cf. Lat Catinaeus); letei (cf. Etr. lethaie) - ai (eindlettergr) blijft als gen. en dat.enk. (sceiuai) Consonanten: - /b/ bestond als klank, maar nergens gevonden als geschreven grafeem - Med.asp.: bh, dh, guh > f; gh > h o Dus: zelfde ontwikkeling als in Latijn (in beginpositie van een woord) *dheigh- > faced (MF 471, 470) *dhh1ilieh2 > filea (MF 14) *ghrh2u > harisp[ex] LtF 231-232 o Andere ontwikkeling in interne positie (b, d, g in Latijn <> f in Faliskisch en Sabellisch) *h2eidh > efiles (MF 113, 115) (=aediles) *h1leudhero > loifirtato, loferta (MF 32, 221) (=libertus, liberta) => Faliskisch hier samen met Oskisch en Umbrisch (Sabellische talen - Weinig mogelijkheden om rhotacisme te onderzoeken (moeilijk aan te tonen) o oudste vormen zoals kaisiosio komt niet meer voor na 4de eeuw. o Enige bewijs voor rhotacisme lijkt carefo < PIE *kh2s- (casefo) (=carere) - Soms s > z aan woordbegin o zextos, zot, zenatuo) o Affricaat (ts-klank)? > twijfelachtige argumentatie o verschijnsel van (externe) sandhi (klanken beïnvloedt door naburige klanken): s > z /V#_V mama zextos; de zenatuo (zoals het uitgesproken werd) o Op woordeinde misschien een fricatieve waarde of een niet verzwakte /s/ aruz: > Ettr: arrunts - du > b / #_ (in het Latijn en in het Faliskisch) o pis : (/bis/ > /dṷis/) uitgesproken als bis (maar ze kenden de /b/ niet!) - “weglaten” van consonanten op einde lettergreep (misschien niet volledig in uitspraak): 31 o o o o o Enkel bij Faliskisch! Vooral bij nasalen (wellicht V > Vn; maar klinker wordt ook lang!) salueto (salvento), ifra (infra), cuicto (quintus) => Wel met een vermoedelijke nasalisatie Vb: consol > consul (afkorting: cos > erg frequent!) cosol (n er pas later terug bij) Eind-m nog aanwezig in EF (arcentelom, duenom, ), maar verdwijnt in MF na een korte klinker, zoals in de acc enk (uino, macistratu) Bij 3de p.mv.: n > Ø / _t (of d) (fifiqod, zot, cupat) > (fificunt; sunt; cupant) Uitgangen vallen samen in enk en mv (Latijn) Soms worden ook eind-liquida weggelaten: vb: uotenosio (Voltenosio), uxo (uxor) Speciaal geval: pretod, cuestod (praeter, quaestor) Soort alveolare uitspraak van de /r/ (niet rollend) > verschuiving naar /d/ Occlusieven: k > Ø / _t of d: lete d > Ø / _# : EF pramod, faced – MF foied, maar infra, dede ook eind-t valt vaak weg in MF en LF Niet systematisch Sibilanten : heel frequent en opvallend : s > Ø / V_# Soms ook in het archaïsch Latijn EF zextos, apolonos; MF cauio, oufilio, puponio,… (slecht enkele uitz) Na lange vocaal is het fenomeen minder frequent (cra, efile) Morfologie Naamw: 1ste verb. : 2de verb: 3de verb: 4de verb.: 5de verb: Pers.vnw: Gen –as (EF 3) (MLF 315= misschien gen op ai) Nom –os (EF 1); later verlies van –s (MF 40, 80) Dat –oi (MF 113) (oi-vormen ev. ook gen.) Gen enk in EF: osio (EF 3, 6); in MF en LF: -i (MF 14, LF 221, MF 470) Nom.Mv; -e enige vorm is lete in MLF 285 Gen.enk. op –os (EF 6, MF 32) Nom.mv. –es (efiles: MF 113) Gen enk: zenatuo (LF 214) Dat. Enk: mercui (MF 113) foied (MF 59): wellicht versteende abl eco/eko/eqo – med/met (EF 1, 470); ues (EF 4) Werkwoorden: 5 vervoegingen: 1: cupat (MF 40); pipafo (MF 59) 2: saluete, saluetod (EF 3, 4) 3: fifiked, fifiqod (EF 9, 1), keset (LF 242) 4: niet geattesteerd 5: douiad (EF 1), faced (MF 470, 471) Onregelmatig: esu (LtF 389), zot (MLF 285) (=sunt), seite (EF 4) 32 Teksten EF 3 eco quto[n]e uotenosio titias duenom duenas salue[to]d uoltene Civita Castellana Eco Ego quto > Etruskisch: benaming voor een bepaalde soort vaas euotenosio Gen. uitgang (de vaas van...) > Naam nergens terug te vinden => Zal verdwijnen en veranderen naar i-uitgang in de genitief => Schenker MF LF: uitgang –ei (ĕ>o/u̯ _C (C)V titias Eigennaam duenom , duenas => "mooi". Onz. = zou overeen moeten komen met quto(m)??? e> o/u_C/du >b/# Salue Salve > imperatief Uoltene voc. => Allemaal mannelijke woorden. -as uitgang: vrouwelijke genitiefuitgang onz woord klopt niet qua uitgang met dominant => Grammaticaal niet juist => Quto(m): wegvallende -m- >> niet in het vroeg-faliskisch “Ik ben de vaas van meneer Voltenus, een mooi voorwerp (onz) voor de mooie Titia. Gegroet Voltenus” EF 7 eko kaisiosio MF 59 foied . uino . pipafo . cra . carefo Kylix, Civita Castellana, linkslopend Foied Hodie. F >h/#_V (f = hypercorrectie: hōd + diē(d) di ̯> i ̯ (palatalisering) uino eind -m verdwijnt na korte kl in MF pipafo Geen klinkerverzwakking, /b/ van het futurum wordt een /f/ <pi-ph3- = bibere cra eind -s weggevallen na lange vocaal carefo rhotacisme!! <*hh2s- = BEWIJS !! ‘’Vandaag zal ik wijn drinken, morgen is er geen meer” MF 113 titoi mercui efiles LF 214 menerua . sacru / la . cotena . la . f . pretod . de / zenatuo . sententiad . uootum / dedet. cuando . datu . rected / cuncaptum uoltio uecineo maxomo iuneo he cupat ca aconia uipia : zertenea : loferta marci : acarcelini mate : he : cupa (marci: gen./-i/) a . protacio . m . f . macistratu / keset . cuestod . pi . pretod . pis / cauia . uxo . LF 220 MF 221 LF 242 a.f MF 270 MLF 285 cna : citiai larise : mar = larise marcna citiai ]fate cela . lete zot xxiiii : 24 bedden in de grafkamer. Zot = sunt (n > verdwijnt_t of d) 33 LATIJN-FALISKISCH - SABELLISCH MF 470 oufilo : clipeaio : letei : fileo : met : facet Zie ook MF 59 Zie uitgangen Oufilo s verdwenen (normaal –d: perfectum) Clipeaio clipeo(r)io Letei gen. Letaeus met: me(acc.) MF 471 Frenaios cauios frenaios faced frenum Faliskisch heel nauw bij het Latijn, zeker niet houdbaar als aparte taal! Latijn Praenestisch Rome Faliskisch? Belangrijkste verschil: Media aspirata! Dialecten of aparte talen? Nauwe verwantschap! SPREKENDE GESCHRIFTEN Grieks Etruskisch Hebben dezelfde elementen. Typische grafformules of geschenkformules. Vb. Mi mlax mlkas larϴus elaivana araϴia numasianas. Bibl.: G. Bakkum, The Latin Dialect of the Ager Faliscus: 150 Years of Scholarship, 2 vol., Amsterdam, 2009. J. Clackson – G. Horrocks, The Blackwell history of the Latin Language, Malden-Oxford-Carlton, 2007. G. Giacomelli, La lingua falisca (Biblioteca di Studi Etruschi, 1), Firenze, 1963. A. Maniet, La linguistique italique, in Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, I.2 (1972), pp.522-592. G. Meiser, Historische Laut- und Formenlehre der lateinischen Sprache, Darmstadt, 199 34 Latijn Inleiding Voorlezing van Wolfgang de Melo (8.5.,14:30u, Auditorium B) Sabellische talen (relatie tot het Latijn, bijzondere kenmerken, vertalen van bepaalde teksten) Faliskisch De volgende 5 lessen zijn gewijd aan het Latijn (belangrijkste fonetische wetten, morfologische kenmerken, vertaling en bespreking van geselecteerde opschriften) Alle wetten en “schema’s” die i.v.m. het Latijn zullen ingevoerd worden zijn zeer belangrijk voor het eindexamen en vormen het fundament voor het volgende semester Drie hoofdregels van het Latijnse accent Hoe wordt het accent gegeven zodat we een bepaalde Latijnse uitspraak krijgen? Wetten! 1. Het accent valt altijd op de antepenultima (voor-voorlaatste) of penultima (voorlaatste) van een meerlettergrepig woord. De laatste lettergreep staat meestal niet onder accent 2. De positie van het accent hangt af bij meerlettergrepige woorden van de kwantiteit van de penultima 3. De klemtoon mag niet over de antepenultima vallen => Geen woorden met accenten op de vierde laatste lettergreep bijvoorbeeld Ontwikkelingen van de diftongen Van pre-literaire tijd tot klassieke Latijn [ai] (2e eeuw v.C.) 1. Aan het woordbegin (afgekort als w.b.) A(rchaïsch) L(atijn) ai̯ > K(lassiek) L(atijn) ae, VB. aedis < *aid- (in brand steken). Vergelijk met het Griekse αἴθω Altijd spreken over grafemen De vroegste bewijzen van >ae> gaan terug tot de 2° E.NC. 2. Binnenin het woord (bin.) AL ai̯ > ei̯ > ē > KL ī, bv. caedo (<*kaid) > occīdo 3. Aan het woordeinde (w.e.) AL ai̯ > ei̯ > ē > KL ī Voorbeelden CIL: Corpus inscriptiorum latinarum (grootste corpus van Latijnse opschriften; uit de republiek) - de uitgang van het perf. -ī (1ste p) < ē < ei̯ < *ai̯ (vgl. CIL I, 638 fecei). - de uitgang van de datief / ablatief meervoud van de 1ste verbuiging -īs < -ēs < -ei̯s < -ai̯s Uitzonderingen : uitgang van de datief en de genitief enkelvoud en de nominatief meervoud van de 1ste verbuiging: -ae < -ai [ei] 1. Overal Deiuos is geattesteerd op opschriften. ILLRP: republica AL ei̯ > ē > KL ī (vgl. de bovengenoemde ontwikkeling AL ei̯ > ē > ī [bin.]), bv. dīuus < deiuos 35 De ontwikkeling ei̯ > ē > KL ī begint in de 3de eeuw v.C. (ervoor komt alleen <ei> voor, bijv. ILLRP 1271a Castorei [6e-4e eeuw v.C.], CIL I2 2832a Mamartei [6e-5e eeuw v.C.]) [oi] 3e eeuw v.C. 1. Woordbegin AL oi̯ > oe > KL ū (bv. ūnus < oi̯n-). De ontwikkeling oe > KL ū vond tegen het einde van de 3e eeuw v.C. plaats 2. In andere woordposities (binnenin en woordeinde) AL oi ̯ > ei̯ > ē > KL ī. Bv. in de uitgang van datief/ablatief meervoud van de 2de verbuiging (vgl. riuois, , castreis, Faleries op archaïsche opschriften) avīs Alle vormen van deze ontwikkeling zijn ook geattesteerd op niet-literaire bronnen. 3. De uitgang van de datief enkelvoud van de 2° verbuiging Normaal wordt een i verwacht, maar er staat dus een o. *ōi > ō Verschil maken met de genitief die ook eindigt op een lange i en met de nominatief meervoud o ook wel aanwezig in de ablatief, maar die is afkomstig van od en niet van oi. [au] 1. Woordbegin De diftong blijft onveranderd. Anders evolutie naar o of au (vb. claudo, causa) 2. Binnenin het woord *au̯ > οu̯ > ū (vgl. V. hieronder). Bv. claudo / inclūdo, causa / excūso Claudo > woordbegin, tweeklank blijft onveranderd Includo > binnenin het woord, dus tweeklank verandert naar u Diftong: altijd lange vocaal in het Latijn Resultaat is dus ofwel een andere diftong ofwel een lange vocaal [ou] eind 3e eeuw v.C. Nagenoeg regelmatig ontwikkelt de diftong zich op de volgende manier: AL ou̯ > KL ū. Bv. lūcus (oorspronkelijk “open plaats in het bos”) < *lou̯ ko- (licht) De ontwikkeling gebeurde tegen het einde van de 3° E.VC. (Waarom precies die periode? Misschien Punische oorlogen? Contact? Positie van Rome binnen het rijk?) *eu > ou: verwarrring met oorspronkelijke ou (vb. neuo > novo-s) Klinkerveranderingen Om de ontwikkeling van het Latijn en de vorm van de klassieke taal te kunnen begrijpen moeten twee soorten van klinkerveranderingen uitgelegd worden: 1. Kwaliteitsveranderingen => Hebben te maken met de kwaliteit van de klinkers => Gaat bijna altijd over korte vocalen! => Klinkerverzwakking 2. Kwantiteitsveranderingen => Hebben te maken met de kwantiteit of lengte/duur van de klinkers => Klinkerverkorting en (minder vaak) – verlenging Preliteraire tijd: 6°-5° E.VC. Op grond van het sterke "dynamische" accent ondergingen niet de initiële korte klinkers in open lettergrepen een syncope en dus 36 (a) verdwenen ze (b) werden ze door een onbepaalde klinker vervangen (zgn. ǝ [shwa]) die zich tot ĭ of minder vaak tot ĕ, ŏ, ŭ ontwikkelde: u̯ Dit gebeurt meestal ten gevolge van samenstelling of verbuiging (b) is in het Latijn veel frequenter dan (a) en vindt bijna steeds plaats als de verdwijning van de korte klinker: (1) abnormale clusters van medeklinkers zou kunnen teweegbrengen (bv. con + facis > *confacis > *confcis: [fc] bestaat niet in het Latijn, bijgevolg > *confǝcis > conficis) (2) de structuur van de verbuiging / vervoeging of de etymologie van het woord onduidelijk zou kunnen maken Bv. de genitief van *pondos (> pondus): *pondoses > pondses > a) † ponses > † ponsis, bijgevolg > *pondses > b) *pondǝses > *pondǝres > ponderis Voorbeeld Pondos: invoering schwa-klank, rhotacisme, >> reactie van dentaal Gebeurt bij vrij regelmatige klinkerverzwakking Twee belangrijke punten 1. Chronologie van het fenomeen Tegen de 5°-4° E.VC. is de schwa-klank geëvolueerd tot een duidelijke klinker Evolutie in verschillende episoden naargelang de positie van de vocaal (beslissend!) 2. Structuur van de lettergreep De verzwakking kan op verschillende manieren gebeuren overeenkomstig de positie van de klinker Het fenomeen vormt een zeer belangrijk en nuttig middel om de lengte van de klinker te bepalen omdat het bijna uitsluitend korte klinkers betreft. Dit betekent dat de lengte (1.) van de klinker die de verzwakking ondergaat en (2.) van de klinker die door verzwakking ontstaat (en die dus in de schriftelijke bronnen geattesteerd is) KORT is. Hetzelfde geldt voor de gevallen van syncope en apocope (veronderstelling is dat de getroffen vocaal kort is). Dit is een zeer grote hulp om de woorden juist te beklemtonen. Voorbeeld: conficis, attinet (e >i, klinkerverzwakking; korte i), speciminis (genitief van specimen, imminet (im-manere; klinkerverzwakking), enz... I. In interne open lettergreep (i.o.l.) = -(C)V (a) Meestal ǝ > ĭ: ă > ǝ > ĭ: cadō / ce-cĭd-ī, agō / ex-ĭg-ō, etc. Caedo > cecidi Caedo > occidi ĕ > ǝ > ĭ: lěg-ō / e-lĭg-ō, etc. ĭ > ǝ > ĭ: ĭ-tus / ad-ĭ-tus, etc. ŏ > ǝ > ĭ: angĭna / Gr. αγχόνη, etc. ŭ > ǝ > ĭ: capŭt / capĭtis Overgenomen/ingevoerd voor 6°-5° E.VC. Uitzonderingen (b) ǝ > e / _r Bv: părio / pepĕri, cinis / cineris, ferus / effěrus (c) Voor labiale medeklinker(dat zijn b p m f v) : ǝ > ü (<i>,<u>). Het grafeem <i> zal zich pas in de klassieke tijd veralgemenen Bv: monumentum / monimentum < *mone-mentum; het suffix van de overtreffende trap imus / -umus, bv. maxumus / maximus, optumus / optimus 37 Voorbeelden Vaak beide voorbeelden geattesteerd in bronnen; ze zijn beiden het resultaat van een fonetische ontwikkeling (het zijn geen afwijkingen). Maar vorm met u krijgt voorkeur bij archaïsche schrijvers (vb. Sallustius). (d) ǝ > o > u / _ł. Bv: εjπιστολή > epistula, vgl. *famel- > famul-us vs. famil-ia Velare l (l gevolgd door consonant of door a o u of aan het einde van een woord) Besproken regels gelden voor de meeste gevallen Er zijn echter verschillende uitzonderingen die zich doorgaans door analogie of assimilatie laten verklaren. Voorbeelden De invloed van de uitgangsklinker van de nominatief laat zich in de volgende gevallen opmerken: augur > auguris ipv. augeris => Analogie met de nominatief tempus > temporis ipv temperis (oorspronkelijke vorm: tempos) => Analogie met oorspronkelijke nominatief De invloed van het basiswerkwoord maneo verschijnt bijvoorbeeld in het samengestelde werkwoord remaneo ipv remineo II. In interne gesloten lettergreep (i.g.l) = -(C)VC) Regelmatige ontwikkelingen ă > ǝ > ĕ bv. factus / perfectus, confectus, arma / inermis ŏ > ǝ > ŭ bv. *ei̯ontes > euntis ě, ĭ, ŭ blijven onveranderd Lange e > geen vocaalverzwakking Bijzondere gevallen (1)Voor een velare l: ă > ǝ > ŭ / _ł, bv. salsus / insulsus, salto / exsulto Gevolgd door een consonant: automatisch velaar > bijzondere ontwikkeling volgt! (2) Voor een velare n: ă > ǝ > ĭ / _ŋ Als naburige klank velare medeklinker is! (k en g) => Veranderen niets aan het accent van het woord: gesloten lettergrepen worden altijd als lange lettergrepen beschouwd. Dus gesloten lettergreep op voorlaatste plaats: lengte klinker maakt dan niet uit. Bv: tăngo / attingo III. Aan het woordeinde De verandering gebeurt veel later! In gesloten lettergrepen met enkele medeklinker (g.e.m.) -(C)VC# Uitgang -os geattesteerd tot 2° .VC. ă,ĕ,ĭ > ĭ & ŏ,ŭ > ŭ Bv: dăt / prodĭt, salutis < salutes; vgl. ook de volgende uitgangen: -us < -os (nom. enk. 2e verb.) -um < -om (acc. enk. 2e verb.) -bus < -bos (dat./abl. mv. 3e verb.) In gesloten lettergrepen met twee medeklinkers (g.t.m.) -(C)VCC# 38 Weinig voorbeelden! ă,ĕ > ĕ, & ĭ > ĭ, & ŏ,ŭ > ŭ Bv: arti-fĕx (< *făc-s), -unt < -ont (3e pers. mv.) => Verschil bij a en e In open finale lettergrepen (o.l.), i.e. -(C)V# ĭ> ĕ, ŏ > ĕ Bv: ante < *h2ant-i, maar quinque < *penkwe, lupe < *loukwe Syncope Syncope gebeurt in meerdere talen, niet enkel in het Latijn. Maar in het Latijn is er een bepaalde regelmaat. Syncope van klinkers in eindlettergrepen Ook hier verdwijnt de oorspronkelijke klinker, dus het is een geval van klinkerverzwakking. Soms verschijnt de syncope van i,o voor s in de nominatief enk. van de 2e en 3e verb., bijv. *cr̥ dis > Voorbeelden *cordis > *cords > *corss > *cors > cor Assimilatie, simplificatie en aannemen dat de s wegvalt *pueros > *puers > puer, Syncope van de o en aannemen dat de s wegvalt *miseros > *misers > miser, Syncope van de o en aannemen dat de s wegvalt *v̯ĭros > *vĭrs > vĭr Syncope van de o en aannemen dat de s wegvalt => Verklaring van de onregelmatige woorden in de tweede verbuiging: vormen die op een andere uitgang dan -us eindigen, daar is er waarschijnlijk iets gebeurd als syncope, assimilatie,... Dit is altijd verklaarbaar. => In zulke gevallen doet de syncope zich vaak, maar niet altijd voor Vgl.. fěrus, měrus, etc. Dit zijn twee adjectieven! Speelt ook een rol! => Er zijn twee gevallen waar de syncope bijna regelmatig gebeurt: GL)r_s# (GL = gesloten lettergreep, dus -V(C)C- ) GL: gesloten lettergreep Gesloten lettergreep komt overeen met een lange vocaal (in open lettergreep) I, o > verdwijnen t_s# of r_s Voorbeelden *(nominatief) fortis > *fortis > *forts > *forss > fors Syncope van de i, assimilatie, certificatie * (nom.) mortis > *mortis >*morts > *morss > mors Syncope van de i, assimilatie, certificatie => Zelfde vorm als de genitief (fortis, mortis,..) * (nom.) pontis > *ponts > *ponss > pons Syncope van de i, assimilatie, certificatie * (nom.) agros > *agrs > *agr̥ s > agr̥ > ager Syncope van de o, verdwijnen van de eind-s, ontwikkeling van de r naar er (vocaal ertussenin omdat gr geen uitgang is in het Latijn) => Taal reageert op veranderingen * (nom.) acris > *acrs > *acr̥ s > *acr̥ > acer Syncope van de i, verdwijnen van de eind-s, ontwikkeling van de r naar er (vocaal ertussenin omdat cr geen uitgang is in het Latijn) Hoe kunnen we de genitiefvormen nu uitleggen? 39 Vormen als pontis, mortis, ... zijn heringevoerd in de taal. Ze zijn niet normaal in de ontwikkeling (kunstmatigheid). *mortes >*mortis >*morts > *morss > *mors => mortis Vorm van analogie. Ze zijn herstelde vormen, dat wil zeggen dat ze in een latere taalperiode werden ingevoerd, namelijk naar analogie met de genitief van de andere naamwoorden van de derde verbuiging. Klinkerverzwakking en syncope zijn erg belangrijk bij de analyse van oude inscripties. Ontwikkeling van PIE /o/ Er zijn fonetische contexten waarin een oorspronkelijke, korte /o/ tot ŭ of minder vaak ĭ wordt. In twee gevallen gebeurt de verandering volgens de gewone wetten van de klinkerverzwakking: o > u / _C#, o > u / _CC# o > i in i.o.l. en o > u in i.g.l. Bovendien: o > u / _ŋ,m (voor velare klank!) Voorbeeld: honc > hunc (oorspronkelijk hom-ce, oorspronkelijke uitgang van de accusatief) *nomesos > numerus (vgl. Gr. νόμος) umbilicus < *h3ombel o > u / _lC Voorbeeld: stolidus / stultus Deze laatste twee mogen niet aan klinkerverzwakking tegeweten worden. Waarom? Klinkerverzwakking mag nooit aan het begin van een woord plaatsvinden. Ondanks de bovenvermelde ontwikkelingen blijft [o] onveranderd tot het einde van de republiek als het naar [u̯ ] staat vanwege fonetische dissimilatie (Quintilianus, Sallustius,...) b.v. equos, seruos, auonculus, uolt (semi-vocale u + korte o : dan geldt het niet. Dit heeft te maken met de uitspraak! Korte oorspronkelijke o wordt dus bewaard, zeker tot 1° E.NC) Kwantiteitsverandering van klinkers Er zijn drie belangrijke gevallen waarin oorspronkelijk lange klinkers verkort worden: 1. (Zgn. verkorting van Osthoff) V(lang)> V(kort)/ _RC (R = l,m,n,r,i ̯,u̯ ) Bv: amănt, amăntem vs. amās, amāmus, amātis. Op grond van de analogie met de andere vormen van de vervoeging hebben amănt en amăntem zich daarna niet ontwikkeld tot †amĕnt [volgens III. b: In gesloten lettergrepen met twee medeklinkers a,e > e] en †amĕntem [volgens ΙΙ.a: in interne gesloten lettergreep ă > ĕ, bv. factus > perfectus] monĕnt, monĕntem vs. monēs, monēmus, monētis Let op: De klinkerverkorting heeft geen invloed op de lettergreeplengte. Waarom? Omdat het fenomeen alleen in gesloten lettergrepen plaatsvindt en gesloten lettergrepen altijd lang zijn 2. V(lang)> V(kort) / _V, dus vocalis ante vocalem corripitur. Bv: flē-ō > flĕ-ō (vgl. flēmus, flētis) Twee belangrijke uitzonderingen van deze wet zijn de uitgangen 1) -iēi in de genitief / datief enk. van de 5e verb. (diēi, faciēi, etc.) 2) in de genitief -īus van enkele voornaamwoorden (illīus, istīus: opletten op de klemtoon!) 3. Aan het einde van meerlettergrepige woorden worden lange klinkers die voor -r, -l, -m, -t zich bevinden kort, bv. victŏr vs. victōris, animăl vs. animālia, amăt vs. amās/amāmus, amĕm vs. amēmus, ezv. Oorspronkelijk lange vocaal wordt kort Deze wet heeft belangrijke prosodische gevolgen op paren van het type honŏr / honōs, labŏr / labōs etc. wegens de verschillende lengte van de eindlettergreep. Overeenkomstig met de nood van de poëet kan het woord een lange of korte vocaal hebben 40 Bewijs is te vinden in de genitief (laboris, honoris,..): accent Er zijn slechts twee gevallen van klinkerrekking: V > V(lang) / _nS (S: s, f), _nct, _ncs In zulke gevallen wordt de rekking door de nasalering van de klinker voorafgegaan (V > Vn > V(lang) Bv: cōnsul < *cŏnsul, īnferus < *ĭnferus, coniūnx < *coni̯ŭncs (vgl. i̯ŭngō) Velare klank door meerdere klanken gevolgd Compensatorische rekking na het verdwijnen van [s] (VsC > V(lang)C) Bv: cōmis < *cŏsmis cēna < *cěsna Rhotacisme Dit fenomeen komt ook voor in Griekse dialecten en zelfs in het Nederlands. Een zeer bekend fenomeen, dat van de helft van de vierde eeuw v.C. dateert, is het zgn. rhotacisme : s > r / V_V ([s] > [z] > [r]): De [s] (stemloze sibilant) ontwikkelt zich tot [z] (stemhebbende sibilant) en daarna tot [r] als hij tussen twee klinkers zich bevindt. Datering is belangrijk omdat latere ingevoerde woorden in de Latijnse taal geen rhotacisme ondergaan. Voorbeelden genus-generis u > e als het voor een r staat tempus – temporis arbos - arboris vgl. gero vs. gestus, careo vs. castus) vgl. nd. was-waren verliezen-verloren Er zijn echter ook Latijnse woorden waarin een [s] tussen klinkers aanwezig is, namelijk: 1) als de [s] afgeleid is van een dubbele [ss], bijv. causa < caussa, casus < cassus 2) als de [s] aan een lettergreep grenst die een [r] bevat (dissimilatie), bv. miser 3) binnenin woorden die geen Indo-Europese herkomst hebben, bv. rosa, asinus 4) binnenin woorden die in een latere periode (dus na de 4e eeuw v.C.) in de taal ingevoerd werden, bv. basium 5) in samengestelde woorden, bijv. desino, desipio. Het preliteraire Latijn De oudste getuigenissen van de Latijnse taal dateren uit de 7°-6° E. VC. We zullen de volgende teksten bespreken: ( belangrijk de naam van het grafopschrift te kennen) Fibula Praenestina Het opschrift van Duenos Lapis Niger Het opschrift van Castor en Pollux 6° E.VC De Lapis Satricanus De inscriptie van Tibur De Cista Ficoroni (4° E.VC.) 41 Bij de analyse van deze teksten moet er altijd rekening mee gehouden worden dat er nog geen literaire productie bestaat. Eerste was pas bij Livius Andronicus in de 3° E.VC. Nu, wat betekent dit? De schriftelijke taal werd nog niet "geregulariseerd" of "gestandaardiseerd" en kan zich dus niet op bekende modellen oriënteren. Er is onzekerheid en instabiliteit in het schrift. Veronderstelling dat er ook nog geen scholen waren. Lapis Niger De Lapis Niger is een van de oudste Latijnse opschriften (ca. 570-550 VC.) Het schrift is boustrofedisch, dit wil zeggen dat de tekst in verschillende schrijfrichtingen staat: ossendraaischrift; van links naar rechts en van rechts naar rechts. De tekst is fragmentarisch, maar het bewaarde deel is voldoende om de algemene inhoud te reconstrueren. Het is waarschijnlijk een heilige wet die de handelingen beschreef die op het altaar moesten uitgevoerd worden. Tekst: quod hon … / … sakros es/ed sord … … a has / recei : i … / …euam / quos : r … …m : kalato / rem : ha … / … od : iouxment / a : kapia : dotau … …m : i:te :r… / …m : quoi : ha / uelod : nequ … / …od : iouestod …lou i(?) quiod … 42 De weergave van de onderstreepte woorden is zeker: sakros: oorspronkelijke vorm van sacer o /c/ en /k/ spelen hier geen rol, want dat is een orthografisch probleem o sakros > *sacrs > *sacros > sacer : gebaseerd op een al besproken wet: Cr_s > Crs > Cr̥s > Cer , die bij het algemenere type hoort ĭ,ŏ > Ø / V(lang) (of GL)t_s# V(lang)(of GL)r_s# (GL = gesloten lettergreep) syncope: vocaal moet kort zijn + vocaal zonder accent staan /e/ is kort geeft aanleiding tot de 2e verbuiging De uitgang toont het oude morfeem van de nominatief enkelvoud van de tweede verbuiging, overeenkomstig het volgende schema (dit is de enige verbuiging die het PIE thematische type volgt (met thema [o])): Enkelvoud Meervoud Nominatief *-os > -οs > (3ος αι.) -us 1. *-o-es > -os (verdwijnt) 2. *-ο-i > -oi̯ > -ei̯ > -ē > -ī Genitief 1. *-osi̯o > -oio (verdwijnt) 2. -ī (vanaf de 3e eeuw) 1. *-om > -om> -um 2. -ōrum (anal. met de 1e verb.) Datief *-ō-ei̯ > -ōi > ō (3e eeuw) *-ōi̯s > -ois > -ei̯s > -ēs > -īs Accusatief *-om > -om > -um *-om-s > *-ons > *-ōns > -ōs Vocatief *-e > -e = nominatief Ablatief *-o-ad > -ōd > -ō (3e eeuw) = datief Locatief *-ο-i >*-οi̯ > -ei̯ > -ī = datief iouxmenta: oorspronkelijke vorm van iumenta (= lastdieren) o *ou > ou > u o V(R)(T)s > V lang > _N (R = r, n, N = nasaal) 43 clusters /rs/, /ts/ en /rts/ en de sibilant /s/ alleen verdwijnen voor nasaal, met compensatorische rekking van de voorafgaande vocaal in het geval van /ts/ hebben we ook te maken met assimilatie en reductie iouxmenta > iouksmenta > ioussmenta > iousmenta > ioumenta > iumenta /u/ zou sowieso lang zijn hier: want het komt van een diftong resultaat van een diftong is ofwel een diftong ofwel een lange vocaal Verdere voorbeelden: *kĕrt-sna >*kĕrssna > *kĕssna > *kěsna > cēna *sŭps-emo >*sŭpsmo> *sŭssmo> *sŭsmo> sūmo esed: > erit o rhotacisme o klinkerverzwakking in finale positie in eenvoudig gesloten lettergreep o derde verandering: d > t = vervanging ( geen wet) quoi: > qui o *ōi > oi̯ > ei̯ > ē > ī (niet in beginpositie) DUS quoi > quei > que > qui (geen asterisk, want alle vormen zijn geattesteerd) iouestod: > iusto Er moet met twee veranderingen rekening gehouden worden: o /ou/ voor korte vocaal: ontwikkeling op 2 ≠ manieren ontwikkelen ouV(kort)C > ouoC > o(lang)C (uitzondering op gewone ontwikkeling van de diftong) (assimilatie) ouV(kort)C > ouC > ūC (de korte vocaal verdwijnt) In het geval van iouestōd geldt het bovenstaande. o d > Ø / V̄ _# o jouestod > jousted > justod > justo Fibula Praenestina Wat is een fibula? Het is een broche die meestal gebruikt werd om kledij dicht te houden. Die van Praeneste is uit goud gemaakt en is met zekerheid de bekendste broche van de oudheid. De grootte is zeer beperkt (10,7 cm). Er volgen enkele foto’s van het object: Het is een centraal document, een fundamenteel object voor de hele geschiedenis van de Latijnse taal. Het is een haarspeld waarop een inscriptie staat en is slechts 10cm lang. De haarspeld werd 44 gebruikt om kledij bij elkaar te houden. Er is echter een probleem: er is discussie over de authenticiteit van dit object, geattesteerde taal is interessant. De fibula werd voor het eerst in 1887 gepresenteerd door de Duitse archeoloog Wolfgang Helbig die beweerde dat hij ze in het Bernardini-graf gevonden had in de buurt van Praeneste. Het object werd dus aan de inventaris van voorwerpen van het Bernardini-graf toegevoegd, maar in 1919 werd het verwijderd omdat er twijfels over haar echte oorsprong bestonden. In het jaar 1979 beweerde de Italiaanse epigrafiste Margherita Guarducci in haar bekende boek La cosiddetta Fibula Prenestina. Antiquari, eruditi e falsari nella Roma dell' Ottocento dat de fibula een vervalsing was van de kunsthandelaar Francesco Martinetti en Wolfgang Helbig De argumenten de zij aanhaalde, lijken echter twijfelachtig of niet beslissend Vandaag de dag wordt de fibula door de meeste vorsers als echt beschouwd De tekst is geschreven van rechts naar links Tekst: MANIOS MED VHE:FHAKED: NVMASIOI Transcriptie in het klassieke Latijn: MANIVS ME FECIT NVMERIO Vertaling: Manius heeft mij voor Numerius gemaakt Mani-os: Nominatief enkelvoud met de oorspronkelijke uitgang -os o klinkerverzwakking: o > u Mēd: Accusatief van het persoonlijk voornaamwoord. De oude Latijnse inscripties tonen mēd zowel in de accusatief als in de ablatief enkelvoud maar de [-d] laat zich alleen in de ablatief uitleggen < PIE *med met volgende klinkerrekking o me kan enkel accusatief zijn Waarom verdwijnt [-d]? Omdat in het Latijn d > Ø / V(lang)_# Vhefhaked: Drie kenmerken: o <fh> = [f] of [v] (stemloze of stemhebbende labio-dentale fricatief). o Verdubbeld perfectum van facio: transcriptie in het klassieke Latijn: Manius me fecit Numerio (Manius heeft me gemaakt voor Numerius). Deze vorm is in andere bronnen niet geattesteerd. Er wordt aangenomen dat het om een bijzonderheid gaat van het Latijn van Praeneste, maar dit blijft een hypothese. In het Oskisch zijn de types fefacid, fefacust geattesteerd In het Latijn zijn er vijf types van het perfectum: 1. a) u - b) u (in moderne edities meestal <v>,<u>) Vb. monui, amavi,... (v:)Dit eerste type bevind zich in verbale wortels die met lange, thematische vocaal eindigen. Voorbeelden hiervan zijn donare donavi, appellare - appellavi, flere - flevi, finire - finivi. (u:)Het tweede type bevindt zich na een medeklinker. Oorspronkelijk volgde het tweede type wortels die met vocaal eindigen. Voorbeelden: monui < *mone-u-ai, domui < *doma-u-ai 45 Pas later breidde het tweede type zich uit op medeklinkerwortels, bv. serui (ser-o) 2. Het sigmatische perfectum Vb. sumpsi Dit perfectum komt alleen voor bij wortels die met een plofklank, nasaal, sibilant of [-h] eindigen. Voorbeelden: carpo-carpsi mitto-misi (<missi (reductie, simplificatie)< *mitsi (assimilatie) < *meitsai) maneo-mansi (nasaal!) gero (<*ges-o)- gessi (rhotacisme) veho-vexi (oorspronkelijke aspiratie h verandert tot een plofklank: [vecs]) 3. Het perfect met verdubbeling Het komt voor bij wortels die beginnen met een plofklank, sibilant+plofklank, [m] en, minder vaak, [f] Voorbeelden: disco-didici do-dedi (didi bij samenstellingen) sto - steti (<*ste-st-ai) mordeo-momordi fallo-fefelli (vgl. met fefaced) 4. Het perfectum met lange thematische vocaal (tegenover d ekorte vocaal van het praesens Voorbeelden: emo-emi ago (vgl. met exigo)- egi capio (vg. met incipio)-cepi venio-veni lego-legi facio (vgl. conficio)-feci Afwisseling tussen praesens en perfectum belangrijk! Dit heeft belangrijke gevolgen ten aanzien van de uitspraak van composita! Vb. venio > compositum invenio INVENIT : accent op e in het perfectum, op de i in het praesens 5. Het eenvoudige perfectum dat geen bijzondere kenmerken vertoont, behalve de uitgangen, tegenover het praesens. Alles blijft onveranderd, vb. klinkerlengte. Voorbeelden: bo-bibi verto-verti prehendo-prehendi offendo-offendi Misschien is de uitspraak stemhebbend omdat op een ander opschrift uit Praeneste (dat uit de 7e eeuw dateert) de Latijnse naam <Fetusia> optreedt, die met [Vetusia] zou moeten overeenstemmen: 46 o -ed is van de oorspronkelijke PIE secundaire uitgang *-t afkomstig overeenkomstig de wet: PIE *t > d/_# (t wordt d op het einde van een woord; systematische wet) De uitgang [-d] van het perfectum komt ook in andere opschriften voor en werd in de 4e/3e eeuw v.C. door [-t] vervangen, die van de primaire uitgangen komt (-t < *-ti) Onderscheid tussen primaire uitgangen (PU) en secundaire uitgangen (SU) o Het gaat om twee uitgangstypes die in het PIE aanwezig waren en in de dochtertalen verschillende sporen nagelaten hebben o De PU wezen op het actuele heden en vonden zich oorspronkelijk bij et praesens en futurum indicatief o De SU refereren aan het verleden of aan een tijdloze (buiten-tijdelijke) dimensie en traden op in het imperfect indicatief, de aorist indicatief en de optatief o PU verschillen van SU door een bijgevoegde -i of -so o Historisch gezien zijn PU Er wordt aangenomen dat in het PIE perfectum twee reeksen van uitgangen bestonden overeenkomstig het vermelde onderscheid tussen PU en SU. o Andere tijden sowieso gekoppeld aan een reeks (zie hierboven) o Niet zo meteen verbonden met de tijd: perfectum niet zo beperkt! BEMERKINGEN De vervoeging van het Latijnse perfectum volgt meestal de PU van het perfectum In de tweede persoon enkelvoud en in de 2° en 3° persoon meervoud verschunt het suffix -iswaarvan de oorsprong onzeker is o Voorbeeld: feci, fecisti, fecit, fecimus, fecistis, fecerunt (fecere) Enkelvoud 1. *-ai ̯ > -ai ̯ > -ei ̯ > *-ē > -ī PU Onzekere oorsprong Bv. feci 2. *-is-tai ̯ > -istī SU en PU worden vermengd. t komt van de SU en de ai van de PU. Bv. fecisti 47 3. a. *-ei -t (< *-ti PU van B) > -eit > -īt > -ĭt (klinkerverkorting) Bv. fecit b. *-t (SU van B) > -d a) ei afkomstig van PU van het perfectum; ti van PU van het praesens. Oorspronkelijke IE t werd altijd een stemhebbende plofklank aan het einde van een woord. Korte i in de uitgang, want: klinkerverkorting. b)SU van B (fout corrigeren!) t is een PIE t overeenkomstig met de geziene wet. Probleem: twee verschillende uitgangen en beide uitgangen zijn geattesteerd op archaïsche Latijnse opschriften in de preliteraire tijd. Meervoud 1. *-mos (PU van B) > -mus Bv. fecimus 2. *-is-tes (PU van B) > -istis Bv. fecistis 3. A. *-eh1-ri > -ēre. LET OP: (1) het suffix -eh1- is van PIE oorsprong en is ook in andere IE talen geattesteerd Laryngaal tussen vocaal en consonant valt weg; rekking. (2) de verandering -i > -e is aan klinkverzwakking te wijten => Oudste uitgang Latijnse perfectum B. *-is-ont (< -nti PU van B) > -ĭront > -ĕront > -ĕrunt -erunt > geen bekende uitgang. Normaal lang uitgesproken; vorm met korte e enkel geattesteerd op niet-literaire bronnen. Als een korte klinker verandert, gaat het meestal om klinkerverzwakking (hier zijn ze ook niet initieel!). Hier staat de vocaal voor een r dus verandering! V̄ > V̆ _R C. -ērunt (het klassieke type) ontstaat door contaminatie van a en b Contaminatie/vermenging: klinkerlengte cf. (1) en suffix cf. (2). Er is geen verklaring voor deze contaminatie. Numasioi > numerio via: Drie kenmerken Oorspronkelijke intervocale -s- (nog geen rhotacisme) Oorspronkelijke interne [a] die later tot [e] zal veranderen (niet tot i) : het staat voor een r Klinkerverzwakking in IOL voor [r] (vvg. pario - peperi) Oude uitgang van de dat. ev - ōi die later tot ō zal worden (uitzondering op de gewone ontwikkeling van [oi] in niet initiële positie) numasiōi > *numariōi > nimeriōi > numeriō 48 Belangrijk: Zoals in de 3° persoon meervoud iront > eront, gebeurt deze bijzondere vorm van KV ook in de gevallen van [r] < [s]! Deze vorm is een datief, een ablatief zou numasiod zijn. Het opschrift van Duenos Datering moet gezien worden in het 2° kwart of in de helft van de 6° E.VC. De tekst is van rechts naar links geschreven in scriptio continua op een set van drie vazen samengehouden door klei. Foto's: Tekst: a) IOVESATDEIVOSQOIMEDMITATNEITEDENDOCOSMISVIRCOSIED b) ASTEDNOISIOPETOITESIAIPACARIVOIS c) DVENOSMEDFECEDENMANOMEINOMDVENOINEMEDMALOSTATOD De tekst kan op de volgende manier gereconstrueerd worden: a) iouesāt deivos qoi mēd mitāt, nei tēd endō cosmis vircō siēd Over deze regel bestaan bijna geen twijfels. b) as(t) tēd noisioppetoitesiāi pācā riuois 49 Bijzonder problematische regel. c) Duenos mēd fēced en mānōm einom duenōi nē mēd malos tatōd Makkelijkste regel. Transcriptie in het Klassieke Latijn: a) Iurat deos, qui me donat, ni in te comis virgo sit, b) at te … paca rivis c) bonus me fecit in manum “einom”: bono ne me malus clepito Vertaling: a) Zweert bij de goden degene die me schenkt: indien het meisje niet vriendelijk tegen jou is b) echter/zonder jou … rustig met (deze) stromen c) een goede man heeft mij gemaakt voor een goed doel … moge een kwade me niet wegnemen Bijzonder moeilijk is de invulling van de tweede regel en van de betekenis van einom. a) iouesāt deivos qoi mēd mitāt, nei tēd endō cosmis vircō siēd Blijkbaar spreekt de vaas: iovesat > iurat (via bekende wetten) Rhotacisme ouV(kort)C > ouC > ūC (de korte vocaal verdwijnt) (assimilatie tot halfklinker) o iouves- > ius o Diftong [ou] voor een korte vocaal kan zich op twee manieren ontwikkelen! Deivos zal zich op twee verschillende manieren in de taal ontwikkelen. 1. dīuos (> dīuus) Syntactische functie van een adjectie 2. dĕos (> deus) Substantief deiu̯ os >*dēu̯ os > dēos > dĕus => Substantief en adjectief hebben dezelfde oorsprong! Hoe laten deze twee vormen zich verklaren? 1. *ei̯ > AL ei̯ > ē > KL ī 2. Problematischere vorm, twee bijzonderheden (i wel noodzakelijk voor ii!) i. ei > ē (zonder verdere ontwikkeling!) / _ . Later ē > ĕ volgens V̄ > V̆ / _V ii. u̯ > Ø / _ŏ,ō,ŭ,ū (in het geval van dīuus, nouus enz. werd [u̯] in een latere periode kunstmatig heringevoerd) deiuos > deuos > deos > deos > deus Let op: (i) vond noodzakelijk plaats voor (ii)! => In de inscriptie: deivos als substantief! Qoi : > qui *ōi > oi̯ > ei̯ > ē > ī (niet in beginpositie) DUS quoi > quei > que > qui (geen asterisk, want alle vormen zijn geattesteerd; nominatief enkelvoud en meervoud) Twee kenmerken: o <q> in plaats van het klassieke <qu> is als puur grafisch fenomeen uit te leggen. In het Oud Latijn wordt /kw/ meestal door <qu>, <q> weergegeven. o De uitgang wordt later tot ī overeenkomstig de normale ontwikkeling van /oi/, dus Med Hier geldt hetzelfde als in de Fibula Praenestina. Accusatief van het persoonlijk voornaamwoord. 50 De oude Latijnse inscripties tonen mēd zowel in de accusatief als in de ablatief enkelvoud maar de [-d] laat zich alleen in de ablatief uitleggen < PIE *med met volgende klinkerrekking o me kan enkel accusatief zijn Waarom verdwijnt [-d]? Omdat in het Latijn d > Ø / V(lang)_# Mitat Waarschijnlijk is dit een indicatief uit *mitare < PIE *mei- (uitwisselen: cf. Gr. ἀμείβω; lat. mutare). Dus mita- < *meit-eh2 = geven (uitwisseling) Nei Zal tot nī worden. Vooral in het archaïsche Latijn wordt nei met de betekenis van ne gebruikt. Hier staat het als negatief voegwoord om de eed in te leiden (dat niet + conj. sied) Ted Zelfde verklaring als MED Endo Het gaat waarschijnlijk om een voorzetsel met dezelfde betekenis als in, dat soms als indu optreedt (PIE *h1(e)n-do > PIT (e)ndo) Het verschijnt ook bijvoorbeeld in de composita endogredior, endoperator (= ingredior, imperator) Hier staat het na het woord > "nazetsel": tēd endo = in tē Cosmis "Aangenaam"; geen verbinding met comes (uit com-eo: begeleider) Cf. Festus (p.55 Lindsay): comptus id est ornatus... qui apos nos comis: et comae dicuntur capilli cum aliqua cura compositi Vertaling: versierd/opgemaakt.. wat we "comis" noemen: en "comae" worden de haren genoemd, die met een bepaalde zorg verpleegd worden. PIT kom-smi (?) > cosmis > comis met compensatorische vocaalrekking, volgens VsC > V(lang)C Virco Grafeem <g> bestond nog niet in de tijd in het Latijnse alfabet, dus schreef men een c. Het werd pas ingevoerd in de 3° E.VC (ruim twee eeuwen na deze inscriptie). Het gebruik van <c> i.p.v. <g> is er aan te wijten, dat <g> pas in de 3e eeuw v.C. in het Latijnse alfabet ingevoerd werd Sied Komt met het klassieke sit overeen. Het gaat om een oorspronkelijke optatief, die ook bij velim en edim overleeft. Karakteristiek voor deze vervoeging was de afwisseling i̯eh1 (enkelv.) – ih1- (meerv.), overeenkomstig het schema: *h1s-i̯eh1 (siēm, siēs, siēd of siēt), *h1s-ih1 (sīmus, sītis, sint). Let op: de drie vormen van het enkelvoud zijn nog bij Plautus en Terentius geattesteerd Oorspronkelijke korte e wordt lang via de laryngaal (voorafgaande klinker wordt dan lang) In de derde pers. enkelv. vond de ontwikkeling plaats: *h1s-i̯eh1-t > siēt (met SU van de aorist) > siēd overeenkomstig de wet: PIE *t > d / _# Van ie tot i is geen regelmatige verandering Belangrijk: 1) De uitgangen van de conjunctief praesens volgen de SU van de aorist: vgl. -m (i.p.v. -ō) en -d (< *-t) 2) De /ē/ van de 1e en 3e pers. ev. wordt in een latere periode kort: waarom? Aan het einde van veellettergrepige woorden worden lange klinkers die zich voor -r, l, -m, -t bevinden, kort Addendum: als het woord met -m of -t eindigt gebeurt de verkorting ook bij eenlettergrepige woorden! 51 3) De klassieke vormen sim, sīs, sit zijn analoog aan het meervoud (dus geen gewone fonetische ontwikkeling) b) as(t) tēd noisioppetoitesiāi pācā riuois Paca waarschijnlijk imperatief uit pacare: “Breng tot rust”; Riuois Ablatief van riuos. Zal tot riuīs worden overeenkomstig de gewone ontwikkeling van /oi/, dus riuois > *riueis > *riuēs > riuīs De andere woorden van deze regel zijn niet duidelijk en er zijn alleen maar hypothese c) Duenos mēd fēced en mānōm einom duenōi nē mēd malos tatōd Duenos Vormt het bekendste woord van de hele tekst en geeft ook de naam aan het opschrift. Het gaat om een adjectief (geen naam!) die overeenkomt met het klassieke bonus. De ontwikkeling duenos > bonus veronderstelt drie veranderingen: 1. Initiële medeklinker: du > b / #_ (de verandering gebeurt in de 3e eeuw v.C.; vgl. de archaïsme in Plautus arte duellica [Epid. 450]) => In interne positie vindt de verandering niet plaats: vgl. perduellio 2. Interne klinker De wijziging e > o is aan de volgende wet te wijten: (in interne positie) ĕ > o / u̯ _C(C)V (V = achterklinker) => duenos > *duonos > bonos maar *duenēd > *benēd > benē 3. Uitgang: -os > -us Med Zie hierboven Feced Wordt fecit in het Klassieke Latijn (perfectum). Oude SU van het perfect -e- + oude SU van de aorist -t die later tot -d zal evolueren volgens de wet t > d/_# o Verschil met de uitgang -eit (< *-ei-ti) > -it > it) En Het is uit *h1en afkomstig. Voor nasaal wordt PIE *e vaak naar korte i Regelmatige evolutie in de taal: * korte e > korte i /_nasaal (*ĕ > ĭ / _ŋ ) Gebruik van voorzetsel in is frappant: daarnet zelfde semantische functie in het nazetsel endo gezien! Manom Het gaat om een adjectief dat goed betekent en heeft helemaal geen verbinding met het substantief manus (geschreven met korte a); dit is een substantief met lange a dus er kan geen relatie zijn. Het woord overleeft niet in de latere taal, behalve n het adjectief immanis (> in-manis) en betekent 'verschrikkelijk, enorm'. Cf. Varro ling. lat. 6,2,4 Diei principium «mane», quod tum manat dies ab oriente, nisi potius quod bonum antiqui dicebant manum; ad cuiusmodi religionem Graeci quoque cum lumen affertur, solent dicere “φῶς ἀγαθόν” => Diei: lange e (accent-dragend) => Over het begin van de dag en de bijhorende etymologie: verklaring van mane. Het wordt met iets goed verbonden. 52 Einom De verklaring van het woord is onzeker. Het is waarschijnlijk een substantief dat met de wortel *ei ("gaan") zou kunnen verbonden zijn. De betekenis van en manom einom zou dus kunnen zijn: "voor een goede uitgang". Andere mogelijkheid: en mano(m) einom Meinom zou met munus verbonden zijn, dus en mono(m) meinom < *méi-no gift Duenoi > duenos in de datief: bono. Drie al bekende verschijnselen: du > b; e > o (tussen halfklinker en velare vocaal) ; oi > o (datief) a) du > b / #_ b) ĕ > o / u̯ _C(C)V (V = a o u): duenos > *duonos > bonos > bonus c) Datiefuitgang -ōi > -ō (3ος αι.) Ne Zoals in de klassieke taal Med Zie hierboven Malos > Malus Tatod Werkwoord uit de wortel *ta : "stelen" Om welke vorm gaat het hier? In het Klassiek Latijn kan je een conjunctief verwachten, maar hier kan dat niet. Hier is het een imperatief futurum met de oude uitgang -od (vb. dicito, facito): eind -d is verdwenen omdat de letter verdwijnt na een lange klinker (d> Ø/ V̄ _#). Regel 2 en 3 zijn ook op andere manieren geïnterpreteerd Geselecteerde bibliografie Eichner (H.), Reklameiamben aus Roms Königszeit, in Die Sprache, 34 (1988-90), pp.207-238. Hardarson (Jón Axel), The 2nd line of the Duenos Inscription, in Alessandria. Rivista di glottologia, 5 (2011), pp.153-163. Radke (Gerhard), Archaisches Latein. Historische und sprachgeschichtliche Untersuchungen, Darmstadt, 1981. Vine (Brent), Studies in archaic Latin inscriptions (Innsbrucker Beiträge zur Sprachwissenschaft, 75), Innsbruck, 1993. Vine (Brent), A note on the duenos-inscription, in UCLA Indo-European Studies (vol. 1), ed. V. Ivanov and B. Vine, 1999, pp.293-305 (http://linguistica.unicas.it/lorenzetti/LM_2009/Vine_duenos.pdf). Het opschrift van Castor en Pollux R komt niet vaak voor 53 De inscriptie werd in 1958 teruggevonden ca. 30 km van Rome en wordt in de 6e eeuw v.C. gedateerd. De tekst is op een bronzen plak geschreven. Het gaat om de dedicatie aan de Diskouren Castor en Pollux (Κάστωρ, Πολυδευκής). De tekst is van rechts naar links geschreven, van boven naar beneden. Een specifiek element van de tekst is het gebruik van de Ϙ, de zogenaamde koppa. Deze letter werd in het Oudgriekse alfabet gehanteerd om /k/ weer te geven en werd later door <k> vervangen. In het Latijnse alfabet wordt het grafeem oorspronkelijk meestal gebruikt voor geronde klinkers (/o/; /u/) en zal later als >q> overleven. Tekst: CASTOREI PODLOUQUEIQUE QUROIS Transcriptie: Castori Pollucique iuuenibus Vertaling: aan de jongens Castor en Pollux Linguïstische elementen: Castorei De vorm presenteert de oorspronkelijke datiefuitgang enkelvoud van de 3e verbuiging. Hieronder de evolutie van de uitgangen van de 3e verbuiging. UITGANGEN van de Latijnse 3° verbuiging: thema op consonant 54 Rex, nox: <x>, [ks]: andere uitspraak dan schrijfwijze! -os en -us: beide geattesteerd in de archaïsche tijd, maar in niet-literaire bronnen De ontwikkeling in de accusatief mag als normaal beschouwd worden! Oude locatief: bv. domi, romae UITGANGEN van de Latijnse 3° verbuiging: thema op /i/ Mors: zie vroeger (assimilatie, syncope) Verkorting van i en e in de accusatief: verkorting voor de n in meerlettergrepige woorden Korte e in de ablatief: afkomstig van medeklinker-thema (zie hierboven) => Gelijklopende verbuigingen > verwarringen in de taal (bv. substantieven die medeklinker-thema's volgen en omgekeerd!) Podlouqueique > poluqui (dat. enk 3° verbuiging) De vorm komt van het Griekse Πολυδεύκης Vertaling: "aan de jongens Castor en Pollux" Vijf verschillende veranderingen: Syncope van [u]: Poludeucei => *Poldeukei Korte vocaal, syncope vormt geen probleem Metathesis van de twee interne medeklinkers: ld > dl: *Poldeukei => *Podleukei Metathesis: twee klanken wisselen van plaats dl > ll : assimilatie; dit gebeurt vrij regelmatig in de Latijnse taal Vergelijk met *sedla (wortel *sed-) > sella eu => ou (> lange u) -ei > lange e > lange i DUS: *Poludeucei *Poldeukei *Podleukei *Podloukei > *Polloucei > Pollūcī Van puur grafische interesse is het gebruik van <qu> om /k/ weer te geven In Oudlatijn wordt meestal <k> voor /a/, <q> voor geronde klinkers, <c> voor andere klanken gebruikt Qurois Niet verenigbaar met iuvenis. Het is een Grieks woord:κοῦροις (< *κόρϜο-). In het Gr. is hier <ου> geen oorspronkelijke tweeklank maar geeft een lang gesloten /o/ weer. Daarom hebben wij in de Lat. transcriptie geen diftong! -ois kan ofwel als oorspronkelijke Latijnse datiefuitgang ofwel als transcriptie van het Griekse -οις verklaard worden. 55 Lapis Satricanus Opschrift gegraveerd op een gele steen uit de 6° eeuw voor Christus. Hij werd gevonden tussen de ruïnes van de oude stad Satricum (vandaag Campoverde), ten zuiden van Rome. De tekst is fragmentarisch en is van links naar rechts geschreven. Tekst: VIEI STETERAI POPLIOSIO VALESIOSIO SVODALES MAMARTEI Transcriptie: --- steterunt Publii Valerii sodales Marti Vertaling: De vrienden/kameraden van Publius Valerius hebben [het] voor/aan Mars opgesteld. De inscriptie is belangrijk zowel op het linguïstische als op het historische vlak. De hier benoemde Publius Valerius zou de man zijn die met Lucius Iunius Brutus in 509 VC de eerste consul was. De identificatie is echter niet zeker Steterai Het gaat hier niet om het werkwoord sto, maar om sisto wat "opstellen, bouwen" betekent. Het werkwoord is ook in de klassieke taal geattesteerd. Perfectum, 3° persoon meervoud; subject staat ook in het meervoud. Het morfeem komt echter niet met het besproken schema van het perfectum overeen: a) *-eh1-ri > -ēre, b) *-is-ont > -ĕront > -ĕrunt, γ) –ērunt De verklaring is onzeker, maar de eind -ai zou kunnen ontstaan zijn door analogie met de 1° en 2° persoon enkelvoud (-ai, -is-tai) 56 Popliosio komt met klassieke Publii overeen. Het gaat dus om een genitief enkelvoud: -osi ̯o > -oi ̯i ̯o > -oi ̯o (zal later verdwijnen) Let op: a> b is te wijten aan de wet: si ̯ > i ̯i ̯ / V_V Hetzelfde morfeem treedt op in de Faliskische types Votenosio, Kaisiosio en is in het Latijn tot de 3e eeuw v.C. geattesteerd (b.v. Titoio). De klassieke uitgang -ī is vanaf de 3e eeuw geattesteerd en heeft zeer waarschijnlijk geen relatie met -osio. Valesiosio Valerii. Hoeveel en welke veranderingen moeten we veronderstellen? 1) Oude uitgang -osio 2) Rhotacisme Suodales sodales, overeenkomstig de ontwikkeling *suedha- > suodales > sodales Er vinden drie wijzingen plaats: (1) ĕ > o / u̯ _C(C)V (V = velare klinker) (2) *dh > d (in interne positie) (3) u > Ø / _ŏ,ō,ŭ,ū Mamartei Komt met het klassieke Marti overeen. Waarschijnlijk moeten we de volgende ontwikkeling aannemen: 1) Interne lettergrepen: a. Māmart- > Māu̯ art- door dissimilatie b. Māu̯ art- > Māart volgens de wet: u̯ > Ø /V1_V1 (bij de identiteit V1-V1 speelt de duur geen rol!). Vgl. de bekende wet: a) ou̯ ūC > ou̯oC > ōC c. Māart- > Mārt (vereenvouding) In andere bronnen vinden we de vorm Mauors (< *Mauort-is) die ook Mars betekent maar een verschillende ontwikkeling moet ondergaan hebben (2) Uitgang: gewone datiefuitgang Basis van Tibur Het gaat om een stenen basis uit de 6° eeuw VC die 40 km ten zuiden van Rome gevonden werd. Geen foto. De tekst gaat van rechts naar links. Tekst: HOI MED MITAT KAVIOS [---]MONIOS QETIOS D[o]NOM PRO FILEOD Transcriptie: hic me donat Gaius (?) … donum pro filio Vertaling: Hier geeft me Gaius … [als] geschenk voor de zoon Hoi Zal tot hīc worden, d.w.z. het lokale adverbium van het aanwijzend voornaamwoord hic, haec, hoc. Welk is het semantische onderscheid tussen de vier bijwoorden: hīc, hĭnc, hūc en hāc? hīc: hier (status) hĭnc: vanaf hier (startpunt) hūc: naar hier toe (eindpunt) hāc: hierlangs (doorgang) Cf. ook verschil hic - ille - iste. 57 Hetzelfde onderscheid geldt voor andere pronomina en adverbia, b.v. Het bijwoord hic ontstaat uit *hoj-k(e) > hoi-c. De eind-c is een aanwijzend partikel dat in de verbuiging van hic, haec, hoc meermaals optreedt (nominatief ev, accusatief ev. enw.) In het archaische Latijn is het gebruik van dit partikel vrijer dan in de klassieke taal. Med Mitat Zie opschrift Duenos Kavios Lijkt de oude vorm van Gaius te zijn, die de volgende wijzingen veronderstelt: (1) Wegvallen van - -. Het fenomeen is niet aan de bekende fonetische wetten te wijten, (2) KV in eindlettergreep Hoe is <k> i.p.v. <g> te verklaren? Puur grafische reden: <g> was er oorspronkelijk niet in het Latijnse alfabet. /g/ werd weergegeven door <k> of <c>, wat o.a. de afkorting CN voor Gnaeus uitlegt <g> werd pas in de 3e eeuw v.C. ingevoerd. Het opschrift van Vendia Is een van de oudste Latijnse inscripties (7°-6° eeuw VC) en werd zeer waarschijnlijk in Rome gegraveerd. Schrift gaat van links naar rechts. 58 Etruskisch alfabet Men vermoedt een sterke invloed van het Etruskisch (archaïsch) alfabet. Tekst: ECO VRNA TITA(S) VENDIAS MAMAR[COS M]ED VH[ECED] Er zijn wel verschillende opvattingen over de tekst die op de vaas staat > verschillede interpretaties; Geen s na Tita, maar men neemt het wel aan. Vertaling: Ik ben de urn van Tita Vendia. Mamarcos heeft me gemaakt. ECO Puur grafisch te verklaren > ego TITAS VENDIAS Oorspronkelijke genitiefuitgang van de eerste verbuiging (-as; ook in een aantal Italische talen; cf. pater familias). Dus: Tita is een schrijffout voor titas => Wel opletten met dit soort interpretaties! Maar het is best mogelijk. Sommige geleerden: tita als bijstelling bij urna (cf. vaas Duenos) oof "Gruppenflexion": wanneer twee woorden nauw bij elkaar en die twee in een afhankelijke naamval staan, krijgt maar één van de twee woorden (meestal het belangrijkste) de uitgang (dat woord wordt dus verbogen) > Etruskische invloed. Voorbeeld: mi mlaχ mlakas larθus elaivana araθia numasianas Arathia numasianas > enkel laatste woord heeft uitgang 6° E: zeer uitzonderlijk dat een vrouw met voornaam én familienaam wordt aangeduid; zeker in het Latijn waar er later niet veel vrouwelijke familienamen meer zijn. De Latijnse verbuiging: zie schema vroeger ook! Oorspronkelijk behoorde zij tot het athematische type: geen thema-vocaal, consonantverbuiging Opm.-ae (datief): -a kan uit. Voorbeeld was te vinden bij het Faliskisch. 59 In de vocatief enkelvoud is er de uitgang -a (kort) als variante van -a (lang); misschien aan het einde van zinnen. Deze uitgang heeft zich dan naar de nominatief uitgebreid. De uitgangen -ai (genitief enkelvoud), -ad (ablatief enkelvoud) en -ais (datief/ablatief meervoud) zijn aan de invloed van de tweede verbuiging te wijten De uitgangen -ai (nominatief meervoud) en -asom (genitief meervoud) zijn van de pronominale verbuiging afkomstig. -asom zal zich later naar de tweede verbuiging uitbreiden. MAMARCOS (of MAMERCE) Mamarce is een typisch Etruskische voornaam. Verdubbeling mama is ook te vinden in andere teksten. MED VHECED Twee kenmerken 1. <vh> is een labiodentale fricatief, die met latere >f> overeenkomt. Werd in het Etruskisch gebruikt. (FH =wh > transcriberen als vh) 2. De uitgang vertoont de oude SU (vgl. vhevhaked, sied) Garigliano-drinkschaal Opschrift op een beker of drinkschaal, gevonden in een heiligdom tussen Lazio en Campania (grens tussen Latijns en Oskisch taalgebied) uit de 5° E. VC. De tekst bestaat uit 2 delen: 1° deel = naam 2° deel = uitgebreidere tekst Po 51: Ahvdiú; Po 8: Avdiis Bekende naam in Pompeï: Audii BINNENKANT Tekst: PARIMEDESOMKOMMEOISSOKIOISTRIVOIADDEOMDUO[- - -]NEI esom kom meois sokiois …… deom duo[-] nei pari med Transcriptie: sum cum meis sociis tribus Audiorum duorum noli me capere Vertaling: Ik ben (behoor) met mijn drie vrienden van (bij) de 2 Audii. Neem me niet mee. 60 5° E: F al gelezen als onze f. Eigenaar vaasjes vermeld. ESOM Archaïsche vorm van sum. Oorspronkelijke vervoeging: 1. athematische P.U. -mi (1 enk.) die nergens anders sporen heeft nagelaten (in de ind.pr.). 2. aphairese van [e] in 1 enk. 3. afwisseling *h1es/*h1s- tussen enk. en mv. 4. [ǝ] verandert omwille van de uitspraak in 1 enk. en mv. 5. evolutie o > u in 1 enk. en mv. en in 3 mv. (versch. oorzaken!). Klinkerverzwakking voor m en ng Sont > sunt: analogie 6. normale verlies van de [i] in eindpositie (cf. De ontwikkeling van *-ti > -t in de 3° pers.enk. van het perfectum). Uitgang van de "regelmatige" vervoegingen (klassiek) KOM k wordt vervangen door c en de o door de u MEOIS SOCIOIS 61 TRIFOS Komt overeen met tribusVanuit het PIE ..... kunnen er twee mogelijke wegen zijn naar de [f] in interne positie 1. Overblijfsel van een archaïscher taalstadium waarin *bh in interne positie nog niet geëvolueerd was tot b 2. Invloed van de Sabellische talen, waarin we in interne positie krijgen: => Lijkt logischer! AUDEOM DUOM Archaïsche genitiefuitgang van de tweede verbuiging voor de vervanging van -orum (1° verb.) NEI Evolueert naar ni (in AL heeft het voegwoord vaak nog geen hypothetische waarde. Cf. vaasjes Duenos) PARI Imperatief van pario, hier (zoals ook elders in het AL) met de waarde van capio. "Neem me niet mee."(ne+conj perfectum: ne me ceperis/feceris => verbod!) Hier ne+imperatief. MED Zie vroeger Cista Ficoroni Juwelenkistje (77 cm); geovnden in de 18°E. in Praeneste; beste voorbeeld van Etrusco-Italisch kistje; vermoedelijk vervaardig in Rome rond 315 VC. Op het oppervlak een tafereel uit de mythe van de Argonauten. Op het deksel staan 3 beeldjes die dienst doen als handvat. Ze stellen Dionysos en twee satyrs voor. Rond hun voeten is een tekst gegraveerd. 62 Tekst: NOVIOS PLAVTIOS MED ROMAI FECID DINDIA MACOLNIA FILEAI DEDIT Transcriptie: Novius Plautius me Romae fecit, Dindia Magulnia filiae dedit Vertaling: Novius Plautius heeft me te Rome gemaakt, Dindia Magulnia heeft (me) gegeven aan (haar) dochter. => Taal ligt heel dicht bij het klassieke Latijn ROMAI Oorspronkelijk locatief (*ah2-i > -ai̯ > -ae ), ook in de klassieke periode geattesteerd bij namen van steden en kleine eilanden. Plaatsbepalingen in het Klassiek Latijn: namen van steden en kleine eilanden in de genitief als ze van de eerste klasse zijn en in het enkelvoud staan. Namen van steden en kleine eilanden in de ablatief als ze van de tweede klasse zijn of in het meervoud staan. Grote eilanden: in + ablatief. Roma > Romae (gen.) Carthago > Carthagine (in +abl.) Athenae > Athenis (abl.) FECID, DEDIT Het gebruik hier in deze context is belangrijk: waarom? Twee perfectumvormen met een andere uitgang, maar wel dezelfde syntactische functie (perf. 3° pers enk) Twee verschillende ontwikkelingen: fecid < feced < *fec-et (S.U. van aorist) dedīt < *dedeit < *dedei-ti (P.U. van praesens) FILEAI Examen Algemene vragen a. Over de taal b. Historisch algemeen c. PIE? Reconstructie? Italische talen? Faliskisch een dialect? Taalkundige theorie a. Tekens verklaren b. Laryngaaltheorie? Belang voor het PIE en klankontwikkelingen? c. Latijnse woordaccent? d. Ontwikkeling oi in eindlettergreep? e. Cor-cordis f. Klankwetten kunnen uitleggen (of klankwet zeggen via voorbeeld) VOORBEELDEN KUNNEN GEVEN Bespreking tekst TABELLEN VERBUIGINGEN!!! a. Vertalen b. Enkel geziene teksten 63
