de rechtbank van oorlogsschade te ieper in de beginfase (1919

Faculteit Rechtsgeleerdheid
Universiteit Gent
Academiejaar 2014-2015
DE RECHTBANK VAN OORLOGSSCHADE TE IEPER IN DE
BEGINFASE (1919-1920)
Masterproef van de opleiding
‘Master in de rechten’
Ingediend door
Kristien Colebrants
(studentennummer 01005461)
Promotor: Prof. Dr. Rik Opsommer
Commissaris: Dr. Sebastiaan Vandenbogaerde
2
VOORWOORD
Met het indienen van deze masterproef zet ik een punt achter mijn rechtenopleiding aan de
Universiteit Gent. Deze mijlpaal mag echter niet voorbijgegaan worden zonder enkele mensen
oprecht te bedanken.
Vooreerst wil ik mijn promotor professor Rik Opsommer bedanken voor de fijne samenwerking.
De voorbije twee jaar hielp hij mij bij het vergaren van bronnen, deadlines halen, herlezen van
voorlopige versies en verbeteren van mijn oneindig aantal stopwoorden. Zonder hem zou het
voorliggende resultaat er niet zijn. Daarom: dank u wel.
Het zou ongepast zijn mijn ouders hier niet te vermelden. Dankzij hun steun en aanmoediging
kreeg ik de mogelijkheid deze vijfjarige opleiding te starten en succesvol te beëindigen. Aan hen
ook een welgemeend woord van dank.
3
4
Inhoudstafel
1 Inleiding .............................................................................................................................................................................9
2. Ieper in de Eerste Wereldoorlog .......................................................................................................................... 11
2.1 De stad wordt volledig vernield.................................................................................................................... 11
2.1.1 Stapsgewijze vernieling ........................................................................................................................... 11
2.1.2 Een volledig vernielde stad ................................................................................................................... 14
2.1.3 De vluchtelingen ......................................................................................................................................... 15
2.2 Ieper na de oorlog............................................................................................................................................... 17
2.2.1 De wederopbouw van de stad .............................................................................................................. 17
2.2.2 De terugkeer van de vluchtelingen ..................................................................................................... 21
3. Het wettelijk kader een Belgisch model naar Frans systeem? ............................................................... 25
3.1 Frankrijk ................................................................................................................................................................. 26
3.1.1 Het begrip oorlogsschade in Frankrijk .............................................................................................. 26
3.1.2 De rechthebbenden van de schadevergoedingen ......................................................................... 27
3.1.3 De begroting van de schade ................................................................................................................... 29
3.1.4 De aanvraag en de procedure................................................................................................................ 30
3.1.5 Misbruik ......................................................................................................................................................... 31
3.2 België........................................................................................................................................................................ 32
3.2.1 Het recht op herstel als principe .......................................................................................................... 32
3.2.2 De voorbereidingen van de regering en privé-organisaties tot 1918 .................................. 34
3.2.3 De belangrijkste wetten van 1919 ...................................................................................................... 43
4. De samenstelling van de rechtbank van oorlogsschade............................................................................. 55
4.1 De rechtbanken van oorlogsschade in België ......................................................................................... 55
4.1.1 De oprichting en organisatie ................................................................................................................. 55
4.1.2 Samenstelling van de rechtbank van oorlogsschade ................................................................... 56
4.2 Het hof van oorlogsschade .............................................................................................................................. 58
4.2.1 Oprichting en organisatie........................................................................................................................ 58
4.2.2 De samenstelling......................................................................................................................................... 58
4.3 De rechtbank van oorlogsschade in Ieper ................................................................................................ 59
4.3.1 Overzicht ........................................................................................................................................................ 59
4.3.2 De actoren ..................................................................................................................................................... 60
5. Het indienen van de schadeaanvraag: een omslachtige procedure ...................................................... 67
5.1 De rol van de staatscommissaris .................................................................................................................. 67
5.1.1 De organisatie van het commissariaat............................................................................................... 67
5.1.2 De functie van de staatscommissaris ................................................................................................ 68
5.1.3 De relatie met de getroffene .................................................................................................................. 68
5.2 De procedure voor de rechtbank en staatscommissaris .................................................................... 69
5.2.1 De materiële bevoegdheid van de rechtbank ................................................................................. 69
5
5.2.2 De territoriale bevoegdheid van de rechtbank .............................................................................. 71
5.2.3 Het indienen van het verzoek................................................................................................................ 72
5.2.4 De behandeling van de verzoeken....................................................................................................... 73
5.2.5 De rechtsmiddelen ..................................................................................................................................... 78
6. Handleiding voor de burger bij het ramen van de schade ........................................................................ 81
6.1 Het herstel van de goederenschade ............................................................................................................ 81
6.1.1 Het begrip oorlogsschade ....................................................................................................................... 81
6.1.2 De schadeaanvraag .................................................................................................................................... 83
6.1.3 Het berekenen van de schade ............................................................................................................... 85
6.2 Het herstel van de personenschade ............................................................................................................ 98
6.2.1 Het begrip oorlogsschade aan personen .......................................................................................... 98
6.2.2 De schadeaanvraag .................................................................................................................................... 98
6.2.3 Het berekenen van de schade ............................................................................................................... 99
6.3 De belangrijke rol van de gemeenten en de burgemeester ............................................................ 103
6.3.1 De provinciale omzendbrieven.......................................................................................................... 103
6.3.2 Brieven aan de burgemeester ............................................................................................................ 106
6.3.3 De terbeschikkingstelling van de lokalen en de onderhoudskosten door de gemeenten
.................................................................................................................................................................................... 111
6.4 Het concreet dossier van Georges Braem .............................................................................................. 111
7. De controle op het herbeleg, de voorschotten en de betaling van de schadevergoeding ......... 114
7.1 De organisatie van de controle op het herbeleg ................................................................................. 114
7.1.1 De uitvoering van de controle ............................................................................................................ 114
7.1.2 De voorschotten toegekend door tussenkomst van de coöperatieven ............................. 115
7.1.3 De controle uitgevoerd in Frankrijk ................................................................................................ 115
7.2 De overeenkomst met de staatscommissaris ....................................................................................... 116
7.2.1 De kwalificatie van de overeenkomst ............................................................................................. 116
7.2.2 De schade die in aanmerking komt voor een overeenkomst ................................................ 117
7.2.3 De procedure ............................................................................................................................................. 117
7.3 De voorschotten toegekend door de administratie ........................................................................... 119
7.3.1 De voorschotten toegekend voor het bewoonbaar maken van beschadigde of vernielde
woonhuizen .......................................................................................................................................................... 119
7.3.2 De voorschotten toegekend door tussenkomst van coöperatieven ................................... 120
7.3.3 De voorschotten toegekend voor het herstel van gronden.................................................... 121
7.3.4 De voorschotten in natura ................................................................................................................... 123
7.3.5 De voorschotten in naam van de staat toegekend door bepaalde organisaties ............ 124
7.4 De betaling van de schadevergoedingen ................................................................................................ 125
7.4.1 De schadevergoedingen niet onderhevig aan de voorwaarde van herbeleg .................. 126
7.4.2 De voorschotten en overeenkomsten ............................................................................................. 127
7.5 De vergoeding in natura................................................................................................................................ 127
6
8.1 De analyse van de vonnissen en cijfergegevens .................................................................................. 130
8.1.1 De werkwijze............................................................................................................................................. 130
8.1.2 Het jaar 1919............................................................................................................................................. 130
8.1.3 Het jaar 1920............................................................................................................................................. 133
8.1.4 De toegekende sommen........................................................................................................................ 136
8.1.5 Conclusie ..................................................................................................................................................... 137
8.2 Het hoger beroep ............................................................................................................................................. 138
8.2.1 Enkele cijfers ............................................................................................................................................. 138
8.2.2 Brouwer Léon Vermeulen.................................................................................................................... 139
8.3 Varia ...................................................................................................................................................................... 140
8.3.1 De personeelsdossiers........................................................................................................................... 140
8.3.2 De kranten als bron van informatie ................................................................................................. 143
9. Besluit .......................................................................................................................................................................... 149
10. Bibliografie .............................................................................................................................................................. 151
BIJLAGEN ......................................................................................................................................................................... 155
7
8
1 INLEIDING
De “Grote Oorlog” van 1914-1918 is heden ten dage zeer actueel aangezien het in 2014 precies
100 jaar geleden was dat de aanslag op aartshertog Frans Ferdinand plaatsvond en het daarop
gestelde ultimatum voor de start van de Eerste Wereldoorlog zorgde. In het hele land (en
daarbuiten) worden nieuwe tentoonstellingen ingericht, vieringen georganiseerd, verschijnen
nieuwe publicaties omtrent de Eerste Wereldoorlog, enz. Vaak heeft men veel aandacht voor de
gebeurtenissen en het leven tijdens deze oorlog. De vraag hoe België zich heropbouwde en wie
dit bekostigde wordt helaas minder frequent toegelicht.
Het gebied rond de IJzer en de Westhoek kregen het zwaar te verduren. Ieper werd zelfs met de
grond gelijkgemaakt. Huizen, gebouwen en monumenten raakten vernield of zwaar beschadigd.
Er ontstond niet alleen materiële schade. De burgerbevolking leed ook. Onze masterproef spitst
zich toe op een aspect van de heropbouw in het gerechtelijk arrondissement Ieper.12
Gezien de enorme schade moest er een structuur ontworpen worden om de schadevergoedingen
aan de burger toe te kennen. Reeds tijdens de oorlog nam men wetgevende initiatieven (naar
Frans voorbeeld) om de wederopbouw na de oorlog in goede banen te leiden. Een van deze
nieuwe structuren was de oprichting van rechtbanken en hoven van oorlogsschade die over de
schadeaanvragen dienden te oordelen. De literatuur over deze rechtbanken is gering. Hierdoor
weten we amper iets over zijn organisatie, werking, samenstelling, enz. Het is onze bedoeling de
werking van de rechtbanken en hoven enigszins te achterhalen. De keuze voor het gerechtelijk
arrondissement Ieper is een interessante keuze. Gezien de enorme schade bleven de
rechtbanken hier veel langer bestaan dan in de rest van België wat toe laat de evolutie van deze
rechtbanken in verschillende deelstudies over een langere periode te bestuderen. Uiteraard is
het volledig het volledig tijdsbestek 1919-1935 een te ruim onderzoeksveld. En ook een studie
van alle kamers van deze rechtbank is te hoog gegrepen. Vandaar dat deze masterproef zich
1
S. VRIELINCK, De territoriale indeling van België (1795-1963), Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2000, deel 1,
463-720.
2
Het gerechtelijk arrondissement Ieper is samengesteld uit volgende kantons en gemeenten: Elverdinge
(Bikschote, Boezinge, Brielen, Dikkebus, Elverdinge, Ieper, Noordschote, Oostvleteren, Reninge, Vlamertinge,
Voormezele, Woesten en Zuidschote), Hooglede (Beveren bij Roeselare, Gits, Hooglede en Oekene), Ieper 1
(Beselare, Geluveld en Ieper), Ieper 2 (Dikkebus, Ieper, Vlamertinge, Voormezele, Bikschote, Boezinge, Brielen,
Dikkebus, Elverdinge, Ieper, Noordschote, Oostvleteren, Reninge, Vlamertinge, Voormezele, Woesten en
Zuidschote), Mesen (Dranouter, Kemmel, Loker, Mesen, Nieuwkerke, Ploegsteert, Waasten, Wijtschate en
Wulvergem), Passendale (Moorslede, Oostnieuwkerke, Passendale, Westrozebeke en Zonnebeke), Poperinge
(Poperinge, Reningelst en Westouter), Wervik (Geluwe, Hollebeke, Houthem, Komen, Neerwaasten, Wervik en
Zandvoorde)
9
toespitst op de werking van de eerste kamer van de rechtbank van oorlogsschade van Ieper
zetelend te Poperinge.3
Een eerste deel van de masterproef focust op het recht op herstel en de organisatorische kant
van de rechtbank van oorlogsschade. Het vigerende recht en de samenstelling van de rechtbank
wordt aan de hand van literatuur en vonnissen toegelicht. Daarnaast kreeg de rechtbank bij het
verwerken van de schadeaanvragen hulp van het staatscommissariaat. De staatscommissaris
kon met de schadelijder zelf een overeenkomst/advies opstellen waarna deze aan de rechtbank
werden voorgelegd en met een vonnis bekrachtigd werden. Dit voorbereidend werk was van
enorm belang voor de rechter. Hoe deze adviesverlening in zijn werk ging zal ook onderzocht in
deze masterproef.
Daarnaast zal worden nagegaan hoe men deze schadeaanvraag moest indienen. Voor de modale
burger bleek dit geen sinecure. Ze konden wel beroep doen op handleidingen die hen op een
eenvoudige manier door de schadeaanvraag loodsten. Na de indiening volgt logischerwijze ook
de behandeling en uitspraak van de aanvraag. We focussen derhalve ook op het feit hoe de
schadevergoedingen precies berekend werden.
Een tweede deel van het onderzoek bestaat uit de analyses van twee registers van de eerste
kamer van de Ieperse rechtbank van oorlogsschade zetelend te Poperinge.
De
onderzoeksresultaten zijn het gevolg van de analyse van 474 vonnissen uit de jaren 1919 en
1920, de beginfase van deze speciale rechtbanken. De analyse gebeurde aan de hand van een
aantal parameters en laat toe na te gaan hoe rechtbanken van oorlogsschade hun taak in de
praktijk volbrachten. Middels deze vonnissen konden we stellingen uit de literatuur en kranten
toetsen aan de werkelijkheid: welke gemeenten werden zwaar of minder zwaar getroffen, kon
men aldaar relatief snel of pas laat terugkeren, kregen vrouwen een prominentere rol in het
juridische en openbare leven, enz. De resultaten van de analyse van deze vonnissen komen aan
de hand van grafieken in het laatste hoofdstuk aan bod. We hopen dat ze ons toelaten
voorzichtige conclusies te trekken omtrent het schadevergoedingssyteem en de wederopbouw.
Er kan niet genoeg benadrukt worden dat dit onderzoek slechts een bescheiden bijdrage zal
vormen voor een veel groter onderzoek dat nodig is om een globaal beeld te hebben van de
evolutie van de werking van deze rechtbanken doorheen hun bestaan. Pas in de verdere
toekomst zal blijken hoe nuttig onze studie is geweest voor het totaalonderzoek.
3
Gezien de mobiliteit in die tijd en net na de oorlog erg moeizaam verliep, werden er mobiele rechtbanken
opgericht die dicht bij de burger zetelden.
10
2. IEPER IN DE EERSTE WERELDOORLOG
2.1 DE STAD WORDT VOLLEDIG VERNIELD
Ieper werd tijdens de Eerste Wereldoorlog grondig verwoest.4 Velen denken dat de verklaring
ligt in het feit dat Ieper samen met Diksmuide en Nieuwpoort op de frontlinie lag. Dit is echter
niet correct. De frontlinie gaat als het ware in een boog rond Ieper heen waardoor de stad steeds
tot het niet bezette gedeelte van België bleef behoren. Een reden voor de verwoesting van Ieper
ligt derhalve veel eerder in de artilleriebeschietingen door de Duitse troepen op het strategisch
aanvoerpunt.5
Ieper was een belangrijk knooppunt voor de geallieerden. Via de stad kon het frontgebied in
contact blijven met het onbezette België en de kanaalhavens.6 De stad was dus van grote
strategische waarde.7 Het is dan ook niet verwonderlijk dat ze bestookt werd door het Duitse
leger om zo de geallieerde troepen van elkaar af te snijden. De Duitsers wilden de Franse en
Britse troepen, die zich ten noorden, oosten en zuiden van de stad bevonden8, van elkaar
afsnijden. De geallieerde troepen hadden als opdracht gekregen Ieper “tot de laatste man te
verdedigen”.9 De omgeving rond Ieper werd dus geteisterd door erge gevechten. In hoeverre de
beschietingen van de stad uit puur militair oogpunt nodig waren blijft een discussiepunt. J.M.
Bailleul bijvoorbeeld verklaart de vernieling van de stad vanuit Duitse wraakzucht omdat men
de stad nooit kon innemen.10
2.1.1 Stapsgewijze vernieling
De spanning onder de bevolking nam reeds toe wanneer de in Ieper gelegen Belgische troepen in
juli en begin augustus naar de Duitse grens optrokken. Ook de cavaleristen uit de Ieperse
ruiterschool vertrokken naar hun eigen garnizoenen. De stad was dus erg leeg. Ditverergerde
nog toen ook op 4 augustus de weinige achtergebleven ruiters zich bij hun eenheid moesten
melden. De vluchtelingenstroom van Belgische burgers die in september en oktober op gang
4
H. CONSTANDT, “Ieper zal herrijzen”, in K. BAERT, J.M. BAILLEUIL, P. CHIELENS, H. CONSTANDT, D. DENDOOVEN, J.
DEWILDE, R. TZALMONA, A. VANDENBILCKE, J.-L. VANHOVE, Ieper, de herrezen stad, Ieper, De Klaproos, 1999, 67-89.
5
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
6
Met de Franse kanaalhavens wordt voornamelijk Calais bedoeld.
7
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
8
Deze linies waren om een halfcirkelvormige
9
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
10
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
11
kwam droeg bij tot de erg geladen sfeer. Op het einde van de oorlog zou Ieper nog 4.200
inwoners tellen, terwijl dit aan het begin van de oorlog dit aantal nog ruim 17.000 was.11
Het gebied rond de Ijzer en Ieper werd zowel door de geallieerden als het Duitse leger omringd.
Deze posities zouden voortaan de frontlinies uitmaken waar men vier jaar lang zou vechten.12
Op 8 oktober 1914 was de stad één dag in handen van het Duitse leger gevallen.13 Ze namen een
aantal gijzelaars (waaronder enkele gemeenteraadsleden) en eisten de stadskas en het geld bij
de Nationale Bank op. De rust keerde enigszins terug toen de geallieerden enkele dagen later de
stad opnieuw innamen. Onder de bevolking heerste toen nog de idee dat de oorlog niet zo lang
zou duren. Ondanks het optimisme onder de bevolking zwol de vluchtelingenstroom verder aan.
Dit betekende dat de bewoners duizenden vluchtelingen van eten, drank en slaapplaatsen
moesten voorzien. Daar kwam in half oktober dan nog eens het Britse leger bij waardoor de stad
overbevolkt raakte.
Het tegenoffensief van de geallieerden liep vast waardoor het front vanaf 19 oktober
stabiliseerde. Het zou zich uitstrekken van Rijsel tot de Noordzee. Vanaf dat moment proberen
de Duitsers Ieper in te nemen.14 Nog voor de laatste gemeenteraad, die plaatsvond op 24 oktober
1914, werd er reeds een commissie ingesteld die voor de bevoorrading van de stad moest
zorgen.15
De eerste bomaanval16 en de eerste beschietingen17 zorgden voor een enorme vlucht uit de stad.
Vele bewoners zouden niet meer terugkeren naar hun huizen. De overgebleven Ieperlingen
leefden noodgedwongen in kelders, de infanteriekazerne en in de kazematten onder de
vestingen18. Ongeveer twee derde van de bevolking vluchtte naar de omliggende dorpen.
De eerste slag om Ieper vond pas plaats op 31 oktober 1914. De geallieerden hielden, tot
ontzetting van het Duitse leger, goed stand. Waarschijnlijk uit wraakzucht moest Ieper de tol
11
J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 123.
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
13
Zo’n 7.350 Duitse ruiters en voetvolk trokken die dag door de stad. Ze zouden de volgende dag reeds
vertrekken richting Bailleul.
14
Deze aanval vond plaats tussen 19 oktober 1914 en 22 november 1914.
15
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
16
De eerste bomaanval vond plaats op 28 oktober 1914.
17
De eerste beschietingen vonden plaats in de nacht van 29 op 30 oktober 1914.
18
De kazematten bevinden zich op 100 meter van de Menenpoort. In 1685 werden ze onder Lodewijk XIV
gebouwd, volgens de plannen van Vauban. Ze dienden gedurende eeuwen als krijgsbakkerij voor het garnizoen
in de vesting. In de loop van de eeuw kregen de kazematten andere invullingen. Tijdens de Eerste
Wereldoorlog werden er door de Britten een hoofdkwartier, een verblijf- en rustplaats en zelfs een drukkerij
ingericht. Vooral tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de kazematten door de bevolking als schuilplaats
gebruikt. Na deze conflicten werden er een champignonkwekerij, ijsfabriek en kaasrijperij ondergebracht.
Momenteel is er een brasserie in gevestigd.
12
12
betalen. Men ging sporadisch gericht bombarderen. Zo werd op 2 november 1914 vooral de SintPieterswijk geviseerd en ook de vernielingen op de Grote Markt en in de Boterstraat namen
toe.19
De westkant van de stad werd op 5 november 1914 zonder mededogen onder vuur genomen.
Het stadsbestuur vluchtte op dat moment naar Poperinge. Om toch enig gezag in de stad te
behouden werd er een Voorlopige Bestuursraad ingericht.20 Deze bestuursraad stond in voor de
bevoorrading, bescherming tegen plunderaars en hulpverlening aan de achtergebleven burgers.
22 november, de laatste dag van het Duitse offensief, zorgde voor de doodsteek van de stad. Met
zeer gerichte artilleriebeschietingen werden de waardevolle middeleeuwse gebouwen met de
grond gelijk gemaakt, waaronder de Lakenhallen en de Sint-Maartenskathedraal. Ook de
Vleeshallen en talrijke burgerhuizen gingen in vlammen op. Na dit Duitse offensief werden er
nog geregeld brandbommen afgevuurd die tientallen woningen volledig vernielden. De ravage
na de Duitse aanval was enorm. De schade werd nog versterkt door het schrijnende gebrek aan
brandweerlieden. De Duitse beschietingen bleven ook in december aanhouden.
Omstreeks de jaarwisseling werd door burgemeester Colpaert een nieuwe bestuursraad
opgericht, het Definitief Comité. Dit comité zou voortaan de Voorlopige Bestuursraad vervangen.
Alsof de wreedheden van de oorlog nog niet genoeg waren, deden zich in het begin van 1915 de
eerste tyfus tekenen voor. Het Britse leger had hier een enorme angst voor. Om te vermijden dat
de tyfus zich verder zou verspreiden wilde men toen al de stad volledig ontruimen.21 Door de
tijdelijke rust aan het front begonnen er burgers terug te keren. Dit leidde ertoe dat in de
extreem koude winter van 1914-1915 ongeveer 7.000 Ieperlingen in hun stad verbleven.
In april 1915 nam de intensiteit van de beschietingen opnieuw toe. Hoewel er een aantal
slachtoffers vielen, zowel onder soldaten als burgers, bleven vele inwoners aan hun
verblijfplaats gehecht en weigerden ze de stad te verlaten. Men was als het ware de
beschietingen tot het dagelijkse leven gaan rekenen waardoor men er mee had leren omgaan. Dit
zou echter niet lang duren. Op 22 april 1915, het begin van de tweede slag om Ieper, namen de
beschietingen zeer sterk toe. In de daaropvolgende dagen tot 13 mei zouden de
bombardementen de vorige aanvallen helemaal overtreffen. Voor zover ze er nog stonden
werden alle grote en historische waardevolle gebouwen opnieuw onder vuur genomen. De
burgers waren volledig verrast en sloegen in paniek op de vlucht. Ook de definitieve
19
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
20
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
21
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
13
Bestuursraad onder leiding van burgemeester Colpaert verliet de stad.22 Omdat de aanval zo
vernietigend was vluchtte ook de Britse militaire politie, die tot dan toe voor de orde in stond,
naar Poperinge. Dit zorgde voor een totale chaos in de stad. De vernielde gebouwen en de
desolate stad verschaften aan de Franse en Britse deserteurs een ideale schuilplaats. Bovendien
dronken ze zich lazarus in de opengebroken wijnkelders. De Britse militaire overheid, die op de
hoogte was van het probleem, vaardigde op 5 mei 1915 het bevel uit om de stad te verlaten.
Uiteindelijk zou de stad pas enkele dagen later, na het bevel van de Belgische Eerste Minister
Charles de Broqueville, volledig ontruimd worden.
Meerdere Ieperlingen keerden in de maanden hierna nog verschillende malen terug naar de
vernielde stad om de eventueel achtergebleven kunstvoorwerpen23 te redden. Dit was echter
niet zonder risico. Hoewel de stad na de tweede aanval zo goed als met de grond gelijk gemaakt
was, werd de stad ook de volgende jaren systematisch beschoten. De beschietingen zouden pas
in de herfst van 1918 eindelijk ophouden wanneer het geallieerde leger erin slaagde de Duitse
troepen achteruit te drijven waardoor Ieper buiten het bereik van de Duitse artillerie viel.
2.1.2 Een volledig vernielde stad
In november 1918 werd duidelijk hoe sterk de stad vernield was. Waar Ieper aan het begin van
de oorlog 4.000 woningen telde, stonden er aan het einde van de oorlog slechts een tiental recht.
Ook bij de grote historische gebouwen en monumenten was de ravage aanzienlijk. De gevels die
Ieper het karakter van een middeleeuwse stad gaven, waren volledig vernield. Wat er over bleef
waren de grondvesten of open kelders. Vele vestingmuren waren ingestort of doorschoten.
Naast de schade aan de gebouwen zelf, waren vaak ook de rijkdommen in vlammen opgegaan.24
De grote kunstvoorwerpen en prachtige gebouwen konden helaas niet gered worden. De
gebouwen werden volledig doorschoten en de grotere kunstvoorwerpen kon men in alle haast
niet meenemen. Wat de kleine kunstvoorwerpen betreft werd er relatief veel gered.25 Vele
burgers namen het initiatief waardevolle kunstvoorwerpen te redden.26 Jules Coomans, architect
22
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
23
Het ging hierbij voornamelijk om meubilair, kunstschatten en archieven.
24
De rijkdommen van kloosters, kerken en particulieren waren vaak volledig vernield of door plunderaars
meegenomen.
25
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
26
Een voorbeeld hiervan is L. Vanaerde die als secretaris van de Burgerlijke Godshuizen de kunstschatten van
het Belle Godshuis in veiligheid bracht.
14
nam hiertoe initiatief.27 Zo werd er veel uit de Sint-Pieterskerk gered, dit in tegenstelling tot de
voorwerpen uit de Sint-Jacobskerk en de Sint-Niklaaskerk die grotendeels verloren gingen.28
Een bijkomende moeilijkheid bij deze reddingsoperaties was dat de Engelse autoriteiten de
toegang tot de stad verboden hadden. Deze maatregel werd genomen na de verplichte evacuatie
in mei 1915. Indien er toch pogingen werden genomen om de kunstvoorwerpen te redden,
ontbrak het vaak aan personeel en transportmiddelen. Hoewel de Engelse troepen in eerste
instantie meehielpen bij het transport, oversteeg de vraag het aanbod. Ondanks de
reddingspogingen gingen er talloze objecten verloren zoals de inboedel van het stadsmuseum en
waardevolle meubels van burgers. De oorzaak van deze grote verliezen was dat men te laat en te
weinig initiatief nam om de kostbare goederen in veiligheid te brengen. Ook het gebrek aan
initiatief van hoger hand speelde een rol.29 Pas in augustus 1915 zou de regering vanuit Le Havre
maatregelen nemen om de stad en zijn kunstobjecten te beschermen. Zo werd er onder leiding
van Minister Poullet een Mission Permanente opgericht die de bedreigde kunstvoorwerpen
moesten redden en de nodige maatregelen moesten nemen om de geredde voorwerpen
gedurende de oorlog veilig te bewaren. Zo werden de nog rechtstaande muren van de
Lakenhallen gestut en reddingswerken uitgevoerd aan het Merghelynckmuseum in 1917. De
geredde foto’s, tekeningen en opmetingen waren een belangrijke bron van informatie bij de
wederopbouw van Ieper.
2.1.3 De vluchtelingen
Onze vonnissen en brieven toonden de vlucht van de bevolking aan. Maar waar kwamen deze
mensen terecht?30 31
Vooral de gegoede burgerij vluchtte als eerste groep de stad uit. Zij hadden vaak genoeg
middelen om ergens een nieuwe woonst te zoeken en zij konden veel van hun spullen
meenemen. De meesten vertrokken dan ook eind oktober 1914 toen het oorlogsgeweld
dichterbij kwam.32 Ze zochten hun toevlucht in de naburige gemeenten ten westen van de stad
en in Poperinge. Anderen trokken naar veiliger oorden in Frankrijk. Door de haast waarmee ze
27
H. CONSTANDT, “Ieper zal herrijzen”, in K. BAERT, J.M. BAILLEUIL, P. CHIELENS, H. CONSTANDT, D. DENDOOVEN, J.
DEWILDE, R. TZALMONA, A. VANDENBILCKE, J.-L. VANHOVE, Ieper, de herrezen stad, Ieper, De Klaproos, 1999, 67-71.
28
J. Coomans trachtte, samen met L. Vanaerde, in 1915 reeds maatregelen te treffen om de kunstvoorwerpen
van de Godshuizen te redden.
29
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
30
De gegoede burgerij vond vaak een onderdak in Paris-Plage en Mointreuil-sur-Mer, anderen weken uit naar
Parijs. De verpauperde vluchtelingen verbleven voornamelijk in Rouen, Le Mans, Angers, Angoulême, Cognac,
Nantes, Toulouse, Limoges, Châtillon, enz.
31
S.VERHEYE, Vluchtelingen tijdens Wereldoorlog 1914-1918, Iepers Kwartier, deel 50, 2014, 1.
32
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
15
de stad ontvluchten, namen de meesten slechts weinig bagage mee en enkel het noodzakelijke.
Bovendien ging men er toen nog steeds van uit dat de oorlog snel tot een einde zou komen.33
De onbezette gemeenten ten westen van de stad kampten in de winter van 1914-1915 met een
overbevolking. Vele kinderen en ouderen leden tijdens deze strenge winter koude omdat ze geen
goede slaapplaats konden vinden. De vluchtelingen uit de Westhoek kregen het bevel om naar
Frankrijk uit te wijken. Speciale treinen van Abele naar Hazebroek reden iedere dag af en aan
met vluchtelingen op weg naar Parijs. Sommigen van hen zaten soms drie dagen lang op smerige
treinen vooraleer ze Parijs bereikten. Een andere reden waarom vele vluchtelingen geen
slaapplaats konden vinden in de naburige gemeenten was dat de dorpelingen steeds minder
gastvrij werden. De Engelse troepen zochten voor hun soldaten een veilig en warm onderkomen.
Zij waren in staat te betalen voor hun onderdak en werden zo interessante logés voor de
dorpelingen. Al gauw ontstond er een lucratieve handel tussen de dorpelingen en soldaten. Vele
winkeltjes werden in de buurt opgericht, bovendien verkochten ze enkel aan soldaten.
Omstreeks 1915 begon de overheid zich meer structureel in te laten met de
vluchtelingenstroom. Albert Biebuyck werd benoemd tot arrondissementscommissaris van het
arrondissement Ieper.34 Hij had zijn zetel in Watou. Ook voor de kinderen die nog
achtergebleven waren in de frontstreek werden er maatregelen genomen. Het ministerie van
Binnenlandse Zaken onder leiding van Minister Berryer besloot in samenwerking met het
ministerie van Openbaar Onderwijs om deze kinderen naar schoolkolonies te sturen in
Frankrijk. Zo vertrokken er honderden kinderen uit de frontstreek naar kolonies in de buurt van
Parijs zoals Orly en Versailles.35
In april 1918, naar aanleiding van een Duitse aanval, werden de achtergebleven burgers in de
dorpen Nieuwkerke, Loker, Westouter en Wulvergem eveneens verplicht om naar Frankrijk te
vertrekken.
Uiteindelijk zouden de vluchtelingen tot in het zuiden van Frankrijk trekken om een onderdak te
vinden. Na verloop van tijd konden ze daar aanspraak maken op een vluchtelingenvergoeding.
33
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
34
Albert Biebuyck was reeds een gekend figuur voor de oorlog uitbrak, hij was voorzitter van het
Weldadigheidsbureau in Ieper.
35
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
16
2.2 IEPER NA DE OORLOG
2.2.1 De wederopbouw van de stad
De wederopbouw van de stad liep na 1918 niet van een leien dakje.36,37 In de lente van 1920
waren er enkel herstellingen van licht beschadigde gebouwen te herkennen. Voor de rest
stonden er enkel voorlopige barakken die de woningnood zo goed en zo kwaad moesten
opvangen. De verklaringen voor deze achterstand moeten worden gezocht in enerzijds de trage
werking van de rechtbanken van oorlogsschade in het arrondissement Ieper38,39 en anderzijds de
praktische moeilijkheden die men ondervond. De gerechtelijke organisatie van het
arrondissement Ieper was niet opgewassen tegen de enorme stroom aan schadeaanvragen die
werden ingediend.40 Dit verklaart waarom de omliggende gerechtelijke arrondissementen zoals
Kortrijk en Veurne veel sneller op kruissnelheid waren met het toekennen van
schadevergoedingen.
De eerste rechtbank werd trouwens ingericht in Poperinge41. De reden hiervoor was dat men
onmogelijk zowel een rechtbank van Eerste Aanleg als een rechtbank van oorlogsschade in
dezelfde stad kon inrichten. De verbindingen naar Poperinge waren de eerste jaren niet bijster
goed. De treinverbinding tussen Kortrijk, Ieper en Poperinge verliep niet optimaal ondanks de
mobiliteitsnood voor vele inwoners die nog in andere steden verbleven of voor de inwoners van
binnen het arrondissement.42 De rechtbank in Poperinge zou pas op kruissnelheid komen vanaf
september 1920.43
Ook de aanvoer van bouwmaterialen en levensmiddelen verliep slecht. Voor de geteisterde was
het bovendien ook moeilijk een schatting te maken van de geleden schade en de nodige
36
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69..
37
H. CONSTANDT, “Ieper zal herrijzen”, in K. BAERT, J.M. BAILLEUIL, P. CHIELENS, H. CONSTANDT, D. DENDOOVEN, J.
DEWILDE, R. TZALMONA, A. VANDENBILCKE, J.-L. VANHOVE, Ieper, de herrezen stad, Ieper, De Klaproos, 1999, 67-89.
38
Een illustratie van de slechte werking van de rechtbank vindt men in de bedragen die werden toegekend.
Voor het arrondissement Ieper bedroeg dit op 13 april 1920 afgerond 12.500.000 Belgische frank, de andere
arrondissementen waaronder Veurne (30.500.000 Belgische frank), Brussel (160.400.000 Belgische frank) en
Leuven (39.400.000 Belgische frank) stijgen hier ver bovenuit. Dit is onlogisch aangezien het arrondissement
Ieper tot één van de sterkst geteisterde streken behoorde.
39
In het arrondissement Luik werd reeds op 13 april 1920 voor 455.200.000 Belgische frank aan
schadevergoedingen uitgekeerd, toeval of niet was de toenmalige minister van Economische Zaken Henri
Jaspar ook volksvertegenwoordiger voor Luik.
40
Men had problemen met de rekrutering van personeelsleden, de communicatie verliep niet van een leien
dakje, enz.
41
De inrichting van de rechtbank van Oorlogsschade met zetel in Poperinge werd geregeld door het Koninklijk
Besluit van 13 november 1918.
42
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.
43
De rechtbank telde op dat moment een achttal kamers en een twintigtal staatscommissarissen.
17
herstellingswerken.44 En voor aannemers was het moeilijk prijzen te bepalen aangezien de lonen
voor handarbeid constant fluctueerden.
Het Koning Albert Fonds werd opgericht tijdens de oorlog, om na de oorlog onmiddellijk te
kunnen voorzien in woningen en zo de woningnood op te vangen. De Dienst der Verwoeste
Gewesten had het beheer over het fonds in handen.45 De dienst stond onder leiding van de
minister van Binnenlandse Zaken. Het financiële aspect van het fonds werd evenwel overgelaten
aan de diensten van het ministerie van Financiën.46
De Dienst der Verwoeste Gewesten stond in voor de inrichting en de verdeling van de barakken
uit het Koning Albert Fonds. In West-Vlaanderen stonden de toegevoegde Hoge Koninklijke
Commissarissen in voor de behandeling van de aanvragen en de controle ervan. Helaas was het
onmogelijk om alle burgers van een barak te voorzien voor de winter van 1919. Zelfs in juni
1920 wachtten nog vele inwoners op de toekenning van een barak.47 Dat het Fonds niet altijd
kon voldoen aan haar beloften kwam door het gebrek aan financiële middelen, het tekort aan
transportmiddelen en bouwmaterialen, enz. Bij de gewone burger kreeg het Koning Albert
Fonds algauw een kwade reputatie . Men verweet het Fonds aan vriendjespolitiek te doen bij de
toekenning van de barakken.48 In totaal werden er 11.000 barakken ingericht waarvan er zich
ongeveer 9.000 in Vlaanderen bevonden.
Ondanks de goede bedoelingen van het Koning Albert Fonds waren de inspanningen
onvoldoende om aan de grote vraag te voldoen. Vele burgers namen dan ook het heft in eigen
handen en probeerden met gevonden bouwmaterialen vernielde huizen weer op te bouwen.49
Deze mensen werd na verloop van tijd door de staat een steunpremie van 3.000 Belgische frank
toegestopt, uitgekeerd door de Dienst der Verwoeste Gewesten.50 Men wou zo de heropbouw
van woningen met duurzame materialen stimuleren. Deze som kon enkel gebruikt worden voor
de aankoop van bouwmaterialen in de gemeentemagazijnen.51 De burgers konden de Hoge
44
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 130.
45
A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten,
Algemeen Rijskarchief, Brussel, 1986, 47.
46
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 135.
47
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 136.
48
Een klein overzicht van de gebouwde barakken: 31 oktober 1919 – 900, 31 december 1919 - 3.274, 5 maart
1920 – 6.500 en november 1920 – 8.536.
49
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 137.
50
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 137.
51
J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 109-110.
18
Koninklijke Commissaris om een voorschot ten belope van 4.000 Belgische frank vragen. De
Dienst startte ook met de verkoop van houten geraamten.
Ondanks de negatief sfeer die rond het Koning Albert Fonds gecreëerd werd, mag men de
inbreng ervan niet onderschatten. Voor velen burgers betekende het Fonds een stimulans om
terug te keren naar de verwoeste gewesten. Het Koning Albert Fonds was van grote waarde voor
de eerste pioniers die terugkeerden en hielp het acute woningtekort opvangen.52
De barakken vormden enkel een noodoplossing, in afwachting van de heropbouw van de eigen
woning. De heropbouw nam echter meer tijd in beslag dan eerst werd gedacht. De wet van 6
april 1919 gaf de burgemeesters en Hoge Koninklijke Commissarissen de macht om de nog
bruikbare materialen van vernielde woningen op te eisen. De maatregel werd voornamelijk in
het leven geroepen om de monopolievorming te vermijden. Ondanks deze maatregel bleef de
schaarste aan bouwmaterialen een groot probleem.53 Een eerste oplossing voor dit probleem
was de opening van nieuwe gemeentemagazijnen. Hier konden inwoners bouwmaterialen kopen
die goedkoper waren dan in de handel. Daarnaast werd door middel van een circulaire een
aantal handelaars per gemeente aangesteld die de toelating hadden bouwmaterialen te
verkopen aan inwoners die zelf een barak wilden inrichten.54 De magazijnen werden van
materialen voorzien door de Dienst der Verwoeste Gewesten. De gemeenten kregen een
commissie van 10% op de omzet. Deze som diende voor de betaling van onkosten en liet de
gemeente toe een eigen bedrijfskapitaal op te bouwen. Dit kapitaal kon in de toekomst eventueel
worden aangewend voor de toekenning van voorschotten.55 Op het einde van 1919 bestonden er
26 gemeentemagazijnen onder andere in Nieuwpoort, Vlamertinge, Langemark, Ieper, enz.
Opvallend is dat de gemeentemagazijnen in de Westhoek in het begin minder bouwmaterialen
kregen dan de magazijnen in Menen of Roeselare hoewel deze steden minder directe nood
hadden. De reden hiervoor was dat deze steden makkelijker te bereiken waren en er dus
eenvoudiger bouwmaterialen naartoe konden worden getransporteerd.
De gemeentemagazijnen hebben een grote invloed gehad op de prijsvorming. Ze werden door
zelfstandige handelaars onder vuur genomen omdat ze oneerlijke concurrenten waren.
52
Het Koning Albert Fonds zou in 1923 starten met het bouwen van goedkope maar definitieve woningen. Het
huisvestingstekort bleek in 1923 nog steeds hoog te zijn.
53
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 138.
54
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 138.
55
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 138.
19
Naast de gemeentemagazijnen ontstonden er ook staatsmagazijnen.56 Via deze magazijnen
probeerde de staat te voorzien in bouwmaterialen voor bouwwerken die ze zelf in 1920 gestart
was.
Daarnaast speelde de staat ook een belangrijke rol in de opbouw van privé woningen. Het
systeem werd geïntroduceerd door minister Renkin, de minister van Binnenlandse Zaken tussen
2 december 1919 en 3 november 1920. Als voormalig minister van Spoorwegen, Post en
Telegraaf in de eerste naoorlogse regering had hij goede resultaten bereikt. Bij het herstel van de
communicatiemiddelen wilde hij eenzelfde systeem hanteren als minister van Binnenlandse
Zaken. Het Renkin-systeem57 bestond er in dat de geteisterde die in principe recht had op een
schadevergoeding voor de geleden verliezen afstand deed van zijn vordering ten gunste van de
Belgische staat. De staat nam dan de taak op zich om de woning van de schadelijder her op te
bouwen. Enkel de plannen, lasten-cochiers,… werden door de staat gecontroleerd, de opbouw
zelf werd uitbesteed aan privé-aannemers. Het stond de schadelijder vrij zelf een architect te
kiezen en inspraak te hebben bij het opstellen van de plannen.
Vooral in de fronstreek werd dit systeem aanvankelijk met veel enthousiasme onthaald.
Aangezien de rechtbanken niet goed functioneerden, zag men in het nieuwe systeem de
oplossing om de lange procedure te vermijden. Het enthousiasme was echter van korte duur. Al
snel doken er problemen op. Vele woningen werden te duur heropgebouwd, sommige woningen
werden maar half afgewerkt, er ontstonden conflicten omtrent de plannen, enz. Het was niet
uitzonderlijk dat er woningen werden heropgebouwd die tot zeven maal de waarde hadden van
het oorspronkelijke gebouw in 1914.58 De vraag rees wie uiteindelijk zou instaan voor het
verschil, de staat of de burger.
Ook de architecten en ondernemers speelden het spel niet altijd eerlijk en fraudeerden met hun
erelonen of kenden zichzelf te hoge winsten toe.59 Om dit een halt toe te roepen werd in 1920
het “Tijdelijk Comité voor de technische kwesties van de wederopbouw der Verwoeste
Gewesten” opgericht.60 Op deze manier kreeg het ministerie van Economische Zaken een beter
zicht op de afgesloten contracten en de daarin opgenomen clausules.61
56
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 138.
57
A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten,
Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 46.
58
In werkelijkheid werd slechts een wederbeleggingscoëfficiënt van 4 à 5 procent toegestaan.
59
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 140.
60
Dit comité werd opgericht door het Koninklijk Besluit van 30 april 1920.
61
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 140.
20
Ondanks de goede bedoelingen kreeg het systeem heel wat negatieve commentaar.62,63 Ten
eerste had de staat zeer veel bouwmaterialen aangekocht op het moment dat de prijzen nog zeer
hoog waren. In de jaren daarop stabiliseerde de prijs. Wanneer deze bouwmaterialen dan
aangewend werden als herstel in natura gebeurde dit tegen de dan lagere prijzen. Op deze
manier leed de staat enorme financiële verliezen. Volgens de inwoners van de fronstreek was dit
één van de redenen waarom Ieper in het begin zeer weinig middelen kreeg. Daarnaast kreeg het
systeem de kritiek het privé-initiatief te ontmoedigen. Schadelijders die hun schadevordering
hadden overgedragen aan de staat beschikten veel sneller over een nieuwe woning dan de
burgers die de normale procedure voor de rechtbank doorliepen en trachtten zelf hun woning
op te bouwen.64 Om hieraan te verhelpen werd door de volgende minister van Binnenlandse
Zaken Henri Jaspart65 het systeem van de voorschotten geïntroduceerd. De Hoge Koninklijke
Commissaris was voortaan bevoegd om voorschotten toe te kennen om de wederopbouw te
versnellen.
Het systeem Renkin werd zelfs door zijn tweede opvolger, minister Van de Vijvere66, volledig van
de baan geschoven. Voortaan kon men enkel de staatswederopbouw genieten na uitdrukkelijke
toelating van de minister.
Het systeem bracht, ondanks de negatieve kritiek, de bal van het privé-initiatief wel aan het
rollen. De reden waarom het systeem Renkin niet de beoogde doelen haalde moet worden
gezocht in de gebrekkige samenwerking tussen de verschillende diensten zoals Bruggen en
Wegen, Spoorwegen en Defensie. Zij verweten elkaar de wederopbouw te belemmeren.
Bovendien werd de rol van de (toegevoegde) Hoge Koninklijke Commissarissen in vraag gesteld.
2.2.2 De terugkeer van de vluchtelingen
Al snel na de oorlog, eind 1918 en begin 1919, besloten de vluchtelingen om terug te keren naar
Ieper. Dit bewees hun liefde de stad. Vol goede moed keerden de burgers terug naar het
thuisfront, hoewel de Engelse rapporten over het gebied weinig goeds voorspelden. Deze
verslagen werden nog tijdens de oorlog gepubliceerd.67 Ze lieten echter weinig aan de
verbeelding over en stelden dat de stad volledig in puin lag. Ondanks deze negatieve berichten,
62
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 141.
63
A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten,
Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 48-50.
64
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 142.
65
A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten,
Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 50.
66
A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten,
Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 50-51.
67
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 104.
21
bleven de burgers optimistisch, ervan uitgaande “dat het allemaal wel niet zo erg zou zijn”. De
illusie was des te groter bij de eerste aanblik van de stad. Velen waren met verstomming
geslagen en zouden nooit terugkeren. Zij vestigden zich voornamelijk in grootsteden als
Oostende, Gent en Brussel. Het ging hierbij vooral om hogere burgerij die het zich kon
veroorloven ergens anders een woonst te betrekken.
Ook het stadsbestuur wenste zo snel mogelijk terug te keren om van de wederopbouw werk te
maken. Burgemeester Colaert vroeg via een brief aan de West-Vlaamse gouverneur de toelating
om terug te keren naar Ieper. Met deze toelating verkreeg hij ook de machtiging om de
schepenen, gemeenteraadslieden, bedienden en werkmannen ter plaatse te roepen.68 Zij waren
immers noodzakelijk om in de chaos orde op zaken te stellen en de eerste maatregelen te treffen.
In januari 1919 werden de eerste barakken opgericht. Voor de eerste teruggekeerden was het
leven enorm hard. Men moest steeds de verplaatsing naar Poperinge maken om in de dagelijkse
behoeften te voorzien zoals het kopen van brood en vlees.69 De weg naar Poperinge was
daarenboven in een slechte staat, ze zat vol kuilen en kraters van bombardementen. In de
omliggende vernielde dorpen was het nog erger. Soms waren maar weinig mensen
teruggekeerd, waardoor men bijna alleen in het dorp woonde. Ondanks de moeilijkheden die de
burgers ondervonden in de eerste maanden na de oorlog, ontstond er een klimaat om zo snel
mogelijk de draad weer op te nemen en het eigen stuk land te bewerken.70
Het stadsbestuur kon zich de eerste maanden nog niet volledig op de wederopbouw richten.
Vooreerst moest men de stroom van terugkerende vluchtelingen in goede banen leiden. Door
het ministerie van Binnenlandse Zaken werd reeds op 7 november 1918 een “Centraal Bureel
voor Terugkeer” ingericht. Het bureau moest de nodige maatregelen treffen om de terugkeer van
landgenoten te verzekeren. Dit was een moeilijke taak aangezien men vaak met het buitenland
contact moest opnemen. Door de oprichting van dit bureau werden alle taken omtrent de
bevordering van de terugkeer en de ondersteuning gecentraliseerd onder één dienst, wat de
werking ervan ten goede kwam. De hulpverlening werd geregeld door middel van een aantal
Koninklijke Besluiten. Het belangrijke Koninklijk Besluit van 23 juli 1919 bijvoorbeeld kende
een “premie voor terugkeer” toe aan de vluchtelingen.71
68
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 104.
69
J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 115-117.
70
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 105.
71
Het Ministerieel Besluit van 8 augustus 1919 bepaalde dat degenen die wilden terugkeren naar Ieper en
omgeving in aanmerking kwamen voor deze premie.
22
Het “Steuncomité voor de Geteisterden der Verwoeste Gewesten”72 werd opgericht onder leiding
van de Minister van Binnenlandse Zaken in 1919. Dit steuncomité voorzag de teruggekeerde
burgers van de noodzakelijke huisraad en kledij. Tegen goedkope prijzen konden zij hier al het
nodige verkrijgen, in uitzonderlijke gevallen werden de goederen ook weggeschonken.73 De
centrale verzamelplaats van deze goederen bevond zich in Oostende. Van hieruit werden de
plaatselijke depots van goederen voorzien onder andere in Poperinge, Ieper, Veurne, enz. Vanaf
eind 1919 had het comité ook de mogelijkheid om voorschotten toe te kennen aan burgers die
behoeftig waren.74 Deze voorschotten konden worden afgetrokken van de definitieve
schadevergoeding die door de rechtbank werd toegekend.
In het voorjaar van 1919 verschenen ook de eerste barakken in de omliggende dorpen.75 Vele
dorpelingen wilden graag snel terugkeren. Men had echter de machtiging van de gemeente van
de huidige verblijfplaats nodig om terug te keren. Aangezien er niet genoeg huizen en barakken
waren, werden deze toelatingen enkel verleend wanneer men er zeker van was dat de
teruggekeerde een onderkomen zou hebben.76,77 Na het vervullen van enkele administratieve
formaliteiten kon men dan terugkeren. Vaak werd de reis vergoed en in sommige gevallen ook
het transport van de meubelen en overige bagage.78
De grote terugkeer van de inwoners bracht andere problemen met zich mee. De burgers leefden
nog steeds in moeilijke omstandigheden. Er bestond een reëel gevaar voor tyfus en cholera.
Inwoners van het platteland dienden zich naar Poperinge of Roeselare te begeven om voedsel te
halen. De problemen omtrent de bevoorrading werden geleidelijk aan opgelost door nieuwe
magazijnen die in de dorpen werden ingericht en waar de bewoners de meest noodzakelijke
spullen (waaronder ook bouwmaterialen) tegen goedkopere prijzen konden terugvinden.79 Om
volksgezondheid te waarborgen werd er aan dokters en verpleegkundigen een premie
72
O. De Schoonen werd aangesteld als bestuurder.
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 106.
74
De toekenning van voorschotten werd door middel van het Koninklijk Besluit van 20 november 1919
ingevoerd.
75
In Boezinge, Poelkapelle en Merkem (dorpen ten noord-oosten van de stad) keerde men iets later terug
omdat de schade hier veel groter was dan in de dorpen ten westen van Ieper (waaronder Dikkebus en
Vlamertinge).
76
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 107.
77
De vluchtelingen dienden zich te wenden tot de “Dienst voor terugkeer naar het Vaderland” die bureaus
hadin Parijs, Amsterdam en Londen.
78
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 108.
79
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 108.
73
23
toegekend wanneer zij wilden terugkeren naar de fronstreek.80 Het tekort aan geneesheren zou
aanslepen tot 1920 waarna de regering opnieuw een aanmoedigingspremie toekende aan
dokters die zich in de zwaar geteisterde gebieden wilden vestigen.
80
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 108.
24
3. HET WETTELIJK KADER EEN BELGISCH MODEL NAAR FRANS SYSTEEM?81
Om het Belgisch wettelijk kader in verband met het herstel van de schade uit de Eerste
Wereldoorlog te begrijpen, is het nodig een blik op het Franse systeem te werpen. Gezien ons
gemeenschappelijke juridische verleden lijken onze rechtsstelsels sterk op elkaar en heeft de
Belgische wetgever de neiging om het Franse kader als een voorbeeld te gebruiken.
De Eerste Wereldoorlog zorgt voor een keerpunt wat betreft de ideeën die men tevoren over het
herstel van de schade uit een oorlog had.82 De overheid wil de oorlogsschade vanaf nu
vergoeden, daarvoor was ze voornamelijk ten laste van de burger.83
Men neemt bij het begin van de oorlog in Frankrijk reeds de eerste stappen. In artikel 12 van de
financiëringswet van 26 december 1914 staat “une loi spéciale déterminera les conditions dans
lesquelles s’exercera le droit à la réparation des dommages matériels résultant des faits de guerre”.
Een bijzondere wet zal de modaliteiten bepalen om het recht op een schadevergoeding te
kunnen uitoefenen.
Dit alles resulteert in de belangrijke wet van 17 april 1919. Daarin stelt de Franse wetgever dat
“La République proclame l’égalite et la solidarité de tous les Français devant les charges de la
guerre”. Op deze manier kent men het herstel van de oorlogsschade als een recht toe aan de
Franse burger.
In België blijft men niet achter. In het eerste artikel van de besluitwet van 23 oktober 1918 stelt
de wetgever dat “ le droit à la réparation, par la nation, des dommages résultant des faits de la
guerre, en Belgique, est reconnu aux Belges”84. Hieruit volgt dat het recht op herstel van
oorlogsschade ondergaan in België enkel toegekend wordt aan Belgen.
Daarnaast erkennen de twee staten via het zogenaamde Franco-Belgisch verdrag van 9 oktober
191985 om burgers uit de andere staat met schade aan goederen op het eigen grondgebied te
81
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, Thèse pour le doctorat en droit,
Université de Paris, 20 mai 1950, 57-65.
82
E. MAHAIM, La Belgique restaurée. Étude sociologique, Bruxelles, Maurice Lamertin, 1926, 73-83.
83
J. VAN GINDERACHTER, Du cas fortuit et notamment des principes qui sous l’empire de la Convention de la Haye
régissent les recours à raison des dommages causés par la guerre ainsi que du droit nouveau à indemnité crée
par les A.L. de 1918, St-Amandsberg, 1-4.
84
De Nederlandse vertaling van dit artikel luidt als volgt: “ Het recht op herstelling, door de Natie, van schade
voortspruitend uit den oorlog, in België, wordt voor de Belgen erkend.”
85
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, Bruxelles, 1921, 51-54.
25
vergoeden volgens de regels en wetten die op dat moment van kracht zijn.86 In artikel 8 van de
wet van 10 mei 1919 wordt reeds melding gemaakt van een mogelijk verdrag tussen Frankrijk
en België. Het verdrag werd uiteindelijk geratificeerd op 25 oktober 1919.
Het recht op het herstel krijgt niet alleen een wettelijk kader, de uitbetalingen moeten ook in
concreto georganiseerd worden en eventuele misbruiken gesanctioneerd. Hieronder volgt een
overzicht van de relevante wetten en de werking van het Franse en Belgische
schadevergoedingssysteem.
3.1 FRANKRIJK
Het herstel van oorlogsschade was tot 1914 in een aantal eerdere decreten uitgewerkt. Deze
eerdere wetgeving wordt in een nieuw decreet van 20 juli 1915 geconsolideerd. Dit
laatstgeciteerd decreet wordt op zijn beurt gewijzigd door het decreet van 5 maart 1917. Hierin
wordt de wijze van de vaststelling van de schade opgenomen en de manier waarop de schade
moet worden begroot. Om de schadevaststellingen en uitbetalingen voor geleden schade te
kunnen organiseren wordt er een bijzondere Commissie in het leven geroepen. Deze instelling
bestaat uit drie niveaus, namelijk de kantonnale commissies die de vaststellingen van de schade
doen, departementale commissies die instaan voor de begroting ervan en tenslotte nog een Hoge
Commissie die de begroting van de schade eventueel kan herzien. De organisatie van deze
instelling wordt in concreto uitgewerkt in de cruciale Franse wet van 17 april 1919 en in een
aantal andere belangrijke wetten die deze wet hebben gewijzigd of aangevuld. Het betreft de
wetten van 31 juli 1920, 30 april 1921, 23 juli 1921, 28 februari 1923 en 18 juli 1923
(voornamelijk over de financiering) en de wetten van 31 mei 1921, 22 juli 1923 en 23 maart
1928 (voornamelijk over de bevoegdheden van de commissie).87
3.1.1 Het begrip oorlogsschade in Frankrijk
Om als overheid een schadevergoeding te kunnen toekennen, moet men eerst definiëren wat
men onder oorlogsschade verstaat. Volgens de Franse wetgever moet het gaan om een zekere,
materiële schade, rechtstreeks voortkomend uit een oorlogsfeit of hieraan gelijkgesteld
krachtens de artikelen 2 van de wet van 17 april 1919 en 15 van de wet van 3 mei 1921.88 Deze
artikelen bevatten een illustratieve lijst met gelijkgestelde schade die als hulpmiddel kon dienen.
86
Het Ypersche, 27 november 1920: in de krant wordt de leemte geclaimd die bestaat voor Belgische
vluchtelingen die op een ander grondgebied fysieke schade hebben geleden en voor Fransen die fysieke schade
leden op Belgisch grondgebied. Hiervoor bestond nog geen regeling.
87
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique. Thèse pour le doctorat en
droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 57.
88
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique. Thèse pour le doctorat en
droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 57.
26
Naast de vernietiging, beschadiging en verlies van de lichamelijke goederen, komt volgens de
Hoge Commissie ook de schade aan effecten, oorlogsbijdragen, boetes en de vernietiging en
verwijdering van fondsen en contant geld voor oorlogsschade in aanmerking.89
Enkel de schade ondergaan in Frankrijk en Algerije (toen integraal deel van Frankrijk) werd
beschouwd als oorlogsschade en bijgevolg vergoed. Men maakte wel een uitzondering indien de
schade was ontstaan door een oorlogsfeit bij evacuatie, bij repatriëring of transport. Ongeacht
de plaats waar zulke schade was ontstaan werd deze als oorlogsschade aanzien.
Het feit dat alle bewijsmiddelen werden toegelaten (zelfs het kleinste vermoeden), toont aan dat
de wetgever het herstel van de oorlogsschade van groot belang achtte voor de bevolking.
Volgens artikel 32 van de wet van 17 april 1919 was het bijvoorbeeld toegestaan aan ouders en
huishoudpersoneel om te getuigen.
3.1.2 De rechthebbenden van de schadevergoedingen
De wetgever kende enkel een schadevergoeding toe aan Franse natuurlijke personen en
(publieke of private) rechtspersonen. De voorwaarde van Franse nationaliteit moest dus
voldaan zijn vooraleer men aanspraak kon maken op een vergoeding. Vreemdelingen hadden
soms een recht op schadevergoeding. Dit kon echter enkel wanneer er met het land van
herkomst een verdrag werd gesloten (artikel 3 van de wet van 17 april 1919). Frankrijk sloot
bijvoorbeeld een dergelijk verdrag met België op 9 oktober 1919 om de gevluchte slachtoffers te
kunnen vergoeden (zie supra).90
Personen die veroordeeld waren wegens bepaalde militaire of politieke inbreuken konden
echter geen aanspraak maken op een schadevergoeding en werden door de wet uitgesloten
(artikel 52 van de wet van 17 april 1919).
Het recht op schadevergoeding was onder bepaalde voorwaarden overdraagbaar door middel
van successie en cessie (of schuldoverdracht). Bovendien was het mogelijk om het goed zelf en
het recht op herstel van het goed van elkaar los te koppelen. De overdracht van het recht op
herstel was enkel mogelijk in de bij wet voorziene omstandigheden. Bij een louter speculatieve
overdacht of onevenwichtige overdracht was een machtiging van de burgerlijke rechtbank van
de plaats van de schade vereist (artikel 49 van de wet van 17 april 1919).
89
Commission supérieure des dommages de guerre, 30 juillet 1923, “Bulletin des régions libérées, 2 augustus
1924.
90
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, Brussel, 1921, 51-54.
27
De Franse Kamer van Volksvertegenwoordigers en Senaat hielden er een verschillende
opvatting op na wat het karakter van het recht op herstel en de toekenning van de
schadevergoeding betrof.91
Volgens de Kamer moest het recht op herstel een sociaal recht zijn dat toeliet het nationale
erfgoed opnieuw op te bouwen. Het moest met andere woorden een vergoeding zijn op basis van
de waarde van het goed op het moment van het verlies. De Kamer wou dat dit een afspiegeling
werd van het recht op schadevergoeding dat men reeds in het gemeenrecht kende. Volgens de
Senaat moest het recht op herstel een eenvoudige vordering tot schadevergoeding zijn zonder
toekenningsvoorwaarden.92
Uiteindelijk werd in de wet van 17 april 1919 een combinatie van beide visies opgenomen,
waarin de visie van de Senaat toch de bovenhand had. De premie van herbeleg (de toekenning
van een extra som voor het herstel van het beschadigde goed of de aankoop van een nieuw
soortgelijk goed) werd niet automatisch toegekend. Toch voorzag de wet drie bijkomende
aanmoedigingsvormen.93 Zo werden er extra supplementen toegekend voor de wederopbouw
van het goed, werd de schadevergoeding sneller betaald en werd de vergoeding voor erg
verouderde goederen beperkt. Normaal gezien werd de schade integraal vergoed. De eiser had
dus recht op het volledige bedrag. Bovendien werd in het geval van herbeleg het verschil tussen
het integrale bedrag en de effectieve kosten van de wederopbouw toegevoegd (artikelen 4, 5 en
13 van de wet van 17 mei 1919).
De Franse staat betaalde bovendien de kosten voor de afbakening van de perceelgrenzen,
opruiming van puin, het egaliseren van de grond en de schade toegebracht aan paden en
spoorwegen door de oorlog (artikelen 59, 60 en 61 van de wet van 17 mei 1919).94
De investeringen in en wederopbouw van de onroerende goederen dienden te gebeuren in de
stad of gemeente waar de schade had plaatsgevonden of binnen een zekere straal rond deze stad
of gemeente. Voor de roerende goederen werd er enkel een premie toegekend voor bepaalde
categorieën van goederen, afhankelijk van hun economisch of huishoudelijk belang.95
91
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit,
Université de Paris, 20 mai 1950, 58-59.
92
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit,
Université de Paris, 20 mai 1950, 59.
93
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit,
Université de Paris, 20 mai 1950, 59.
94
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit,
Université de Paris, 20 mai 1950, 59.
95
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit,
Université de Paris, 20 mai 1950, 59.
28
Eventuele schuldeisers van de getroffenen konden zich niet verzetten tegen het herbeleg. Het
was echter wel mogelijk om, na machtiging van de burgerlijke rechtbank, zelf het goed te
vervangen en zo het herbeleg te bewerkstelligen. In het geval van mede-eigendom was het reeds
voldoende dat één van de betrokken partijen de intentie toonde het goed te herstellen om de
vergoeding te bekomen (artikel 10 van de wet van 17 april 1919).
3.1.3 De begroting van de schade
De beoordeling van de omvang van de schade gebeurde op basis van de marktwaarde die het
goed had in het jaar 1914.96 Voor meubelen of producten die na deze datum waren aangekocht
of vervaardigd, werd de aankoopprijs of de vervaardigingsprijs in aanmerking genomen
(artikelen 5 tot en met 13 wet van 17 april 1919). Bij waardepapieren werd het verlies
gelijkgesteld aan de beurskoers die gold voor de vaststelling van de schadevergoeding (artikel
10 van de wet van 17 april 1919).97
De toegekende schadevergoeding werd zodanig begroot dat de getroffene een gelijkaardig goed
kon aankopen of het beschadigde goed kon herstellen, zoals het was voor de vernieling ervan.
Bovendien werd de toegekende schadevergoeding verminderd met de vergoedingen die men bij
verzekerde goederen reeds van de verzekeraar had gekregen (artikel 18 van de wet van 17 april
1919).98 De regelgeving omtrent de coöperatieve vennootschappen die tussenkomen in de
wederopbouw werd geregeld in de wet van 15 augustus 1920.
Nadat de schadevergoeding was vastgesteld, werd aan de getroffene een schuldbewijs uitgereikt.
Dit schuldbewijs kon niet worden verhandeld, doch kon door machtiging van de burgerlijke
rechtbank worden overgedragen. De toegekende sommen genereren bovendien interest. Er
werd wel een uitzondering gemaakt voor de schadevergoedingen toegekend aan bordelen (les
maisons de plaisance) en voor grondstoffen (artikel 47 van de wet van 17 mei 1919). Deze
genereerden geen interest.99
De getroffene die de toegekende schadevergoeding niet voor de wederopbouw gebruikte
verkreeg een titel die gedurende vijf jaar onoverdraagbaar was. De titel genereerde interest en
was terugbetaalbaar binnen de tien jaar (artikel 8 van de wet van 17 mei 1919).100
96
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit,
Université de Paris, 20 mai 1950, 59.
97
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit,
Université de Paris, 20 mai 1950, 59.
98
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique. Thèse pour le doctorat en
droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59.
99
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit,
Université de Paris, 20 mai 1950, 59.
100
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en
droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59.
29
Indien de getroffene wenste te herbeleggen, had hij recht op een eerste deelstorting. Afhankelijk
van de voortgang in de wederopbouw verkreeg hij de latere stortingen van de toegekende
schadevergoeding (artikel 44 van de wet van 17 april 1919).
In het begin werden de toegekende schadevergoedingen uitbetaald in contant geld en via
staatsbons. Dit was echter onhoudbaar. De wet van 28 februari 1923 bepaalde dan ook dat
schadevergoedingen die werden toegekend voor andere schade dan woonhuizen, agrarische
activa, openbare gebouwen, basis huisraad en kleine professionele gereedschappen, zouden
worden uitbetaald door verhandelbare effecten die interest genereren en na zes of tien jaar
terugbetaalbaar werden.
Om de getroffenen de mogelijkheid te geven leningen aan te gaan voor de wederopbouw,
bepaalde de wet van 31 juli 1920 dat er uitgifte kon worden gevraagd van voorlopige
verhandelbare schuldbewijzen. Gezien de economische situatie wilde men de angst om te
financieren tegengaan en werden er tevens verhandelbare lijfrentes uitgegeven aan getroffenen
die hiermee akkoord gingen.
De Franse staat kon zich eveneens van de betaling van een schadevergoeding bevrijden door het
verschaffen van dezelfde goederen als degene die waren beschadigd, door middel van de
onteigening tegen vergoeding van vernietigde of beschadigde gebouwen of door de herstellingen
of restauraties zelf uit te voeren (artikel 46 van de wet van 17 april 1919).
3.1.4 De aanvraag en de procedure
De aanvraag van de schadevergoeding diende te gebeuren door de eigenaar van het goed, zijn
wettelijke vertegenwoordiger of zijn schuldeiser. Er waren slechts lichte verschillen aangaande
de vertegenwoordiging en de gewone procedure volgens het gemeenrecht (artikel 25 van de wet
van 17 mei 1919).
De procedure bestond uit twee opeenvolgende fasen, een administratieve en een gerechtelijke.
In de administratieve fase werden de aanvragen opgesteld door de kantonnale commissies (later
werden deze vervangen door arrondissementele commissies). De kantonnale commissie hield
zich bezig met de vaststelling en begroting van de schade. De commissie zelf was samengesteld
uit een magistraat, ambtenaren, technici en slachtoffers. Zij streefde ernaar de partijen (de
administratie en de getroffene) te verzoenen. Indien men niet tot een akkoord kon komen,
gebeurde de definitieve vaststelling van de schade door de commissie zelf.101
Om de werking van de kantonnale commissies te vergemakkelijken kwamen er vanaf 1924
voorafgaandelijke overlegcommissies. Aan deze voorafgaandelijke overlegcommissies konden
101
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en
droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59.
30
nieuwe schadeaanvragen die minstens gelijk waren één miljoen Franse frank worden
voorgelegd, die dan door deze overlegcommissies werden onderzocht.102 Na dit onderzoek
werden de aanvragen begroot door de kantonnale commissie. Aan de departementale
voorafgaandelijke overlegcommissies werden alle aanvragen voorgelegd die meer dan 500 000
Franse frank maar minder dan één miljoen Franse frank bedroegen.103
Wanneer de partijen niet tot een verzoening konden komen vatte de gerechtelijke fase aan. Deze
gebeurde bij de rechtbank van oorlogsschade en de Prefectuurraad104 (bij tekortkoming van de
rechtbank).
Deze
oorlogsschaderechtbank
bestond
uit
magistraten,
advocaten
en
vertegenwoordigers van de lokale belangen.
Deze rechtbank sprak zich uit over het bestaan en de omvang van de schade, waarna zij de
omvang van de schadevergoeding bepaalde. Daarnaast kon ze de zaak opnieuw naar de
Commissie verwijzen en bepaalde onregelmatige handelingen opheffen en er zelf nieuwe
bevelen. Tegen de beslissingen van deze rechtbank stonden de rechtsmiddelen van verzet en
hoger beroep open.105
Wanneer men niet akkoord was met een beslissing van de rechtbank van oorlogsschade, kon
men zich steeds wenden tot de Hoge Commissie106 (la Commision supérieure). Deze Commissie
was in feite de emanatie van de Raad van State (Le Conseil d’état). Deze kon de vonnissen
gewezen door de rechtbank van oorlogsschade of de adviezen van de Prefectuurraad
hervormen. Een speciale kamer binnen deze Hoge Commissie was verantwoordelijk voor de
herziening van de voordelen die reeds eerder werden toegekend.
3.1.5 Misbruik
Personen die zich schuldig maakten aan valse schadeaanvragen, werden bestraft met een
gevangenisstraf en een boete. Tevens verviel hun recht op schadevergoeding.107
102
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en
droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61.
103
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en
droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61.
104
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en
droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61.
105
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en
droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61.
106
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en
droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61.
107
R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en
droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61.
31
3.2 BELGIË
Voor de wapenstilstand op 11 november 1918 was men in België reeds bezig met het in het
leven roepen van instellingen die na de oorlog voor het herstel moesten zorgen. De schade aan
het einde van de oorlog was dan ook aanzienlijk. De Belgische wetgever neemt daarom enkele
initiatieven om het herstel van het land te bevorderen. Zo werd met de besluitwet van 28
oktober 1918 een kader uitgewerkt die het herstel en de wederopbouw van België moest
verzekeren.108 De wetten van 10 mei en 10 juni 1919109 zorgen voor een uitwerking van deze
kaderwet. Daarnaast ontstaan besluitwetten, Koninklijke besluiten, ministeriële omzendbrieven,
enz. Dit zorgt voor een onoverzichtelijke kluwen van aparte wetten waarop de overheid in 1921
besluit de wetten te coördineren. Dit resulteert in de gecoördineerde wet van 6 september
1921.110
3.2.1 Het recht op herstel als principe
De Eerste Wereldoorlog week af van de oorlogen die we daarvoor hadden gekend. Hoewel men
slechts enkele maanden strijd had voorzien, zou het een lange oorlog worden. Elke groep uit de
maatschappij raakte in de conflicten betrokken. Het werd een oorlog die vier jaar lang grote
opofferingen en inspanningen vroeg.111
Gezien het oorlogvoeren afweek van wat men tot dan toe had gekend, wilde men ook de
herstelling van de oorlogsslachtoffers anders organiseren. De geallieerde landen waren de
mening toegedaan dat de centrale mogendheden verantwoordelijk waren voor de oorlog. Zij
hadden immers de oorlog ontketend.112 Aangezien alle lagen van de maatschappij in deze oorlog
betrokken raakte, groeide ook onder de slachtoffers de idee dat de verliezen hersteld moesten
worden door de tegenstander en dat die inkomsten rechtvaardig verdeeld moesten worden
onder de burgers. Men wou een zekere solidariteit creëren onder de leden van de natie.
Onder deze “gelijke verdeling van lasten” begreep men vooreerst de uitkering van vergoedingen
aan schadelijders door de staat. Bij gebreke aan terugbetaling door de tegenstander moesten de
108
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 21.
109
Zie verder hoofdstuk 3.
110
De gecoördineerde wet van 6 september 1921 inzake de herstelling der schade voortspruitend uit
oorlogsschade, BS 28 september 1921.
111
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 21-22.
112
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 22.
32
tekorten door middel van belastingen over de hele bevolking worden verdeeld.113 Het principe
van het recht op herstel werd opgenomen in de besluitwet van 28 oktober 1918.114
Minister van Economische Zaken Cooreman nam het initiatief voor het wetsvoorstel. In zijn
verslag aan de Koning blijkt dat het vooral gaat om een princiepsverklaring. België had een sterk
vertrouwen in de geallieerden. Zij hadden immers plechtige verklaringen afgelegd waarin zij
verzekerden het integrale herstel van België als één van de grondvoorwaarden in de
vredesonderhandelingen op te nemen.115 De besluitwet was dan ook voornamelijk op deze
principes gebaseerd. In latere wetten zou de organisatie van het recht op herstel116 worden
geconcretiseerd. Men dacht dat het erkennen van het recht op herstel een aanmoediging zou
zijn tot werkelijk herstel waarbij er een rol weggelegd was voor het privé-krediet.117 Helaas
moest men vaststellen dat in de eerste naoorlogse jaren eerder nood was aan liquide middelen
dan aan vage waarborgen en beloften.118 Achteraf blijkt dat de houding van de minister eerder
optimistisch en zelfs naïef was.
Naast het vertrouwen in de bondgenoten, had men ook vertrouwen in Duitsland. In de euforie
van de overwinning was men er rotsvast van overtuigd dat de Duitsers alle oorlogsschade ruim
en integraal zouden vergoeden.119,120 De Belgische staat nam bijvoorbeeld alle Duitse marken die
op het grondgebied aanwezig waren over van particulieren voor een totaal bedrag van 7,5
miljard Belgische frank. Men dacht dat Duitsland dit à pari zou terugbetalen. Dit was echter niet
het geval tot ongenoegen van vele geteisterden.121 Het grote vertrouwen in Duitsland zou na een
aantal jaren omslaan in een nog grotere desillusie.
De besluitwet uit 1918 kende voor de eerste maal het recht op een schuldvordering toe aan de
geteisterden wegens oorlogsschade. Op het einde van de Eerste Wereldoorlog leek dit erg
logisch. De burger had zich opgeofferd voor het vaderland en bovendien had men garanties
gekregen van de bondgenoten en tegenstander Duitsland. De vraag die we ons kunnen stellen is
113
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 22.
114
Besluitwet van 23 oktober 1918 houdende het principe van het recht op herstel, door de staat, voor de
schade voortkomend uit oorlogsfeiten, BS 24-26 oktober 1918, p.860.
115
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 23.
116
Het Ypersche, 27 november 1920; de burger werd in de krant op de hoogte gehouden van zijn recht op
herstel. Men begon zich na verloop van tijd ook af te vragen tot hoe ver dit recht strekte.
117
Via het privé-krediet dacht men de geteisterden sneller te voorzien van middelen om de vooroorlogse
toestand te herstellen.
118
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 23.
120
Zo werd de indirecte schade kort na de wapenstilstand reeds vergoed.
De Duitse marken werden overgenomen tegen een wisselkoers van 1 DM = 1,25 Belgische frank. Wat
betekent dat er in 1918 in België ongeveer 600 miljoen Duitse marken in omloop waren.
121
33
of de regering deze schuldvordering ook erkend zou hebben indien men de feitelijke
economische malaise overal in Europa had gekend. Waarschijnlijk had men dan een andere
beslissing genomen. Al bij al heeft de Belgische staat zich toen verbonden tot de terugbetaling
van de oorlogsschade in de meest ruime zin.
Het recht op herstel werd als principe opgenomen in de besluitwet. Het ontbrak aan een
specifieke omschrijving van dit recht. In een rapport betreffende de wet van 10 mei 1919 werd
wel geponeerd dat de staat de verplichting had om tussen te komen gezien de solidariteit. Ze
aarzelde hier wederom om een duidelijke omschrijving van het recht op herstel op te nemen.
Het theoretisch probleem bleef dus bestaan, terwijl het praktisch probleem (de vergoeding van
de schade) werd aangepakt.122 Deze tegenstelling vinden we bijvoorbeeld terug in artikel 17 van
de wet van 10 mei 1919.123 Het recht op herstel wordt als principe aangenomen in de besluitwet.
In artikel 17 zien we echter dat de toekenning van de schadevergoeding afhankelijk wordt
gesteld van een aantal voorwaarden waaronder het feit dat de vergoeding moest gebruikt
worden voor de gehele of gedeeltelijke herbelegging. Dit is echter een anomalie. Men kan
moeilijk een recht als principe erkennen om er dan in latere wetten voorwaarden aan te
verbinden.124
Juridisch gezien zou men dus geen voorwaarden mogen stellen. In de praktijk bleken deze
voorwaarden uiterst belangrijk te zijn. De wetgever wilde op deze manier voorkomen dat rijke
eigenaars de schadevergoedingen zouden misbruiken. Vooral in de frontstreek keerden weinig
grote eigenaars terug. Het gevolg hiervan was dat vele huizen niet zouden heropgebouwd
worden zonder deze extra voorwaarde van heropbouw ter plaatse. Hoogstwaarschijnlijk hadden
de eigenaars de vergoeding dan in hun nieuwe vestigingsplaats geïnvesteerd of bijgehouden. 125
Men mag dit belang echter niet overschatten. Soms ontbrak het immers aan belanghebbenden.
3.2.2 De voorbereidingen van de regering en privé-organisaties tot 1918
3.2.2.1 De wetgevende initiatieven
De besluitwet van 25 augustus 1915 was de eerste officiële maatregel die door de overheid
genomen werd. Het betrof een besluitwet betreffende de wederopbouw van de vernielde
Belgische gemeenten. Ze probeerde om de bestaande wetgeving in overeenstemming te brengen
122
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 24.
123
Artikel 17 van de wet van 10 mei 1919: “De Hoven en Rechtbanken van Oorlogsschade uitspraak doende op
eensluidende besluiten van de Staatscommissaris, en met eenparige stemmen hunner leden kunnen: a) de
voordelen verbonden aan de wederbelegging ontzeggen, b) de gehele of gedeeltelijke wederbelegging stellen
als vereiste tot toekenning der vergoeding.” Voor een verdere bespreking van de wet zie verder.
124
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 25.
125
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 25-26.
34
met de bestaande, penibele situatie. Met dit eerste wetgevend initiatief toonde de overheid
duidelijk dat ze de leiding wou nemen in het herstel en de wederopbouw van België.126,127,128
De gemeenten kregen de verplichting om een algemeen inrichtingsplan op te stellen. Bij
belangrijke beslissingen zou men terugvallen op dit plan. Het inrichtingsplan werd onderzocht
door een bijzondere commissie die was samengesteld uit leden van de Koninklijke Commissie
voor Monumenten en Landschappen. In de besluitwet was een belangrijke rol weggelegd voor
de minister van Landbouw en Openbare Werken129. Hij zou optreden als een superviserend
orgaan.
In 1916 werd het Koning Albert Fonds opgericht.130,131Dit fonds werd een publieke instelling
binnen het ministerie van Binnenlandse Zaken. Het functioneerde onder de controle en het
permanente toezicht van de regering. Met dit fonds wilde men tegemoet komen aan de
problemen betreffende de huisvesting in de eerste naoorlogse jaren. De fondsen werden door de
staat verschaft. Binnen het fonds werden het bestuur en de uitvoering strikt gescheiden. Het
bestuur bestond uit de beheerraad. Aan deze beheerraad werden uitvoeringsorganen
toegevoegd.132 De uitvoeringsorganen bestonden uit commissies. Zij stonden in voor
het
toewijzen van de woningen. Op twee manieren werd er toezicht uitgeoefend op het fonds: de
minister van Binnenlandse Zaken was voorzitter van de raad van beheer en de minister van
Financiën kon een ambtenaar afvaardigen in deze raad.
De besluitwet van 15 augustus 1917133 riep de Dienst voor Oorlogsschade in het leven. Het was
de bedoeling dat deze dienst het werk en coördinatie die toen onder leiding van de regering
gebeurde zou overnemen.134 Men volgde het voorbeeld van Frankrijk dat reeds zeer vroeg bezig
126
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 27.
127
A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste
Gewesten, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 38-39.
128
J. DERWAEL,”Van WOI tot WOII. Enkele onderzoeksmogelijkheden met betrekking tot de wederobouw na
WOI” in P.A. TALLIER, Puin en wederopbouw. Oorlogsschadedossiers Tweede Wereldoorlog en verwante
archieven, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2012, 124-128.
129
Op dat moment was Joris Helleputte minister van Landbouw en Openbare Werken.
130
Besluitwet van 23 september 1916 betreffende de voorlopige woningen, het Koning Albertfonds en de
statuten, BS 30 september 1916, p. 523; K.B. van 23 september 1916 betreffende de voorlopige woningen, het
Koning Albertfonds en de statuten, BS 30 september 1916, p. 527.
131
J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 118-119.
132
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 27-28.
133
Besluitwet van 15 augustus 1917 inhoudende de oprichting van de Dienst voor Oorlogsschade, Verzameling
der Wetten, 1917, p. 301 e.v.
134
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 28.
35
was met het organiseren van het herstel van oorlogsschade.135 Hierbij moet worden vermeld dat
de Belgische wetgever steeds aanleunde bij Frankrijk. Men moet hierbij rekening houden met
het feit dat de Belgische regering in veel moeilijkere omstandigheden moest werken dan de
Franse overheid. Deze kloof werd steeds kleiner naarmate de toestand in België stabiliseerde.136
De taken van de Dienst voor Oorlogsschade kunnen omschreven worden als het zoeken naar
problemen die zich voordeden in verband met het herstel (onder andere de wetgevende en
administratieve beschikkingen) en het toezicht. Hoewel de Dienst voor Oorlogsschade eerst
ressorteerde onder het ministerie van Justitie137 werd ze later overgeheveld naar het ministerie
voor Economische Zaken. Het ministerie van Justitie bleef wel bevoegd voor de verrichtingen
van de bevoegde rechtsmachten inzake de vaststelling en de raming van de oorlogsschade.
Men poogde door middel van de Dienst voor Oorlogsschade een inventaris op te maken van de
oorlogsschade. Dit was uitermate belangrijk voor de staat, op deze manier had men een zicht op
de terugbetalingen die men aan Duitsland moest vragen bij de vredesonderhandelingen.
Naast de Dienst voor Oorlogsschade werd ook het “Komiteit van Oorlog en ’s Lands
wederinrichting”138 opgericht. Dit comité bestond uit 4 ministers139. Haar taak bestond uit het
bestuderen en voorbereiden van de oplossing van vraagstukken in verband met de staat van
oorlog en de wederinrichting van het land (met uitzondering van de militaire component).140
Op 13 oktober 1917 werd er ook een “Staatshoudkundige Raad” ingericht. Deze raad moest de
binnenlandse heropbouw bestuderen. Ze moest voornamelijk de coördinatie van de reeds
bestaande
diensten
verzorgen,
waaronder
de
studiecommissies,
afvaardigingen,
onderzoekscomités, enz.141
Op het einde van het jaar 1917 bestonden er dus verschillende overheidsinstellingen die zich
bezighielden met de problemen rond het herstel en de heropbouw van België, met name de
135
Op 26 december 1914 werd in Frankrijk een wet goedgekeurd waarin men het recht op herstel van de
oorlogsschade erkende.
136
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 28.
137
De Dienst voor Oorlogsschade maakte het achtste algemeen bestuur uit onder het Ministerie van Justitie.
138
Het comité werd opgericht op 4 augustus 1917.
139
Het comité bestond uit volgende ministers: de minister van Financiën, de minister van Binnenlandse zaken,
de minister van Buitenlandse zaken en de minister van Koloniën.
140
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 28.
141
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 28.
36
Dienst voor Oorlogsschade, het Komiteit voor Oorlog en ’s Lands wederinrichting, de
Staatshoudkundige Raad en tenslotte het Koning Albert Fonds.142 143
Kort vermelden we hierbij ook de oprichting van het ministerie van Nationale Herinrichting op
5 december 1917.144 Dit ministerie kwam er onder leiding van minister Charles de Broqueville.
Het nieuwe ministerie kende echter maar een kort bestaan. Het zou slechts opereren van 1
januari 1918 tot de regeringswijziging van 1 juni 1918. De diensten werden overgeheveld naar
het Ministerie van Economische Zaken.
De regering was er zich van bewust dat de fronstreek erg getroffen was. Speciaal voor dit gebied
werd een bijzondere dienst voor het heropbouwen van de door de oorlog verwoeste streken in
West-Vlaanderen opgericht.145
146Deze
bijzondere dienst moest zorgen voor gepaste
maatregelen die het mogelijk maakten de frontstreek zo snel mogelijk weer op te bouwen.
Verschillende diensten die oorspronkelijk ressorteerden onder het ministerie van Landbouw
werden onder deze dienst samengebracht. De bevoegdheden werden op deze manier
gecentraliseerd.147
3.2.2.2 Voorbereidende studies in het bezette België van privé-instellingen
Reeds tijdens de oorlog werden er door een aantal organisaties plannen gemaakt omtrent de
wederopbouw van het land na de oorlog. Men zocht hierbij naar maatregelen die nuttig waren
op langere termijn.148 Zo ontstond er een groep rond het “Nationaal Hulp-en voedingscomité”
waarvan het ondervoorzitterschap werd waargenomen door Ernest Solvay.149 Deze groep kreeg
de naam “Groupes d’Etudes de la Reconstitution Nationale”. Het was verbonden aan het Solvay
142
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 29.
143
De instellingen overlapten vaak elkaars toepassingsgebied. Meedere instellingen was dan ook slechts een
kort leven beschoren. Na de wapenstilstand trad vooral het Koning Albert Fonds naar voren. Later zou deze
overschaduwd worden door de Dienst voor Oorlogsschade en uiteindelijk het Ministerie van Economische
Zaken.
144
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 29.
145
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 30.
146
De Bijzondere Dienst zou zijn zetel in West-Vlaanderen hebben.
147
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiethesis Rechten R.U.G., 1975-1976, 31.
148
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 31.
149
F. VAN LANGENHOVE, L’action du gouvernement belge en matière économique pendant la guerre, Paris, 1927,
p. 184.
37
instituut in Brussel. Het unieke aan dit instituut was, dat het samenwerkte met mensen uit de
universitaire, politieke en administratieve wereld.150
Andere studiecentra zoals het “Comité du Relèvement de l’industrie et du Commerce” vulden dit
initiatief in 1917 aan. Dit comité hield zich voornamelijk bezig met de raming van de kosten van
de goederen die door de Duitsers werden opgeëist en meegenomen.151 Als laatste vermelden we
ook nog de “Société Belge d’Economie Sociale”. Het had 6 afdelingen waaronder één voor
landbouw en een voor economie.
Uiteindelijk zou de regering Delacroix alleen de studies van het Solvay instituut na de oorlog
effectief gebruiken.
3.2.2.3 De belangrijkste besluitwetten van 1918
3.2.2.3.1 De besluitwetten van 23 oktober 1918
Op 23 oktober 1918 werden er twee belangrijke wetsbeschikkingen genomen, enerzijds de
besluitwet waarin het recht op herstel erkend werd en anderzijds de besluitwet waarin de
vaststelling en raming van de schade geregeld werd.152
De eerste besluitwet werd reeds hierboven aangehaald. De tweede besluitwet van 23 oktober
1918 lag aan de basis van de regelingen omtrent de vergoedingen van de oorlogsschade.
Om de besluitwet te begrijpen is het belangrijk de structuur van de instellingen te kennen.
Alleen zo kan men vatten hoe het recht op herstel in concreto werd uitgewerkt en toegepast.
a) Het begrip oorlogsschade
In het eerste hoofdstuk van het wetbesluit wordt omschreven welke schade vatbaar is voor
vergoeding. De schade moest ontstaan zijn op het Belgisch grondgebied. Daarnaast moest zij aan
drie voorwaarden voldoen, namelijk de schade moest zeker zijn, het moest gaan om stoffelijke
schade en ze moest rechtstreeks voortkomen uit een oorlogsfeit.153 Deze algemene omschrijving
werd aangevuld met een aantal definities omtrent de wegneming van goederen, opeisingen,
belastingen, boeten, oorlogsbijdragen, enz.154
150
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 32.
151
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 32.
152
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 32-33.
153
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 33.
154
Hierbij dienen we op te merken dat de voorbeelden telkens gaan om indirecte schadegevallen.
38
b) De organisatie van de rechterlijke orde
Het tweede hoofdstuk betreft de rechterlijke indeling. De rechtbanken van oorlogsschade
werden slechts tijdelijk ingericht. Ze bestonden uit één of meerdere kamers in elk gerechtelijk
arrondissement. Voor elk rechtsgebied van het hof van beroep werd er tijdelijk een hof van
oorlogsschade ingericht. Het hof had minstens één kamer per provincie.155
156
Bijzonder aan
deze rechtbanken was dat ze overal binnen hun ressort konden zetelen. Dit had als voordeel dat
ze dichtbij de burger stonden. Een ander voordeel was dat de vonnissen die werden
uitgesproken telkens op de directe omgeving betrekking had, wat de werking van de rechtbank
bevorderde.
Voor het beoordelen van de schade moest de rechtbank zeer polyvalent zijn. Niet alleen de
wetten moesten correct worden toegepast, ook de technische aspecten moesten deskundig
worden beoordeeld. Hier schoot de kennis van de rechters vaak te kort. Bij de samenstelling van
de rechtbanken werd rekening gehouden met dit dubbel karakter. Enerzijds had men voor- en
ondervoorzitters die instonden voor de rechtspraak, anderzijds de bijzitters die over een
erkende technische bevoegdheid beschikten.157 In beginsel werden deze bijzitters benoemd door
de eerste voorzitter van het Hof van Beroep.
Naast de rechter en bijzitters werd er door de minister van Financiën ook een staatscommissaris
aangeduid. Deze commissaris moest de belangen van de staat vertegenwoordigen tijdens de
procedure.158
c) De procedure
Het derde hoofdstuk van de tweede besluitwet behandelt de procedure die men moest volgen
om een schadeaanvraag in te dienen.159 De aanvraag betreffende onroerende goederen moest
een schatting van de waarde voor augustus 1914 bevatten en de waarde van het goed op de
datum van staat van vernieling of beschadiging. Daarnaast was ook de som vereist die nodig zou
zijn geweest voor de oorlog om het goed in zijn oorspronkelijke staat te herstellen of her op te
bouwen.
155
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 34.
156
Men twijfelde eerst of men een administratief dan wel een gerechtelijk orgaan moest belasten met het
toekennen van de schadevergoedingen. Uiteindelijk werd gekozen voor een rechterlijk orgaan omdat dit de
onpartijdigheid maximaal zou waarborgen.
157
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 34.
158
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 35.
159
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 35.
39
De aanvraag werd in dubbel exemplaar ingediend bij de burgemeester van de gemeente waar de
schade zich had voorgedaan. De burgemeester overhandigde op zijn beurt de aanvragen aan de
voorzitter van de bevoegde rechtbank.160 De staatscommissaris ontving tevens één van de
exemplaren. Er waren twee mogelijkheden om tot een schadevergoeding te komen;
-
De getroffene kon samen met de staatscommissaris in der minne de omvang van de
vergoeding overeenkomen. Deze overeenkomst moest dan louter door de rechtbank
gehomologeerd worden.
-
Konden de getroffene en staatscommissaris geen akkoord bereiken, dan moesten beiden
verschijnen voor de rechtbank. De rechtbank probeerde dan tot een vergelijk te komen. Een
debat was hierbij mogelijk. Bovendien had de rechtbank ook de mogelijkheid deskundigen
aan te stellen die met kennis van zaken advies konden verlenen. Zowel de staatscommissaris
als de schadelijder hadden de mogelijkheid tegen het vonnis in beroep te gaan.161
d) De begroting van de schade
De rechtbank van oorlogsschade stond in voor het vaststellen van de som die nodig zou zijn
geweest voor het begin van de oorlog, voor het herstellen van de schade. Men maakte hierbij
gebruik van coëfficiënten. Deze maakten het mogelijk de waarde te verkrijgen van de vernielde
of beschadigde goederen op de dag van de herstelling.162 Het bijeenbrengen van al deze
bestanddelen zorgde ervoor dat de rechtbank de correcte schadevergoeding kon vaststellen.
e) Praktische organisatie
Talrijke praktische schikkingen werden geregeld in het vijfde hoofdstuk zoals de verplichting
voor de gemeenten om
lokalen ter beschikking te stellen aan de rechtbanken van
oorlogsschade.163
De tweede besluitwet van 23 oktober 1918 kan men zien als een poging om nog voor de
wapenstilstand de organisatie van de wederopbouw van het land op te starten. In de praktijk
waren de ingewikkelde regels echter moeilijk toe te passen wat tot talloze problemen leidde.
Een ander probleem was dat het vooral om een procedurewet ging die nog voor de basiswet van
10 mei 1919 werd opgesteld.
160
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 35.
161
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 35.
162
Men maakte dan wel gebruik van coëfficiënten, de wetgever had echter geen rekening gehouden met de
sterke stijging van de prijzen die zich na de oorlog voordeden. De coëfficiënten die men gebruikte waren
ontoereikend om de prijsstijgingen te corrigeren. Dit kwam onder meer door de sterke depreciatie van de
Belgische frank na 1918.
163
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 36.
40
Bij wijze van voorbeeld halen we een eigen vonnis aan.164
Cavalerie-officier Georges Servais165 ondervond schade aan zijn goederen in Ieper. Voorafgaand
aan de zitting heeft hij amen met de staatscommissaris de schade vastgesteld op 56.374,95
Belgische frank. Dit omvat de waarde van de verloren goederen op 31 juli 1914. Op basis van het
advies van de staatscommissaris beslist de rechtbank Servais de som van 60.000 Belgische frank
toe te kennen, bestaande uit:
-
12.000 Belgische frank voor de schade en het herstel aan meubelen, kledij, huisraad, linnen,
…;
-
24.000 Belgische frank als herbelegpremie;
-
21.000 Belgische frank als vergoeding voor het verlies van kunst- en luxevoorwerpen (zij
kunnen niet vervangen worden);
-
3.000 Belgische frank voor het achterlaten van eigendommen in de woning (5% van hun
waarde)166;
De rechtbank homologeert de overeenkomst tussen de partijen.
3.2.2.3.2 De besluitwet van 11 november 1918
De besluitwet van 11 november 1918 betreffende de afstand en de pandgeving van het recht op
herstelling van oorlogsschade was een tweede belangrijke stap in de voorbereidingen van de
wederopbouw.167
De afstand en inpandgeving waren toegestaan zolang de vernielde,
beschadigde of weggenomen goederen werden heropgebouwd, hersteld of vervangen. In
principe bleven ze verboden, alleen bij het herbeleg waren ze toegelaten. Men wou speculatie
zoveel mogelijk vermijden. De bedoeling van de wetgever was de burger de mogelijkheid geven
om snel liquide middelen in handen te krijgen door zijn recht op herstel te verhandelen. Door de
voorwaarde van herbeleg, verzekerde men de wederopbouw van het land.
3.2.2.3.3 De besluitwet van 12 november 1918
De rechtbanken en hoven van oorlogsschade konden vanaf 12 november 1918 voorlopige
toelagen voor oorlogsschade verlenen aan schadelijders.168169 Deze voorlopige toelagen konden
voor diverse soorten goederen worden toegekend. Het ging om nijverheids- en
handelsgebouwen met werktuigen, woonhuizen, meubels, kledij, grondstoffen en noodzakelijke
164
Voor meer concrete voorbeelden verwijzen we naar hoofdstuk 6.
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, Rolnummer 366, 3 mei 1920, pagina 145.
166
Art. 14 Wet 10 mei 1919.
167
De besluitwet van 11 november 1918 houdende de afstand en de pandgeving van het recht op herstelling
van oorlogsschade, BS 1918, p. 1015.
168
Besluitwet van 12 november 1918 betreffende de steun te verlenen bij voorbaat inzake schade aan
goederen, BS 1918, p. 1019 e.v.
169
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 38.
165
41
goederen voor de industrie, handel of landbouw. Het feit dat de rechtbanken voorschotten
konden toekennen kwam er nadat de regering begon te twijfelen of de privé-kredieten wel
toereikend zouden zijn. Bovendien twijfelde men eraan of de privé-kredietverstrekkers zouden
ingaan op de vage beloftes van de volledige vergoeding. Tegelijkertijd hadden de burgers vaak
snel liquide middelen nodig om in de eerste levensbehoeften te voorzien. Door de rechtbanken
toe te staan voorschotten toe te kennen kon men hieraan tegemoet komen.170
Bovendien kwam alleen de schadelijder met een Belgische nationaliteit in aanmerking voor een
voorschot. Men moest hierbij het bewijs van behoeftigheid leveren. De rechtbanken en hoven
beoordeelden deze behoeftigheid en besloten dan of er al dan niet een voorschot werd
toegekend. De voorschotten werden onder de voorwaarden van wederbelegging en aanwending
op het Belgisch grondgebied toegekend.171 Ook in de basiswet van 10 mei 1919 werd de vereiste
van de aanwending op het Belgisch grondgebied opgenomen.
Het voorschot mocht niet hoger zijn dat de vergoeding die nodig zou geweest zijn de goederen te
herstellen voor de mobilisatie. Voor woonhuizen was er een maximum van 10.000 Belgische
frank. Deze voorschotten werden door middel van titels toegekend, namelijk de “titels van bij
voorbaat verleende steun”. Deze titels waren betaalbaar door de staat binnen een termijn van
maximum vijf jaar. Dankzij de besluitwet van 11 november 1918 bestond de mogelijkheid deze
titels te verhandelen.172 Op deze manier kon de schadelijder eventueel een zekere waarborg
verstrekken aan de bank, die op zijn beurt het geld kon voorschieten. De voorschotten werden
logischerwijze wel in mindering gebracht op de definitieve schadevergoeding.173
De besproken wetbesluiten werden allemaal genomen door de Belgische regering opererend
vanuit Le Havre. Na de wapenstilstand zou er een regering van Nationale Unie gevormd worden
onder leiding van premier Léon Delacroix. Deze nieuwe regering zou niet capabel blijken het
probleem van de wederopbouw adequaat aan te pakken. Men kon dit reeds afleiden uit de
samenstelling174 van deze regering. Men treft geen economisch deskundige aan. Nochtans
bevond België zich op dat moment in één van de moeilijkste perioden uit haar geschiedenis.
170
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 38.
171
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 39.
172
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 39.
173
Dit werd geconcretiseerd in art. 12 Wet van 10 mei 1919 (zie verder hoofdstuk 3).
174
De regering kort na WOI bestond uit de ministers Delacroix, de Broqueville, Ruzette, Anseele en Jaspar. Zij
zouden de wet van 10 mei 1919 in werking stellen.
42
3.2.3 De belangrijkste wetten van 1919
3.2.3.1 De voorschotten van de staat
Het parlement keurde op 24 februari 1919 een wet goed waarin de staat zich er voor het eerst
toe verbond bij te springen in het herstel van de oorlogsschade.175,176De staat kon voortaan
voorschotten toekennen aan schadelijders die bewezen zich in een behoeftige situatie te
bevinden. Een voorwaarde was wel dat het voorschot aangewend moest worden voor de
wederopbouw. Het werd later afgetrokken van de definitief toegekende schadevergoeding.177
De modaliteiten van deze wet werden pas vastgelegd in april door middel van het Koninklijk
Besluit betreffende de voorschotten op oorlogsschade.178 Er werden voorschotten verleend aan
hoofden van nijverheids-of landbouwondernemingen en aan andere geteisterden. Enkel een
daarvoor speciaal ingerichte commissie kon advies geven om een vergoeding van maximum
10.000 Belgische frank toe te kennen aan de gewone geteisterden. Ze werd uitbetaald door het
ministerie van Economische Zaken.
De staatscommissaris had een zware taak bij de toekenning van deze voorschotten, ook al omdat
de regering een zeker wantrouwen had ten aanzien van de geteisterden. De aanvraag voor een
voorschot werd aan de staatscommissaris gericht. In deze aanvraag diende de geteisterde reeds
aan te geven hoe het bekomen voorschot zou worden besteed. Het voorschot kon bovendien pas
worden toegekend nadat de schade door de staatscommissaris was vastgesteld en geraamd.
Deze begroting gebeurde wel in samenspraak met de geteisterde. Tenslotte was de
staatscommissaris belast met het toezicht (ter plaatse) op de vervulling van de gestelde
voorwaarden. De staatscommissaris moest dus nagaan of de voorschotten wel degelijk voor hun
bestemming werden gebruikt.179
3.2.3.2 De “aangenomen”180 gemeenten
Gezien de omvang van de oorlogsschade zag de regering snel in dat het voor de gemeenten een
onmogelijke opdracht was zelf in te staan voor de opruiming van het puin en het herstel van de
openbare diensten. Niet elke gemeente bleek opgewassen tegen deze grote taak.181,182 Zeker in
175
Wet van 24 februari 1919 houdende voorschotten te verlenen door de Staat voor de door oorlogsfeiten
berokkende schade aan goederen, BS 8 maart 1919.
176
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 42.
177
Dit werd zo bepaald door de basiswet van 10 mei 1919 die op dat moment nog in voorbereiding was.
178
K.B. houdende de voorschotten op oorlogsschade, BS 17 april 1919, p. 1592.
179
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 42.
180
In sommige literatuur spreekt men ook over “geadopteerde” gemeenten.
181
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 42.
182
A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste
Gewesten, Algemeen Rijskarchief, Brussel, 1986, 40-41.
43
de verwoeste streken was het niet evident om de diensten zoals ze in de gemeentewet en
provinciewet
waren
voorgeschreven,
te
handhaven.
De
instellingen
waren
totaal
gedesoriënteerd en het ontbrak de gemeenten bovendien aan financiële middelen.
De wet van 8 april 1919183 zorgde voor een speciaal regime in de verwoeste gebieden. Dit
regime bestond uit een geldelijke tussenkomst van de Belgische staat en een herorganisatie van
de administratieve diensten. De gemeenten kregen de mogelijkheid zich te laten “adopteren”
door de staat. De gemeente diende hiervoor een aanvraag in te dienen bij de gouverneur van de
provincie. Ze had hiervoor een advies van de bestendige deputatie nodig.184 Per gewest werden
de gemeenten gegroepeerd. Aan het hoofd stond een Hoge Koninklijke Commissaris (eventueel
bijgestaan door toegevoegden). Dit was een nieuw machtselement binnenin elke gemeente.
De taak van de Hoge Koninklijke Commissaris bestond erin de bevoegdheden in gemeentezaken
te centraliseren. Normaliter kwamen deze bevoegdheden toe aan de Koning, de bestendige
deputatie en de gourverneur. De beslissingen die door de Hoge Koninklijke Commissaris werden
genomen, moesten eerst voorgelegd worden aan de bestendige deputatie en het college van
burgemeester en schepenen ter ondertekening. In principe waren de beslissingen van de Hoge
Koninklijk Commissaris uitvoerbaar bij voorraad, tenzij de gemeenteraad binnen de 10 dagen na
de voorlegging de koninklijke goedkeuring inriep. De grote macht van deze Hoge Koninklijke
Commissaris wijst erop dat hij over quasi-dictatoriale bevoegdheden beschikte. Hij kon als het
ware alleen beslissen of een gemeente al dan niet in staat was de werken tot een goed einde te
brengen.185
De staat kwam op drie manieren financieel tussen186:
a) De uitgaven die nodig waren voor het herstel van het domein en van de openbare diensten
van de gemeente,
b) de verplichte uitgaven die de gemeente wegen omstandigheden niet kon dragen en
c) de niet-verplichte uitgaven waarvan de uittrekking op de gemeentebegroting werd
aangenomen door de Hoge Koninklijk Commissaris.
Wanneer een gemeente werd “aangenomen” diende zij een algemeen rooilijnplan, een algemeen
plan van aanleg en een politiereglement inzake bouwen op te stellen. Het politiereglement
183
Wet van 8 april 1919 houdende de nationale aanneming der gemeenten en het herstel der verwoeste
gewesten, BS 22 en 23 april 1919, p. 1657.
184
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 42.
185
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 43.
186
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 43.
44
inzake bouwen diende voornamelijk om het esthetisch karakter van sommige huizen te
verzekeren en de openbare hygiëne en veiligheid te garanderen.187 Eens de plannen waren
opgemaakt dienden zij door de Hoge Koninklijke Commissaris te worden goedgekeurd. Indien
de plannen gewijzigd moesten worden, zond de Hoge Koninklijke Commissaris de plannen terug
naar de gemeenteraad. Voldeed de gemeenteraad niet binnen de veertien dagen aan het voorstel
tot wijziging, dan kon de Hoge Koninklijke Commissaris in haar plaats optreden. Ook hier blijkt
de grote macht en gezag van de Hoge Koninklijke Commissaris.188 De gemeenteraad had immers
slechts een termijn van veertien dagen om over essentiële zaken te beslissen. Er was bovendien
ook geen tijd om de bevolking op een correcte wijze te informeren.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze autoritaire werkwijze tot conflicten leidde. De
geschillen die tussen de gemeenteraad en Hoge Koninklijke Commissaris rezen werden beslecht
door de bestendige deputatie. Het ging hier meestal om conflicten rond het aandeel van de
gemeente in de verplichte uitgaven.189
De burgemeester en Hoge Koninklijke Commissaris hadden het recht om, in naam van de
gemeente en staat, de bouwmaterialen die konden worden gerecupereerd uit vernielde
onroerende goederen, op te vorderen. De hele organisatie hieromtrent was zeer complex, met
onder andere gewestelijke groepen en raadgevende comités in de gemeenten. Het was de
bedoeling om een sterke autoriteit op te richten die zonder fondsen te gebruiken (wat al eens
voor vertraging kon zorgen) de wederopbouwtaak op zich nam.
Naast de wet op de aangenomen gemeenten, werd er ook via een Koninklijk Besluit van 9 april
1919190 binnen het ministerie van Binnenlandse Zaken een Dienst der Verwoeste Gewesten
opgericht. Deze dienst had zeer ruime bevoegdheden. Bovendien werd haar een coördinerende
rol toebedeeld, ze fungeerde als brug tussen de reeds bestaande diensten. De dienst stond onder
andere in voor de toepassing van het Koninklijk Besluit ondersteuning van het Koning Albert
Fonds en het treffen van voorlopige maatregelen voor de repatriëring van de inwoners der
geëvacueerde gebieden.
187
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 44.
188
De grote macht van de Hoge Koninklijke Commissaris blijkt eveneens uit het feit dat hij beschikte over de
kredieten van het ministerie van Binnenlandse Zaken ten laste van de begroting van de verwoeste gebieden en
een reeks andere fondsen. Hierbij dient wel te worden vermeld dat hij hier enkel over kon beschikken na de
gemeenteraad te hebben gehoord.
189
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 44.
190
K.B. van 9 april 1919 houdende de Dienst Verwoeste Gewesten, BS 1919, p.1660.
45
3.2.3.3 De wet van 10 mei 1919 houdende het herstel van de oorlogsschade
De wet op het herstel van de oorlogsschade kan gezien worden als de belangrijkste wet.191,192
Het ontwerp werd reeds ingediend op 11 december 1918. Een speciale commissie werd in het
leven geroepen om het ontwerp verder vorm te geven. Bijzonder is dat het oorspronkelijk
ontwerp bijna volledig herwerkt werd. Men maakte gebruik van de studies van het reeds
vermelde Solvay Instituut.
Men probeerde in de Kamer de rechten van de schadelijders zoveel mogelijk te vergroten. Uit de
discussies in de Kamer valt af te leiden dat men nog steeds erg optimistisch was wat betreft de
betalingen uit Duitsland. Hoewel men eerst vooral de vergoeding van de directe oorlogsschade
voor ogen had, blijkt uit de discussies in de Kamer dat men ook de mensen die gedwongen
werden hun woning te verlaten ook een recht wilde verlenen op een vergoeding. Dit strookt niet
met de definitie waarbij het om schade “rechtstreeks voorkomend uit een oorlogsfeit” moet
gaan. Strikt juridisch gaat het eerder om het verlies van genot of gebruik en is het te vergelijken
met de gederfde winsten die industriëlen misliepen gedurende de oorlogsjaren.
De wet was onderverdeeld in verschillende hoofdstukken. We zullen ze dan ook aan de hand van
deze hoofdstukken verder toelichten.193 In hoofdstuk 6 vindt U enkele voorbeelden terug hoe de
wetsartikelen in de praktijk werden toegepast.
a) Hoofdstuk 1: het begrip oorlogsschade in België
In het eerste hoofdstuk van de wet wordt de omschrijving van “oorlogsschade” verder
gepreciseerd. Onder het begrip oorlogsschade verstaat de Belgische overheid de materiële
schade die zeker en rechtstreeks voortkomt uit oorlogsfeiten of maatregelen getroffen naar
aanleiding ervan. Om in aanmerking te komen voor herstel diende de schade te zijn ontstaan op
Belgisch grondgebied. Wanneer men echter schade door een oorlogsfeit onderging gedurende
het transport werd dit ook vergoed, ongeacht waar men zich op dat moment bevond.
b) Hoofdstuk 2: de rechthebbenden
Het tweede hoofdstuk geeft een uitvoerige beschrijving van de rechthebbenden op
schadevergoeding
weer.
De
begunstigden
die
in
aanmerking
kwamen
voor
deze
schadevergoedingen waren natuurlijke en (publieke of private) rechtspersonen. Bovendien
konden ook in België personen wegens politieke misdrijven worden uitgesloten van het recht op
vergoeding van de oorlogsschade.
191
Wet van 10 mei 1919 op het herstel van schade voortspruitende uit oorlogsfeiten, BS 1919, p. 2505 e.v.
Daarnaast bestond er ook de wet van 10 juni 1919, deze behandelde de vergoedingen die konden worden
toegekend aan burgerlijke slachtoffers (zie verder).
193
Voor de concrete wet met zijn artikelen verwijzen we naar de bijlagen.
192
46
c) Hoofdstuk 3: de begroting van de schadevergoeding
De begroting van de schadevergoeding werd in hoofdstuk drie geregeld. De schade werd
bepaald aan de hand van de waarde van het goed op 1 augustus 1914. Men hield uiteraard
rekening met de waardevermeerdering of waardevermindering op de dag van de schade.194
Personen die gedurende de oorlog gedwongen waren hun woning te verlaten, hadden tevens
recht op een vergoeding. Zij kregen vanaf de dag van de schade (de dag van woonstverlating)
een vergoeding van 5% op de waarde van de woning en het achtergebleven meubilair.195
Men had naast de basisvergoeding (of de vergoeding voor het herstel van de schade) ook recht
op een premie van herbeleg.196 Dit was een aanvullende vergoeding. De rechtbank van
oorlogsschade kon deze premie aannemen of opleggen.197 De premie werd berekend door het
verschil te berekenen tussen de waarde van het goed in nieuwstaat en de kosten voor de
wederopbouw. Men paste bij de berekening een wederbeleggingscoëfficiënt toe.
Om deze begroting duidelijk te maken illustreren we dit aan de hand van twee voorbeelden uit
de eigen vonnissen:
Léon Craye-Carbon198, bakker van beroep, doet een aanvraag tot het bekomen van
schadevergoeding wegens de vernieling van zijn onroerend goed, handelswaar en andere
roerende goederen (meubels, huisraad, linnen, enz.). Op 13 september 1919 werd er reeds een
overeenkomst gesloten met staatscommissaris Verbeke op basis van de waarde van de goederen
op 31 juli 1914. Deze wordt nu ter homologatie voorgelegd aan de rechtbank. De rechtbank kent
een vergoeding toe van 71.746,33 Belgische frank, bestaande uit:
-
35.500 Belgische frank, waarvan 10.000 voor het herstel van de schade in de handelszaak,
12.500 voor het herstel van twee woonhuizen, 1.000 voor het materiaal, 6.000 voor de
handelswaar en 6.000 voor de vernielde meubelen;
-
2.933,33 Belgische frank als interest van 5% vanaf 3 mei 1915 tot 31 december 1919;
-
68.810 Belgische frank als herbelegpremie, waarvan 27.072 voor de handelszaak, 30.000
voor de twee woonhuizen, 3.000 voor het outillage en 8.738 voor de overige roerende
goederen.
194
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 46.
195
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 46.
196
Ook wel de premie van wederbelegging genoemd.
197
De premie zou na verloop van tijd steeds aan belang winnen. De kloof tussen de prijzen van augustus 1914
en de volgende jaren werd steeds groter.
198
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 1, Rolnummers 20, 21 en 22, 9 oktober 1919,
pagina 13.
47
Eduard Verschoore199 had een eigen linnenblekerij in Ieper. Het ging om een grote fabriek met
een oppervlakte van 6 hectare. Ze was dichtbij het station gevestigd. De fabriek raakte vernield
door een Duitse obus en door het geallieerde leger.
In het vonnis wordt eerst aangegeven hoeveel de verschillende goederen waard waren op 31 juli
1914, een totaal van 751.691,00 Belgische frank bestaande uit:
-
machines: 337.866, 00 Belgische frank,
-
gebouwen: 210.500, 00 Belgische frank,
-
het terrein en kledij (aankoopprijs): 112.070, 00 Belgische frank,
-
bureaubenodigdheden: 5.000 Belgische frank,
-
geboorde putten200: 56.015, 00 Belgische frank,
-
grondstoffen: 14.376,00 Belgische frank,
-
stoffen in bewerking: 7.514 Belgische frank,
-
stoffen die nog aanwezig waren in de winkel: 3.850,00 Belgische frank en
-
wijnen: 4.500 Belgische frank.
De rechtbank besluit op basis van de bovenstaande waarden om volgende vergoedingen toe te
kennen:
-
Machines: aangezien er voor 5.168 Belgische frank aan machines werd teruggevonden, blijft
er slechts een vergoeding van 331.698 Belgische frank over. Hierbij moet men nog rekening
houden met de sommen die door het geallieerde leger zullen worden terugbetaald,
-
Gebouwen: van de gebouwen bleef slechts een waarde van 7.670 Belgische frank over, er
wordt dan ook een vergoeding toegekend van 202.830 Belgische frank. Dit moet
vermenigvuldigd worden met een coëfficiënt van 2,5 om het goed weer op te bouwen in
dezelfde staat. Een premie van herbeleg wordt ook toegekend waardoor men een vergoeding
verkrijgt van 507.075 Belgische frank.
-
Terreinen en kledij: de schade aan terreinen en kledij west vastgesteld op 29.945 Belgische
frank. Deze som is nodig om de kleren in hun vorige staat te herstellen. Er is daarentegen
geen premie van herbeleg voorzien.
-
Overige goederen: hierbij gaat het om alle bureaubenodigdheden van meneer Verschoore en
zijn boekhouder, zijn bibliotheek, enz. Men past een coëfficiënt toe van 2 om de vergoeding
te berekenen voor het volledige herstel. De vergoeding voor de schade bedraagt 5.000
Belgische frank aangevuld met een herbelegpremie van 10.000 Belgische frank.
199
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 1, rolnummer 682, 9 december 1919, pagina 23.
Deze putten dienden om water op te slaan, de voorzieningen van de stad Ieper waren ontoereikend om te
voldoen aan de vraag van de fabriek.
200
48
-
Grondstoffen: de vergoeding voor kalk, chloor, zepen, oliën en alle andere materialen en
producten die onmisbaar zijn bij de werkzaamheden van de fabriek wordt vermenigvuldigd
met een coëfficiënt 3 om de correcte schade vast te stellen. 14.376 Belgische frank wordt
toegekend vermeerderd met een herbelegpremie van 43.128 Belgische frank.
-
Stoffen in bewerking en afgewerkte stoffen: Het gaat hierbij om stoffen die nog gebleekt
moeten worden of stoffen die reeds in rekening werden gebracht of achtergelaten. Er wordt
hiervoor geen vergoeding of herbelegpremie toegekend.
-
Wijnen: de wijnkelder met Bourgogne- en Bordeauxwijnen zijn luxeproducten. Hiervoor
wordt geen herbeleg toegekend.
In het vonnis wordt ook aangehaald dat meneer Verschoore zijn fabriek wenst te verplaatsen
naar Kortrijk. Hij haalt hier aan dat de watervoorzieningen in Ieper voor de oorlog reeds niet
voldeden aan het enorme waterverbruik van de fabriek. Na de oorlog is de situatie nog slechter
en ziet het er niet naar uit dat de toestand snel verholpen zal worden.
De rechtbank besluit het advies van staatscommissaris Verbeke te volgen. Er wordt meneer
Verschoore uiteindelijke een schadevergoeding toegekend van 570.852,00 Belgische frank. Deze
som moet nog vermeerderd worden met een bedrag van 1.558.297,00 Belgische frank201 aan
herbelegpremies. Bovendien krijgt meneer Verschoore de toelating om zijn fabriek in de buurt
van Kortrijk herop te bouwen. De som zal in schijven van 250.000 Belgische frank worden
betaald na controle van het herbeleg en de wederopbouw.
In de toekenning van deze schadevergoedingen was een grote rol weggelegd voor de rechtbank
van oorlogsschade. Aangezien haar taken zeer omvangrijk waren, waren ze vaak overbelast.202
Zo kon de rechtbank bepalen wanneer de voorschotten of schadevergoedingen werden betaald.
Bovendien voorzag zij ook in de controle op de onroerende wederbelegging. Deze moest immers
geschieden in dezelfde gemeente en in goederen met eenzelfde of gelijksoortige bestemming. De
rechtbank ging meestal voort op de adviezen van de staatscommissaris. Ze had de mogelijkheid
om de voordelen verbonden aan de wederbelegging te ontzeggen, de gehele of gedeeltelijke
wederbelegging als voorwaarde te stellen voor de toekenning van de vergoeding en de
maatregelen omtrent de controle vast te leggen.203
201
Men kent als herbelegpremies de volgende bedragen toe: herstel van de machines: 998.094,00 Belgische
frank, heropbouw van de fabriek: 507.075 Belgische frank, bureaubenodigdheden: 10.000 Belgische frank en
voor het hernieuwen van de stock grondstoffen 43.128 Belgische frank.
202
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 47.
203
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 48.
49
Voor de monumenten en kerken werden er in de wet van 19 mei 1919 twee belangrijke
clausules opgenomen.204 De schadevergoeding die men voor deze gebouwen kon verkrijgen
bestond uit de som die nodig was om een gebouw van gelijkaardige aard op te richten, van een
gelijk belang en met eenzelfde bestemming. De Koninklijke Commissie voor Monumenten gaf
hieromtrent een advies waarna de rechtbank van oorlogsschade zich uitsprak.205 Het Ministerie
van Wetenschappen en Kunst kon wanneer de gebouwen een nationaal historisch of artistiek
belang hadden, de heropbouw in de vroegere staat of het behouden en verstevigen van de
overgebleven delen voorschrijven. Ze kon dit enkel na eensluidend advies van de vermelde
Commissie. Indien er bijkomende kosten opdoken, werden deze door de staat bekostigd.
d) Hoofstuk 4: alternatieve wijzen van herstel
Hoofdstuk vier beschrijft de alternatieve wijze van herstel. Zo kon de staat het herstel in natura
aanbieden of de plaats van de geteisterde innemen. De staat nam hierbij de verplichting op zich
om het onroerend goed zelf herop te bouwen en de schadelijder uiteindelijk een gelijkaardig,
hersteld goed te verschaffen.206 De schadelijder moest hierbij wel afstand doen van zijn recht op
herstel.
e) Hoofdstuk 5: de mede-eigenaars en derden
Ook de mede-eigenaars en derden hadden rechten. Hun rechten worden in hoofdstuk vijf
beschreven. We beperken ons er toe te vermelden dat gemeenten en elke persoon die aan
geteisterden voorschotten hadden toegekend voor de wederopbouw, het recht hadden om hun
recht op herstel te doen gelden. Zo kon, in het geval er geen wederbelegging werd gedaan, de
hypothecaire schuldeiser de vergoeding opstrijken.
f) Hoofdstuk 6: de procedure voor de rechtbank
Door middel van de besluitwet van 23 oktober 1918 hadden de hoven en rechtbanken de
bevoegdheid de hoogte van de schadevergoeding te bepalen. De basisvergoeding, de
aanvullende vergoeding, eventueel het voorschot en de voorwaarden voor wederbelegging
werden afzonderlijk door deze rechtbanken en hoven bepaald.207 De griffie bracht het Ministerie
van Binnenlandse Zaken op de hoogte vanaf het moment dat het vonnis in kracht van gewijsde
ging.
204
Deze clausules vindt men terug in artikel 23 en 24 van voormelde wet.
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 48.
206
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 48.
207
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 48.
205
50
g) Hoofdstuk 7: de voorlopige toelagen
Hoofdstuk zeven bepaalt hoe de voorlopige toelagen volgens de besluitwet van 12 november
1918 verstrekt werden. De hoven en rechtbanken hadden de bevoegdheid om, na het horen van
de staatscommissaris, eventueel voorlopige toelagen te verstrekken. Deze toelagen werden in
mindering gebracht op de definitieve schadevergoeding die de schadelijder zou ontvangen.208
h) Hoofdstuk 8: clausules
De betalingsclausules vinden we terug in hoofdstuk acht. Het Ministerie van Financiën leverde
een titel op naam of een “oorlogsschadetitel” af binnen een maand na de eindbeslissing van de
rechtbank. Op de titel werd het bedrag van de toegekende vergoeding vermeld evenals de
voorwaarden die door de rechtbank en de wet aan de toekenning werden gesteld. Een interest
van 5% werd voorzien, te rekenen vanaf 1 januari 1920.209
i) Hoofdstuk 9: afstand en inpandgeving
Hoofdstuk negen bepaalde de regels inzake afstand en inpandgeving. Deze werden minder
streng gemaakt. Zo werd de verplichting om de fondsen te gebruiken nog enkel opgelegd indien
de wederbelegging was voorzien. In het geval het bedrag werd toegekend onder de voorwaarde
van een wederbelegging, moest de prijs van de afstand of de geleende som verplicht worden
aangewend voor het herstel of de wederopbouw.210
j) Hoofstuk 10: de Hoge Raad voor Oorlogsschade
De Hoge Raad voor Oorlogsschade werd in de wet van 10 mei 1919 in hoofdstuk 10 opgericht.
Ze werd voorgezeten door de minister van Binnenlandse Zaken. Zij had een tweeledige taak,
namelijk:
-
Het gebruik van de vergoedingen door de schadelijders controleren en
-
de maatregelen voorstellen om de gelijke en volledige toepassing van de wet te regelen.
k) Hoofdstuk 11: Praktische organisatie
Het slothoofdstuk behandelt allerlei regelen van praktische aard. Zo deed de schadelijder met
het indienen van de schadeaanvraag automatisch afstand van elke vordering waarover hij
beschikte ten opzichte van de staat. De staat nam wel de kosten voor de ontruiming, de
grensbepaling, de rooiing en de effening der openbare wegen op zich. Normaal gezien diende de
aanvraag tot schadevergoeding binnen de zes maanden te gebeuren. Deze termijn werd echter
208
Een versoepeling van de besluitwet werd voorzien zodat er ook voor roerende en onroerende goederen
waarvoor geen wederbelegging gold toch voorschotten konden worden toegekend.
209
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 50.
210
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 50.
51
verlengd naarmate men merkte dat veel schadelijders hun aanvraag nog niet hadden kunnen
indienen.211
De wetgeving omtrent het herstel en de wederopbouw werd hiermee vastgelegd. Zoals reeds
werd aangehaald getuigde de wetgeving van bijzonder veel optimisme. Men ging er van uit dat
Duitsland alle schade zou vergoeden. Dit optimisme werd echter al snel getemperd212. Naarmate
het herstel en de wederopbouw vorderde, stapelden zich ook bepaalde moeilijkheden op. Zoals
bij de organisatie en de uitvoering, maar vooral bij de financiering van de heropbouw.213
3.2.3.4 De wet van 10 juni 1919 houdende het herstel van lichamelijke schade
De wet van 10 mei 1919 betrof enkel de schade aan (on)roerende goederen. Ze moest in zekere
zin worden aangevuld door een wet die de vergoeding met betrekking tot de lichamelijke schade
regelde. Deze wet kwam er op 10 juni 1919.214,215 De wet is vrij beknopt (slechts 17 artikelen).
Per artikel wordt er aangehaald op welke maximumbedragen het slachtoffer recht heeft in het
geval van lichamelijke schade. De werking komt in grote mate overeen met de voorgaande wet.
In hoofdstuk 6 wordt via concrete voorbeelden ingegaan op de werking van de wet.
Bij wijze van illustratie worden hieronder enkele voorbeelden aangehaald.
Joseph Racke 216, schoenmaker van beroep, raakte op 25 november 1914 te Ieper gekwetst aan
het rechterbeen en – voet door de ontploffing van een obus. Dokter Verbeke stelde de
arbeidsongeschiktheidsgraad vast op 50%. De rechtbank volgt het gunstig advies van
staatscommissaris Louis Verbeke en kent een jaarlijkse vergoeding van 1.200 Belgische frank
toe.
Julien Michiel217, stoker van beroep, raakte gekwetst in Ieper. Op 20 april 1915 werd hij door een
obus geraakt. De verwondingen waren dermate ernstig dat zijn linkerbeen voor de helft
geamputeerd moest worden. Door deze ingreep was hij vier maanden volledig werkonbekwaam.
Bovendien werd er een werkonbekwaamheidspercentage van 75% vastgesteld door dokter
Devloo. Op het moment van het schadefeit hadden zijn twee kinderen (Julien en Madeleine) de
leeftijd van zestien nog niet bereikt.
211
De schadelijders waren vaak nog niet teruggekeerd naar België of bevonden zich in andere delen van het
land waardoor ze de schade nog niet konden opmeten.
212
De tempering van het optimisme blijkt ook uit het feit dat er via ministeriële richtlijnen allerlei bijkomende
regels werden opgelegd die op een terugkrabbelen duiden.
213
J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 34.
214
Wet van 10 juni 1919 houdende het herstel van de burgerlijke slachtoffers van de oorlog, BS 22 juni 1919.
215
J. VAN STEENBERGE, Schade aan de mens. Deel I Evaluatie van de arbeidsongeschiktheid in het Recht,
Antwerpen, Kluwer, 1997, 187-201.
216
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 587, 13 februari 1920, pagina 43.
217
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 1203, 16 april 1920, pagina 113.
52
De rechtbank kent op advies van staatscommissaris André Vander Meersch volgende vergoeding
toe:
-
Julien
ontvangt
een
vergoeding
van
800
Belgische
frank
wegens
de
totale
werkonbekwaamheid gedurende 4 maanden,
-
bovendien krijgt elk kind een vergoeding van 100 Belgische frank voor de totale
werkonbekwaamheid van hun vader gedurende vier maanden,
-
Julien heeft recht op een jaarlijkse vergoeding van 800 Belgische frank wegens de
voortdurende werkonbekwaamheid van 75% en
-
ieder kind ontvangt een jaarlijkse hulp van 225 Belgische frank omwille van de
voortdurende werkonbekwaamheid van 75% van hun vader (deze vergoeding vervalt
wanneer ze de leeftijd van zestien jaar bereiken).
53
54
4. DE SAMENSTELLING VAN DE RECHTBANK VAN OORLOGSSCHADE
Na vier jaar van vechten en ellende kon op het einde van de Eerste Wereldoorlog de schade
worden opgemeten. Om schadevergoedingen toe te kennen aan de geteisterden werden er per
gerechtelijk arrondissement speciale rechtscolleges in het leven geroepen, namelijk de
rechtbanken en hoven van oorlogsschade.
4.1 DE RECHTBANKEN VAN OORLOGSSCHADE IN BELGIË
4.1.1 De oprichting en organisatie
De rechtbanken van oorlogsschade werden opgericht door de besluitwet van 23 oktober
1918.218 In deze kaderwet wordt het herstel van oorlogsschade als een recht219 aan de burger
toegekend. Daarnaast regelt deze besluitwet ook de oprichting en de organisatie van de
rechtbanken en hoven van oorlogsschade.220
Artikel 3 van deze besluitwet stelt dat er per gerechtelijk arrondissement een tijdelijke
rechtbank van oorlogsschade wordt opgericht. De rechtscolleges zullen opgeheven worden
wanneer hun gerechtelijke functie volbracht is. In Ieper bleef deze rechtbank zetelen tot 1935.
De rechtbanken van oorlogsschade in andere arrondissementen werden vroeger opgeheven.221
Het personeel werd per rechtbank door de koning benoemd en dit volgens de noden van de
dienst. Elke rechtbank kon zetelen in om het even welke gemeente binnen zijn ressort.222 Gezien
de toenmalige mobiliteit en de erbarmelijke omstandigheden in de frontstreek was dit niet
vanzelfsprekend. Toch bracht dit de rechtbanken in de nabijheid van de burger. Het aantal
kamers per rechtbank van oorlogsschade was afhankelijk volgens de noden van de rechtbank.223
218
Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat,
BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
219
Artt. 1 en 2, Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
220
Art. 3 e.v., Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
221
Zo bestond de rechtbank van oorlogsschade in Antwerpen van 27 maart 1919 tot 07 december 1926, de
rechtbank van oorlogsschade in Gent bestond van 27 maart 1919 tot 13 augustus 1935 en de rechtbank van
oorlogsschade in Brugge bestond van 25 augustus 1919 tot 05 december 1927. Soms werden de bevoegdheden
wel overgeheveld naar andere rechtbanken van oorlogsschade, zo kwamen de zaken uit Antwerpen nog voor
de rechtbank van oorlogsschade in Brussel.
222
Art. 4 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van door de Belgische staat, BS 24,
25 en 26 oktober 1918.
223
Art. 6 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische
staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
55
Deze nieuwe rechtscolleges vielen onder de bevoegdheid van de ministers van Justitie,
Binnenlandse Zaken en Economie.
4.1.2 Samenstelling van de rechtbank van oorlogsschade
De samenstelling van de rechtbank werd geregeld in de besluitwet van 28 oktober1918224. Per
kamer werd er één voorzitter benoemd, die werd bijgestaan door minstens twee bijzitters en
twee toegevoegde bijzitters. De voorzitter van de rechtbank van oorlogsschade bepaalde de
organisatie en de functies van de kamervoorzitters. Indien hij verhinderd was, kon de
vicevoorzitter deze taak op zich nemen.
De voorzitter en ondervoorzitter van de rechtbank van oorlogsschade werden door de Koning
voor een termijn van drie jaar benoemd. Niet iedereen kwam voor deze functie in aanmerking.
Enkel magistraten (waaronder ook de toegevoegde of eremagistraten), advocaten en advocaatpleitbezorgers die minstens tien jaar op het tableau waren ingeschreven of personen die
minstens tien jaar aan de universiteit gedoceerd hadden, konden tot voorzitter of
ondervoorzitter
worden
benoemd.
Academische
kwalificaties
waren
dus
een
benoemingsvoorwaarde.
Bij de (toegevoegde) bijzitters was men minder selectief. De bijzitters werden benoemd voor
een termijn van drie jaar. De eerste voorzitter van het hof van oorlogsschade van het betrokken
rechtsgebied kon de bijzitters benoemen. Deed hij dit niet, dan kon de minister van Justitie de
gekwalificeerde personen aanduiden.
De rechtbanken dienden met minstens drie leden te zetelen waaronder de voorzitter van de
betrokken kamer. Bij afwezigheid van de voorzitter diende deze door de oudste ondervoorzitter
te worden vervangen. Indien ook deze belet was kon een andere ondervoorzitter zijn plaats
innemen of kon hij door een magistraat, toegevoegde magistraat, advocaat, advocaatpleitbezorger of een professor aan de universiteit worden vervangen. Deze moesten wel aan de
benoemingsvoorwaarden voldoen.
Op iedere zitting was de aanwezigheid van een griffier vereist.225 De griffier moest minstens 25
jaar oud zijn om door de Koning benoemd te kunnen worden. Zijn benoeming kon worden
ingetrokken. De taken van de griffier vindt men in de wet van 1869.226 De griffier werd
bijgestaan door substituut-griffiers. Deze substituut-griffiers moesten de volle leeftijd van 21
hebben bereikt. Hun aantal werd volgens de noden van de rechtbank bepaald. Ze werden door
224
Artt. 7, 8 en 9, Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
225
Art. 11 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
226
Artt. 158, 159, 160, 162, 169 en 170 Wet van 18 juni 1869 betreffende de rechterlijke organisatie.
56
de Koning benoemd. De termijn van hun benoeming bedroeg drie jaar. De Koning kon deze
benoemingen ook intrekken.
Naast de voorzitter, bijzitters en griffier zetelde er één staatscommissaris per zitting.227 Elke
kamer kreeg één of meer staatscommissarissen toegewezen. Zij vertegenwoordigden tijdens de
procedure de Belgische staat.228 Het ging om een tijdelijke functie. Advocaten, ingenieurs en
architecten konden als staatscommissaris aangesteld worden en bepaalde taken op zich nemen.
De opdracht van deze staatscommissarissen bestond er in de schadeaanvragen te beoordelen en
eventueel tot een minnelijke schikking te komen. Kwam de aanvraag toch voor de rechtbank,
dan konden ze aan de zittende magistraat een advies verlenen.
De leden van de rechtbanken van oorlogsschade konden om verschillende redenen geldig van
hun taak onttrokken worden. Wanneer ze een persoonlijk belang hadden in de zaak; wanneer ze
een te nauwe familiale band hadden met de persoon die voorkwam (een ouder of verwant tot in
de graad van neef); wanneer er zich het jaar voordien een strafrechtelijk proces had voorgedaan
tussen de betrokken magistraat en de vragende partij of zijn verwanten; wanneer er nog een
burgerlijk proces lopende was tussen de magistraat en de vragende partij of zijn verwanten;
wanneer men een schriftelijk advies verleende in de voorliggende zaak.229
Indien een lid van de rechtbank op de hoogte was van een wrakingsgrond, diende hij dit aan de
betrokken rechtbank te melden. De rechter besloot hierop of hij zich al dan niet aan de zaak
moest onttrekken.230 Het was als eiser eveneens mogelijk om één of meerdere leden van de
rechtbank te wraken.231 Deze wraking moest worden gemotiveerd en bij deurwaardersexploot
aan de griffie van de betrokken rechtbank worden betekend. Het betrokken lid had dan de
mogelijkheid om binnen de twee dagen op basis van de motivatie van de eiser een eigen
gemotiveerde verklaring te geven of hij al dan niet in de wraking berustte. Indien het lid zich niet
terugtrok, werden de wrakingakte van de eisende partij en de gemotiveerde verklaring van het
betrokken lid via de griffie overgemaakt aan de procureur des Konings van de rechtbank van
Eerste Aanleg binnen het rechtsgebied. De procureur besliste dan binnen de week om het lid al
dan niet te wraken en te onttrekken aan de procedure.
227
Art. 13 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
228
S. DE CAIGNY, A. ANSEEUW, A. NEVEJAN, E. VAN IMPE, Het Gekwetste Gewest. Archievengids van de
wederopbouwarchitectuur in de Westhoek, Antwerpen, VAi, 2009.
229
Art. 14 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
230
Art. 17 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
231
Art. 15 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
57
Voor de Vlaamse regio’s was er in de wet een belangrijke opmerking toegevoegd. De betrokken
magistraten en staatscommissarissen dienden in deze gebieden de Nederlandse taal machtig te
zijn. Bovendien gold voor gans België dat indien de geteisterde de taal niet machtig was, men
een tolk diende te voorzien of de vertaling van de stukken moest voorzien. De verplichting over
het Nederlandse taalgebruik gold niet wanneer de geteisterde uitdrukkelijk voor de Franstalige
procedure koos. Dit diende op het zittingsblad te worden geakteerd.232
4.2 HET HOF VAN OORLOGSSCHADE233
Tegen de vonnissen gewezen door de rechtbanken van oorlogsschade was er hoger beroep
mogelijk. Dit hoger beroep kwam terecht bij de hoven voor oorlogsschade. Voor de rechtbank
van oorlogsschade te Ieper betekende dit dat hoger beroep kon worden aangetekend tegen het
vonnis bij het hof van oorlogsschade in Gent.
Net zoals de rechtbanken werd de organisatie en samenstelling van hof van oorlogsschade
geregeld in de wet van 23 oktober 1918.
4.2.1 Oprichting en organisatie
Bij elk hof van beroep werd er tijdelijk een hof van oorlogsschade opgericht dat binnen het
rechtsgebied zijn taken uitvoerde. Het personeel binnen dit hof werd benoemd door de
Koning.234 Het hof bestond uit minimum één kamer per provincie, al kon het aantal kamers
variëren naargelang de noden van de dienst.
4.2.2 De samenstelling
Per hof werd er een voorzitter benoemd die de verschillende zaken over de bestaande kamers
verdeelde. Per kamer werden er een voorzitter, minstens twee bijzitters en twee toegevoegde
bijzitters aangeduid. Zowel de voorzitter van het hof als de voorzitters van de afzonderlijke
kamers werden door de Koning benoemd. De termijn van de benoeming bedroeg drie jaar. Niet
zomaar iedereen kwam in aanmerking voor de functie van voorzitter. Enkel magistraten (ook de
toegevoegde en eremagistraten), advocaten en advocaat-pleitbezorgers die minstens tien jaar
232
Art. 18 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
233
Art. 19 e.v. Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
234
Art. 19 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
58
waren ingeschreven op het tableau en docenten aan de universiteit met tien jaar ervaring
konden als voorzitter worden benoemd.235
De bijzitters werden eveneens benoemd voor een termijn van drie jaar. De voorzitter van het
hof of de minister van Justitie konden hen benoemen.
Ingeval van afwezigheid van de voorzitter van hof, kon deze vervangen worden door de oudste
kamervoorzitter. Indien deze kamervoorzitter verhinderd was, werd hij vervangen door een
andere kamervoorzitter die hiervoor werd aangeduid door de voorzitter van het hof of door een
andere magistraat, advocaat of advocaat-pleitbezorger of docent aan de universiteit.
Ook in het hof werden griffiers aangesteld. De vereiste leeftijd was hier minimum 30 jaar. De
taken van de griffier waren opgesomd in de wet van 18 juni 1869 betreffende de gerechtelijke
organisatie.236 De benoeming gebeurde door de Koning. De benoeming kon eveneens worden
ingetrokken.
De griffier werd bijgestaan door verschillende substituut-griffiers.237 Deze substituten moesten
de leeftijd van 25 jaar bereikt hebben. Hun aantal werd door de Koning bepaald volgens de
noden van de dienst.
4.3 DE RECHTBANK VAN OORLOGSSCHADE IN IEPER
4.3.1 Overzicht
Deze Ieperse rechtbank van oorlogsschade bestond uit verschillende238 kamers. Op 15 april
1919 startte de rechtbank met vijf kamers. Op 24 juli 1923 waren het er al acht. Er zouden
daarna nog twee kamers bijkomen om op 1 oktober 1923 een maximale samenstelling met tien
kamers te bereiken. Hierna nam het aantal kamers gestaag af (één kamer in 1926). Uiteindelijk
werden op 13 augustus 1935 de bevoegdheden van de oorlogsrechtbank overgeheveld naar de
rechtbank van eerste aanleg en de B.I.C. Ieper-Veurne239.
Per kamer werden er verschillende voorzitters, bijzitters, griffiers en staatscommissarissen
benoemd. In deze masterproef wordt de eerste kamer, in de beginjaren zetelend in Poperinge,
bekeken. De leden van de rechtbank die aan bod komen hebben dus (voornamelijk) in de eerste
235
Art. 23 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
236
Artt. 158, 159, 160, 162, 169 en 170, Wet van 18 juni 1869 betreffende de rechterlijke organisatie.
237
Art. 26 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de
Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.
238
K. VELLE, J. DHONDT, Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade in
Vlaanderen (en rechtsopvolgers). 1919-1935, Algemeen Rijsarchief, Brussel, 2001, 18.
239
B.I.C als afkorting voor de Burgerlijke Invaliditeitscommissie van Ieper-Veurne.
59
kamer gezeteld. Hieronder volgt een korte biografie van de spilfiguren uit de eerste kamer van
de rechtbank van oorlogsschade in Ieper, zetelend in Poperinge.
4.3.2 De actoren
4.3.1.1 Voorzitters
 Hector Veys (1874-1947)240
Hector Veys behaalde op 3 oktober 1896 zijn diploma van doctor in de rechten in Leuven. Hij
werkte eerst als advocaat. In 1903 werd hij rechter in de rechtbank van Eerste Aanleg te Ieper
waar hij magistraat Lagae verving. Van 1 oktober 1912 tot 21 oktober 1926 was hij eveneens
jeugdrechter bij dezelfde rechtbank. Van 1919 tot 1925 was hij voorzitter van de rechtbank van
oorlogsschade te Ieper. Hij zetelde als rechter in de eerste kamer van deze rechtbank die zitting
had te Poperinge.
 Joseph Petit (1877-1962)241
Joseph Petit werd geboren op 29 november 1877 te Ieper en overleed aldaar op 14 november
1962. Hij was getrouwd met Maria Flahaut. Tijdens zijn carrière was hij vrederechter van het
eerste kanton in Ieper en werd hij benoemd tot voorzitter van de rechtbanken voor
oorlogsschade in de arrondissementen Veurne en Ieper.
 Henri Sobry (1861-1937)242
Henri Sobry werd als zoon van Guillielmus Sobry en Marie Thérèse Delaeter op 3 maart 1861 te
Veurne geboren. Na zijn studies rechten aan de Universiteit van Leuven werd hij advocaat te
Ieper.
Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 18 oktober 1903 kwam hij op voor de katholieke
partij en werd daarop verkozen als gemeenteraadslid.
Kort na het einde van de Eerste
Wereldoorlog werd hij te Paris-Plage (departement Pas-de-Calais), waarheen het
Ieperse
stadsbestuur was gevlucht, tijdens een buitengewone gemeenteraadsvergadering aangesteld als
schepen.243 In deze hoedanigheid was hij verantwoordelijk voor de stadsfinanciën.
Op 23 september 1927 overleed burgemeester René Colpaert. Henri Sobry nam zijn plaats in en
werd bij Koninklijk Besluit van 27 december 1927 tot burgemeester van Ieper benoemd. Sobry
viel op door zijn christelijke overtuiging en zijn vlaamsgezindheid. Hij richtte onder meer samen
met Hugo Verriest (enige tijd principaal van het Sint-Vincentiuscollege in Ieper) een plaatselijke
240
www.just-his.be, raadpleging op 5 april 2015.
Overlijdensbericht Joseph Petit, stadsarchief Ieper.
242
S. VERHEYE, Van aan de Adriaansensweg tot in de Jan Ypermanstraat: persoonsgebonden straatnamen in
Ieper, Iepers Kwartier en de stad Ieper, 1997.
243
Henri Sobry was schepen in 1919, 1920 en 1921.
241
60
afdeling van het Davidsfonds op. Gedurende vijfenveertig jaar zou hij secretaris van deze
afdeling blijven.
In de nasleep van de Eerste Wereldoorlog werd hij benoemd tot voorzitter van de tweede kamer
van de rechtbank van oorlogsschade. Opmerkelijk genoeg blijft hij terzelfdertijd ook schepen.
Sobry droeg de wederopbouw van zijn geliefde stad Ieper hoog in het vaandel. De inwoners van
Ieper apprecieerden hem als een sober en onbaatzuchtig man. Na dertig jaar plaatselijke politiek
kwam er in 1932 een einde aan zijn politieke carrière. Jan Vanderghote volgde hem op als
burgemeester.
Weduwnaar Henri Sobry zou op 76-jarige leeftijd thuis in Ieper overlijden op woensdag 17
maart 1937.
 Arthur Butaye (1860-1950)244
Arthur Butaye werd geboren te Waasten op 2 juli 1860 en overleed te Ieper op 28 april 1950. Hij
was gehuwd met Céline Soenen. Butaye oefende het beroep van advocaat-pleitbezorger uit. Hij
was tevens voorzitter van de tuchtkamer voor pleitbezorgers en ere-raadsheer-plaatsvervanger
bij de rechtbank van Eerste Aanleg te Ieper. In 1918 schreef hij samen met Georges Begerem een
werk aangaande de wet tegen zij die zich gedurende de oorlog met de Duisters hadden ingelaten.
4.3.1.2 Bijzitters
 Jules Coomans (1871-1937)245
Jules Coomans werd als zoon van Aloys en Anne Colson te
Scheldewindeke geboren op 17 mei 1871 en overleed in Ieper
op 31 juli 1937. Hij huwde op 3 oktober 1893 te Leuven met
Anne Marie Plaquée.
Jules Coomans studeerde aan de Katholieke Universiteit van
Leuven en aan het Sint-Lukasinstituut in Gent. Zijn diploma van
ingenieur-architect246 behaalde hij reeds op twintigjarige
leeftijd. In 1895 werd Coomans aangesteld als stadsarchitect
van
Ieper.
Voor de Eerste Wereldoorlog zou hij onder andere de linkervleugel van het provinciaal hof te
Brugge, het stadhuis te Poperinge, de postgebouwen te Roeselare en te Poperinge, het gesticht
voor geesteszieke vrouwen te Sint-Michiels en talrijke kerken ontwerpen. In Ieper zelf was hij
vooral betrokken bij de restauratie van het Belfort en de Lakenhallen.
244
Overlijdensbericht Arthur Butaye, Stadsarchief Ieper
L. DEVLIEGHER,”Coomans Jules” in Koninklijke Vlaamse Academiën van België: nationaal biografisch
woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, deel 3, 1968, kol. 210-212.
246
O. MUS, Tweehonderd jaar kunst-en nijverheidsonderwijs te Ieper 1778-1978, Ieper, 1978.
245
61
Na de oorlog was Jules Coomans samen met de toenmalige burgemeester René Colpaert een
voorstander van een snelle wederopbouw van de stad. Coomans wilde de monumenten graag
“archeologisch” heropbouwen. Hij zette zich af tegen architecten met een modernere visie of
tegen mensen die Ieper als een openluchtmuseum wilden behouden om de herinnering aan de
oorlogsgruwel levende te houden. De heropbouw van Ieper werd uiteindelijk grotendeels
volgens de plannen en visies van Coomans gerealiseerd.
 Victor Pieters (1873-1955) 247
Victor Pieters werd geboren op 26 augustus 1973 te Reninge. Hij was gehuwd met Maria Toye.
Zijn vader was gemeentesecretaris. Pieters studeerde rechten en notariaat aan de Universiteit
van Leuven.248 Op 3 januari 1907 werd hij als notaris benoemd.249
In het lustrumjaar 1950-1951 werd hij erevoorzitter van ’t Westland, zijn voormalige
studentenclub.
Victor Pieters werd na het overlijden van burgemeester Amandus Sticker aangesteld als
burgemeester van Reninge. Hij oefende op dat moment het beroep van notaris uit.250 Victor
Pieters overleed op 23 januari 1955.
 Georges Lernould251
Georges Lernould werd geboren op 28 januari 1867 te Ieper. Hij was directeur van de
Nijverheidsschool te Ieper en tevens architect. Samen met Jules Coomans gaf hij les aan jonge
arbeiders. Op deze manier konden de leerlingen de praktijkervaring die ze overdag opdeden
onderbouwen met de theorie die ze tijdens deze lessen meekregen. Daarnaast was hij
bouwmeester van het COO252 (voorloper van het OCMW).
247
Het Wekelijks Nieuws, 29 januari 1955.
S. DEBAEKE, Van schachtendoop tot zwanezang. 100 jaar Vlaams studentenleven te Leuven, Alveringem,
1991.
249
J. DE COCK, ’s Levens zoet en zuur. Terugblikken op het Iepers notariaat, Ieper, 1991, 62.
250
www.ieperverbeeldt.eu, raadpleging 5 april 2015.
251
O. MUS, Tweehonderd jaar kunst- en nijverheidsonderwijs te Ieper 1778-1978, Ieper, Stadsbestuur Ieper,
1978.
252
COO staat voor Commissie voor Openbare Onderstand. De burgerlijke godshuizen waren hier één van de
voorlopers van.
248
62
 Oscar Fiers (1869-1950)
Oscar Fiers werd geboren in Poperinge op 9 november 1869. Hij werkte
vanaf zijn jeugd in het stadsarchief en werd in 1928 als archivaris van
de stad Poperinge aangesteld. Hij was tevens staatscommissaris bij de
Dienst voor Oorlogsschade. Jarenlang was hij medewerker van het
historisch tijdschrift “De Biekorf” en andere historische bladen. Oscar
Fiers overleed op 14 juni 1950 te Poperinge op 81-jarige leeftijd.253
 Arthur Nevejan (1884-1941)
Arthur Nevejan werd geboren te Langemark op 27 januari 1884.
Nevejan was brouwer van beroep en lid van de Katholieke Partij254. In
1922 bij de oprichting van de Volkstuin van Poelkapelle werd hij eerste
voorzitter. Aangezien zaden zeer schaars waren de eerste jaren na de
oorlog, kon men via de Volkstuin grote hoeveelheden aankopen. De
Volkstuin zorgde voor de verdeling van de zaden. Hij was ook
burgemeester van Poelkapelle van 1911-1927. Hij maakte de totale
vernietiging maar ook de heropbouw van zijn gemeente mee.255 Arthur
Nevejan overleed op 27 maart 1941.
 Louis Bataille (1847-1922)
Louis Bataille werd geboren in 1847 in Poperinge.256 Hij was
aannemer van beroep. Zo was hij de bouwer van de “Brug op den
Yzer”257 in 1882.258 Hij was als aannemer lid van het Willemsfonds
in Poperinge in 1882 en 1885. Louis Bataille overleed op 75 jarige
leeftijd op 17 april 1922.
253
Het Wekelijks Nieuws, 17 juni 1950.
De Poperinghenaar, 25 oktober 1925; Gazet van Poperinghe, 1 november 1925.
255
www.westhoekverbeeldt.be, raadpleging 5 april 2015.
256
Gazet van Poperinghe, 29 april 1923.
257
Het gaat om de brug over de Ijzer in Roesbrugge.
258
De Ijzerbode, deel 44, 2014, nr 2, p. 418.
254
63
4.3.1.3 Staatscommissarissen
 Julien Antony (1973)259
Julien Antony werd geboren in Ieper op 23 juli 1873. Hij was de zoon van Jules François, een
handelaar, en Helena Breton. Hij was 33 jaar lang actief als bibliothecaris en bekleedt hiermee de
tweede plaats. Antony was zeer geliefd bij het Ieperse publiek, dit kunnen we onder andere
afleiden uit de tekst die op zijn doodsprentje vermeld werd “’Als stadsbibliothecaris vervulde hij
jarenlang trouw en nauwgezet zijn ambtelijke plichten en allen die met hem in aanraking kwamen
hetzij eenvoudige arbeiders of vooral nog de jeugd waren getroffen door zijn innemende en
voorname beleefdheid en zijn gewetensvolle dienstvaardigheid.”.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij actief betrokken bij de evacuatie van de boeken uit de
bibliotheek. Hij begeleidde de boeken van toevluchtsoord naar toevluchtsoord, tot de drie villa’s
in Paris-Plage waar ze uiteindelijk de hele oorlog bewaard werden. Antony was ook één van de
eerste om terug te keren. In het eerste jaar na de oorlog woonde hij zoals zovelen in een barak.
Deze noodwoning was gevestigd op het Minneplein. Gezien zijn vertrouwdheid met de stad
wordt hij aangesteld als Commissaris voor de Wederopbouw. Aangezien hij vertrouwd was met
archieven, is vele briefwisseling hieromtrent bewaard gebleven.
In 1939 werd er door Julien Antony een viering gehouden voor het honderdjarige bestaan van
de bibliotheek. Omwille van de oorlogsdreiging werden de feestelijkheden uitgesteld. Hij schrijft
dan ook in zijn verslag aan de gemeenteraad: “Op zondag 15 oktober aanstaande zou de plechtige
viering van het eeuwfeest der stadsbibliotheek geschieden. Noodzakelijkerwijs wordt dit jubelfeest
tot
gunstiger
tijden verschoven.
Indien op de huidige angstwekkende dagen het economisch leven moet voortgaan, ook moet het
geestelijk en intellectueele leven voort bestaan, en zooveel mogelijk in onze boekeninstelling
worden doorgevoerd.
In ons modern opgejaagd leven met al het uiterlijk vertoon van ontzenuwd vermaak,
bioscoopbezoek, vergaderingen en oragnisaties zonder einde, waar de radio en het dagblad zorgt
voor de allerlaatste ongerustmakende sensaties, krijgen wij soms heimwee naar stilte en
eenzaamheid “in een hoeksken met een boeksken”.
Voor den boekenvriend zoekend naar rustigen omgang, is onze Stadsbibliotheek een uitgebreid
veld
waar
hij
jagen
kan
om
verstrooiing
te
zoeken
of
studie.
Laten wij, nu meer dan ooit, bij onze bevolking de drang naar goede en gezonde lectuur
259
R. OPSOMMER, The town archives of Ieper, past and present, -Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in
elektronskega arhiviranja, Radenci 2012, 55-72.
64
aanmoedigen en haar steeds meer vertrouwd maken met onzen Yperschen boekenschat die als een
huiselijke vriend veel leed kan lenigen en veel opbeurend genot bestendigen.”
De bibliotheek doorstaat de meidagen van 1940 zonder al te veel kleerscheuren. Tot 24 mei, 13u
was ze toegankelijk voor het publiek. Een uur later zou ze door een luchtbombardement
beschadigd geraken. Na opruiming van het puin gaat ze opnieuw open op 31 mei. Eind augustus
laat de Duitse bezetter 46 Vlaamse en 45 Franse werken uit de collectie halen en brengt ze over
naar de Ortskommandatur. Deze collectiestukken zouden nooit terugkeren.
Gedurende de oorlog breidt de belangstelling voor de bibliotheek alsmaar uit. Julien Antony
beklaagt zich er zelfs over dat het bibliotheekwerk hem teveel wordt. Vooral de Volksboekerij
vroeg veel van zijn tijd. Hierdoor kon hij niet continu aanwezig zijn in de leeszaal. Zo blijft er ook
geen tijd over om de boeken uit de collectie te catalogiseren. Op het einde van de oorlog zegt
Antony de bibliotheek vaarwel. Hij zal uiteindelijk overlijden op 72-jarige leeftijd.
 Arthur De Tavernier (1867 – 1944)
Arthur De Tavernier werd geboren op 18 januari 1867. Op 17 maart 1892 werd hij benoemd als
notaris te Poelkapelle, later zou hij ook een kantoor hebben in Langemark.260
 André Vander Meersch Sr. (1889 – 1953)
André Vander Meersch werd geboren op 23 mei 1889 te Ieper. Hij was getrouwd met Agnès
Vandamme en had één dochter Françoise en één zoon André Jr. die
later in zijn voetsporen zou treden.
Hij werd benoemd als notaris op 27 mei 1922.261 Vander Meersch
had het geluk het notariaat in Ieper van zijn oom Eugène over te
nemen in 1922. Het notariaat Vander Meersch was het oudste van de
stad Ieper. Het startte met Gerard-Nicolas Vander Meersch (17311786), de betovergrootvader van André Sr.262
Vander Meersch streed vanaf 19 april 1915 tot augustus 1919 als
oorlogsvrijwilliger mee in het Belgisch leger aan het Ijzerfront als gewone infanterist. Hij achtte
zich niet geschikt om enige leiding op zich te nemen en aanvaardde daarom een lage graad.263
André Vander Meersch overleed op 30 juni 1953 op amper 64-jarige leeftijd.264,265
260
J. DE COCK, ’s Levens zoet en zuur. Terugblikken op het Iepers notariaat, Ieper, 1991, 62 en 72.
J. DE COCK, ’s Levens zoet en zuur. Terugblikken op het Iepers notariaat, Ieper, 1991, 62.
262
J. DE COCK, ’s Levens zoet en zuur. Terugblikken op het Iepers notariaat, Ieper, 1991, 85-86.
263
Het Ypersch Nieuws, 11 juli 1953.
264
Het Ypersch Nieuws, 4 juli 1953.
265
Hij werd nog bediend met de Heilige sacramenten.
261
65
 Joseph Seys (1882-1955)
Joseph Seys werd op 5 mei 1882 in
Ieper geboren. Hij studeerde letteren
en wijsbegeerte aan de Leuvense
universiteit. Hij vestigde zich voor de
eerste wereldoorlog als industrieel
in Ieper. Na de oorlog vestigde hij
zich definitief in Watou. Op de
afbeelding hiernaast ziet u hem
staan, aangeduid met het nummer
zes.
 Maurice Meybergh
 Alphonse Bayart266
 Louis Verbeke
 Jean Geuten267
266
267
Zie hoofdstuk 8 – Varia.
Zie hoofdstuk 8 – Varia.
66
5. HET INDIENEN VAN DE SCHADEAANVRAAG: EEN OMSLACHTIGE
PROCEDURE
Om een schadevergoeding te bekomen moest men eerst een schadeaanvraag indienen. Dit bleek
evenwel niet zo eenvoudig voor de doorsnee burger die vaak moeilijkheden ondervond bij het
lezen, schrijven en opstellen van administratieve documenten. Bovendien verbleven veel
burgers nog in Frankrijk of andere plaatsen in België. Om tegemoet te komen aan deze
problemen werden er “handleidingen”268,269 uitgegeven waarin op een eenvoudige en
begrijpelijke manier werd uitgelegd hoe men de schadeaanvraag moest indienen en hoe men de
omvang van de schade diende te begroten.
Ook de staatscommissarissen hadden een rol bij de toekenning van de schadevergoeding. Hun
functie bestond er in om reeds op voorhand het schadedossier in te kijken en te beoordelen
waarop de rechtbank enkel hoefde te bevestigen. Dit zorgde voor een snelle afhandeling voor de
rechtbank en maakte haar tussenkomst een loutere formaliteit. In het volgende hoofdstuk gaan
we nader in op de procedure voor rechtbank en staatscommissaris die gevolgd moest worden bij
de indiening van de schadeaanvraag.
5.1 DE ROL VAN DE STAATSCOMMISSARIS
In hoofdstuk 4 werd reeds melding gemaakt van de staatscommissaris. Bij elk hof of elke
rechtbank
van
oorlogsschade
werd
een
hoofdcommissaris
en
één
of
meerdere
staatscommissarissen door de Koning benoemd.270 Hun aantal was afhankelijk van de noden van
de dienst op dat moment. Er golden geen specifieke voorwaarden om tot commissaris benoemd
te worden. Enkel in Vlaanderen was de kennis van de Nederlandse taal een vereiste.
5.1.1 De organisatie van het commissariaat
Het commissariaat bestond uit een aantal staatscommissarissen bijgestaan door de secretaris en
een aantal bedienden en medewerkers. De hoofdcommissaris had de leiding over het
commissariaat. Hij zorgde voor orde en discipline en keek toe op de naleving van de wetten en
reglementen. De secretaris werd gekozen uit de actieve staatscommissarissen en had de leiding
268
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919.
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde,
Brussel, 3.
270
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 1-21.
269
67
over de bedienden en medewerkers. Hij opereerde onder het rechtstreekse gezag van de
hoofdcommissaris.
Het was zijn taak om samen met de medewerkers de verzoeken te
beoordelen, na te gaan of alle nodige elementen aanwezig waren en of de nodige documenten
waren toegevoegd. Indien niet, kon hij aan de getroffenen verdere informatie en/of documenten
vragen om het dossier te vervolledigen.
5.1.2 De functie van de staatscommissaris
De staatscommissaris speelde een cruciale rol in de procedure aangezien hij vaak als eerste het
dossier behandelde. Er werden hem dan ook enkele verplichtingen271 opgelegd. De functie van
staatscommissaris kon niet worden gecumuleerd met de functie van beheerder van
coöperatieven van oorlogsschade (administrateur de coopérative de dommages de guerre).
Daarnaast verwachtte men van de staatscommissaris een exclusief engagement. Dit betekende
dat hij zich volledig moest toeleggen op zijn functie van staatscommissaris en hierbuiten geen
andere werkzaamheden mocht uitoefenen. Er bestond evenwel geen expliciet verbod. De
minister van Economische Zaken kon de toelating geven om zijn oorspronkelijke beroep
(architect, advocaat, enz.) verder uit te oefenen. Was dit het geval, dan mocht de commissaris
zich niet bezig houden met privé-initiatieven die direct of indirect (of buiten de uren) aan de
functie van staatscommissaris konden worden gelinkt. Zo mocht de staatscommissaris-architect
die het dossier van de getroffene behandelde, later niet zorgen voor de heropbouw van de
vernielde woning. Belangenvermenging moest dus vermeden worden.
De staatscommissaris was in het bezit van alle administratieve dossiers. Hij waardeerde en
beoordeelde de verzoeken, volledig onafhankelijk van de minister van Economische Zaken, in
het algemeen belang van de staat. Dit werd benadrukt in een arrest van het Hof van Cassatie272.
Het was de taak van de staatscommissaris om bepaalde zaken als eerste te onderzoeken, zijn
advies te geven over de verzoeken en tot een compromis van maximum 10.000 Belgische frank
te komen. Konden de staatscommissaris en schadelijder niet tot een akkoord komen, dan
verdedigde de commissaris de belangen van de staat voor de rechtbank. Hij had tevens het recht
om tegen de uitspraak van de rechtbank in beroep te gaan bij het Hof van oorlogsschade.
In hun communicatie met de pers, moesten de commissarissen steeds de waardigheid van hun
ambt in ere houden.
5.1.3 De relatie met de getroffene
Volgens het reglement van interne orde verliep alle communicatie met de getroffene via de
hoofdcommissaris. Het moment waarop het dossier aan een bepaalde staatscommissaris werd
toevertrouwd, was ook het moment waarop deze de toelating kreeg om met de getroffenen te
271
272
Deze verplichtingen kan men terugvinden in het reglement van interne orde van de commissariaten.
Cass. 14 januari 1920.
68
corresponderen. In Vlaanderen bestond de verplichting om in het Nederlands te corresponderen
tenzij men uitdrukkelijk vroeg dit in het Frans te doen.
De staatscommissarissen moesten discreet zijn in hun relatie met de getroffenen. Ze moesten
zich terughoudend en voorzichtig opstellen om elke indruk van partijdigheid te voorkomen. De
minister van Economische Zaken werd op de hoogte gehouden van de beslissingen en
onderzoeken die door de staatscommissarissen werden gevoerd. De commissaris moest de
getroffene ervan weerhouden persoonlijk klacht neer te leggen bij de minister. Het was hun taak
de mensen ervan te overtuigen dat het niet aan de minister toekwam in bepaalde dossiers een
uitzondering op de wetten en besluitwetten toe te staan. Bij discussie tussen de
staatscommissaris en de getroffene, konden
de eisers zich steeds wenden tot de
hoofdcommissaris. Deze kon in bepaalde gevallen de Centrale Administratie om raad vragen.
Indien de getroffene volgens de commissaris geen enkel recht had op vergoeding, moest hij dit
zo snel mogelijk duidelijk maken. Het was verboden de getroffene valse hoop op een
schadevergoeding te geven.
5.2 DE PROCEDURE VOOR DE RECHTBANK EN STAATSCOMMISSARIS273
5.2.1 De materiële bevoegdheid van de rechtbank
Volgens artikel 2 van de wet van 10 mei 1919 geeft alle zekere, materiële schade die zich
voorgedaan heeft in België en rechtstreeks voortkomt uit een oorlogsfeit, recht op een
schadevergoeding. Een uitzondering betreft de procedure van de onteigening.
274 275
De
onteigeningszaken vallen bovendien volgens hetzelfde artikel onder de materiële bevoegdheid
van de hoven en rechtbanken.276
Het was best mogelijk dat de getroffene reeds een schadevergoeding had bekomen via een
andere instantie. Zo vergoedde het ministerie van Defensie de schade aan militaire kledij of
militaire uitrusting. Ze nam bovendien ook de vergoeding op zich voor de schade die aan
goederen werd toegebracht omwille van preventieve militaire maatregelen.277 Als voorbeeld
vermelden we hier de schadevergoeding voor officieren, militairen van lagere rang en leden van
de Rijkswacht. Zij konden van het ministerie van Defensie een vergoeding krijgen bij schade aan
de kledij of militaire uitrusting. Deze kledij en uitrusting werden opgenomen in een
273
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 23-47.
274
Men maakt een uitzondering voor de procedure van de onteigening (zie verder).
275
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 23.
276
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 23.
277
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 23.
69
representatieve lijst278. Indien één van deze objecten door oorlogsfeiten beschadigd of verloren
raakte, dan kon men een vergoeding krijgen.
Naast de schade aan de kledij of militaire uitrusting vergoedde het ministerie van Defensie ook
de schade die
ontstond omwille van preventieve, militaire maatregelen. De preventieve
maatregelen werden omschreven als de“(voorlopige) voorzorgsmaatregelen die min of meer
werden genomen in afwezigheid van de vijand, die volkomen vrij werden verwezenlijkt en die
eerder strekten tot de uitvoering van een plan279”. Deze omschrijving stond tegenover de
omschrijving van de oorlogsfeiten die werden omschreven als “eerder toevallige feiten van
overmacht, uitgezonderd de feiten begaan door de militaire autoriteit, die zonder enige
beraadslaging werden voltrokken en die werden volbracht onder de directe druk van de militaire
toestand”280. Als voorbeeld haalt men de maatregelen aan die werden genomen ter bescherming
en versterking tijdens het beleg van de forten van Luik, Antwerpen en Namen.281
De schade die rechtstreeks voortkwam uit oorlogsfeiten viel onder de exclusieve bevoegdheid
van de hoven en rechtbanken. De schade die voortkwam uit preventieve maatregelen werd
vergoed door het ministerie van Defensie. Een voorwaarde was wel dat de schade zich dicht
genoeg bij de militaire zone moesten bevinden.
In sommige gevallen was het perfect mogelijk dat men zowel recht had op een vergoeding van
de hoven en rechtbanken (de gerechtelijke procedure) als op een vergoeding van het ministerie
van Defensie (de administratieve procedure). Het was onmogelijk deze twee procedures te
cumuleren.282 Men ging hier erg ver in. Volgens artikel 69 van de wet van 2 mei 1919 deed het
instellen van een verzoek
tot schadevergoeding via de gerechtelijke procedure elke
mogelijkheid teniet een verzoek in te dienen via de administratieve procedure. Men deed als het
ware afstand van zijn recht de schadevergoeding te bekomen via een andere weg dan de
gerechtelijke procedure.283 Paragraaf twee van hetzelfde artikel geeft de betrokkene de kans om,
278
Voorbeeldlijst zie: Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du
commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 24.
279
Omschrijving in het Frans zie: Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel
du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25.
280
Omschrijving in het Frans zie: Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel
du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25.
281
Het eigenlijke beleg begon in Luik op 4 augustus, in Namen op 19 augustus en in Antwerpen op 20 augustus
1914.
282
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25.
283
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25.
70
indien men zich nog binnen de wettelijke termijn bevindt, zijn klacht in te trekken en zich te
wenden tot de hoven en rechtbanken.284
De procedure van de onteigening gold wanneer beschadigde of vernietigde goederen onteigend
werden omwille van het openbaar belang.285 Dit gold voornamelijk voor de terreinen die door de
Duitse troepen werden opgeëist om er spoorwegen aan te leggen. De Belgische overheid wou na
de oorlog deze spoorwegen behouden. In het geval van onteigening heeft men in principe recht
op een dubbele schadevergoeding, namelijk een vergoeding op basis van het toenmalige artikel
11 van de grondwet betreffende de onteigening en een vergoeding op basis van de wet van 10
mei 1919.286 De onteigeningsvergoeding kon op twee manieren worden vastgesteld: via een
onderlinge overeenkomst tussen de onteigende en de onteigenende overheid (waarbij de
rechtbank van oorlogsschade of de staatscommissaris de vergoeding bepaalt)287 of via een
appreciatie door de rechtbank waarbij de rechtbank van oorlogsschade de vergoeding bepaalde.
Deze bijzondere bevoegdheid gold enkel wanneer het geval van onteigening voor de rechtbank
werd gebracht. In afwachting was het voor de rechtbank van oorlogsschade of voor de
staatscommissaris mogelijk om zich (zelfs definitief) uit te spreken over de schadevergoeding
van goederen die in de toekomst zouden worden onteigend. De onteigening had echter tot
gevolg dat de voorwaarden voor hergebruik en de omvang van de vergoeding veranderden. Het
was daarom voor de betrokkene beter om af te wachten wat de werkelijke bedoeling van de
overheid was met de goederen alvorens een verzoek tot schadevergoeding in te dienen.288
5.2.2 De territoriale bevoegdheid van de rechtbank
De rechtbank van oorlogsschade van het arrondissement waar de belangrijkste schade zich had
voorgedaan was territoriaal bevoegd. Volgens de besluitwet van 23 oktober 1918 konden de
schadelijders die schade hadden in verschillende arrondissementen, één schadeclaim indienen
voor de rechtbank binnen het arrondissement waar zich de belangrijkste schade had
voorgedaan. Ook in artikel 30 tweede alinea van de wet van 20 april 1920 werd dit principe
overgenomen. Bovendien kreeg de regel op deze manier een dwingend karakter.289 Het is de
taak van de staatscommissaris zeer strikt toe te zien op de correcte naleving van de regels
284
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25.
285
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25.
286
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 26.
287
Art. 42 van de wet van 25 april 1920.
288
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 26.
289
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 26.
71
inzake de territoriale bevoegdheid. Hij kan de rechtbank zelfs voorstellen zich onbevoegd te
verklaren en de zaak naar de arrondissementsrechtbank te verwijzen die op zijn beurt de zaak
naar de correcte rechtbank van oorlogsschade doorverwijst.290
Bij schade aan de scheepvaart was men het niet altijd eens of de schade door de Belgische
rechtbanken dan wel door de Franse rechterlijke orde moest worden beoordeeld. Zolang er hier
geen overeenkomst over werd gesloten tussen beide staten loste men het via drie manieren op.
Wanneer het goed was opgeëist door de vijand, dan was het land waar de opeising zich had
voorgedaan bevoegd voor het bepalen van de totale schade. Wanneer het schip werd getroffen
op een duidelijke plaats zonder dat het om een oorlogsfeit ging, was het land waar het schip
beschadigd raakte bevoegd voor het bepalen van de schade. Wanneer de plaats van de schade
niet met zekerheid kon worden vastgesteld, was het land waar het schip werd aangetroffen
bevoegd voor het bepalen van de schade.291
5.2.3 Het indienen van het verzoek
De overheid stelde formulieren ter beschikking om de schadeaanvraag voor de burger te
vergemakkelijken.292 Het gebruik van deze formulieren werd eind 1919 echter facultatief.
Voortaan diende de burger zijn aanvraag conform de artikelen 23 tot 27 van de wet van 25 april
1920 in te dienen. In het gebruik van de formulieren was hij vanaf nu vrij.293
Belangrijker was de termijnverlenging die in de wet van 26 februari 1920 werd opgenomen.
Volgens de wet van 10 mei 1919 had de burger slechts tijd tot datum van zes maanden294 na de
publicatie van de wet (5 juni 1919). De wetten van 26 februari 1920 verlengden deze termijn
voor schade aan goederen echter tot 1 oktober 1920. Wat de schade aan personen betrof werd
de termijn door de wet van 16 oktober 1919 tot 22 maart 1920 verlengd.295 Bovendien hadden
de hoven en rechtbanken een extra termijn van zes maanden waarbinnen zij een verzoek nog
mochten toelaten ondanks het verstrijken van de termijn.296
290
Met andere woorden naar de territoriaal bevoegde rechtbank in welk arrondissement zich de belangrijkste
schade heeft voorgedaan.
291
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 27.
292
De Koninklijk Besluit van 23 oktober 1918 ter uitvoering van de besluitwet van dezelfde datum bevatte
enkele formulieren om een schadeaanvraag in te dienen. In het Koninklijk Besluit van 20 september 1919 werd
het gebruik van deze formulieren reeds facultatief gemaakt.
293
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 27.
294
Art. 73 wet van 10 mei 1919, BS 5 juni 1919.
295
Art. 18 wet van 10 juni 1919, BS 22 juni 1919.
296
Art. 73, tweede alinea wet van 10 mei 1919, BS 5 juni 1919.
72
5.2.4 De behandeling van de verzoeken
5.2.4.1 De voorrang van bepaalde dossiers
Er bestaat nergens regelgeving omtrent de prioriteit die aan bepaalde zaken moest worden
gegeven.297 Via ministeriële omzendbrieven kregen de hoofdcommissarissen evenwel richtlijnen
over welke zaken met prioriteit moesten worden behandeld. Een eerste categorie waren de
burgerlijke slachtoffers, met name de weduwen, wezen en blijvend invalide personen. Hun
aanvragen moesten zo snel mogelijk behandeld worden. Hierbij dient men op te merken dat
deze zaken relatief eenvoudig waren. De formulieren die moesten worden ingevuld,
vergemakkelijkten de taak van de staatscommissaris aanzienlijk.
Bij materiële schade werd voorrang verleend aan oud-strijders (ook Fransen), geneesheren,
apothekers en vroedvrouwen uit de verwoeste gebieden die wilden terugkeren. Zij kregen
voorrang op getroffenen die louter een schadevergoeding wilden opstrijken. Men kon hun inzet
immers goed gebruiken.
In alle andere gevallen hing de prioriteit af van de sociale en economische toestand van het land.
In veel gevallen lag de prioriteit op het herstel van woonhuizen en het herstel van publieke
nutsvoorzieningen zoals installaties voor water, gas en elektriciteit.
5.2.4.2 De identificatie van de partijen
De secretaris van het commissariaat stond samen met zijn medewerkers in voor het eerste
vooronderzoek van de schadeclaims. Aan een correcte identificatie van de getroffenen diende
men extra zorg te besteden. Een tekortkoming of vergetelheid zorgde voor extra werk bij de
centrale administratie en een aanzienlijke vertraging bij de uitvoering van de vonnissen. Een
volledige identificatie van de partijen was vereist. De familienaam en alle voornamen, de
geboorteplaats en geboortedatum, de nationaliteit, het beroep en het adres (gemeente, straat en
huisnummer) en eventueel de erfgenamen moesten worden opgenomen. Indien de persoon
overleden was, diende zijn overlijdensdatum vermeld te worden. Bij ondernemingen was de
oprichtingsdatum en de naam van de notaris die de akte had verleden verplicht. In het geval van
lichamelijke schade waren de naam, de voornaam, de nationaliteit, de geboorteplaats, geboorteen eventueel overlijdensdatum van de getroffene vereist.
5.2.4.3 De bewijsmiddelen
Naast de identificatie van de partijen was ook het bewijsmateriaal298 van belang. De verzoeker
moest aantonen dat de geleden schade rechtstreeks voortkwam uit een oorlogsfeit. Dit was niet
297
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 28.
298
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 30.
73
altijd eenvoudig. Uiteraard kon men rekening houden met de toenmalige, moeilijke
omstandigheden, met name een staat van oorlog.
De staatscommissaris diende de belangen van de staat te verdedigen. Hij moest zich ervoor
behoeden bewijsmiddelen te gebruiken waartegen men nodeloos rechtsmiddelen zou inzetten.
In de verwoeste gebieden was het zijn taak de getroffenen bij te staan bij het samenstellen van
hun dossier. Alle bewijsmiddelen, zelfs onvolledig, die in hun voordeel konden pleiten, moesten
in het dossier worden opgenomen. Indien nodig kon hij de rechtbank of de administratie op de
hoogte brengen van de redenen waarom een bewijsmiddel niet afdoende was.
Nogal wat bewijsmiddelen299 konden nuttig zijn bij de samenstelling en vervollediging van een
dossier. De staatscommissaris kon beroep doen op de ontvanger van het registratiekantoor om
de beweringen van de burger te staven. Via deze informatie kon hij de eigenaar van het goed, de
omvang en de staat van het goed nagaan. Aan de ontvangers op het ontvangkantoor kon
gevraagd worden of de nodige bijdragen betaald waren en de vereiste registraties hadden
plaatsgevonden. Indien een uittreksel uit het kadaster enig nut had, kon de staatscommissaris
zonder kosten een afschrift vragen. Slechts in uitzonderlijke gevallen, wanneer de getroffene
zich in de absolute onmogelijkheid bevond om enig bewijsmateriaal te verschaffen, kon men
beroep doen op het hypotheekkantoor. De staatscommissaris moest dan een schriftelijk verzoek
richten tot het hypotheekkantoor met daarin de duidelijke identificatiegegevens van de
getroffene. In de verwoeste gewesten waren documenten betreffende de hypotheken vaak één
van de weinige stukken die relatief ongeschonden de oorlog hadden doorstaan. Ze vormden een
dankbare informatiebron om op terug te vallen.
Naast het bewijs van eigendom, moesten ook de persoonsgegevens worden bewezen.
Persoonsdocumenten waren tijdens de oorlog vaak fel beschadigd of verloren gegaan. De burger
kon zich voor dergelijke nieuwe documenten richten tot de burgerlijke stand. Indien de
gemeentelijke archieven, vooral in de verwoeste gebieden, niet meer over de nodige
documenten beschikten, diende de burger zich te wenden tot de rechtbank van eerste aanleg.
De besluitwet van 23 oktober 1918 bepaalde dat de partijen slechts voor de rechtbank kwamen
indien er geen voorafgaand akkoord werd bekomen. Deze voorafgaande verzoening tussen de
staatscommissaris en de getroffene werd afgeschaft met de wet van 2 april 1920 (zie artikelen
36 en 36bis). Deze wet stelde dat de staatscommissaris de getroffene voor de rechtbank roept.
De rechtbank tracht beide partijen te verzoenen. Indien zij tot een akkoord kunnen komen, moet
de rechtbank dit akkoord enkel homologeren. Indien de partijen niet tot een akkoord komen,
299
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 30.
74
oordeelt de rechtbank zelf over de omvang van de toegekende schadevergoeding. Indien men
niet in staat is onmiddellijk de omvang van de schade te achterhalen kan de rechtbank een
voorlopige toewijzing doen. De behandeling voor de rechtbank weerhield de partijen er niet van
om op voorhand reeds een akkoord te sluiten, zonder onder de verplichtingen van de besluitwet
van 23 oktober 1918 te vallen.
5.2.4.4 De aanstelling van experten
De staatscommissaris kon in bepaalde dossiers een technicus of specialist aanstellen om een
expertise uit te voeren. Hiervoor richtte hij zich tot de hoofdcommissaris die een expert
aanstelde indien hij dit opportuun achtte. Om kosten en vertraging te vermijden mocht men
enkel een beroep doen op een specialist ter zake indien dit uiterst noodzakelijk was.
De hoofdcommissaris kon de expert kiezen die zou worden aangesteld in het dossier. Bij de
aanstelling moest hij voorrang geven aan personen die zich tijdens de bezetting met bijzondere
toewijding en zonder compensatie reeds hadden ingezet bij het vaststellen van de
oorlogsschade.
In geval van industriële schade kon de hoofdcommissaris ingenieurs uit de mijnbouw of
arbeidsinspecteurs als expert ter zake aanstellen.300
Het was de hoofdcommissaris die aangaf welke punten er in het bijzonder dienden onderzocht
te worden.301 Op deze manier bakende hij de grenzen af waarbinnen de expert zijn onderzoek
mocht voeren.
De hoofdcommissaris moest hierbij uiterst omzichtig te werk gaan. Het
onderzoek van de expert moest immers volstaan voor de rechtbank. Het kon niet de bedoeling
zijn om een bijkomend onderzoek te bevelen.
De taak van de medische experts (of beter: de geneesheren) wordt omschreven als
302 303
“De
geneesheren stellen in hun medische verslagen vast wat de aard van de wonde, handicap of ziekte
is: ze verklaren formeel of deze verwonding, handicap of ziekte het slachtoffer
volledig of
gedeeltelijk arbeidsonbekwaam maakt. Zij stellen van deze onbekwaamheid het percentage vast
rekeninghoudend met de normale activiteiten en bezigheden van deze persoon. Ze verklaren of de
300
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 33.
301
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 33-34.
302
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 34.
303
“les médecins précisent dans leurs rapports la nature de la blessure, de l’infirmité ou de la maladie: ils
déclarent formellement si, du fait de cette blessure, infirmité ou maladie, la victime subit ou a subi une
incapacité totale, ou une diminution de capacité de travail, dont ils indiquent le taux pour cent par rapport
aux occupations habituelles de l’intéressé; ils déclarent si l’incapacité ou la diminution d’incapacité doit être
considerée comme permanent et indiquent, dans le cas d’invalidité temporaire, la durée présumée de cet
état.”
75
onbekwaamheid van voortdurende aard is, indien het gaat om een tijdelijke onbekwaamheid
stellen ze de geschatte duur hiervan vast.” Het was de taak van de geneesheer om in zijn
expertiseverslag de oorzaak van het letsel, de handicap of de ziekte op te nemen. Daarnaast
moest hij ook vermelden of deze aandoeningen zorgden voor een totaal of gedeeltelijk
procentueel onvermogen van het slachtoffer om zijn gewone bezigheden te voorzien. Ook was
het van belang of de schade blijvend of slechts van tijdelijk aard was. Indien de aandoening
slechts van tijdelijke aard was, moest de geneesheer de termijn van deze tijdelijke
onbekwaamheid vaststellen.
De kosten van de vaststelling en waardering van de oorlogsschade kwam volgens artikel 84 van
de wet van 25 april 1920 toe aan de staat. De rechtbank had echter de mogelijkheid de partijen
te veroordelen tot (een gedeelte van) de kosten indien zij blijk gaven van een “tergend en
roekeloos” gedrag tijdens de procedure.304
Ook de expert was volgens artikel 53 van de wet van 25 april 1920 aan termijnen gebonden.
Indien het rapport niet tijdig werd binnengebracht, verloor de expert al zijn rechten op een
vergoeding en stelde de voorzitter van de rechtbank onmiddellijk een andere expert aan om de
taak tot een goed einde te brengen. Men wilde op deze manier vermijden dat de procedures (te)
lang zouden aanslepen. Opnieuw was er een belangrijke rol weggelegd voor de
hoofdcommissaris die erop moest toezien dat de nalatigheid of onwil van de expert geen invloed
hadden op het verdere verloop van het proces. Dergelijke onwil of nalatigheid deed de
inspanningen van de rechtbank teniet om het proces zo snel mogelijk te doen verlopen en stelde
het geduld van de slachtoffers op de proef die koortsachtig wachtten op een uitspraak. Er
konden wettelijke sancties tegen de onwillige of nalatige expert genomen worden.305
5.2.4.5 De conclusies van de staatscommissaris
Artikel 18 van het reglement van inwendige orde bepaalt dat eens het dossier klaar is om voor
de rechtbank te komen, de staatscommissaris het complete dossier aan de secretaris
terugbezorgt. Bij het dossier moesten de conclusies van de staatscommissaris worden
bijgevoegd. De conclusies, opgesteld in de taal van de getroffene, bevatten het “voorontwerp”
van het vonnis. Er bestonden twee modellen, een eerste model (“formule X”) voor voorlopige
toewijzingen en een tweede model (“formule XI”) voor definitieve toewijzingen van de
schadevergoeding. Deze modellen bevatten afzonderlijke conclusies voor goederen- of
persoonsschade, de identiteit en handtekening van de getroffene, de oorzaak van de schade, enz.
304
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 34.
305
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 35.
76
5.2.4.6 Het eindvonnis van de rechtbank en de betekening
De griffier moest er op toezien dat de identificatie van de slachtoffers correct verliep. Een fout of
onnauwkeurigheid kon tot een onnodige vertraging van het dossier leiden.306 Daarnaast diende
de griffier ook na te gaan of de berekening van de schadevergoeding klopte. Af en toe gebeurde
het immers dat er fouten waren gemaakt bij de berekening van de vergoeding.307
Voor de betekening van het vonnis golden er verschillende termijnen. Het vonnis diende binnen
de achtenveertig uur betekend te worden aan het slachtoffer en de staatscommissaris en binnen
de drie dagen aan het ministerie van Economische Zaken308.
Via een aangetekende brief werd het vonnis aan het slachtoffer betekend. Het gebeurde af en toe
dat het slachtoffer weigerde om het ontvangstbewijs van de aangetekende brief te tekenen. Het
was dan de verantwoordelijkheid van de griffier om bij simpele brief het slachtoffer op de
hoogte te brengen dat het weigeren van ondertekenen van het ontvangstbewijs kon leiden tot
vertraging bij het verkrijgen van de toegekende sommen.309
De betekening aan het ministerie van Economische Zaken gebeurde binnen de drie dagen in
twee exemplaren ondertekend door de griffier, gericht aan de bevoegde persoon binnen het
ministerie. Deze twee exemplaren dienen duidelijk de datum van de zitting en de datum van
betekening aan de partijen te bevatten.310 De griffier moet erop toezien dat de schrijfwijze van
de naam van de begunstigden op beide exemplaren correct vermeld stond. Bij de exemplaren
werd een fiche gevoegd die volgende informatie311 bevatte: de datum van de betekening van het
vonnis, de naam en voornaam van het slachtoffer, de geboortedatum- en plaats, woonplaats en
beroep, plaats van de schade, de omvang van de schadevergoeding, de rechtbank die het vonnis
heeft gewezen en het adres naar waar de schadevergoeding verstuurd moest worden.
Het was vanaf 1920 ook mogelijk voor de staatscommissaris om een overeenkomst te sluiten
met de schadelijder zonder tussenkomst van de rechtbank. Hoe deze procedure verliep wordt
behandeld in hoofdstuk 7.
306
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 42.
307
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 42.
308
Wet van 25 april 1920.
309
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 42.
310
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 43.
311
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 43.
77
5.2.4.7 De uitvoering van de vonnissen
De uitvoering was een volledig administratieve procedure. Het is aan de medewerkers van de
Dienst voor Oorlogsschade312 om de noodzakelijke handelingen te stellen.313
5.2.5 De rechtsmiddelen
5.2.5.1 Het hoger beroep
De staatscommissaris heeft volgens artikel 63 van de wet van 25 april 1920 het recht om beroep
aan te tekenen tegen de vonnissen of arresten waarmee hij het oneens is. Hij dient steeds het
ministerie, via tussenkomst van de hoofdcommissaris, op de hoogte te brengen van de redenen
voor het aantekenen van het hoger beroep.
Het is de bedoeling dat het slachtoffer dit beroep niet als een ergerlijke maatregel ervaart met
als enige doel het vertragen van de procedure tot het bekomen van de schadevergoeding. 314 De
commissaris moet geen hoger beroep aantekenen indien er tijdens de procedure kleine details
niet volgens de wet zijn verlopen. Zolang de grond van de zaak in orde was, diende er geen hoger
beroep te worden aangetekend. Daarnaast was het ook niet de bedoeling dat de
staatscommissaris hoger beroep zou aantekenen bij zaken met een secundair belang. Wanneer
het slachtoffer bijvoorbeeld een iets grotere schadevergoeding verkreeg dan gemiddeld
gebruikelijk was voor dergelijk schadegeval, was een hoger beroep niet opportuun. Hoger
beroep was wel noodzakelijk wanneer er een kennelijke wanverhouding bestond tussen de
schadevergoeding en het schadegeval.315
Het was niet de bedoeling dat het aantekenen van beroep de regel werd. Beroep hoeft enkel bij
belangrijke rechtsvragen of werkelijk omstreden kwesties. Dit heeft een dubbel voordeel.
Vooreerst moeten de hoven van beroep enkel oordelen over een beperkt aantal gevallen wat de
snelheid van de procedure ten goede komt. Ten tweede staat deze manier van procederen toe
dat het slachtoffer reeds recht heeft op de vergoeding van de schade die niet in vraag wordt
gesteld.316
312
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 43.
313
Zie hiervoor hoofdstuk 7 De controle op het herbeleg en de betaling van de schadevergoeding.
314
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 44.
315
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 44.
316
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 44.
78
De wet van 25 april 1920 maakt wat de ontvankelijkheid317 van het hoger beroep betreft een
onderscheid tussen de schade aan personen en de schade aan goederen. Wat de schade aan
personen betreft is het hoger beroep steeds ontvankelijk. Een aanleggrens van 5.000 Belgische
frank werd voorzien bij het hoger beroep voor schade aan goederen.318
Het hoger beroep kan worden aangetekend door het neerleggen van een verklaring of door het
versturen van een aangetekende brief aan de griffie van de rechtbank die het vonnis uitsprak.
De termijn om beroep aan te tekenen bedroeg één maand.319 In deze verklaring dient men niet
alleen de twistpunten uit het vonnis aan te halen, maar tegelijk ook aan te geven op welke
punten en hoe het vonnis hervormd dient te worden.
Alle ingediende beroepen worden door de griffier opgenomen op een lijst. Elke woensdag en
zaterdag zal de griffie de Dienst voor Oorlogsschade inlichten over de ingediende beroepen. Er
wordt vermeld of er beroep wordt aangetekend tegen het volledige vonnis of slechts tegen een
bepaald gedeelte ervan. Bij elk beroep op de lijst is tevens een kopie van de inleidende
beroepsakte gevoegd zoals de staatscommissaris deze bij de griffie indiende.
De griffie van het Hof van Oorlogsschade stelt de Dienst in kennis van de afgewezen beroepen.
De wet voorzag niet dat het slachtoffer in kennis werd gesteld. Deze ernstige lacune in de wet
werd door de griffie opgevangen. Het was haar taak om de slachtoffers zo snel mogelijk op de
hoogte te brengen van de wijzigingen van het vonnis in hoger beroep.320
Het is de taak van de staatscommissarissen en griffie om het hof van oorlogsschade te
informeren over alle elementen die in eerste aanleg tot het betrokken vonnis hebben geleid.321
Ze voorzien de commissarissen bij het hof van alle noodzakelijke gegevens zonder dat zij hierom
moeten vragen. Bovendien moet elk hoger beroep voorzien zijn van een document waarin alle
motieven staan die geleid hebben tot het vonnis in eerste aanleg maar die niet terug te vinden
zijn in het dossier dat werd overgemaakt aan het hof.
317
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 45.
318
J. DERWAEL,”Van WOI tot WOII. Enkele onderzoeksmogelijkheden met betrekking tot de wederobouw na
WOI” in P.A. TALLIER, Puin en wederopbouw. Oorlogsschadedossiers Tweede Wereldoorlog en verwante
archieven, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2012.
319
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 45.
320
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 46.
321
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 46.
79
5.2.5.2 Het cassatieberoep
Het Hof van Cassatie ziet toe op de correcte toepassing van de wetgeving en de eenheid van de
rechtspraak inzake oorlogsschade. Dit is zeker niet overbodig aangezien de rechters in een
compleet nieuwe materie recht moeten spreken.322
Elke uitspraak die in laatste aanleg wordt gedaan is vatbaar voor cassatieberoep. De
staatscommissaris die meent dat deze contra legem323 is, brengt het ministerie van Economische
Zaken op de hoogte. Het ministerie zal op zijn beurt een advies geven over de opportuniteit van
het cassatieberoep. Om te vermijden dat het advies buiten de beroepstermijn zou worden
verleend, kan de commissaris reeds beroep aantekenen. Afzien van het beroep bij een ongunstig
advies is daarna altijd mogelijk, maar zo vermijdt men een laattijdig beroep.
Artikel 69 van de wet van 25 april 1920 bevat de procedure die bij een cassatieberoep moet
worden gevolgd. In dit artikel worden een aantal vormvoorwaarden voorgeschreven op straffe
van nietigheid. Zo zal het Hof van Cassatie een cassatieberoep onontvankelijk verklaren indien
de verzendkosten van het vonnis, waartegen cassatieberoep werd aangetekend, niet werden
neergelegd.
De staatscommissaris kijkt nauwgezet toe dat de griffie van het Hof van Cassatie het inleidende
verzoekschrift en de stavingsstukken ontvangt.324
322
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 46.
323
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état,
deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 46.
324
Indien door het ministerie zelf cassatieberoep wordt aangetekend tegen het vonnis, is het de advocaat bij
het Hof van Cassatie die toeziet op opstellen en neerleggen van het inleidende verzoekschrift. Dit
verzoekschrift dient de middelen te bevatten en de wetgeving waarvan men meent dat deze geschonden werd.
Wanneer het ministerie echter meent dat er geen schending van wetgeving werd begaan is het de
hoofdcommissaris van het Hof van Cassatie of de hoofdcommissaris van de rechtbank die het vonnis uitsprak
die wordt belast met de taak van het opstellen en neerleggen van het inleidende verzoekschrift.
80
6. HANDLEIDING VOOR DE BURGER BIJ HET RAMEN VAN DE SCHADE
Zoals uit hoofdstuk 5 blijkt was het indienen van de schadeaanvraag geen sinecure voor de
modale Belgische burger uit die tijd. Het indienen was één zaak, daarnaast moest men ook een
raming maken van de geleden schade. Dit was in vele gevallen moeilijk te bepalen. Om de burger
bij te staan bij zijn aanvraag werden er handleidingen325,326 opgesteld. Deze handleidingen
verwoorden op een verstaanbare manier wat er precies in de wetten stond, hoe de
aanvraagformulieren moesten worden ingevuld en hoe men de omvang van de schade bij
benadering kon begroten. Men maakte een onderscheid tussen de aanvraag voor
goederenschade en personenschade.
6.1 HET HERSTEL VAN DE GOEDERENSCHADE
6.1.1 Het begrip oorlogsschade
In de door het ministerie van Economische Zaken uitgegeven handleiding “Handboek voor den
geteisterde”327 wordt eerst de aanvraag voor goederenschade behandeld. Men volgt de structuur
van de wet van 10 mei 1919. Deze wet geeft de burger het recht op vergoeding bij schade aan of
vernieling van zijn goederen. Vooraleer men een aanvraag kan indienen moet de burger
worden ingelicht over wat hij allemaal als oorlogsschade mag aanzien.
De handleiding citeert het artikel 2 uit de voormelde wet:
“Buiten elk herstel, dat door de bijzondere wetten zal worden geregeld, is voor herstel vatbaar de
zekere en stoffelijke schade voortspruitende uit het rechtstreeksch nadeel, op België’s grondgebied
aan roerende en onroerende goederen toegebracht:
1° Door maatregelen getroffen of de daden gepleegd naar aanleiding van den oorlog, door de
vijandelijke
mogendheden
of
door
een
van
hare
aangestelden
of
onderdanen;
2° Door de maatregelen getroffen of de daden gepleegd, naar aanleiding van de verdediging of de
bevrijding van België, hetzij door den Belgischen Staat, hetzij door een der Staten met België in den
oorlog verbonden, hetzij door eenen aangestelde van België of van eenen dier Staten;
325
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919.
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921.
327
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 3.
326
81
3° Door de maatregelen getroffen of de daden gepleegd, door de burgers met een vaderlandslievend
doel ten einde zich aan de bevelen, opeisingen en beslagleggingen van den vijand te onttrekken of
de gevolgen daarvan te verminderen;
4° Door de ontploffing van munitie;
5° Door de misdaden en wanbedrijven tegen de eigendommen gepleegd, onder begunstiging van de
ontreddering der openbare machten, hetzij tijdens de vijandelijke bezetting, hetzij op het oogenblik
der bevrijding van het gedeelte van het grondgebied, waar de feiten werden bedreven, hetzij
gedurende het tijdperk dat op die bevrijding onmiddellijk volgde, alsmede tijdens de ontruiming
van de gedeelten van het grondgebied behoorende tot het operatiegebied.”328 329 330
In de handleiding wordt verduidelijkt wat men onder rechtstreekse schade331 begrijpt.
Rechtstreekse schade omvat alle schade die het onmiddellijk en noodzakelijk gevolg is van een
oorlogsfeit. Dit impliceert dat er een rechtstreeks en nauw verband bestaat tussen het
oorlogsfeit en de schade die de geteisterde ondervond aan zijn eigendommen. Om alle
verwarring te vermijden geeft men voorbeelden van schade die men niet als oorlogsschade kan
aangeven: de arbeidsstilstand of arbeidsstaking, de afname van bedrijvigheid (verlies of
vermindering
van
de
inkomsten
of
beroepsinkomsten),
het
verlies
van
renten,
waardevermindering van effecten en in het algemeen het verlies van de kans of gelegenheid om
winst te maken.
Daarnaast konden officieren of burgers die voor de Duitse inval reeds gevlucht waren een aantal
schadegevallen niet als rechtstreekse schade indienen332. Het ging dan bijvoorbeeld om een goed
dat gebruikt werd voor nijverheidsdoeleinden en werd opgeëist, het verlies van de huur voor de
eigenaar van een pand dat werd opgeëist of de opeising van een onbezet onroerend goed.
Hieruit volgt dat de uitdrijving van de eigenaar of huurder uit een bewoond onroerend goed wel
als rechtstreekse schade kon worden aanzien.
Dit principe werd strikt toegepast. Zo treffen we in onze vonnissen een voorbeeld aan waarin er
geen vergoeding wordt toegekend omdat het niet om rechtstreekse oorlogsschade gaat. CamilleCyrille Wijnbouw333, tuinier van beroep, reed met een rijtuig naar Poperinge. Het rijtuig
belandde tijdens de rit in een bomput waardoor het tuig kantelde en Camille-Cyrille zijn arm
328
Art. 2 Wet van 10 mei 1919.
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 4.
330
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 3.
331
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 4-5.
332
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 5.
333
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 823, 12 maart 1920, pagina 85.
329
82
brak.. Als tuinier was hij hierdoor een tijdje werkonbekwaam. Hij vraagt voor deze tijdelijke
werkonbekwaamheid een vergoeding. De rechtbank kende dit echter niet toe omdat de schade
niet rechtstreeks ontstaan is uit een oorlogsfeit. De schade ontstond immers door de val van het
rijtuig. De aanvraag wordt dan ook onontvankelijk en ongegrond verklaard.
6.1.2 De schadeaanvraag
De handleiding probeert de burger op een eenvoudige en duidelijke manier uit te leggen hoe hij
zijn schadeaanvraag moet formuleren en indienen.
6.1.2.1 De indieningstermijn
Vooreerst wordt de burger geïnformeerd over de termijn waarover hij beschikt om zijn
aanvraag te doen. Volgens de (oorspronkelijke) wet van 10 mei 1919 had men de tijd tot negen
maanden na de bekendmaking van de wet in het Belgisch staatsblad, namelijk 5 maart 1920.334
335
Het niet tijdig indienen van de schadeaanvraag kon tot een vervallenverklaring van het recht
op vergoeding leiden. Deze vervallenverklaring moet echter worden genuanceerd. De rechtbank
van oorlogsschade had immers de mogelijkheid om, in geval van gewettigd belet de
vervallenverklaring uit te stellen. 336
6.1.2.2 De schadeaanvrager
De schade kan persoonlijk door het slachtoffer van de schade, door de erfgenamen of
rechthebbenden, door de wettelijke vertegenwoordiger bij een onbekwame persoon of, indien
het om een openbaar bestuur, openbare inrichting of vennootschap handelt, door de
gemachtigde vertegenwoordiger worden ingediend.337
Men maakt een uitzondering voor de schepen en het drijvend tuig338 (alsook voor de goederen
die zich hierin bevinden). De aanvraag tot schadevergoeding voor deze goederen moet gebeuren
ofwel bij de burgemeester waar het registratiekantoor zich bevindt (indien de schepen
geregistreerd zijn in België), ofwel bij de burgemeester waar de schade werd aangericht, ofwel
aldaar waar de eigenaar zijn woonplaats heeft of zijn maatschappelijke zetel zich bevindt. Indien
dit alles zou ontbreken kon men de schadeaanvraag indienen bij de burgemeester van
Antwerpen voor ongeregistreerde goederen of buitenlandse schepen en drijvend tuig.339
334
Deze termijn zou echter verschillende keren worden verlengd (zie supra, hoofdstuk 5).
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 8.
336
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 5.
337
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 5-6.
338
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 6.
339
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 6.
335
83
De geteisterde dient zijn aanvraag te doen in alle gemeenten waar de schade aan zijn goederen
zich heeft voorgedaan. Indien deze gemeenten zich allemaal in hetzelfde gerechtelijk
arrondissement bevinden kan hij aan de voorzitter van de rechtbank van oorlogsschade vragen
of hij zijn aanvraag mag samenvoegen. Heeft de schade zich echter in verschillende
arrondissementen voorgedaan dan zal men minstens een aanvraag moeten doen in elk
gerechtelijk arrondissement. In de handleiding wordt opgemerkt dat het indienen van zulke
verschillende aanvragen kan leiden tot een langere wachttermijn en een mogelijke overbelasting
van het gerechtelijk apparaat. Volgens het algemeen beginsel van de territoriale bevoegdheid
kan de geteisterde toch zijn aanvraag doen bij één van de bevoegde rechtbanken. De aanvrager
kan zijn schadeaanvraag dan richten aan de burgemeester in wiens gemeente de belangrijkste
schade zich voordeed De minister van Economische Zaken kan op halfambtelijke wijze de
rechtbank aanduiden die over de volledige schadeaanvraag moet oordelen.340
6.1.2.3 De formulieren bij de schadeaanvraag
De aanvraag gebeurt onder ede341,342 van effectiviteit van de schade door de natuurlijke
personen en vennootschappen.343 De standaardformulieren die men kan gebruiken bij de
aanvraag zijn te verkrijgen op elk stad- of gemeentehuis. Deze vergemakkelijken de aanvraag
aanzienlijk. Bovendien versnellen zij de procedure voor de rechtbanken, aangezien alle
noodzakelijke informatie op de formulieren wordt vermeld. Deze formulieren moeten, samen
met alle stavingsstukken, worden verstuurd naar het gemeentebestuur waar de schade aan de
goederen zich heeft voorgedaan.344 Er bestonden per soort schade specifieke formulieren345. De
getroffen burger moest voor elk schadegeval de correcte formulieren invullen.346,347
Het gebruik van de formulieren was echter facultatief, de burger was niet verplicht ze te
gebruiken.348 Om de aanvragen toch enigszins te standaardiseren werd de burger verzocht bij de
340
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 6.
341
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 14.
342
De eed luidde als volgt “Ik bevestig de werkelijkheid van de schade aangegeven bij mijne aanvraag. Zoo
helpe mij god.” en stond op de formulieren neergeschreven.
343
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 6.
344
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 6.
345
Zie bijlagen voor voorbeeldformulieren.
346
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 8-11.
347
Formulier A diende bijvoorbeeld voor de aangifte van de schadegevallen uit de handel, nijverheid of
landbouw. Formulier C was dan weer vereist voor de aangifte van schade aan stofferende huisraad,
linnengoed, voorraad, wijnen, enz. Formulier E diende om de schade betreffende handelingen van de
vijandelijke overheid aan te geven zoals opvorderingen, inbeslagnemingen, dwangbeheer, huisvesting en
voeding van vijandelijke troepen, de gedwongen liquidatie, enz.
348
Zie supra, hoofdstuk 5.
84
aanvraag een bepaalde structuur te gebruiken.349 Indien bij de aanvraag expertiseverslagen
worden bijgevoegd, moeten deze door de deskundigen “voor echt” verklaard worden. Dit geldt
ook voor de rekeningen van herstellingswerken of andere documenten met betrekking tot de
herstelling of heropbouw. Voor handelsvennootschappen dient bij de herstelaanvraag de
oprichtingsdatum alsmede het bewijs van volmacht van de ondertekenaars te worden bijgevoegd.
Eventueel kan een uittreksel uit de bijlagen van het Belgische Staatsblad met daarin de balans
van de handelsvennootschap worden toegevoegd.350
6.1.3 Het berekenen van de schade
Het berekenen van de schade is geen makkelijke opdracht. De burger moet namelijk met een
aantal factoren rekening houden zoals de waarde van het (on)roerend goed op 1 augustus
1914351, de wederbeleggingsvergoeding, enz. Om hem toch enigermate wegwijs te maken bevat
de handleiding een aantal concrete voorbeelden in verschillende situaties.352
Om de lezer duidelijk te maken hoe een dergelijke berekening in zijn werk ging worden hierna
een aantal van deze concrete voorbeelden en berekeningen aangehaald. De coëfficiënten van
verval en de waardevermeerdering hebben slechts een theoretische waarde. De Hoge Raad voor
Oorlogsschade353 stelde immers tabellen op waarin voor elk soort goed een specifieke coëfficiënt
wordt gebruikt. Daarnaast worden in de voorbeelden enkel de algemene formules gehanteerd.
Het is onmogelijk om bepaalde bijzondere gevallen via deze algemene formules naar behoren op
te lossen. Het gebruik van deze formules is niet bij wet voorgeschreven en dient eerder om de
geteisterde (of deskundigen) op een eenvoudige manier te tonen hoe de verschillende bedragen
kunnen worden bekomen. 354
Waar mogelijk worden in de verschillende situaties ook voorbeelden uit het eigen onderzochte
register aangehaald.
6.1.3.1 Eerste voorbeeld: een in één keer gebouwd en vernield huis, waarvan niets meer overblijft355
Stel dat het woonhuis werd gebouwd in 1900, dan zal men de werkelijke waarde op 1 augustus
1914 of de dag van vernieling van het onroerend goed moeten berekenen.
349
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 7.
350
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 8.
351
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 4.
352
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 8.
353
Aangaande deze Hoge Raad van Oorlogsschade zie artikel 65 wet 10 mei 1919.
354
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 18.
355
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 8.
85
Om deze waarde te bepalen moet men de totale kostprijs van het bouwen verminderen met de
prijs van de bouwgrond.356 De waarde bedraagt bijvoorbeeld uiteindelijk 100 000 Belgische
frank.
Deze waarde moet dan verminderd worden met
jaarlijks 1% vetusteit (met een
maximum van 20%). Elk (on)roerend goed ondergaat in de loop der jaren immers een
natuurlijke waardevermindering. In de regel wordt deze vermindering niet toegepast tot 1
augustus 1914, maar wel tot het tijdstip van de schade. Op deze manier bekomt men de waarde
van het huis verminderd met de natuurlijke waardevermindering tot op het moment van de
schade.
Indien we aannemen dat de schade aan het woonhuis in 1914 werd aangericht, zal de waarde
van het huis in kwestie in 1914 dus 86.000 (namelijk 100.000 – 14.000357) Belgische frank zijn.
Naast de waarde van het gebouw in 1914 (86.000 Belgische frank) , de waarde van hetzelfde
huis in nieuwe staat op 1 augustus 1914 (100.000 Belgische frank), heeft de schade-eiser ook de
geraamde kosten voor de heropbouw nodig. Deze bedragen in het voorbeeld 250.000 Belgische
frank.
De geteisterde wordt er op gewezen dat hij niet de volledige som van 250.000 Belgische frank
zal ontvangen.358 Dit is ergens logisch. Het goed werd gebouwd in 1900 en onderging in de loop
der jaren een natuurlijke waardevermindering, het bevindt zich niet in nieuwstaat. Het ligt voor
de hand dat de Staat de minderwaarde door verval niet moet vergoeden.
De wederbeleggingsvergoeding (of de vergoeding voor heropbouw) vormt geen recht voor de
geteisterde. Ze wordt toegekend of opgelegd door de rechtbank. Deze vergoeding wordt
berekend aan de hand van de vereiste som voor de opbouw (in het concreet voorbeeld 250.000
Belgische frank) en de waarde van het onroerend goed in nieuwe staat op 1 augustus 1914
(100.000 Belgische frank). De wederbeleggingsvergoeding bedraagt aldus 250.000-100.000 of
150.000 Belgische frank.359
Eenmaal de wederbeleggingsvergoeding gekend, kan men de totale vergoeding waarop de
geteisterde recht heeft berekenen, namelijk de wederbeleggingsvergoeding (150.000 Belgische
356
In sommige omstandigheden was het niet mogelijk de waarde van de bouw te bepalen. In dat geval moest
men de waarde van het goed in 1919 bij benadering bepalen en er het verval per jaar tot datum van de schade
van aftrekken.
357
Het huis werd immers gebouwd in 1900 en is dus 14 jaar oud, hieruit volgt dat met een verval van 1% per
jaar de som van het verval 14.000 Belgische frank bedraagt.
358
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 9.
359
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 9.
86
frank) vermeerderd met de waarde van het gebouw in 1914 (86.000 Belgische frank) of in totaal
een bedrag van 236.00 Belgische frank.360
Het verval van 14.000 Belgische frank is het verschil tussen de som voor de heropbouw
(250.000 Belgische frank) en de uiteindelijk toegekende vergoeding (236.000 Belgische frank).
Hierboven werd reeds vermeld dat de staat logischerwijze het natuurlijke verval van het huis
niet vergoed. Soms kwam het voor dat de eigenaar van het onroerend goed zijn pand wilde
heropbouwen voor de volledige som van 250.000 Belgische frank. De staat kon dan onder de
titel van het “voorschot wegens verval”
361 362
de bewuste som van 14.000 Belgische frank
toekennen. Deze toekenning is echter geen schadevergoeding. De geteisterde zal deze op termijn
moeten terugbetalen. Om zich van de terugbetaling te verzekeren verkreeg de staat een
hypotheek op het heropgebouwde goed.363
Wanneer de geteisterde vermogend was en hij het goed reeds had opgebouwd vooraleer hij zijn
schadeaanvraag deed, moest hij zijn gedane uitgaven en de werkelijke waarde van het goed op
de dag van de schade overmaken aan de rechtbank. De rechtbank van oorlogsschade moest dan
vaststellen of het heropgebouwde goed het geteisterde goed niet in omvang overtrof.
Had men tijdens de oorlog het volledig vernielde gebouw op bepaalde tijdstippen gedeeltelijk
weer opgebouwd, dan kon men hiervoor ook een vergoeding verkrijgen364. De geteisterde
diende dan voor elke heropgebouwd gedeelte eenzelfde berekening te maken als hierboven
waarbij hij rekening hield met de datum van heropbouw van elk gedeelte. Het spreekt voor zich
dat eenvoudige herstellingen aan het dak of de gebruikelijke onderhoudstaken niet als nieuwe,
heropgebouwde gedeelten werden beschouwd.
In de bestudeerde vonnissen kwamen ook volledig vernielde huizen voor. Bij wijze van
voorbeeld halen we de zaak van Albert Boone365 aan. Hij is brouwer van beroep. Tijdens de
360
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 4. (extra
cijfervoorbeeld)
361
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde,
Brussel, 9.
362
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 15.
363
K.B. 12 juli 1919 “Voorschotten vertegenwoordigd door titel op naam kunnen worden toegestaan aan de
geteisterden. Het maximum bedrag dezer voorschotten is bepaald op 70% van de waarde op 1 Augustus van het
vernield goed. Deze voorschotten zullen slechts worden verleend door bemiddeling van de door den Minister
van Staatshoudkundige Zaken aangenomen Samenwerkende Vennootschappen.” Zo bestond de
Samenwerkende Vennootschap “Voor ’s Lands Herwording” deze maatschappij bestond uit (Vlaamse)
geteisterden die er alles aan deden om de vergoedingen te bekomen. Personen die wensten in aanmerking te
komen voor een dergelijk voorschot werd dan ook aangeraden zich lid te maken van deze maatschappij.
364
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 10.
365
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummers 29083, 29086, 19833, 19834, 20952,
21079, 21080, 20959, 20960, 20906, 20362, 20324, 24384, 24385, 20259, 29810 en 11, 14 juni 1920, pagina
211 e.v.
87
oorlog raakten zijn woonhuis
en brouwerij beschadigd maar ook zijn slagerij,
24
“cabarethuizen” en zeven andere woningen verspreid over het arrondissement. Daarnaast
raakte ook heel wat materiaal uit de brouwerij beschadigd. Aangezien het om een complexe zaak
gaat besluit de rechtbank zijn oordeel over een gedeelte van de schadeaanvraag uit te stellen tot
er een beter zicht is op de werkelijke schade. Over het vernielde woonhuis, de brouwerij en het
materiaal doet ze wel een uitspraak.
Het woonhuis en de brouwerij hadden in 1914 een waarde van 464.135 Belgische frank. Men
veronderstelt dat het huis een slijtage onderging van 20% of 92.827 Belgische frank. Dit
betekent dat de werkelijke waarde van het huis en de brouwerij 371.308 (464.135-92.827)
Belgische frank bedroeg. Nu we de werkelijke waarde kennen, kunnen we ook de premie van het
herbeleg berekenen, nl. 464.135 * 2,5 of 1.160.337 Belgische frank. Dit brengt de totale
vergoeding voor het huis en de brouwerij op een bedrag van 1.571.645 (1.160.337 + 371.308)
Belgische frank.
Daarnaast ontstond er ook schade aan de uitrusting van de brouwerij en andere roerende
goederen. Voor deze goederen wordt een vergoeding toegekend van 137.500 (55.000*2,5)
Belgische frank voor de uitrusting van de brouwerij en 25.000 (10.000*2,5) Belgische frank voor
de overige roerende goederen.
Dit brengt de totale schadevergoeding op een bedrag van 1.694.145 Belgische frank. Men vraagt
echter een voorschot van 80% waardoor een bedrag van 1.355.316 Belgische frank wordt
toegekend. De vergoeding zal in vier schijven worden uitbetaald.
6.1.3.2 Tweede voorbeeld: een gedeeltelijk vernield huis
De berekeningswijze van de vergoeding voor een gedeeltelijk vernield huis verloopt gelijkaardig
aan de berekeningswijze van een volledig vernield huis waarvan er niets meer overblijft. 366
De gesinistreerde dient de waarde van het vernielde gedeelte te berekenen. Men houdt opnieuw
rekening met de prijs van de opbouw verminderd met de coëfficiënt van verval. We nemen een
concreet voorbeeld van 77.400 Belgische frank. Daarnaast hebben we de prijs nodig van de
herstelling of de kosten van heropbouw van het vernielde gedeelte.367 In het voorbeeld kost de
herstelling of de heropbouw 225.000 Belgische frank. Net zoals in het eerste voorbeeld is het
ook belangrijk de prijs van het goed in nieuwe staat te bepalen op 1 augustus 1914, volgens het
366
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 10.
367
De dagprijs wordt hierbij in aanmerking genomen.
88
voorbeeld was het huis 90.000 Belgische frank waard. Uit de drie voorgaande getallen kan men
dan de wederbeleggingsvergoeding berekenen, namelijk 135.000 Belgische frank.368
De eindvergoeding omvat dan de wederbeleggingsvergoeding van 135.000 Belgische frank
vermeerderd met de waarde van het vernielde goed op 1 augustus 1914 van 77.400 Belgische
frank of in totaal 212.400 Belgische frank.
Hierbij dient opgemerkt te worden dat de ingewikkelde berekening enkel nodig is wanneer het
gaat om de vervanging van het vernielde gedeelte.369 Onder vervanging begrijpt men de
vervanging van een hoofdgedeelte van het gebouw. De vervanging van bijkomende onderdelen
zoals behangpapier, vensters, planken, enz. worden als herstellingswerken aanzien. Voor de
herstellingswerken volstaat het de kosten van de herstelling (volgens de dagprijs) over te maken
aan de rechtbank. Indien deze herstellingswerken volgens de geteisterde een verbetering of
waardevermindering aan zijn goederen hebben toegebracht ten opzichte van hun staat op 1
augustus 1914 of de dag van het schadegeval, dan mag of moet hij deze waardevermindering of
vermeerdering aanduiden bij de schadeaanvraag.370
Uit onze eigen vonnissen kunnen we het voorbeeld aanhalen van Charles Doize. Zijn woning
werd vernield samen met een aantal bijgebouwen (categorie B en C).371 Daarnaast heeft hij ook
schade aan zijn meubelen. Volgens artikel 14 van de wet van 10 mei 1919 heeft hij recht op een
vergoeding van 2.200 Belgische frank voor de vernieling van zijn huis, 1.400 Belgische frank
schadevergoeding voor de vernielde meubelen, een herbelegpremie van 1.500 Belgische frank
en 5% interest op 2.200 of 110 Belgische frank. In totaal heeft de familie Doize recht op een
vergoeding van 5.210 Belgische frank.
6.1.3.3 Derde voorbeeld: De oorlogsschadevergoeding voor machines, werktuigen, vervoermachines,
locomotieven, wagons, gereedschappen, huisraad, linnen en persoonlijke kledij372
Voor de machines, tilbare voorwerpen, huisraad, linnen, kledij, zaden en geoogste goederen
geldt dezelfde berekeningswijze.373 Voor machines wordt er een onderscheid gemaakt tussen de
machines die men had teruggekregen en de machines die men niet had gerecupereerd.
368
De wederbeleggingsvergoeding wordt berekend door de kosten van de heropbouw (225.00 Belgische frank)
te verminderen met de waarde van het goed in nieuwe staat op 1 augustus 1914 (90.000 Belgische frank).
369
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 10.
370
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 10.
371
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummers 469-470, 06 februari 1920, pagina
28.
372
Zie voor extra voorbeelden hoofdstuk 3.
373
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 11.
89
a) Teruggegeven machines
Wanneer de machines uit Duitsland werden teruggegeven of wanneer men de machines in
België kon recupereren, volstond het om een formulier in te vullen. Deze formulieren werden
uitgegeven door de “Dienst voor constateering en deskundige onderzoekingen”.374
b) Machines waarvan de teruggave werd aangevraagd maar niet werd verkregen
Wanneer men weliswaar de teruggave van de machines had aangevraagd maar geen positief
gevolg had gekregen, volstond het om in de aanvraag dit feit te vermelden. Er werd dan een
vonnis opgesteld dat de schade betreffende die machines vastlegde.375
c) Niet teruggekregen of volledig vernielde machines
Voor de niet teruggekregen of volledig vernielde machines hield men, net zoals bij de vernielde
woonhuizen, rekening met een vervalcoëfficiënt. Het bedrag van verval werd berekend door de
aankoopprijs van de machine376 te verminderen met X-aantal procent slijtage per jaar. De te
gebruiken data zijn de datum van ingebruikname van de machine tot 1 augustus 1914 of de dag
van het schadegeval waardoor men de machine niet meer kon gebruiken. Het bedrag mag niet
hoger zijn dan Y-aantal procent. De berekeningswijze voor de schade aan machines is dezelfde
als deze voor de gebouwen (zie supra).
In het voorbeeld in de handleiding bedraagt de waarde van de machine op 1 augustus 1914
14.000 Belgische frank.377 De waarde van de machine in nieuwe staat zou op 1 augustus 1914
20.000 Belgische frank bedragen. Er is dus een verval van 6.000. Bovendien is er een som nodig
voor de reconstructie van de machine van 50.000 Belgische frank. Uit de vier bovenstaande
gegevens kan men dan afleiden dat de wederbeleggingsvergoeding 30.000 Belgische frank378
bedraagt. Daarnaast omvat de vergoeding voor het herstel 14.000 Belgische frank379. De totale
vergoeding zal uiteindelijk 44.000 Belgische frank bedragen.
d) Gedeeltelijk door de Duitsers vernielde machines
De berekeningswijze voor de gedeeltelijk vernielde machines is vergelijkbaar met deze voor het
gedeeltelijk vernielde huis.380 Bovendien werden de machines door de Duitsers vaak op een
374
Deze dienst ressorteerde onder de Algemene Inspectie voor Economisch Herstel.
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 11.
376
Indien de machine door de geteisterde zelf vervaardigd was kon hij de kostprijs in rekening brengen.
377
De machine werd aangekocht in 1895. Ze had een verval van hoogstens 30 procent ofwel 6.000 Belgische
frank.
378
Ofwel 50.000 Belgische frank (som voor de heropbouw) – 20.000 Belgische frank (waarde van een nieuwe
machine in 1914).
379
Ofwel de waarde van het in gebruik zijnde goed op 1 augustus 1914.
380
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 12.
375
90
slechte manier gebruikt381 waardoor er een waardevermindering ontstond. Ook deze
waardevermindering komt in aanmerking voor een aangepaste schadevergoeding.
De berekeningswijze voor de schadevergoeding voor machines geldt eveneens voor de tilbare
voorwerpen, meubels van een handelsbedrijf, huisraad, linnen, kledij, zaden, oogst en
meststoffen (voor zover zij niet als een verkoopsartikel gelden). Er gelden voor elk van deze
goederen bepaalde coëfficiënten van verval. Deze coëfficiënten werden door de Hoge Raad voor
Oorlogsschade per goed vastgesteld en worden bij het vaststellen van de eindvergoeding
ingecalculeerd.
6.1.3.4 Vierde voorbeeld: opvordering of vernietiging van koopwaren, grondstoffen, onbewerkte en
afgewerkte producten
De vijand vorderde vaak gebruiksvoorwerpen uit nijverheid, huisraad, kledij en koopwaren op.
Voor het verlies van dergelijke goederen kon men een schadeaanvraag indienen.382 Net zoals bij
de machines wordt er een onderscheid gemaakt tussen verschillende situaties.
a) Opgeëiste of vernielde, afgewerkte producten
De schadevergoeding voor de afgewerkte producten wordt bepaald aan de hand van de kostprijs
van deze goederen op 1 augustus 1914 of de prijs op het tijdstip van de vervaardiging of
fabricatie indien de goederen na 1914 werden geproduceerd. Bijzonder is dat er geen sprake is
van een vervalcoëfficiënt. Er wordt echter een uitzondering gemaakt voor de opgeborgen
voorraden of stock.383
b) De in productie zijnde grondstoffen
De waarde van deze goederen wordt bepaald aan de hand van de kostprijs voor de getroffen
handelaar. Het gaat dan om de prijs die werd betaald om de grondstoffen of half afgewerkte
producten naar de fabriek te brengen.384
Naast een vergoeding voor het verlies van deze producten kan de rechtbank ook een
wederbeleggingsvergoeding toekennen. Om deze vergoeding te berekenen moeten artikelen 15
en 18 van de wet van 10 mei 1919 tezamen worden toegepast.385 Deze artikelen geven de
381
Dit was onder andere het geval in de “in bewaarderhand gestelde fabrieken”.
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 13.
383
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 13.
384
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 13.
385
“In geval van wederbelegging, ontvangt de rechthebbende bovendien eene aanvullende vergoeding gelijk
aan het verschil tussen de waarde van het goed in nieuwen staat op 1 Augustus 1914 en de kosten van
herstelling of heropbouwing. Voor het weder tot stand brengen van de grondstoffen, afgewerkte producten en
in magazijn zijnde koopwaren, geldt dit echter alleen voor de hoeveelheid dier stoffen, producten en koopwaren
382
91
handelaar het recht op een wederbeleggingsvergoeding voor slechts een beperkt aantal
producten, namelijk het aantal producten die normalerwijze voor een goed verloop van de
handel in de onderneming of stock aanwezig zouden zijn. Bovendien neemt de wetgever voor
het berekenen van de wederbeleggingsvergoeding slechts een termijn van zes maanden in
aanmerking. De wetgever wilde op deze manier tegemoetkomen aan de getroffen handelaar
door hem een vergoeding berekend op een beperkte stock toe te kennen zonder de staat te
verplichten een vergoeding te betalen die de normale stock van de onderneming te boven zou
gaan.386,387
Voor de berekening van deze wederbeleggingsvergoeding had men een aantal gegevens nodig
waaronder;
-
De termijn die verliep tussen de aankomst van de grondstoffen in het magazijn of de
fabriek en het buitengaan van de afgewerkte producten. Voor de berekening van deze
termijn diende de handelaar de duur in aanmerking te nemen die normaal gezien nodig
was om het product te vervaardigen.
-
Het totaal bedrag van de onbewerkte grondstoffen die de laatste drie jaar zijn
binnengekomen voor 1 augustus 1914. In de handleiding neemt men een voorbeeld van
200.000 Belgische frank. Daarnaast heeft men ook het totaal bedrag van de afgewerkte
producten nodig die tijdens de voormelde drie jaren uit de fabriek of het magazijn zijn
vertrokken. In de handleiding gaat men uit van een bedrag van 400.000 Belgische frank.
De twee voormelde bedragen moeten door de handelaar worden samengeteld zo dat
men tot een totaalbedrag van 600.000 Belgische frank komt.
-
Aan de hand van deze gegevens kan de getroffen handelaar het bedrag berekenen van
het kapitaal dat nodig is voor de duur van zijn normaal bedrijf. Indien er dus 600.000
Belgische frank kapitaal nodig is voor een duur van 36 maanden (de drie jaar), zal het
kapitaal nodig voor de duur van vier maanden bijgevolg 66.666 Belgische frank
bedragen.388
Hierbij dient men op te merken dat de wetgever een maximale duur van zes maanden
heeft vooropgesteld. Men kan dus maximaal een duur van zes maanden in rekening
brengen, ook al zou de gebruikelijke termijn langer bedragen.
in elke zaak bepaald door de rechtbank, derwijze dat de onderneming normaal in bedrijf kan genomen worden
gedurende een tijdperk dat niet zes maand mag overschrijden. Die hoeveelheid wordt berekend naar het
gemiddeld cijfer der drie jaren welke den 1e Augustus 1914 voorafgingen.”
386
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 13.
387
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 5.
388
Deze 66.666 Belgische frank wordt als volgt berekend: 600.000 * (4/36).
92
Voor de berekening van de eigenlijke wederbeleggingspremie maakt men nogmaals een
onderscheid tussen
a) Het geval waarin het bedrag van de opgeëiste goederen hoger is dan het bedrag dat men
volgens de normale activiteiten zou verkrijgen.389
Indien men het cijfervoorbeeld van hierboven gebruikt en stelt dat er voor 76.000
Belgische frank aan goederen werd opgeëist, dan zal de getroffen handelaar een
wederbeleggingsvergoeding verkrijgen op basis van het berekende kapitaal van 600.000
Belgische frank. Het verschil van 9.334 Belgische frank zal dan berekend worden op
basis van de waarde van 1 augustus 1914.
b) Het omgekeerde is ook mogelijk, namelijk wanneer het bedrag van de normale
bedrijvigheid hoger is dan wat de facto aan goederen werd opgeëist.390 Indien de
opgeëiste goederen een waarde hadden van 40.000 Belgische frank, dan zal de handelaar
een wederbeleggingspremie ontvangen op basis van de waarde van de opgeëiste
goederen.391
Zo werd kleinhandelaar Louis Consael392 uit Gent getroffen door schade aan de goederen van
categorie A393, namelijk handelshuizen, gereedschap allerhande, machines, koopwaren,
voorraad, enz. Door de rechtbank werd hem volgende vergoeding toegekend:
- een vergoeding van 9.000 Belgische frank voor de vernieling en beschadiging van de uitrusting
die diende voor de uitbating van de kleinhandel,
- een wederbeleggingsvergoeding van 18.000 (of tweemaal 9.000) Belgische frank,
- een vergoeding van 2.161 Belgische frank voor de kosten van preventieve maatregelen om
(ergere) schade te voorkomen.394
Het totaalbedrag van de toegekende vergoeding bedraagt derhalve 29.161 Belgische frank. De
vergoeding zal in drie schijven worden uitbetaald. Een eerste vergoeding van 9.000 Belgische
frank wordt betaald binnen de drie maanden vanaf de datum van het vonnis. De twee andere
schijven van telkens 10.080 Belgische frank zullen worden betaald na de controle op het gebruik
389
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 14.
390
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 14.
391
Steeds in acht houden dat men slechts een termijn van zes maanden in aanmerking mag nemen voor het
berekenen van het nodige kapitaal.
392
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 261, 15 september 1920, pagina 358
393
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 8.
394
Art. 25 Wet van 10 mei 1919.
93
van de voorgaande schijf. De rechtbank veroordeelt de staat tot de kosten indien deze er
mochten zijn. Hieruit blijkt dat de rechtbank de besteding van de (grotere) bedragen nagaat.
6.1.3.5 Vijfde voorbeeld: kunstvoorwerpen, wijn, schade aan akkers, door de Duitsers opgelegde boeten
en effecten aan toonder
In de handleiding staat ook hoe men een schadevergoeding moet indienen bij schade of verlies
van een aantal andere zaken zoals kunstvoorwerpen of wijn.
a) Vernieling of ontvreemding van kunst-of luxe voorwerpen
Bij kunstobjecten was de staat het bedrag verschuldigd van de waarde die deze voorwerpen
hadden op 1 augustus 1914. Er kon geen sprake zijn van verval of aankoopwaarde van het goed
wanneer het door schade werd aangetast.395 De waarde werd telkens door een deskundige
vastgesteld bij een tegensprekelijk onderzoek tussen de getroffene en de staat.396
b) Schade aan akkerland of bouwgrond
De kosten die nodig waren om het akkerland of de bouwgrond in zijn oorspronkelijke staat terug
te brengen of zijn oorspronkelijk bestemming terug te geven, komen in aanmerking voor het
bekomen van de schadevergoeding.
c) Door de Duitsers opgelegde oorlogsbelastingen (in geld en in natura), boeten, titels en effecten aan
toonder
Bij oorlogsschattingen en boeten volstaat het deze waarden te identificeren en de sommen aan te
geven.397 Voor de titels en effecten aan toonder geldt er echter een bijzondere wet398
399
die het
schade-herstel voorziet. Op basis van de wet van 10 mei 1919 kan men voor de schade aan deze
goederen geen vergoeding bekomen.
395
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 16.
396
R. Opsommer, “Het Iepers stadsarchief en de Eerste Wereldoorlog” in X, Archief – en Bibliotheekwezen in
België, deel 73, 2002, 13-26.
397
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 16.
398
De wetgever moest dit regelen in een bijzondere wet aangezien artikel 4 van de wet van 10 mei 1919 de
titels en effecten expliciet uitsloot. In artikel 6 van diezelfde wet staat er dat deze bijzondere wet de rechten
van de Belgische aandeelhouders in kapitaalvennootschappen waarvan het meeste kapitaal uit het buitenland
kwam regelde.
De wet vergoedde evenwel de schade die ontstond uit contant geld (bijv. leegroven van de kassa, contant geld
dat opging in de vlammen, enz.) Hiervoor diende men de formulieren E of H te gebruiken – formulier D was nog
niet in omloop.
399
G. VAN BLADEL, Loi du 10 mai 1919 sur la réparation des dommages résultant des faits de la guerre –
Commentaire théorique et pratique, Bruxelles, 1919.
94
d) Wegneming of vernieling van wijn, hout op stam, vee en dieren
Hier treedt het bijzondere fenomeen op waarbij verval en waardevermeerdering
achtereenvolgens optreden. Voor het bepalen van de omvang van de schade moet de rechtbank
onder andere de ouderdom en het gewicht van het vee of de soort hout in aanmerking nemen. Ze
doet daarnaast beroep op het rooster opgesteld door de Hoge Raad voor Oorlogsschade.400
In het door ons geanalyseerde register komt de schade aan wijn voor. Jules Cloquet 401 was een
wijnhandelaar wiens wijn uit de kelder van de Ieperse cavalerieschool werd meegenomen door
de Duitsers. Cloquet zelf raamde de waarde van de meegenomen wijnen (en aldus de schade) op
6.920,86 Belgische frank. Dit werd bevestigd door één getuige. De wijnen werden door de
Duitsers meegenomen bij hun passage door Ieper in september402 1914. Bovendien bevestigde
de getuige ook de waarde van de wijnen. De rechtbank haalt daarop aan dat conform artikel 18
van de wet men een vergoeding verschuldigd is die de normale bedrijvigheid van de
onderneming benadert. Volgens de rechtbank maakten de gestolen goederen slechts een
minieme fractie uit in vergelijking met het jaarlijkse zakencijfer van de wijnhandelaar. Daarnaast
belette de diefstal niet dat de wijnhandelaar zijn handelsactiviteiten kon verder zetten of had ze
geen invloed op het nakomen van zijn contracten. Vandaar dat de rechtbank besluit om de
schade-aanvrager een vergoeding van 6.900 Belgische frank toe te kennen.
6.1.3.6 Bijkomende opmerkingen
a) Het verval komt niet in aanmerking
Bij zeer fijn meubelhout is het onmogelijk de nieuwwaarde van het hout op 1 augustus 1914 te
bepalen, aangezien de waarde in de wet werd aanzien als een waarde boven de werkelijke
waarde in 1914 of op het moment dat de schade werd aangericht, wat steeds een minderwaarde
impliceert.403
De handleiding neemt als voorbeeld een aangekochte partij eikenhout ter waarde van 10.000
Belgische frank in 1910. In het jaar 1915 wordt het eikenhout beschadigd. Aangezien er een
coëfficiënt van waardevermeerdering geldt van 5 procent per jaar, zou men in principe recht
hebben op een vergoeding van 12.500 Belgische frank. Men kan dus stellen dat de waarde van de
wederbelegging de volledige som bedraagt die nodig is om eenzelfde goed aan te kopen. Of zoals
400
J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 113-114.
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 29856, 29 juli 1920, pagina 283
402
De aanvrager vergiste zich hoogstwaarschijnlijk en bedoelde oktober 1914. Duitse cavalerietroepen trokken
op 7 oktober 1914 door Ieper.
403
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 17.
401
95
men het in de handleiding verwoordt “het beloop der kosten van het opnieuw tot stand brengen
van volkomen gelijke goederen”404.
b) Het verval en de waardevermeerdering komen samen of achtereenvolgens in aanmerking
Het is mogelijk dat het verval en waardevermeerdering gezamenlijk voorkomen. Dit is onder
andere het geval wanneer een beschadigd of vernield huis als gevolg van dit verval in waarde
verminderd is ten aanzien van de waarde op het moment van de bouw tot het schadegeval.
Tegelijkertijd treedt er echter ook een waardevermeerdering op aangezien de prijs van
bouwstoffen sinds 1914 sterk is toegenomen. De getroffen eigenaar kan deze prijsverhoging
meenemen in de berekening van zijn schadevergoeding.
Dit wordt in de handleiding geïllustreerd aan de hand van een eerder vermeld voorbeeld. Een
huis met een nieuwwaarde van 100.000 Belgische frank in 1900 blijkt in 1914 110.000
Belgische frank waard te zijn aangezien de bouwstoffen met 10 procent zijn gestegen. De
werkelijke waarde van het huis is dan niet 86.000 (100.000 – 14.000) Belgische frank maar wel
94.600 (100.000-14.000 + 8.600405) Belgische frank.
Het verval en de waardevermeerdering kunnen daarnaast ook achtereenvolgens voorkomen.406
Dit is onder meer het geval bij neerhofdieren, vee, wijn en hout op stam. Bij de opgeëiste wijn is
het voldoende te vermelden hoe oud hij was. Voor de dieren dient men de ouderdom, het ras en
het gewicht te vermelden. Bij het hout op stam dienen de ouderdom en de soort te worden
meegedeeld afhankelijk van de kapping of de stomp. De rechtbank zal op basis van deze
gegevens de schade bepalen volgens het door de Hoge Raad voor Oorlogsschade opgestelde
rooster.
6.1.3.7 Bijzondere vergoedingen
De getroffene kan voor de eigenlijke schade een vergoeding verkrijgen. Er bestaan ook een
aantal bijzondere vergoedingen. Zo heeft de geteisterde recht op een vergoeding voor de
gemaakte kosten bij de schadevaststelling, een vergoeding voor ontruimingskosten, een
vergoeding wegens de kosten van het terugplaatsen, de kosten van het opnieuw rangschikken en
groeperen en ten slotte een vergoeding voor de vervoerskosten van teruggegeven of
404
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 17.
405
10 procent van 86.000 of 8.600 Belgische frank.
406
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 17.
96
teruggehaald materiaal en bijkomende kosten die ontstaan zijn naar aanleiding van het opnieuw
tot stand brengen van geteisterde goederen.407 408
Daarnaast heeft de benadeelde ook recht op een bijkomende vergoeding wanneer hij als gevolg
van schade of door opeising genoodzaakt was zijn woning te verlaten. Deze vergoeding voor
woonstverlating wordt berekend aan vijf procent van de waarde van het bewoonde goed indien
hij hiervan eigenaar is. Was hij echter huurder van het onroerende goed en kon hij door het
verlaten van de woning geen gebruik maken van zijn goederen, dan wordt de vergoeding voor
woonstverlating berekend op basis van vijf procent op de waarde van de achtergelaten inboedel
op het moment van de woonstverlating.409
6.1.3.8 Bedrag en vervallenverklaring van het recht op oorlogsschadevergoeding
Indien de geteisterde in zijn schadeaanvraag een bedrag vordert dat hoger is dan de werkelijke
omvang van de schade, dan kan hij volledig of gedeeltelijk van zijn recht op schadevergoeding
vervallen verklaard worden. De Belgische staat kan vervolgens via de burgerlijke rechtbank de
onrechtmatig verkregen vergoedingen terugvorderen.
In de handleiding wijst men de getroffene er op dat elke overdrijving, zelfs indien er geen bedrog
mee gepaard gaat, leidt tot een aanzienlijke vertraging van de procedure (onderzoek door
deskundigen en schattingen). De geteisterde wordt bijgevolg aangemaand elke vorm van
overdrijving zorgvuldig te vermijden.410
407
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 18.
408
P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 8.
409
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 18.
410
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 19.
97
6.2 HET HERSTEL VAN DE PERSONENSCHADE
6.2.1 Het begrip oorlogsschade aan personen
Bij de schade aan personen volgt men de wet van 10 juni 1919. De handleiding maakt de burger
wegwijs welke schade hij als personenschade mag aanzien. Opnieuw wordt het artikel 2 uit de
wet van 10 mei 1919 geciteerd (zie supra).411 Op basis van dit artikel blijkt dat het overlijden van
het slachtoffer, de verwondingen, de lichaamsgebreken en de ziekten die een voortdurende of
tijdelijke arbeidsongeschiktheid tot gevolg hebben, als personenschade gelden en bijgevolg in
aanmerking komen voor een schadevergoeding.412
Verder preciseert de handleiding dat het slachtoffer deze aandoeningen ten gevolge van
oorlogsfeiten moet hebben opgelopen. Hierbij haalt men een aantal voorbeelden413 aan
waaronder de gruweldaden waaraan de Duitsers zich aan het begin van de oorlog hebben
bezondigd, de wegvoeringen van burgers, schade door veroordelingen wegens vaderlandsliefde,
het overlijden of de verwondingen door artilleriebeschietingen of bombardementen door het
Duitse, Belgische of het geallieerde leger, letsels door het ontploffen van munitie, enz. 414
6.2.2 De schadeaanvraag
6.2.2.1 De indieningstermijn
De aanvraag moet de burgemeesters bereiken voor 22 december 1919415. Indien het
schadeverwekkend feit zich echter heeft voorgedaan na 22 juni 1919, heeft men tijd tot zes
maanden na dit schadegeval.416
Net als bij de goederenschade kan de rechtbank een langere termijn dan de voorgeschreven
termijn toestaan, indien blijkt dat een te late aanvraag onafhankelijk van de wil van de verzoeker
gebeurde.
6.2.2.2 De schadeaanvrager
De verzoeker dient de aanvraag tot schadevergoeding persoonlijk te ondertekenen. De aanvraag
moet in dubbel worden opgemaakt volgens een model van aanvraag dat ter inzage ligt bij elk
gemeentebestuur van het land. Bij het aanvraagformulier dient men alle bewijsstukken te
411
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 24.
412
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 24.
413
“de gruwelen gepleegd door ’s vijands ruwe krijgsvolk” - Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst
voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 24.
414
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 24.
415415
De termijn werd echter verlengd, zie supra.
416
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 27.
98
voegen. De aanvraag wordt in twee exemplaren aangetekend opgestuurd naar de burgemeester
van de verblijfplaats van de verzoeker of de burgemeester van de plaats waar het schadegeval
heeft voorgedaan. Daarnaast bestaat ook de mogelijkheid de aanvraag persoonlijk te
overhandigen. De burgemeester zal de verzoeker een ontvangstbewijs geven en het dossier
overmaken aan de bevoegde rechtbank van oorlogsschade. Vervolgens zal de verzoeker tijdig
worden gedagvaard om te verschijnen waarna de procedure voor de rechtbank start.417
6.2.2.3 De voorschotten
De rechtbank heeft de mogelijkheid om een voorschot (uitkering bij voorraad) toe te kennen
indien de zaak “niet in staat van wijzen”418 is of indien er belangrijke redenen zijn om reeds een
voorschot toe te kennen. De persoon die van het voorschot gebruik wenst te maken moet zich
hiervoor wenden tot de voorzitter van de rechtbank voor oorlogsschade door middel van de
neerlegging van een verzoekschrift bij de griffie van het betrokken hof of de betrokken
rechtbank waar de hoofdeis werd ingesteld.
6.2.3 Het berekenen van de schade
6.2.3.1 De vergoeding voor verwondingen, ziekten en lichaamsgebreken die tot arbeidsongeschiktheid
hebben geleid
Voor het bepalen van deze vergoeding maakt men een onderscheid tussen de verwondingen die
leidden tot een blijvende
ongeschiktheid of
deze die
leidden tot
een tijdelijke
arbeidsongeschiktheid.419
a) De blijvende volledige of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid
Naast de kosten van de geneesheer en de verzorging wordt er aan het slachtoffer een jaarlijkse
rente uitbetaald. Men heeft slechts recht op een vergoeding indien men voor minstens tien
procent blijvend arbeidsongeschikt is verklaard. Het slachtoffer heeft recht op deze jaarlijkse
rente vanaf het moment dat de schade zich voordeed. Het maximumbedrag dat kan worden
toegekend bedraagt jaarlijks 2.400 Belgische frank.420 De graad van arbeidsongeschiktheid
wordt bepaald door de rechtbank van oorlogsschade volgens een Koninklijk besluit waarin de
barema’s werden opgenomen. In de praktijk wordt de bepaling van de ongeschiktheid
overgelaten aan een geneesheer die volgens de barema’s deze ongeschiktheid vaststelt.
417
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 27.
418
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 26-27.
419
J.VAN STEENBERGE, Schade aan de mens. Deel I Evaluatie van de arbeidsongeschiktheid in het Recht,
Antwerpen, Kluwer, 1997, 187.
420
Art. 2 Wet van 10 juni 1919.
99
Bovendien heeft het slachtoffer, per kind jonger dan zestien jaar, het recht op de verhoging van
deze jaarlijkse uitkering.421
422
Een volledig blijvende arbeidsongeschiktheid geeft recht op een
bijkomende vergoeding van maximum 300 Belgische frank per kind per jaar. Dit recht vervalt
zodra het kind de leeftijd van zestien jaar bereikt.423 424
In de handleiding haalt men het voorbeeld aan van een vader van drie kinderen (van 3, 5 en 7
jaar op het ogenblik van het schadegeval) die volledig en blijvend arbeidsongeschikt wordt
bevonden. Het schadeverwekkend feit vond plaats op 1 januari 1915. Het slachtoffer zal
bijgevolg recht hebben op een vergoeding van 2.400 Belgische frank verhoogd met driemaal een
bedrag van 300 Belgische frank voor zijn drie minderjarige kinderen of 3.300 Belgische frank in
totaal. Aangezien de toeslag vervalt zodra het kind de volle leeftijd van 16 jaar bereikt, zal hij
vanaf 1923 slechts 3.000 (3.300-300) Belgische frank ontvangen, vanaf 1925 2.700 Belgische
frank en tenslotte vanaf 1927 tot aan zijn overlijden een bedrag van 2.400 Belgische frank.
Naast de blijvende volledige arbeidsongeschiktheid, kan men ook blijvend gedeeltelijk
arbeidsongeschikt worden verklaard. De handleiding illustreert425 dit aan de hand van een
voorbeeld waarbij een persoon voor 80 procent arbeidsongeschikt wordt bevonden. Het
schadegeval doet zich op 1 januari 1915 voor, de twee kinderen zijn op dat moment 5 en 7 jaar.
Het slachtoffer krijgt als vergoeding een som van 1.920 (80 procent van 2.400) Belgische frank
verhoogd met tweemaal een bedrag van 240 (80 procent van 300) Belgische frank of een totaal
bedrag van 2.400 Belgisch frank per jaar. Opnieuw moet men rekening houden met een
vermindering wanneer de kinderen de volle leeftijd van 16 jaar bereiken. Ook de kosten van de
geneesheer en de verzorgingskosten komen als schadevergoeding in aanmerking.
We vermelden een vonnis uit het tweede register, in casu een vonnis van 26 maart 1920. In dit
vonnis wordt aan Céline Vercaigne een vergoeding toegekend van 960 Belgische frank. Door
vijandelijk geschut raakte zij dermate gewond waardoor zij een blijvende maar gedeeltelijke
arbeidsongeschiktheid had van 40 procent. Dit werd bevestigd door het attest van dokter
Brutsaert.426 Wanneer we de proef op de som nemen en de berekening maken, is de toegekende
vergoeding correct: 2.400 vermenigvuldigd met 40% geeft inderdaad een vergoeding van 960
Belgische frank.
421
Art. 3 Wet van 10 juni 1919.
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 24.
423
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 25.
424
Natuurlijke kinderen komen niet in aanmerking voor deze vergoeding, tenzij ze werden erkend of de naam
van de moeder in de geboorteakte staat vermeld (art 3, §3 wet 10 juni 1919).
425
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 25.
426
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 780, 26 maart 1920, pagina 103-104.
422
100
b) De tijdelijke arbeidsongeschiktheid
Wanneer de tijdelijke arbeidsongeschiktheid meer dan dertig dagen duurt, wordt de
schadevergoeding op dezelfde manier berekend als hierboven en wel voor de duur van die
tijdelijke ongeschiktheid. Deze vergoeding mag meerdere malen worden toegekend. De enige
voorwaarde is dat men de aanvraag indient binnen de drie jaar vanaf de dag van de eerste
beslissing. De vergoeding kan dan afhankelijk van de toename of afname van de ongeschiktheid
worden aangepast.427 Een voorbeeld uit de handleiding betreft een man die voor 50 procent
arbeidsongeschikt wordt verklaard voor een periode van drie jaar. Hij raakte immers in 1917
gewond en ondervindt nog steeds last. Hij heeft bovendien één kind ten laste. Hij zal bijgevolg
een vergoeding krijgen van 1.200 Belgische frank vermeerderd met een bedrag van 150
Belgische frank of een totaal bedrag van 1.350 Belgische frank428 gedurende drie jaar. Na drie
jaar blijkt de man echter niet volledig genezen te zijn. Hij stuurt daarom een nieuw verzoek naar
de rechtbank. Volgens de rechtbank bedraagt zijn ongeschiktheid nu 25 procent voor de
volgende twee jaar. Zijn nieuwe vergoeding is bijgevolg gelijk aan 600 Belgische frank verhoogd
met 75 Belgische frank ofwel een totaal bedrag van 675 Belgische frank voor de komende twee
jaar.
Een voorbeeld uit de door ons geanalyseerde vonnissen betreft Arthur Gaimont429
een
apotheker in het burgerlijk (stedelijk) ziekenhuis van Ieper. Op 15 november 1914 raakte hij
gewond. Dokter Van Robaeys bevestigde in een medisch attest dat Gaimont vijf maanden
werkonbekwaam was als gevolg van deze verwondingen. De rechtbank verleende gedurende vijf
maanden een vergoeding van 1.000 Belgische frank. Daarnaast kende ze ook een jaarlijkse
vergoeding van 660 Belgische frank toe voor zijn blijvende arbeidsongeschiktheid vanaf 13 april
1915. Het was dus mogelijk zowel een vergoeding voor blijvende als voor tijdelijke
ongeschiktheid in één vonnis op te nemen.
Indien de tijdelijke ongeschiktheid minder dan dertig dagen duurt, worden enkel de medische
kosten terugbetaald.430
427
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 25.
428
50% van 2400 + 50% van 300 voor het kind of in totaal 1.350 Belgische frank.
429
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 852, 16 april 1920, pagina 111-112.
430
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 26.
101
6.2.3.2 De overlijdensvergoedingen
Indien het slachtoffer door het oorlogsfeit komt te overlijden, hebben zijn nabestaanden recht op
een schadevergoeding.431 De rechthebbenden op deze vergoeding zijn432:
-
De langstlevende echtgenoot of echtgenote. Deze komt echter niet in aanmerking in het
geval men van tafel en bed gescheiden is. De langstlevende echtgenoot of echtgenote
komt een jaarlijkse vergoeding van 800 Belgische frank toe.
-
De wettige of natuurlijke kinderen van de overledene hebben recht op een vergoeding
van 300 Belgische frank per jaar. Dit recht vervalt wanneer ze de volle leeftijd van
zestien jaar bereiken.
-
De kleinkinderen komen in aanmerking voor een vergoeding op voorwaarde dat de
overledene de kostwinner binnen het gezin was. De kleinkinderen hebben recht op een
vergoeding van 300 Belgische frank per jaar.
-
Dit geldt ook voor de ascendenten, zij hebben recht op een vergoeding van 300 Belgische
frank indien het slachtoffer de kostwinner was binnen het gezin of indien de overledene
dit in de toekomst zou worden.
-
De broers en zusters van het slachtoffer hadden recht op een schadevergoeding indien zij
jonger dan 16 jaar waren en het slachtoffer de kostwinner was binnen het gezin. Aan hen
werd een vergoeding van 300 Belgische frank uitgekeerd.
De handleiding geeft het voorbeeld van een weduwe van een doodgeschoten burger433 die drie
kinderen beneden de 16 jaar onder haar hoede heeft. Aan haar wordt een schadevergoeding
uitgekeerd van 800 Belgische frank verhoogd met driemaal 300 Belgische frank of een totaal
bedrag van 1.700 Belgische frank. Eenmaal de kinderen de leeftijd van zestien jaar bereiken,
genereren zij geen recht meer op een vergoeding.
We vermelden uit onze vonnissen het voorbeeld van Gustave Wouts434 wiens dochter Gabrielle
overleed op 27 april 1915 aan de verwondingen opgelopen tijdens een artilleriebombardement.
Wouts treedt eveneens op als de wettelijke vertegenwoordiger van zijn vrouw Maria-Ludovica
Terrier. De rechtbank kent de ouders van het slachtoffer elk een jaarlijkse vergoeding toe van
300 Belgische frank vanaf 27 april 1915.
431
Art. 5 Wet van 11 juni 1919.
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 26.
433
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 26.
434
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 2541, 2 augustus 1920, pagina 286.
432
102
6.2.3.3 De bijzondere vergoeding voor de weggevoerden
Sommige weggevoerden keerden zonder enige ongeschiktheid of verwondingen naar huis terug.
Om tegemoet te komen aan deze mensen verleende de Belgische staat een vergoeding van 150
frank.
435
Om in aanmerking te komen voor deze vergoeding diende men aan een aantal
voorwaarden te voldoen. De weggevoerde moest gedwongen arbeid hebben verricht gedurende
meer dan drie maanden436 en zonder enige vorm van vergoeding.
In het geanalyseerde register treffen we voorbeelden aan van mensen die een vergoeding vragen
omwille van hun opeising door de Duitsers en hun deportatie. Aangezien er aan strikte
voorwaarden moet zijn voldaan, wordt er niets steeds een vergoeding toegekend. Bij Achiel
Comeine437 was dit echter wel het geval. Comeine werd opgeëist in Zonnebeke438 door de
Duitsers om voor hen te werken van 2 november 1916 tot 2 mei 1917. Hij verklaarde op de
zitting dat hij door de vele mishandelingen die hij onderging en de slagen op zijn hand, niet meer
in staat was om zwaar werk te verrichten. De rechtbank oordeelde echter dat het niet bewezen
was dat de verwondingen aan de hand door de Duitsers waren toegebracht. Toch kende ze hem
op basis van artikel 6 van de wet van 10 juni 1919 een vergoeding van 150 Belgische frank toe.
6.3 DE BELANGRIJKE ROL VAN DE GEMEENTEN EN DE BURGEMEESTER
De indiening van de schadeaanvraag was voor de modale Belgische burger zeker geen sinecure.
Bovendien verbleef de uit de frontstreek gevluchte burger rond 1919-1920 vaak nog in andere
landsgedeelten of het buitenland waardoor men niet op de hoogte was van de lokale situatie.
De burgemeester (en de gemeente) werd daardoor voor velen een aanspreekpunt. Dat blijkt uit
de vele brieven die de burgemeesters werden toegestuurd met de vraag om informatie. Een
bijkomende moeilijkheid was daarenboven dat bijvoorbeeld het Ieperse stadsbestuur zich in
1919 nog steeds in Frankrijk bevond, namelijk in Paris-Plage.439
6.3.1 De provinciale omzendbrieven
Via aanplakking werd de burger op de hoogte gehouden hoe hij de formaliteiten moest vervullen
en de termijnen waaraan hij zich moest houden. Dit gebeurde vaak aan de hand van citaten uit
de wet met hier en daar toegevoegde uitleg. Daarnaast maant de provincie West-Vlaanderen de
steden en gemeenten via omzendbrieven aan actie te ondernemen.
435
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2,
Brussel, 1921, 27.
436
De handleiding vermeldt echter drie jaar, de wet drie maanden en ook in de vonnissen wordt drie maanden
in aanmerking genomen. Vermoedelijk gaat het om een fout in de handleiding.
437
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, Rolnummer 1010, 20 mei 1920, pagina 177-178.
438
Zonnebeke bevond zich aan de Duitse zijde van het front.
439
Om het stadsbestuur te bereiken verstuurden de burgers hun brieven naar Rue Saint-Jean 48, au Touquet,
Paris-Plage.
103
Ook de stad Ieper diende mee te werken aan de uitvoering van de besluitwet van 23 oktober
1918. De West-Vlaamse gouverneur Léon Janssens de Bisthoven vroeg de stad Ieper om zo snel
mogelijk te laten weten hoeveel formulieren zij dacht nodig te hebben voor het aangeven van de
schade440. Men wilde eerst een ruime schatting omtrent het aantal formulieren alvorens over te
gaan tot het drukken ervan. Het was dus met andere woorden aan het gemeente – of
stadsbestuur om een kort onderzoek te voeren omtrent de schadegevallen in de eigen gemeente
of stad. Aangezien er voor elke schadegeval specifieke formulieren bestonden moest men de
precieze schadegevallen dus ook nagaan. Naast de soort schadegevallen en de bijhorende
formulieren, moest men er ook rekening mee houden dat voor elke aanvraag twee exemplaren
vereist waren. Bovenop de twee in te dienen exemplaren kreeg de aanvrager ook een
ontvangstbewijs (model IV) nadat hij zijn aanvraag had overhandigd aan de burgemeester. De
ontvangstbewijsformulieren moet worden aangevraagd door de gemeente.441
De stad Ieper vroeg in een brief van 5 maart 1919 een totaal van 14.550 Nederlandstalige en
4.650 Franstalige ontvangstbewijzen aan.442 443
Daarnaast informeerde de provincie de steden en gemeenten hoe ze te werk moesten gaan met
de ingediende schadeaanvragen444. Men verduidelijkt een aantal punten die blijkbaar fout
begrepen werden door de gemeenten en steden in eerdere aanvragen.445 446 Zo konden ze enkel
schadeaanvragen ontvangen die in dubbel afschrift werden opgesteld. Was dit niet het geval, dan
diende de burgemeester het exemplaar terug te sturen naar de aanvrager met de vraag ze in
dubbel exemplaar op te maken. De burgemeester controleert of de exemplaren ondertekend zijn
door de juiste persoon. De aanvraag voor schade aan goederen kon enkel gebeuren door de
schadelijder zelf, zijn erfgenamen of rechthebbenden, door de wettelijke vertegenwoordiger (in
het geval van minderjarige kinderen of onbekwamen) en de gemachtigde vertegenwoordiger
indien het ging om een openbaar bestuur of een onderneming. Voor de schade aan personen kon
de aanvraag worden ingediend door de schadelijder persoonlijk, door zijn erfgenamen bij een
overlijden of rechthebbenden of door de wettelijke vertegenwoordiger van een onbekwaam
persoon (zonder uitdrukkelijke machtiging). Een gehuwde vrouw mag een aanvraag doen
zonder de uitdrukkelijke toestemming van haar man.
440
Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper,547, Provinciale omzendbrief 14 december 1918.
Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547, Provinciale omzendbrief 20 januari 1919.
442
Briefwisseling Stad Ieper-ministerie van Economische Zaken (Dienst voor Oorlogsschade) van 22 april 1919.
443
Zo werden er voor categorie A 2.000 Franstalige en 5.600 Nederlandstalige formulieren aangevraagd, voor
categorie B 1.850 Franstalige en 6.300 Nederlandstalige formulieren en voor categorie G 850 Franstalige en
3.700 Nederlandstalige formulieren.
444
Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547, Provinciale omzendbrief 20 januari 1919.
445
Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547, Provinciale omzendbrief 14 februari 1919.
446
De manier waarop de schattingen dienen te gebeuren, uitlegging begrip “opvorderingen bij de gemeente of
kosten daartoe gedaan” zoals het onderkomen verschaffen aan troepen, …
441
104
Voor de ongeletterde burgers, bestond de mogelijkheid om mondeling een aangifte van de
schade te doen447. Deze personen dienden mondeling de eed af te leggen in het bijzijn van de
burgemeester (of zijn gemachtigde). Er werd een proces-verbaal van deze mondelinge
eedaflegging opgesteld en op een bijzonder formulier neergeschreven. Dit bijzonder formulier
wordt bij elke aanvraag bijgevoegd. Per categorie van schade wordt er bijgevolg een procesverbaal opgesteld en bijgevoegd, waarin de aanvrager een vaststelling en schatting van de
schade verlangt. Dit geldt eveneens voor schade aan personen. Indien de ongeletterde verzoeker
niet mobiel was kon hij de burgemeester van zijn woonplaats verwittigen die dan ter plaatse
kwam om de schadeaanvraag te ontvangen.
In de provinciale omzendbrief van 14 februari 1919 worden de steden en gemeenten
nogmaals448 aangemaand om voor de nakende start van de vredesonderhandelingen (in
Versailles)449 mee te delen welke schade zij hebben geleden. De uiteindelijke indieningsdatum
werd echter verplaatst omdat vele gemeenten de volledige schade op dergelijk korte termijn niet
hadden kunnen opmaken. Men had ten laatste tot 1 maart 1919 om de schade in te dienen.450 De
gouverneur wijst de steden op het belang ervan. Wie geen aangifte doet van de schade geleden
tijdens de oorlog zal zijn latere aanvragen zien afgewezen worden. De gemeentesecretaris zal
bijgevolg beroep moeten doen op een aantal hulpklerken om het werk tot een goed einde te
brengen.
In 1919 werd de besluitwet van 23 oktober 1918 op verschillende punten gewijzigd onder
andere voor de personenschade.451 Hoewel er nieuwe modelformulieren werden opgesteld voor
de schade aan personen (deportatie, lichamelijke schade en overlijden) vond men het niet meer
nodig het gebruik van deze voorgedrukte formulieren verplicht te stellen. Deze beslissing werd
ingegeven om vertraging van het proces te vermijden. De schadeaanvragers dienden hun
aangifte zelf op te stellen volgens de formulieren die ze konden inkijken in de gemeente.
Een aantal gemeentebesturen hadden reeds uit eigen beweging (volledige of gedeeltelijke)
schadevergoedingen toegekend aan de inwoners.452 Het ging hierbij voornamelijk om
vergoedingen wegens opeisingen door de vijand. De provincie vreesde dat door een aanvraag bij
de rechtbank van Oorlogsschade de schadelijder tweemaal een vergoeding zou opstrijken. Om
dit te vermijden werd de gemeenten gevraagd zo snel mogelijk een lijst op te stellen van alle
447
Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547, Provinciale omzendbrief 14 februari 1919.
Reeds in de Provinciale omzendbrieven van 28 januari 1919 en 8 februari 1919 werd de gemeenten en
steden gevraagd de schade geleden door de oorlog aan te geven.
449
De vredesconferentie van Parijs startte op 18 januari 1919. Ze zou uiteindelijk leiden tot het Verdrag van
Versailles van 28 juni 1919.
450
Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper,547, Provinciale omzendbrief 14 februari 1919.
451
Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper,547, Provinciale omzendbrief 21 juni 1919.
452
Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper,547, Provinciale omzendbrief 8 november 1919.
448
105
burgers die reeds een schadevergoeding hadden ontvangen of te verklaren dat er nog geen
voorschotten waren verleend. Deed de gemeente dit niet en werd er door de rechtbank van
oorlogsschade een tweede vergoeding toegekend, dan riskeerde de gemeente moeilijkheden te
ondervinden bij de terugbetaling van de toegekende voorschotten.453
6.3.2 Brieven aan de burgemeester
De burger wist in vele gevallen niet tot welke instantie hij zich moest wenden om zijn
schadeaanvraag in te dienen. Bovendien waren veel gevluchte burgers niet op de hoogte van de
plaatselijke situatie en hadden ze geen idee of ze reeds konden terugkeren. Om toch enige
informatie te verkrijgen contacteerden ze in eerste instantie vaak de burgemeester.454 Hieronder
worden een aantal brieven geciteerd die aan de burgemeester waren geadresseerd en die
getuigen van de onwetendheid (en ongeletterdheid) die heerste onder de bevolking.455,456
453
Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper,547, Provinciale omzendbrief 8 november 1919.
Zie bijlagen voor originele brief.
455
J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 111—113.
456
De brieven komen uit het Iepers stadsarchief. Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547, brieven van
geteisterden.
454
106
Een eerste brief is afkomstig van de weduwe van Maurice Tydtgat. Haar man werd gedood bij
een Duits bombardement op de gasfabriek van de stad Ieper op 2 november 1914. Voorts
verloor ze haar kindje toen het 18 dagen oud was terwijl ze onderweg was naar Vlamertinge. Ze
moest het achterlaten bij een Britse priester die het zou begraven. Wanneer ze de brief schrijft
verblijft ze samen met haar moeder nog steeds in Frankrijk. Ze krijgt echter geen uitkering meer
als vluchteling. Ze vraagt de burgemeester haar een bewijs te zenden dat de inwoners van de
stad Ieper onmogelijk kunnen terugkeren. Ze hoopt hiermee de prefectuur te overtuigen haar
opnieuw een uitkering uit te betalen.
Mijnheer Den Burgemeester,
Ik kom mij tot u te wenden mijnheer om u te vraagen wat mij te doen staat. Mijn man
Maurice Tijdtgat is gedood geworden in de gaze van Yperen met koolen te haallen door
een Duitsche vlieger die bomen op de stat smeet den 2en 11 1914. Hij was den steun
van mijn huisgezin. Ik heb hier ooren zegen mijnheer den burgemeester dat ik kan
schadevergoeding bekoomen voor mijn man. Wilt zoo goet zijn mijnheer de
burgemeester mij met raat en daad bij te staan. Ik ben eene arme weduwe. Waar moet
ik gaan om hulp of troost, tenzij bij u mijnheer den burgemeester. Als burgervader der
stat Yperen denk ik toch bij u mijnheer den burgemeester troost te vinden. Ik ben zwaar
beproeft geworden door den oorlog, want 6 maanden na de doot van mijn man is mij
een kint gebooren. Ik ben moetten vlugten. Als dat kintje 18 daagen hout was, ik heb
dat kintje doot gevonden in mijne armen op de route van Vlamertinge. Ik heb het daar
moetten laatten bij een Hengelsche doctoor die het ging doen begraven. Ik trek hier geen
vlugtelinggelt meer seeder den 30 juni alsook mijne ouder Kamiel Dehaerne Simoen.
Wij oopen met moet en betrouwen mijnheer den burgemeester dat gij ons zult raat
geven en bijstaan. Zout gij niet willen mijnheer den burgemeester een bewijs zenden om
naar de prefeckteure te gaan dat wij nog niet kunen weederkeren. Zoo zullen wij
mischien ons vlugtelinggelt weeder trekken. Met oogating blijf ik uwe onderdanige
dienaarese.
M. veuve Tijdtgat–Magne par St. Lunaire (?) 29 …… (?)
107
Vluchteling A. Witterbecq schrijft de burgemeester vanuit Montreuil L’Argillé in Normandië
(departement Eure). Hij vernam via een Vlaams weekblad dat
hij schadevergoeding kan
bekomen voor het overlijden van zijn twee zonen. Aangezien hij echter nog steeds in Frankrijk
verblijft is het zeer moeilijk om de toestand in België te volgen. Hij vraagt de burgemeester dan
ook welke bewijsstukken hij nodig heeft en hoelang hij nog in Frankrijk zal moeten blijven.
Montreuil
L’Argillé
14
juli
1919
Mijnheer de Burgemeester,
Over eenige dagen las ik in een Vlaamsch weekblad dat er een wet gestemd was door
de Belgische Kamer die eene vergoeding toekende aan de Ouders of andere
famillieleden voor de burgerlijke slachtoffers van den Oorlog.
Voor den 20 September moet er een bewijsschrift door de gemeente overheden af
geleverd worden waar de slachtoffers gedood of gekwetst zijn geweest.
Gelijk gij weet Mijnheer de Burgemeester heb ik twee zonen die gedood geweest zijn
den 22 April 1915. Ik vraag dat gij de goedheid zou willen hebben een bewijsschrift te
willen bezorgen want ik weet hoegenaamd niet wat ik moet hebben of waar dit moet
gevonden worden want hier zijn wij af gezonderd van alle nieuws uit t’ Vaderland.
Ik vraag Mijnheer de Burgemeester of wij nog lang in Frankrijk zullen moeten blijven
of wat er met ons zal zal gedaan zijn.
Ik hoop Mijnheer de Burgemeester dat gij mijne vraag met welwillendheid zal
onderzoeken en mij de noodige inlichtingen zal doen kennen.
Aanvaard dit schrijvens van Uw nedigeren dienaar.
A. Witterbecq
Refugié d’Ypres à Montreuil L’Argillé “Eure”
108
Een derde brief is van handelaar Arthur De Boeuf uit Orléans (departement Loire). Hij had 14
dagen voor de oorlog uitbrak zijn bloeiende winkel op de Grote Markt in Ieper volledig
vernieuwd. Daarnaast was hij ook marktkramer in schoenen. Hij moest echter alles achterlaten
toen de oorlog begon. Bovendien werd hij door een obus geraakt in de linkerschouder. Hij vraagt
de burgemeester om hem formulieren voor het indienen van de schadeaanvraag wil op te
sturen. Hij hoopt recht te hebben op een hoge schadevergoeding. Het commissariaat van het
arrondissement Ieper antwoordt hem op 19 juni 1919 dat hij zich moeten wenden tot het
gemeentebestuur van Ieper dat zich op dat moment bevindt in Paris-Plage (departement Pas-deCalais) om de gewenste formulieren te bekomen.
24-5-1919
Mijnheer
Ik heb de eer U te komen vragen omdat gij de goedheid souddet willen hebben een
bulletin van oorlogsschade ons te willen opsturen, voor schadevergoeding van Ipres. Wij
zijn tevreden om terug te keeren naar Ipres, en de selfste commerce te hernemen op
conditien wij onze schade ingestaan zijn van ons verlies. Gelijk gij weet mijnheer dat
wij juist 14 dagen voor den oorlog onze winkel en bakkerij overgelaten had op de Markt
en dat wij juist eenen schoone nieuwen winkel gesteld had in het huis mijnheer
Gillebert van Kortrijk. Gelijk gij waarschijnlijk weet welk schoone winkel wij hadden
14 dagen voor den oorlog gesteld, Au Drapeau Belge nummer 6 Diksmudstraat,
genaamd Gillebertpoort bij de Markt. Alsook ik was markkramer van schoenen. Ik deed
de markt Dikmude, Veurne en Loo. Alles en overal achtergebleven en mijnen schoonen
winkel afgebrand en voor het slechtte ik en werkelijk ben bij gebrek van een verlies,
mijne linkerschouder doorgeschoten ben eener eela obus. Mijnheer gelijk gij op de
hoogte zijt van de conditie denk ik wel eene grootte schadevergoeding te verwachten. ’t
Is te hooppen eene groote hulp te ontvangen, voor ons opnieuw te kunnen plaseeren.
Mijnheer denkende op uwe goedwilligheid dank ik U op voorhand.
Mijnheer Arthur De Boeuf, Rue de Cheval Rouge n. 23 Orleans, Loiret.
109
Camile Duplacie-Callens’ zoontje verloor zijn been bij een bombardement in Ieper. Hoewel het
kind reeds een houten been gekregen heeft, is hij het volledig ontgroeid. De familie verblijft
momenteel in Normandië en de teruggekeerde Franse soldaten vertellen hen dat hun zoon recht
heeft op een nieuw houten been. Aangezien ze in Betreville (departement Seine-Martime)
verblijven, zijn ze niet op de hoogte van de toestand in België. Ze vragen de burgemeester dan
ook wat ze moeten doen en of er een mogelijkheid is om terug te keren naar huis. De zaak van
Camile Duplacie komt voor in het tweede register van de eerste kamer. Zo kennen we ook de
toegekende vergoeding. Uiteindelijk blijkt uit het vonnis van 6 mei 1920 dat hij een jaarlijkse
schadevergoeding kreeg van 1.680 Belgische frank.
Bertreville den 8
Augustus
1919
Mijnheer de Burgemeester
Ik wend mij tot uw om inlichtingen te vragen nopens de kinders die gekwetst geweest
zijn in bombardement van den oorlog. Wij hebben één zoontje die gekwetst heeft van
zijn been den 23 april 1915 in bombardement van Ieper alnog op de hofstede zijn aan
het gekwetst het wieltje en heeft moeten de operatie hebben van zijn been afgezet te zijn
tot boven de knie dat er maar een weinig van zijn been gebleven is.
Hij is tien jaren oud sedert de laatste dagen van de maand mei. En dat er altijd
gesproken is dat de kinders die gekwetst zijn door oorzaak van den oorlog zullen
trekken. En dat het de heer Burgemeester is van de steden of de parochie waar zij
woonden voor den oorlog dat wij lezen in onz vlaanderen er zoude voor zorgen, wenden
wij ons ook tot uw Mijnheer de Burgemeester dat gij zoudet willen de goedheid te
hebben van daarvoor te zorgen.
Hij heeft een houten been gehad in 1916 en kon er mede gaan. En nu dat het al of drie
jaren geleden is en het kind vele groeien is het onmogelijk gekomen er mede te gaan. En
het einde van het been die gebleven is verdikken in evenredigheid het andere. Hij is
gekomen bij ons 20 Maart 1919 van de Colonie van Sassetôt en het is al één jaar dat hij
geen gebruik meer kan maken van zijn been. En de Fransche soldaten die naar huis
komen of in verlof komen zeggen dat hij recht heeft voor een ander houten been te
hebben. En daar wij geen geneesheer van België in omliggende van ons hebben om te
raadplegen wenden wij tot uw om inlichtingen te bekomen als het mogelijk is. Hij gaat
nu met een piket of houten stok. En of er al wat voortgang is rond Ieper voor de
landerijen om weder te keeren om onzen vorigen stiel te hernemen van voor den oorlog.
In afwachting van antwoord te ontvangen bedanken wij uw op voorhand
Camile Duplacie-Callens
110
Uit de geciteerde brieven blijkt de onwetendheid en onzekerheid die heerste onder de bevolking.
Velen wilden graag terugkeren maar hadden er geen idee van of dit reeds mogelijk was. Anders
waren op de hoogte van het recht op schadevergoeding maar wisten niet hoe ze dit konden
uitoefenen en tot welke instanties ze zich moesten wenden. De burgers hadden nood aan
informatie en wendden zich daarom tot de burgemeester van hun stad of gemeente.
6.3.3 De terbeschikkingstelling van de lokalen en de onderhoudskosten door de gemeenten
In het arrondissement Ieper werden er verschillende zittingsplaatsen ingericht, onder andere in
Poperinge en Wervik. De mobiliteit van de burger was na de Eerste Wereldoorlog, zeker in de
frontstreek, zeer beperkt waardoor de rechtbanken zitting hielden in de nabijheid van de
burger. Bovendien werd op deze manier de massa aanvragen verdeeld over de verschillende
zittingsplaatsen.
De gemeenten moesten zelf instaan voor de terbeschikkingstelling van de nodige lokalen: een
lokaal voor het commissariaat van de staatscommissarissen, een lokaal voor de griffie en de
eigenlijke zittingszaal. De inrichtingskosten en huurgelden konden door de gemeenten wel
worden teruggevorderd.457 Daarnaast werd er van de gemeenten ook een bijdrage in de
onderhoudskosten gevraagd. De bijdrage was afhankelijk van het aantal inwoners. Deze
onderhoudskosten kon men niet terugvorderen en waren ten laste van de gemeenten.
6.4 HET CONCREET DOSSIER VAN GEORGES BRAEM
In het archieffonds Speybrouck458 werden een aantal volledige dossiers bewaard. We vonden het
concrete dossier terug van Georges Braem die ook vermeld wordt in onze vonnissen.
Op 26 maart 1920 werd zijn dossier door de rechtbank behandeld. Hij dient zijn aanvraag tot
schadevergoeding in samen met zijn twee broers, Joseph en Alphonse. Georges Braem oefent het
beroep van roeper en aanplakker van de stad Ieper uit. Hij is geboren op 30 december 1885 en
woont in Poperinge. Zijn huis werd vernield waardoor er ook schade was aan de meubelen,
kledij, enz. De rechtbank van oorlogsschade kende hem uiteindelijk een vergoeding van 5.100
Belgische frank toe.
In zijn volledig dossier kunnen we nagaan hoe de kostenraming verliep voor de heropbouw van
het vernielde huis. De architect maakt een duidelijke oplijsting van alle materialen die nodig zijn
voor de herstelling van het huis en hun kostprijs (aantal bakstenen, deuren, enz.). Hij maakt
457
Briefwisseling tussen de stad Wervik en het gemeentebestuur van Ieper, 28 september 1925. Ieper,
Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547.
458
Raphaël Speybrouck was een gekend architect in de omgeving van Ieper die meehielp bij de heropbouw van
de stad.
111
bovendien een raming met behulp van de onderverdeling die we ook aantreffen op de
formulieren voor de schadeaanvraag. Op deze manier is het makkelijk te onderscheiden hoeveel
de schadepost bedraagt en hoeveel het nieuwe materiaal zal kosten. We vinden de
plattegronden van de gelijkvloers en de eerste verdieping terug waarop men zich baseert om de
herstellingen uit te voeren.
In het dossier werd eveneens een plan van de voorgevel toegevoegd. Ook de blauwdrukken van
de plannen kunnen we hierin terugvinden.
Plan van het gelijkvloers en de voorgevel
112
113
7. DE CONTROLE OP HET HERBELEG, DE VOORSCHOTTEN EN DE BETALING
VAN DE SCHADEVERGOEDING
In voorgaande hoofdstukken gingen we dieper in op de indiening van de schadeaanvraag, de
raming van de schade en de procedures voor de staatscommissaris en rechtbank die daarop
volgden. In dit hoofdstuk beantwoorden we de vraag waar de burger terecht kon om zijn
schadevergoeding te innen. We bekijken tevens hoe de controle op het herbeleg gebeurde.
Wanneer een vergoeding werd toegekend gebeurde dit immers doorgaans onder de voorwaarde
van herbeleg (vooral voor de grote bedragen).
7.1 DE ORGANISATIE VAN DE CONTROLE OP HET HERBELEG
Het feit dat de gerechtelijke en administratieve beslissingen de voorwaarde oplegden van
herbeleg, betekende dat men dit ook moest controleren. Vaak werden de toegekende bedragen
in schijven uitbetaald. De grootte van deze schijven werd vrij arbitrair door de rechter bepaald.
Er bestonden geen vaste regels.459 Aangezien de schadevergoedingen rechtstreeks bijdroegen
tot het economische herstel van België, was het zeker geen overbodige luxe om de controle op
het herbeleg voldoende efficiënt te organiseren.
Krachtens de wet van 28 mei 1920 werd de controle op het herbeleg toevertrouwd aan de
controleurs van de registratie en domeinen en een aantal toegevoegde controleurs. Dit systeem
bleek echter niet effectief. Vandaar dat dit systeem gauw werd verlaten. Vanaf 1 januari 1921
werd de controle uitgevoerd door de ingenieurs van de dienst voor vaststelling en onderzoek bij
de Dienst voor Oorlogsschade, de hoofdcommissarissen en enkele toegevoegde inspecteurs van
het herbeleg.460
7.1.1 De uitvoering van de controle
Men controleerde de schadevergoedingen die door de rechtbanken werden toegekend.
Daarnaast voerde men ook controle uit op de vergoedingen die bij ministerieel besluit waren
toegekend aan de slachtoffers. Het ging dan om voorschotten en verrichtingen.461 De
commissarissen en toegevoegde inspecteurs moesten zich er van verzekeren dat de toegekende
459
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 33.
460
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 33.
461
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 34.
114
schadevergoedingen wel degelijk gebruikt werden voor het herstellen van de oorlogsschade. Ze
baseerden zich hiervoor op de voorschriften die in het vonnis of de administratieve beslissing
werden opgenomen. De inspecteurs konden eveneens facturen opvragen en nakijken. Daarnaast
gingen ze ter plaatse om zich van de herstellingen te vergewissen.
Aangezien de burger vaak in schijven werd uitbetaald, gebeurde de controle per schijf met
inbegrip van de herstelbetalingen. De rechtbank kon de toelating geven om de schadevergoeding
voor iets anders aan te wenden. Het ging dan om een erkende of opgelegde herinvestering. 462 De
aanwending van deze schadevergoedingen werd ook gecontroleerd, ondanks de toelating van de
rechtbank.
Zolang de herstellingen duurden en het werk niet voltooid was, werd de besteding van de
schadevergoeding gecontroleerd. Er werd de inspecteurs op het hart gedrukt even goed te
controleren op de aanwending van de laatste schijven als op de aanwending van de eerste.
Na de controle van het herbeleg had men recht op een attest of certificaat van herbeleg. Het
werd ondertekend door degene die de controle had uitgevoerd. Van het certificaat werden er
twee exemplaren opgemaakt, één exemplaar werd naar het ministerie van Economische Zaken
gestuurd, het tweede exemplaar kwam terecht in het dossier van de schadelijder.463
7.1.2 De voorschotten toegekend door tussenkomst van de coöperatieven
De statuten van deze coöperatieven schreven voor dat zij de besteding van de voorschotten door
hun leden moest nagaan. De controle op deze besteding gebeurde door de inspectie voor het
herbeleg van het ministerie van Economische zaken. Het waren vooral de hoofdcommissarissen
die hier het initiatief namen. Zij werden immers op de hoogte gesteld telkens een lid van één van
deze coöperatieven een voorschot had verkregen. Dit was ergens logisch aangezien men op deze
manier wou vermijden dat de getroffene twee keer een schadevergoeding zou verkrijgen.464
7.1.3 De controle uitgevoerd in Frankrijk
Belgen of Fransen die in Frankrijk verbleven maar schade hadden geleden op het Belgische
grondgebied en hiervoor een schadevergoeding hadden ontvangen, waren eveneens
onderworpen aan de controle op de besteding ervan. Deze controle gebeurde door de Dienst
voor getroffen Belgen in Frankrijk.465,466 De controle gebeurde volgens een procedure die in
462
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 34.
463
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 34.
464
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 34-35.
465
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 35.
466
Deze dienst had zijn zetel op de Avenue des Champs Elysées nr. 99 te Parijs.
115
samenspraak
met
het
ministerie
voor
Buitenlandse
zaken
werd
opgesteld.
De
hoofdcommissarissen stonden in rechtstreeks contact met de heer de Ryck, directeur-generaal
van deze dienst. Per dossier verstrekte hij een kopie van het vonnis en specifieke elementen die
van belang waren voor het dossier.467 Op deze manier trachtte men een degelijke controle uit te
voeren op de schadevergoedingen die in het buitenland werden aangewend voor het herbeleg.
7.2 DE OVEREENKOMST MET DE STAATSCOMMISSARIS
In hoofdstuk 5 gingen we reeds dieper in op de procedure voor de staatscommissaris. Vanaf
1920 werd hen gevraagd zoveel mogelijk het artikel 42 van de wet van 25 april 1920468 toe te
passen. In dit artikel krijgt de staatscommissaris de bevoegdheid om zelf een overeenkomst te
sluiten met de schadeaanvrager zonder tussenkomst van de rechtbank. Dit had natuurlijk
gevolgen wat de controle betreft. De staatscommissaris heeft deze bevoegdheid enkel wanneer
de schadevergoeding het bedrag van 10.000 Belgische frank niet overschrijdt. Daarnaast moet
hij de goedkeuring krijgen van het ministerie van Economische zaken. Op deze manier wou men
de rechtbanken zoveel mogelijk ontlasten van de kleinere zaken.469 Deze overeenkomst werd
dus niet meer gehomologeerd door een vonnis en kreeg een andere kwalificatie.
7.2.1 De kwalificatie van de overeenkomst
Voor de kwalificatie van deze overeenkomst mag men niet teruggrijpen naar de artikelen 2044
en volgende van het Burgerlijk Wetboek. In deze artikelen neemt men aan dat de overeenkomst
een wederzijdse overeenkomst is die wederkerigheid van beide partijen veronderstelt. Dit was
echter geenszins de bedoeling van de wetgever. Het doel van artikel 42 was voornamelijk de
rechtbanken te ontlasten van de minder belangrijke zaken en de burger een kans te geven zelf
tot een akkoord te komen zonder tussenkomst van de rechtbank. Door de overeenkomst te zien
als een overeenkomst in de zin van het Burgerlijk Wetboek zou men te snel aannemen dat er te
onderhandelen valt over de schadevergoeding, wat absoluut niet het geval is.470 De
schadeaanvrager moet via deze overeenkomst wel dezelfde vergoeding krijgen als de rechtbank
hem zou toekennen. Alleen de twijfelachtige elementen uit het dossier kunnen in aanmerking
komen voor onderhandeling in de zin van het Burgerlijk Wetboek.
467
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 35.
468
Wet van 25 april 1920 inzake de hoven en rechtbanken van oorlogsschade.
469
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 37.
470
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 37.
116
7.2.2 De schade die in aanmerking komt voor een overeenkomst
In principe komt alle schade die onder het artikel 2 van de wet van 10 mei 1919 valt in
aanmerking voor een overeenkomst met de staatscommissaris.471 De schadevergoeding mag
echter het bedrag van 10.000 Belgische frank niet overtreffen. Hierbij wordt alle schade die zich
in het arrondissement voordeed in aanmerking genomen, men houdt geen rekening met de
categorie waartoe de schade behoorde. De waarde van de goederen wordt bepaald op basis van
de waarde die ze hadden op 1 augustus 1914.472 Men maakt echter een uitzondering voor
kunstvoorwerpen en luxegoederen aangezien het voor deze goederen onmogelijk is een
herbelegginsvergoeding toe te kennen.
Indien er zich meerdere schadegevallen voordeden in verschillende arrondissementen, kan de
schadelijder in elk arrondissement om een overeenkomst verzoeken. Dit kan enkel voor zover
hij zich niet onder de verplichting bevindt van artikel 30 van de wet van 25 april 1920 die zegt
dat men alle dossiers die één geheel473 vormen voor één rechtbank dient te brengen waar de
belangrijkste schade zich heeft voorgedaan. Wanneer hij in twee arrondissementen een
aanvraag deed, waarvan één wegens personenschade, kan men deze niet in één overeenkomst
opnemen. Men moet deze verschillende aanvragen in feite volledig los van elkaar zien.474
7.2.3 De procedure475
a) Het indienen van het verzoek tot overeenkomst
De schadeaanvrager richt zijn verzoek tot de hoofdcommissaris. Daarnaast dient hij zijn verzoek
ook neer te leggen op de griffie.476 Deze schadeaanvraag moet in de gewone vorm worden
gedeponeerd.477
b) De behandeling van de aanvraag
Elk verzoek tot overeenkomst moet met zorg onderzocht worden. Het is niet de bedoeling dat
men het verhaal van de schadeaanvrager zomaar aanneemt. Daarnaast is het niet voldoende om
te verklaren dat de gevraagde som niet overdreven is en daarom volgens de staatscommissaris
mag worden toegekend.
471
Zie hoofdstuk 5 en 6.
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 38.
473
Het gaat dan volgens het artikel om schade aan een landbouwbedrijf, commerciële onderneming of
industrie die aan één eigenaar toebehoren.
474
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 38.
475
Zie hoofdstuk 5 en 6.
476
Art. 23 tot 37 van de wet van 25 april 1920 inzake de hoven en rechtbanken van oorlogsschade.
477
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 38.
472
117
Van elke aanvraag wordt er een gedetailleerd en gemotiveerd dossier opgesteld. Dit dossier
moet het ministerie van Economische Zaken en de Commissie voor Overeenkomsten in staat
stellen het dossier te onderzoeken zonder genoodzaakt te zijn zelf een uitgebreid onderzoek te
voeren. Het kan hierbij nuttig zijn om de initiële aanvraag naast de overeenkomst te leggen om
na te gaan welke vergoeding men per post heeft toegekend.478
Wat de identificatie van de schadelijder, de bewijsmiddelen, enz. betreft, gelden dezelfde regels
als deze gevolgd bij de rechtbank van oorlogsschade (zie supra).
c) De overeenkomst
De overeenkomst komt tot stand door de ondertekening van een akte door de schadeaanvrager
en de staatscommissaris. 479
d) De uitbetaling
Wanneer de herbeleggingsvergoeding van de goederen het bedrag van 500 Belgische frank
overschrijdt, wordt er een clausule in de overeenkomst opgenomen die bepaalt dat de
schadevergoeding in verschillende schijven wordt uitbetaald.
De eerste schijf wordt uitbetaald zonder enige controle om zo snel mogelijk tegemoet te komen
aan de noden van de schadelijder. Voor de betaling van de volgende schijven heeft men steeds
een certificaat nodig, dat bevestigt dat de som correct werd besteed en het herbeleg juist werd
uitgevoerd.
Vaak werd de Centrale Administratie geconfronteerd met schadelijders die een overeenkomst
hadden gesloten maar zich erover verbaasden dat ze de fondsen niet binnen de termijn
ontvingen die door de staatscommissaris voorop was gesteld. Men mag evenwel niet uit het oog
verliezen dat de overeenkomsten steeds geweigerd of herzien kunnen worden en er altijd een
bijkomend onderzoek mogelijk is.480 Tevens dient men in acht te nemen dat er een zekere
termijn verloopt bij het onderzoeken van de dossiers door de Commissie. Deze termijn hangt af
van de complexiteit van het dossier en de vele zaken waarmee de Commissie reeds belast is.
478
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 39.
479
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 39.
480
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 39-40.
118
7.3 DE VOORSCHOTTEN TOEGEKEND DOOR DE ADMINISTRATIE
De wet van 24
februari 1919 inzake de voorschotten toegekend door de staat voor
oorlogsschade, geeft de staat de mogelijkheid om voorschotten toe te kennen aan de schadelijder
voor de herstelling van oorlogsschade.481 Ter uitvoering van deze wet werden een aantal
uitvoeringsbesluiten genomen die gecoördineerd werden in de wet van 30 augustus 1920.482
Men maakt een onderscheid tussen twee soorten voorschotten, enerzijds het voorschot in
natura en anderzijds het voorschot in speciën (vaak onder de vorm van een titel). Het gaat in
beide gevallen om voorlopige toekenningen. Wanneer het definitief toegekende bedrag
uiteindelijk lager zou zijn dat wat men als voorschot ontving, zal het teveel aan de staat moeten
worden terugbetaald.483
De toekenning van deze voorschotten gebeurt volledig langs de administratieve weg. De
verschillende diensten van het ministerie van Economische zaken staan in voor de afhandeling
ervan. Ook hier moet men de toegekende vergoeding aanwenden voor het herbeleg. De controle
gebeurt echter minder strikt, men gelooft de schadelijder op zijn woord van eer.
7.3.1 De voorschotten toegekend voor het bewoonbaar maken van beschadigde of vernielde
woonhuizen
Deze voorschotten konden worden verkregen voor het herstellen van vernielde of beschadigde
onroerende goederen. De vergoeding kon alleen aangewend worden voor herstelling of
werkzaamheden die strikt noodzakelijk waren voor het bewoonbaar maken van het woonhuis.
Dit betekende dat men de vergoeding niet mocht aanwenden voor de eindafwerking of luxeelementen.484
Het bedrag van dit voorschot bedroeg maximum 50.000 Belgische frank. Er werd een
uitzondering gemaakt voor landbouwbedrijven. In dit geval kon er eventueel een toeslag van
20.000 Belgische frank worden toegekend. In elk geval mocht het voorschot het totale bedrag
van 80.000 Belgische frank niet overschrijden.
De aanvraag tot voorschot werd ingediend bij de gemeentelijke administratie waar het goed
gelegen was. Deze aanvraag moest steeds vergezeld zijn van een schatting van de
herstellingskosten. De gemeentelijke administratie zond de aanvragen door naar de
481
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 41.
482
Deze gecoördineerde wet werd op haar beurt aangepast door de wet van 15 februari 1921.
483
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 41.
484
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 42.
119
(toegevoegde) Hoge Koninklijke Commissaris of naar de gouverneur van de provincie (of zijn
ondergeschikte).485 Het was hun taak om de omvang van het voorschot te bepalen. Ze hadden
hiervoor geen goedkeuring nodig van de Centrale Administratie. Het was echter wel zo dat men
de omvang van het voorschot bepaalde in samenspraak met de lokale hoofdcommissaris. Indien
men het niet eens was, werd het laagste bedrag toegekend.486
De betaling van het voorschot in speciën gebeurde naargelang de vorderingen van de
herstellingswerken en door tussenkomst van de gemeentelijke administratie. Deze was op haar
beurt afhankelijk van de middelen die door de Hoge Koninklijke Commissaris of de gouverneur
ter beschikking werden gesteld.
7.3.2 De voorschotten toegekend door tussenkomst van coöperatieven
De coöperatieven konden voor alle schadecategorieën een voorschot toekennen. Het voorschot
bedraagt maximum 70% van de totale waarde op 1 augustus 1914 vermeerderd met de
herbeleggingswaarde. Voor de berekening van het voorschot wordt er gebruik gemaakt van
verschillende coëfficiënten. Wat de reconstructie en herstelling van onroerende goederen
betreft neemt men volgende coëfficiënten in aanmerking: 4 voor het ganse Belgische
grondgebied en 4,5 voor de plaatsen in de frontstreek. Wat de roerende goederen betreft: 2,5
voor het ganse Belgische grondgebied en 3 voor de plaatsen in de voormalige fronstreek.487 488
De aanvraag voor een voorschot wordt door de lokale sociale coöperatieven overgemaakt aan de
staatscommissaris. Om de procedure sneller te doen verlopen wordt het dossier van de
schadelijder door de coöperatieven zelf opgesteld. Zij zullen op basis van de verklaringen van de
getroffene en een onderzoek ter plaatse de exacte samenstelling van het goed op 1 augustus
1914 trachten te achterhalen. Het is de bedoeling dat men dit zo goed mogelijk doet. Dit
betekent dat men zich vooral zal focussen op de goederen die definitief tot een
schadevergoeding zullen leiden in de toekomst. Het dossier bevat de identiteit van de
485
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 42.
486
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 42.
487
De “plaatsen in de voormalige frontstreek” zijn: Middelkerke, Westende, Lombardsijde, Slijpe, Nieuwpoort,
Sint-Joris, Mannekensvere, Oostduinkerke, Sint-Pieters-Kapelle, Ramskapelle, Schore, Leke, Keiem, Pervijze,
Stuivekenskerke, Beerst, Vladslo, Oostkerke, Diksmuide, Kaaskerke, Werken, Lampernisse, Esen, Oudekapelle,
Sint-Jacobskapelle, Handzame, Zarren, Nieuwkapelle, Woumen, Klerken, Staden, Hooglede, Merkem,
Noordschote, Reninge, Bikschote, Oostnieuwkerke, Westrozebeke, Zuidschote, Poelkapelle, Woesten,
Langemark, Boezinge, Passendale, Elverdinge, Moorslede, Sint-Jan, Brielen, Zonnebeke, Vlamertinge, Ieper,
Beselare, Dadizele, Zillebeke, Geluveld, Reningelst, Dikkebus, Voormezele, Hollebeke, Zandvoorde, Geluwe,
Westouter, Houthem, Loker, Kemmel, Wijtschate, Wervik, Komen, Dranouter, Wulvergem, Mesen,
Neerwaasten, Waasten, Nieuwkerke, Ploegsteert en Le Bizet.
488
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 43.
120
schadelijder, het bewijs van de schade, de gevraagde omvang van het voorschot, het
voorgestelde voorschot en de bestemming van het voorschot.489
De staatscommissaris moet het dossier onderzoeken, nagaan of de schadelijder niet onder
toepassing van artikel 9 van de wet van 10 mei 1919490 valt en controleren of de omvang van het
bedrag niet overdreven is. Hierop wordt het dossier tenslotte overgemaakt aan Federatie van
Coöperatieven die uiteindelijk beslist over de omvang van het toe te kennen voorschot.
7.3.3 De voorschotten toegekend voor het herstel van gronden
De herstelling van gronden was uitermate belangrijk. Op deze manier konden de burgers vaak
hun voormalige werkzaamheden hernemen en droegen ze bij tot een herstel van de economie.
Het probleem was echter dat de kleine landbouwer niet in staat was de herstelling van de
landbouwgrond uit eigen zak te betalen. Om hieraan tegemoet te komen werd daarom met
voorschotten gewerkt.
Door middel van restauratiecontracten tussen de staat en de burger konden er voorschotten
worden verleend. De staat werd hier vertegenwoordigd door de minister van Landbouw en de
minister van Economische Zaken.491
De contracten werden voornamelijk gesloten met:
-
Kleine landeigenaars die bereid waren zelf wat pionierswerk op zich te nemen en
-
Eigenaars van veel landbouwgrond die de landbouwbedrijvigheid van verschillende families
gedurende een aantal jaren wilden garanderen na het herstel van de gronden.
De omvang van deze voorschotten werd in elk individueel dossier bepaald naargelang de
omvang en noodzaak van de werkzaamheden en afhankelijk van het stuk land. Men vertrok van
een basisbedrag van ongeveer 2.400492 Belgische frank per werkkracht.493,494 Dit bedrag werd
berekend op basis van de opbrengst die een arbeider gedurende 200 dagen per jaar zou
genereren uit een bepaald stuk landbouwgrond. Bovendien kon men dit aanpassen naargelang
de werkkracht minder dan een gemiddelde persoon werkte of nog een andere job uitoefende
489
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 44.
490
Burgers die tijdens de oorlog economisch samenwerkten met de vijand of handelingen stelden tegen de
staatsveiligheid worden uitgesloten van het recht op schadevergoeding wegens oorlogsschade.
491
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 44.
492
Het bedrag van 2.400 Belgische frank was geen definitieve basis. Men kon dit aanpassen indien de
loontarieven gevoelig zouden veranderen.
493
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 44-45.
494
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 46.
121
waardoor hij zich geen 200 dagen per jaar met het herstellen van de landbouwgrond kon
bezighouden. Het bedrag kon ook verschillen al naargelang de soort ondergrond.
Het volstond dus om het bekomen bedrag vervolgens te vermenigvuldigen met het aantal
werkkrachten waarover men beschikte om zo de waarde te kennen die de grond in één jaar zou
genereren.
Wanneer men deze waarde kende, kon men door een simpele deling bepalen hoeveel jaar men
nodig zou hebben om de grond in zijn oorspronkelijke staat te herstellen en die de contractant in
waarde moest genereren.
Het was van groot belang dat de werkzaamheden zo snel mogelijk werden uitgevoerd.495 Het
meest voordelige contract werd dan ook mee bepaald afhankelijk van de duurtijd die de termijn
van één jaar niet mocht overschrijden. Het is natuurlijk onrealistisch om te denken dat alles in
één jaar hersteld kon worden. Vandaar dat de contracten werden aangepast naar twee, drie of
vier jaar. In elk geval mocht de herstelling niet langer dan vier jaar duren.
Indien de eerste bewerker van het land (de pionier) gedurende deze vier jaar de waarde wat hij
in vier jaar kan restaureren overschreed, mocht deze overschrijding niet worden opgenomen in
het contract. In dat geval zal de pionier hetzij het teveel moeten weggeven aan iemand anders,
hetzij een extra werkkracht in dienst moeten nemen ofwel het teveel op één of andere manier
moeten herstellen onafhankelijk van de tussenkomst van de Belgische staat.
Volgens de wet diende de staatscommissaris voorafgaandelijk vast te stellen of de
grondeigenaar werkelijk oorlogsschade had geleden die onder de toepassing van de wet van 10
mei 1919 viel. Daarnaast mocht de som vastgesteld in het contract de definitieve
schadevergoeding toegekend door de rechtbank niet overschrijden.
Aangezien een contract tot toekenning van een voorschot voor het herstel van de grond enkel
kon worden toegekend indien de schadelijder nog geen definitieve vergoeding had verkregen
van de rechtbank, moest men rekening houden met de reeds toegekende voorschotten. De
rechterlijke beslissing werd daarom geschorst tot de vervaldatum van het contract.496 Op deze
manier kon de rechtbank bij haar tussenkomst rekening houden met de eventuele
waardeverminderingen van de grond die nog zouden bestaan, ondanks de uitvoering van het
contract tot herstel. Het was tevens de taak van de staatscommissaris om de uitvoering van de
voorwaarden van het contract na te gaan bij elke uitbetaling van een schijf. Dit was noodzakelijk
495
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 45.
496
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 46.
122
om de voorziene sommen te kunnen uitbetalen volgens de boekhouding van het ministerie van
Economische Zaken.
Sommige landbouwers hadden op eigen houtje reeds herstellingen aan de gronden uitgevoerd
zonder tussenkomst van de staat. Ook aan deze schadelijders konden er nog voorschotten
worden toegekend.
De aanvragen moesten worden ingediend bij de hoofdcommissaris aangesteld door de minister
van Landbouw. Deze hoofdcommissaris was tevens belast met de controle op de
werkzaamheden. Bij elke aanvraag voegde deze commissaris een verklaring dat de
werkzaamheden werden uitgevoerd binnen de omvang van de toegekende voorschotten. De
aanvragen worden toegekend door de staatscommissaris die de voorwaarden controleert. De
betaling gebeurt in speciën.
7.3.4 De voorschotten in natura
De leveringen vanuit Duitsland en de herstelbetalingen waaraan Duitsland moest voldoen,
konden door de staat onder de vorm van voorschotten worden toegekend aan de burger.497
Op basis hiervan werden er door het ministerie van Landbouw en het ministerie van
Economische Zaken een aantal bepalingen aangenomen die het mogelijk maakten dat de burger
het vee terugkreeg. Bij de aankomst van de konvooien met vee, wilde men het vee zo snel
mogelijk verdelen. Omwille van deze dringende redenen moest een specifieke procedure
gevolgd worden. Het ministerie voor Landbouw stelde bij de verdeling van het vee fiches op.
Deze fiches werden overgemaakt aan de controledienst van de Dienst voor Oorlogsschade. De
fiches werden door de controledienst nagekeken en ingeschreven. Hierop werd de
staatscommissaris op de hoogte gebracht van de toekenning. Hij zou later instaan voor de
controle op en het natrekken van de verklaringen die door de getroffene omtrent zijn schade
werden gedaan.
Naast een verdeling van vee kon de getroffene ook geholpen worden door het ter beschikking
stellen van meubelen en kledij. Het Bijstandscomité voorzag de oorlogsslachtoffers van kledij en
meubelen. Daarnaast zorgde ze ook voor zaden, meststoffen, materiaal en vee dat hen ter
beschikking werd gesteld door het ministerie van Landbouw.498
497
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 47.
498
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 47.
123
De terbeschikkingstelling van deze goederen werd beschouwd als een voorschot in natura. De
tussenkomst van de staatscommissaris was niet vereist aangezien het ging om goederen met een
geringe waarde.499
7.3.5 De voorschotten in naam van de staat toegekend door bepaalde organisaties
a) De voorschotten toegekend door het Comité voor Oorlogsschade van het ministerie van de
Spoorwegen
Het ministerie van de Spoorwegen richtte onder haar verantwoordelijkheid een Comité op dat
instond voor de toekenning van voorschotten aan haar personeel of rechthebbenden van deze
medewerkers van het betrokken ministerie en de burgerlijke slachtoffers van de oorlog die zich
onder het toepassingsgebied van de wet van 10 juni 1919 bevonden.500
b) De voorschotten toegekend door de Nationale organisatie voor Oorlogswezen501
De Nationale organisatie voor Oorlogswezen valt onder de toepassing van artikel 12 van de wet
van 10 juni 1919. Dit artikel bepaalt dat men de voorschotten kan recupereren uit de door de
rechtbank toegekende schadevergoedingen.502
c) De voorschotten toegekend door de gemeenten
Gedurende de oorlog of toch tenminste vanaf de wapenstilstand werden er reeds door de
gemeenten voorschotten toegekend aan de oorlogsslachtoffers.503 In bepaalde gevallen werd er
door de gemeenten in naam van de staat gehandeld. De gemeenten kenden vaak voorschotten
toe die hen zelf als voorschot waren uitgekeerd. De toekenning van de voorschotten gebeurde
onder hun verantwoordelijkheid.
Vooral in het kustgebied werden er door de gemeenten voorschotten toegekend. Vaak werd er
bijvoorbeeld aan getroffen hoteluitbaters door middel van een krediet, verleend door het
Gemeentekrediet, een voorschot toegekend aan de schadelijder. De staat zorgde voor de
terugbetalingen aan het Gemeentekrediet van de door de gemeenten geleende sommen. Zowel
het kapitaal als de renten werden terugbetaald.504 Daarnaast konden de gemeenten
voorschotten toekennen aan gedeporteerde burgers voor zover zij onder de toepassing van de
wet van 10 juni 1919 vielen.
499
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 47.
500
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 47.
501
L’oeuvre Nationale des Orphelins de la guerre werd opgericht op 16 maart 1915.
502
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 48.
503
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 48.
504
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 48.
124
Aangezien de Belgische staat deze voorschotten aanmoedigde, kan men deze voorschotten
beschouwen als een louter administratieve beslissing.
De geïnteresseerde gemeenten dienden hun voornemen om voorschotten toe te kennen kenbaar
te maken aan de Dienst voor Oorlogsschade. Op deze manier was de Dienst in staat om de
omvang van de voorschotten te bepalen.
Om kans te maken op de toekenning van een voorschot moest de burger een schadeaanvraag
indienen bij de rechtbank van oorlogsschade.
7.4 DE BETALING VAN DE SCHADEVERGOEDINGEN
De definitief of voorlopig toegekende vergoedingen worden uitbetaald op de door de hoven en
rechtbanken bepaalde tijdstippen.505
506
Het begrip “betaling” moet volgens de rechtsleer zeer
ruim worden begrepen. Het gaat om de uitvoering van een verbintenis. Ondanks het feit dat het
vonnis of het arrest de vergoeding en looptermijn bepalen, blijft de uitvoerende macht nog
steeds bevoegd om volgens zijn mogelijkheden en volgens de geldomloop de wijze van betaling
te bepalen.507
De verschillende wijzen van betaling omvatten onder meer de betaling via effecten op naam bij
een vergoeding boven 15.000 Belgische frank of de betaling in speciën (via een postcheque) bij
een vergoeding minder dan 15.000 Belgische frank. Indien de getroffene meerdere
schadevergoedingen op basis van verschillende vonnissen verkrijgt, wordt de schadevergoeding
eveneens via effecten betaald.
De effecten op naam genereren een interest van 5% per jaar. Deze wordt door het ministerie van
Economische zaken halfjaarlijks aangepast en uitbetaald door middel van postcheques. In
principe zijn ze betaalbaar binnen een termijn van 5 jaar.508
De schadelijder heeft de mogelijkheid over zijn effect te onderhandelen. Het is echter zo dat
wanneer de schadevergoeding onderhevig is aan de voorwaarde van herbeleg, er slechts een
505
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 49.
506
Artt. 15 en 52 van de wet van 10 mei 1919.
507
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 49.
508
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 49.
125
kleine onderhandelingsmarge is. In ieder geval blijft het de taak van de getroffene om zelf het
initiatief tot onderhandelen te nemen.509
Twee organisaties houden zich in het bijzonder bezig met de onderhandelingen omtrent de
effecten op naam onderhevig aan de voorwaarde van herbeleg.
Een eerste organisatie was de Nationale Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid510 met
haar zetel in Brussel. In het algemeen kunnen de overige schadelijders terecht bij de
Coöperatieve Vennootschappen. Er wordt een uitzondering gemaakt voor de personen waarvan
de onderneming in 1914 de waarde van 100.000 Belgische frank oversteeg, .511
De toegekende schadevergoedingen kunnen logischerwijze enkel worden aangewend voor het
herbeleg. De vergoeding wordt als het ware slechts eigendom van de getroffene eens het
herbeleg voltooid is. In artikel 62 van de wet van 10 mei 1919 stelt men dan ook dat indien de
vergoeding door overdracht of inpandgeving wordt doorgegeven, deze slechts volledige executie
kan krijgen indien de geleende of betaalde som daadwerkelijk wordt aangewend voor het
herbeleg. Indien het herbeleg niet wordt voltooid dan is de cessionaris of pandhouder louter in
het bezit van een voorwaardelijke titel.
De vergoeding werd vaak uitbetaald in schijven waardoor een controle op het herbeleg van de
vorige schijf mogelijk was. De controle op de vergoeding die in één keer werd uitbetaald was
derhalve eerder fictief. Indien de getroffene zijn verplichtingen niet nakwam, kon de staat enkel
een vordering tot herstel instellen. De pandhoudende schuldenaar en de cessionaris liepen op
deze manier dus een zeker risico. Vandaar dat het gebruikelijk werd de vergoeding in schijven
toe te kennen om in die zin de controle op het herbeleg mogelijk te maken.
7.4.1 De schadevergoedingen niet onderhevig aan de voorwaarde van herbeleg
Volgens het Koninklijk Besluit van 1 juni 1919 moeten de schadevergoedingen die niet
onderhevig zijn aan de voorwaarde van het herbeleg, betaald worden binnen een termijn van vijf
jaar. Wanneer de vergoeding lager dan 15.000 Belgische frank was, gebeurde de betaling ervan
volgens de regels van de uitbetaling van de schadevergoedingen onder de voorwaarde van
herbeleg.512 Een effect moest steeds voldoen aan de voorwaarden van artikel 49 van de wet van
10 mei 1919 en er kon niet door de Coöperatieven over onderhandeld worden.
509
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 50.
510
De Nationale Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid werd opgericht via de wet van 16 maart 1919
houdende oprichting van een Nationale Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid, BS 20 maart 1919.
511
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 50.
512
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 51.
126
7.4.2 De voorschotten en overeenkomsten
De overeenkomsten die door de tussenkomst van een Coöperatieve werden bereikt, werden
door middel van een postcheque aan de schadelijder uitbetaald.
De vergoedingen of voorschotten toegekend om een beschadigd of vernield huis bewoonbaar te
maken, werden uitbetaald in speciën in handen van de ondernemers en door tussenkomst van
de gemeentelijke administratie.
De voorschotten toegekend voor het herstel van getroffen gronden of de sommen toegekend ter
uitvoering van contracten die de restauratie van de landbouwgrond moesten verzekeren,
werden uitbetaald door het ministerie van Landbouw aan de landeigenaars zelf of aan de eerste
landbewerkers.513
7.5 DE VERGOEDING IN NATURA
Artikel 27 van de wet van 10 mei 1919514 geeft de staat de mogelijkheid om een titel te
verstrekken voor het herstel van onroerende of roerende goederen van gelijkaardige soort en
waarde als de vernielde, beschadigde, achtergelaten of opgeëiste goederen. De aanvaarding van
deze titel blijft steeds onderhevig aan de goedkeuring door de rechtbank van oorlogsschade.515
Deze goedkeuring leidt tot de overdracht aan de staat van de eigendom van het goed dat tot de
aanvraag aanleiding gaf. Indien de schadelijder dit aanbod weigert, zal hij het toch moeten
aanvaarden indien de rechtbank van oorlogsschade oordeelt dat het om een onterechte
weigering gaat.516
Men kan dus met andere woorden drie soorten herstellingen in natura onderscheiden, namelijk
de reconstructies door tussenkomst van de Hoge Koninklijke Commissaris, vervanging door
identieke goederen door tussenkomst van de diensten van Herstel en de Centrale
Herstelcommissie en het herstel in vroegere staat van de getroffen landbouwgronden door
tussenkomst van het ministerie van Landbouw.517
513
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 51.
514
Dit artikel werd later aangepast door de wet van 20 april 1920.
515
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 53.
516
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 53.
517
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 53.
127
a) De reconstructies
Vooral in de door de staat aangenomen gemeenten en uitzonderlijk in andere gemeenten
zorgde de Belgische staat, volgens het contract, voor de reconstructie of het herstel van private
onroerende goederen die waren vernield of beschadigd gedurende de oorlog.
De aanvragen werden ingediend bij de gemeentelijke administratie van de plaats waar het goed
gelegen was. De gemeentelijke administratie gaf de aanvragen op haar beurt door aan de Hoge
Koninklijke Commissaris of de toegevoegde Hoge Koninklijke Commissaris van het
rechtsgebied.518 Bij de behandeling van deze aanvragen mochten zij nooit de wettelijke principes
van het herstel van oorlogsschade vergeten en moesten ze de tussenkomst van de uitvoerende
macht respecteren.
b) De vervanging
De Centrale Herstelcommissie en de Dienst voor restitutie zijn belast met de opdracht om in
eerste instantie in België en in tweede instantie in Duitsland op zoek te gaan naar de roerende
goederen die gedurende de oorlog door de vijand werden meegenomen.519
Indien de goederen werden teruggevonden kon men ze restitueren of vervangen door identieke
goederen en aan de rechtmatige eigenaar terugbezorgen. Deze vervanging was een herstel in
natura. De schadelijder kon aan de rechtbank van oorlogsschade de terugbetaling vragen van de
kosten die werden gemaakt om de verkregen goederen opnieuw te installeren of te herstellen.520
Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen de “identieke vervanging” en de “vervanging
bij equivalent”. De vervanging bij equivalent betrof een voorschot in natura volgens een
representatieve geldwaarde bepaald door de bevoegde instanties. De definitief toegekende
schadevergoeding moest door de rechtbank met dit voorschot worden verminderd.521
c) Het herstel van aangetaste (landbouw)gronden
Op aanvraag van de schadelijder zal de Belgische staat (in feite het ministerie van Landbouw)
het herstel van de getroffen gronden bewerkstelligen.522 Het ging dan voornamelijk om
maatregelen die de vruchtbaarheid van de grond konden herstellen en herstellingen in natura
voorzien door het artikel 27 van de wet van 10 mei 1919.
518
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 53.
519
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 54.
520
Art. 26 van de wet van 10 mei 1919.
521
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 54.
522
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 54.
128
De rechtbank van oorlogsschade ging na of de uitgevoerde werken daadwerkelijk leidden tot
even vruchtbare grond als voor 1914. Indien dit niet het geval was kon men de schadelijder een
bijkomende vergoeding toekennen.523
523
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober
1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 54.
129
8. ONDERZOEK VAN DE VONNISSEN EN DATABASE
8.1 DE ANALYSE VAN DE VONNISSEN EN CIJFERGEGEVENS
Voor het onderzoek van de vonnissen werd een werkwijze ontworpen om elk vonnis op een
objectieve manier in een database op te nemen. Hieronder wordt deze werkwijze verder
toegelicht en worden de cijfergegevens uitgelegd aan de hand grafieken.
8.1.1 De werkwijze
Voor de analyse van de vonnissen steunen we op twee registers (1919 en 1920) van de eerste
kamer van de rechtbank van oorlogsschade van het arrondissement Ieper. Deze kamer zetelde
gedurende de eerste jaren na de oorlog in Poperinge.
Daar waar het eerste register beperkt bleef tot amper 27 vonnissen, bevat het tweede register
meer dan 400 uitspraken. Elk vonnis werd opgenomen in een database (in MS Access) volgens
eenzelfde stramien. Voor elk vonnis vermeldden we het rolnummer, het paginanummer, de
zittingsplaats, de taal, de datum van de zitting, de zetelende rechter, de bijzitters, de
staatscommissaris, de eventuele vertegenwoordiger, de soort schade (personen- of
goederenschade), de plaats waar de schade zich voordeed, de naam en voornaam van de
schadelijder, zijn of haar beroep, de geboortedatum, de woonplaats, de nationaliteit, de
toegekende vergoeding, de toegepaste wetgeving, de houding van de rechtbank en als laatste
een categorie “Varia” met opvallende feiten (aangestelde dokter, bekend figuur in Ieper, enz.).
Elk vonnis werd handmatig in de computer ingevoerd. Dit leverde uiteindelijk een uitgebreide
database op waaruit talrijke gegevens en cijfers konden worden afgeleid en omgezet in
grafieken. De bevindingen worden hieronder afzonderlijk voor 1919 en 1920 uiteengezet.
8.1.2 Het jaar 1919
Op 27 augustus 1919 velde de Ieperse rechtbank de eerste vonnissen. Dit was relatief laat in
vergelijking met de andere gerechtelijke arrondissementen, zoals Veurne en Brugge, waar de
schade minder groot was.524 Aangezien de werking pas laat en traag op gang kwam werden in
1919 weinig vonnissen uitgesproken. In totaal zou de eerste kamer van de rechtbank dat jaar 27
vonnissen uitspreken. Het laatste vonnis werd geveld op 18 december 1919. Dit kleine aantal
bevestigt nogmaals de logge werking van de rechtbank in die eerste periode.
524
Zie Hoofdstuk 2 Geschiedenis.
130
Uit de eerste grafiek kan men afleiden dat in de eerste
werkingsmaanden van de rechtbank vooral gevallen
van goederenschade werden behandeld. Hoewel we
zullen
zien
dat
er
in
1920
opvallend
meer
personenschade voorkomt, is dit niet onlogisch. In het
eerste jaar na de oorlog waren slechts weinig burgers
naar Ieper en omstreken teruggekeerd. Zij waren
tijdens de oorlog gevlucht, meestal naar Frankrijk en
verkeerden, gezien de omstandigheden, in een relatief
goede gezondheid. De eerste Westhoekers die terugkeerden hadden vooral schade geleden aan
hun roerende of onroerende goederen. Aangezien ze al in de omgeving verbleven waren ze beter
op de hoogte van de administratieve noodwendigheden. Hierdoor konden ze sneller hun
aanvraag indienen, dit in tegenstelling tot de vluchtelingen die nog in het buitenland verbleven
en slechts met mondjesmaat nieuws over het thuisfront ontvingen.
Uit een andere grafiek kunnen we afleiden waar de schadelijders verbleven op het moment van
hun schadeaanvraag. Het valt op dat
een groot aantal dorpelingen reeds
teruggekeerd is naar Vlamertinge. Dit
dorp bevond zich immers ten westen
van de stad en kreeg het gedurende de
oorlog minder hard te verduren.
Hierdoor konden Vlamertingenaars
sneller terugkeren. Bovendien ligt
Vlamertinge dichtbij Poperinge waar
de rechtbank zetelde. Wat de andere
verblijfplaatsen betreft zien we dat
een aantal aanvragers in de buurt van
Ieper verblijft (zij het opnieuw door
enkelen in de minder getroffen plaatsen zoals Poperinge, Moorsele en Stavele). Een aantal is
gevlucht naar grootsteden zoals Antwerpen (of verblijfplaatsen in het Antwerpse), Brugge of
Brussel.
131
Wat het taalgebruik in de rechtbank betreft zien we in de onderstaande grafiek geen
spectaculaire verschillen. Ongeveer de helft van
alle
gevallen
wordt
in
het
Nederlands
behandeld. Dit is niet verwonderlijk aangezien
men wettelijk verplicht was de burger in zijn
eigen taal te helpen. Bovendien waren de leden
van de rechtbank verplicht om beide landstalen
machtig te zijn. Enkel op uitdrukkelijk verzoek
van de schadelijder kon men de procedure in
een andere taal voeren. Aangezien het hier slechts om 27 vonnissen gaat moet men
voorzichtig zijn met het stellen dat de Nederlandse en Franse taal even sterk
vertegenwoordigd waren. Het jaar 1920 zal ons hierover een duidelijker en accurater beeld
geven.
Daarnaast is het ook interessant om te zien hoe vaak dezelfde rechter een vonnis velt. Voor het
jaar 1919 is het rechter Hector Veys die de meeste
zittingen voor zijn rekening neemt. Arthur Butaye is
rechter in een andere kamer en vervangt Veys enkel
wanneer die belet is. Als voorzitter van de rechtbank
van oorlogsschade had hij namelijk nog andere taken
te vervullen. Opvallend is dat Butaye slechts op twee
zittingsdagen dat jaar zetelt en dit voor eenzelfde zaak525.
Het is ook nuttig na te gaan of de rechtbank de staatscommissaris volgde in zijn advies. Voor het
jaar 1919 stellen we vast dat de
rechtbank in alle gevallen het advies van
de
staatscommissaris
wanneer
het
overnam.
advies
staatscommissaris
in
twee
van
Ook
de
gevallen
ongunstig is voor de schadelijder beslist
de
rechtbank
het
advies
van
de
staatscommissaris alsnog te volgen. Er
werd met andere woorden door de
rechtbank zeer veel belang gehecht aan
de adviezen. Het vonnis van de rechtbank was dan ook eerder formeel aangezien zij in vele
525
In casu gaat het om Eduard Verschoore vertegenwoordigd door Paul Coucke. Hij is linnenbleker en dient een
schadeaanvraag in voor zijn vernielde fabriek. De fabriek werd zowel door een Duitse obus als het geallieerde
leger beschadigd. Verschoore gaat uiteindelijk in hoger beroep tegen zijn uitspraak.
132
gevallen enkel de overeenkomst tussen de schadelijder en de staatscommissaris diende
homologeren.
8.1.3 Het jaar 1920
In het jaar 1920 kwam de werking van de rechtbanken overal in België echt goed op gang. Dit
gold echter niet voor het arrondissement Ieper in vergelijking met de rechtbanken in Brugge,
Kortrijk en Veurne.526 Toch is er een spectaculaire stijging van het aantal vonnissen in de eerste
kamer.
Wat de verhouding tussen
de
personen-
en
goederenschade
betreft
merken we een overwicht
aan fysieke schadegevallen.
70% van de behandelde
schadedossiers gaat over
een
fysiek
letsel
of
overlijden. De verklaring
hiervoor
moet
worden
gezocht in het feit dat de fysieke letsels makkelijker vast te stellen zijn dan de schade aan
goederen. Voor de schade aan goederen moet er een schatting worden gemaakt van de waarde
van de goederen in 1914, een berekening van de kosten voor de heropbouw, enz. Bovendien zijn
vele gevluchten nog niet teruggekeerd waardoor ze nog aanvraag voor heropbouw hebben
ingediend.
Aangezien vele jonge mannen en vaders gesneuveld waren aan het front was het aan de
vrouwen om enkele taken over te
nemen. Vele weduwen dienden
zelf een schadeaanvraag in voor
hun overleden echtgenoot, al dan
niet
bijgestaan
vertegenwoordiger.
door
een
Om
een
concreet beeld te krijgen over de
aanwezigheid van vrouwelijke
schadelijders werd hun aantal
opgeteld. Voor het jaar 1920
526
We steunen ons hiervoor op de thesis van J.M. Bailleul, zie hoofdstuk 2 Geschiedenis.
133
blijkt dat ongeveer een derde van de schadeaanvragen ingediend werd door een vrouw.
Voor het jaar 1919 kon nog eenvoudig in een grafiek naar de exacte woonplaats van de
schadelijders worden verwezen. Voor het jaar 1920 is dit quasi onmogelijk. De aanvragen
komen van schadelijders die zich in alle uithoeken van België en Frankrijk bevinden. Het
grootste aantal is afkomstig uit Ieper en omgeving (Vlamertinge, Reningelst, Dikkebus, Komen,
Waasten, Poperinge, Oostvleteren, enz.). Ook Gent, Antwerpen (Berchem, Hoboken) en Brussel
(Sint-Jans-Molenbeek, Sint-Gillis, Etterbeek Ternat, enz.) zijn sterk vertegenwoordigd. Daarnaast
komen zeer veel
aanvragen
uit
Frankrijk (Rijsel,
Parijs,
Limoges,
Croix, Tulle, enz.).
Om
toch
enigszins
beeld
een
te
scheppen inzake
de woonplaatsen
van
de
schadelijders,
werden ze opgedeeld in vier categorieën: inwoners van het arrondissement Ieper, de rest van
West-Vlaanderen, België en Frankrijk.527 Uit de grafiek blijkt dat bijna de helft van de
schadelijders al in het arrondissement Ieper woont. Daarnaast komt een groot aantal aanvragen
uit de rest van de provincie West-Vlaanderen. Een kwart van de schadelijders verblijft in de rest
van België of Frankrijk.
Het taalgebruik in de rechtszaal is
overwegend
Nederlands.
Iets
meer dan een derde van de zaken
wordt in het Frans behandeld. Dit
komt vermoedelijk omdat de
inwoners
uit
de
overwegend
Nederlandstalige dorpen waren
teruggekeerd, maar de (soms
Franstalige) inwoners uit de stad
527
S. VRIELINCK, De territoriale indeling van België (1795-1963), Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2000, deel 1,
463-720.
134
Ieper of regio Komen-Waasten nog niet. Ieper was zodanig vernield dat het in 1919 en begin
1920 zeer moeilijk was om terug te keren. Bovendien ontbrak het in de stad ook aan voldoende
barakken om iedereen onder te brengen. De omliggende dorpen, vooral ten westen van Ieper,
waren minder zwaar vernield waardoor de inwoners hier sneller konden terugkeren. Zij konden
bijgevolg ook vlugger een aanvraag indienen. Dit is de hoofdreden waarom het Nederlands
sterker vertegenwoordigd is.
Bij de zetelende rechters zien we dat Joseph Petit een prominente rol vervult binnen de eerste
kamer.
Ook
Hector
Veys
treedt een aantal
keren
op
als
voorzitter van de
eerste
kamer.
Opvallend is dat
Veys optreedt als
enige rechter tot
eind maart, vanaf
dan vervult Petit
de
rol
van
rechter. Vermoedelijk trad er hier een verschuiving op aangezien Veys de voorzitter van de
rechtbank van oorlogsschade was en zijn functie als voorzitter van de eerste kamer ermee
moeilijker te combineren viel. Henri Sobry treedt enkel op naar het einde van het jaar toe. Hij
wordt slechts één zittingsdag vervangen door Arthur De Tavernier die normaal in een andere
kamer als rechter zetelt.
Ook voor het jaar 1920
controleerden we of de
rechtbank
het
doorgaans
advies
van
de
staatscommissarissen
volgde. In 338 gevallen
volgt de rechtbank het
advies
van
de
staatscommissaris.
Daarnaast stelt men
ook 40 zaken uit, wat
135
betekent dat er volgens de staatscommissaris of rechtbank een bijkomend onderzoek moet
gebeuren door bijvoorbeeld een geneesheer. Slechts in één geval beslist de rechtbank het advies
van de staatscommissaris niet te volgen. In casu ging het om een gedeporteerde Louis Deblauwe
die een schadevergoeding vroeg. De rechtbank schrapte zijn verzoek ondanks het feit dat de
staatscommissaris wel een vergoeding wilde toekennen.
8.1.4 De toegekende sommen
Het is moeilijk om een concreet bedrag te plakken op de door de rechtbank uitgekeerde sommen
in de onderzochte jaren. Soms gaat het om voorschotten, soms hebben de schadelijders reeds via
een andere weg (verzekering, fonds, enz.) een bedrag ontvangen waardoor dit moet worden
afgetrokken van het toegekende bedrag. Veel hangt ook af van de feitelijke omstandigheden, het
omvat niet alleen de schade maar ook het aantal kinderen, steun van het gezin, enz.
Om toch een beeld te scheppen van de sommen die werden uitgekeerd worden hierna een aantal
voorbeelden aangehaald.
Wat de personenschade betreft waren de toe te kennen bedragen bepaalt bij wet.528 Aan de hand
van een invaliditeitstabel (procentuele werkonbekwaamheid) werd de vergoeding berekend. Zo
ontving een persoon die blijvend voor 50% werkonbekwaam529 was geworden ten gevolge van
een verwonding een vast bedrag van 1.200 Belgische frank. Deze som kon eventueel worden
aangevuld met verhogingen afhankelijk van het aantal kinderen ten laste. En zo ontving de
echtgenote een jaarlijkse vergoeding van 800 Belgische frank voor het overlijden van haar man.
Indien het koppel kinderen had, hadden deze kinderen recht op een jaarlijkse vergoeding van
300 Belgische frank tot ze de leeftijd van zestien jaar hadden bereikt.530
Voor de goederenschade is het heel wat moeilijker een bedrag te kleven op de uitgekeerde
vergoedingen. Veel hangt af van de concrete schade en waarde van de goederen. Vele bedragen
variëren tussen de 2.000 en 10.000 Belgische frank. Uiteraard zijn er wel enkele uitschieters met
name wanneer het gaat om kunstvoorwerpen, ondernemingen een schadeaanvraag indienen, de
stad Ieper zelf een aanvraag indient of de rijke burgers hun schadevergoedingen ontvangen.
Hierbij gaat het om zeer hoge bedragen in vergelijking met de toegekende vergoedingen aan de
gemiddelde burger. Zo dient Baron Coppens d’Eeckenbrugge531 een aanvraag in enkel voor
verloren kunstvoorwerpen en ontvangt een schadevergoeding van 350.000 Belgische frank. En
528
Wet van 10 juni 1919.
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, Rolnummer 1384, 27 september 1920, pagina
370; rolnummer 2502, 13 november1920, pagina 398; rolnummer 52 13 november 1920, pagina 399.
530
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2,Rolnummer 290, 13 februari 1920, pagina 38;
rolnummer 163, 13 februari 1920, pagina 35.
531
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 5909bis-ter, 23 april 1920, pagina
127.
529
136
zo ontvangt de vennootschap onder firma “Veuve Doom et Mahieu”532 een voorschot van
600.000 Belgische frank voor de vernieling van machines, voorraden, afgewerkte producten,
enz.
8.1.5 Conclusie
We zien duidelijk een verschuiving in de behandelde zaken. Waar er in 1919 vooral
goederenschade werd afgehandeld, stijgt het aantal schadegevallen inzake personenschade
spectaculair. Deze cijfers zijn logisch te verklaren. De eerst teruggekeerden verkeerden in een
relatief goede gezondheid en startten direct met het ruimen van puin waardoor hun aanvraag
snel kon worden ingediend. Personenschade was echter eenvoudiger en sneller af te handelen
waardoor het aantal dossiers hier sterk toenam in het jaar 1920. Naarmate de jaren vorderden
zou het steeds meer exclusief om goederenschade gaan. Voor een precieze evolutie is echter
verdere studie vereist.
Ook het taalgebruik doormaakt een evolutie. Waar men in 1919 ongeveer een gelijk aantal
Franse en Nederlandse dossiers behandelde, verandert dit in 1920. Dat jaar spreekt men
overwegend Nederlands in de rechtszaal. Zoals gezegd waren de eerste teruggekeerden
overwegend Nederlandstalig en al bij al is het toenmalig gerechtelijk arrondissement ook
overwegend Nederlandstalig.
Daarnaast krijgt de vrouw een prominentere rol in het openbare leven. Aangezien vele jonge
mannen zijn gesneuveld aan het front, is het hun plicht enkele taken op zich te nemen. Een
dergelijk grote aanwezigheid van vrouwelijke eisers was voor de oorlog ondenkbaar.
532
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 5930, 23 april 1920, pagina 125.
137
8.2 HET HOGER BEROEP
Tegen een aantal door ons onderzochte vonnissen uit onze database werd hoger beroep
aangetekend. Voor het arrondissement Ieper was het Hof van Oorlogsschade te Gent bevoegd
voor het behandelen van de aangetekende hoger beroepen. Deze arresten konden we
terugvinden in het Rijksarchief van Beveren.533
8.2.1 Enkele cijfers
In totaal werd er 21 keer hoger
beroep
aangetekend tegen de door ons behandelde 474
vonnissen. Ook de gegevens omtrent deze
beroepen worden hieronder in een aantal
grafieken weergegeven.
Opvallend is dat de schadelijder zelden zelf in
hoger beroep gaat tegen zijn vonnis. In 17 van de
21 gevallen is het de staatscommissaris die een hoger beroep aantekent omdat hij het niet eens
is met de beslissing van de rechtbank. Dit contrasteert met de vier gevallen waar de schadelijder
zelf naar het hof stapt.
Daarnaast is het ook interessant om na te
gaan voor welke schadegevallen er beroep
wordt aangetekend. Hierbij dient wel de
kanttekening gemaakt te worden, dat de
rechtbank in zijn beginperiode vooral
gevallen van personenschade behandelde.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat de
meeste
gevallen
van
hoger
beroep
personenschade betreffen. In 16 van de 21
gevallen moet het hof zich over een geval van personenschade uitspreken. In vier gevallen wordt
de zaak uitgesteld omdat het hof om een bijkomende expertise vraagt. Het gaat hierbij meestal
om een medische verslag of attest van de dokter die de werkonbekwaamheid moet vaststellen
vooraleer het hof zich definitief kan uitspreken.
533
Gent, Rijskarchief, Hof van Oorlogsschade, 1-10
138
De vraag rijst of het hof geneigd was
de vonnissen uit eerste aanleg te
hervormen. Een hervorming in het
nadeel van de schadelijder lag immers
gevoelig. Toch blijkt dat in 11 van de
21 gevallen het hof overgaat tot een
hervorming van het vonnis in eerste
aanleg.
Wanneer
er
hervorming
plaatsvindt, gebeurt dit zelden in het
nadeel van de schadelijder. Enkele voorbeelden van hervormingen zijn onder andere het nader
bepalen van de graad van werkonbekwaamheid, toekenning van een hogere schadevergoeding,
het verlengen van de termijn vanaf wanneer men betaald diende te worden, enz. In een geval
werd het hoger beroep afgewezen en verwees het hof door naar de juiste rechtbank.534
Opvallend is dat het hof overwegend het Frans
hanteerde. Een mogelijke reden hiervoor zou kunnen
zijn dat men voornamelijk tegen vonnissen van
gegoede burgers (die voornamelijk Frans spraken) in
hoger beroep ging. Dit blijft echter een vermoeden.
Enkele voorbeelden van rijkere schadelijders die
terugkomen in de arresten zijn bijvoorbeeld Léon
Vermeulen en de gas- en elektriciteitscentrale van Ieper.
8.2.2 Brouwer Léon Vermeulen535
De familie Vermeulen was en is nog steeds een gekende, rijke brouwersfamilie in Ieper. Vader
Polydore Leopold Vermeulen was de stichter van de brouwerij “ A la Cour de Bruxelles”. Hij was
oorspronkelijk afkomstig van Elverdinge. Hij trouwde te Ieper in 1873 met Felicie Octavie
Decoene. Uit dit huwelijk zouden zeven kinderen (Charles, Hector, Alexia, Léon, Maria, Gabriella
en Albert) geboren worden. Hun moeder overleed reeds in 1892. Aanvankelijk was Polydore
Vermeulen bekend als koopman. Pas bij de geboorte van zijn dochter Gabriella in 1883 wordt hij
vermeld in de geboorteakte als brouwer. Drie zonen, Charles, Hector en Léon, gingen in Gent
voor brouwer studeren in het anno 1887 opgerichte “Institut Supérieur des Fermentations”. In
534
In casu ging het om een vrouw wiens echtgenoot gewond raakte en aan deze verwondingen overleed in
Borgloon. Ze had echter een verzoek ingediend bij de rechtbank van oorlogsschade te Ieper. Het hof
aanvaardde het beroep niet, maar raadde de vrouw aan haar aanvraag voor de correcte rechtbank in te
dienen.
535
Y. MASSCHELEIN, De Masscheleins van Broodseinde op Zonnebeke, 2004, 134-136.
139
volgende zaak is het Léon die namens de familie Vermeulen optreedt voor de in Ieper vernielde
verffabriek en brouwerij.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog worden de brouwerij en bijhorende gebouwen grondig vernield.
Op 23 april 1920 wordt hun schadegeval voor de rechtbank van oorlogsschade in Ieper
behandeld.536 De zaak moet echter uitgesteld worden omdat de documenten niet volledig in orde
zijn. Robert Glorié, de vertegenwoordiger van de familie, krijgt tot 17 mei 1920537 om de zaak in
orde te brengen. Die dag wordt het schadegeval behandeld. Julien Antony treedt op als
staatscommissaris. Het gaat om de vernieling van de verffabriek en de brouwerij in Ieper. Er
wordt een voorschot toegekend door de rechtbank van 395.792 Belgische frank. Tegen deze
uitspraak tekent de staatscommissaris hoger beroep aan op 2 juli 1920 (meer dan één maand na
de betekening van het vonnis). Het hof van oorlogsschade te Gent538 behandelt het beroep, maar
stelt vast dat de termijn voor het instellen van het beroep verstreken was.539540 Het hof oordeelt
dan ook dat het beroep te laat werd aangetekend en verklaart het hoger beroep onontvankelijk.
8.3 VARIA
Bij de analyse van de vonnissen en documenten (zoals oude krantenknipsels, originele
personeelsdossiers, enz.) kwamen er af en toe bijzonderheden aan het licht die soms een ander
licht werpen op de situatie dan deze die we uit de wetgeving, de handboeken of zelfs de
vonnissen achterhaalden.
8.3.1 De personeelsdossiers
8.3.1.1 Inhoud
In het Rijksarchief te Brussel worden de dossiers van de personeelsleden van de overheid
bijgehouden. Toen we contact opnamen met het Rijksarchief bleek dat recent enkele dozen
waren teruggevonden. Bij de consultatie van de dossiers stelden we helaas vast dat vele
documenten waren beschadigd en aangetast door water. We waren één van de eersten die
inzage
konden
krijgen
in
deze
dossiers.
Helaas
werden
niet
alle
rechters
en
staatscommissarissen die voorkomen in de registers teruggevonden.
536
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 5914 sexto-septimo, 23 april 1920,
pagina 131.
537
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 5914 sicto-septimo, 17 mei 1920,
pagina 167.
538
Gent, Rijskarchief, hof van oorlogsschade, 1-10, rolnummer 413.
539
Men had een termijn van één maand om tegen het vonnis in beroep te gaan.
540
Art. 51 besluitwet van 23 oktober 1918.
140
In de dozen troffen we afzonderlijke mapjes per personeelslid aan. Het betreft hoofdzakelijk de
rechters en staatscommissarissen.
In de mapjes zit de briefwisseling tussen de overheid en het personeelslid. Vaak gaat het om
benoemingsbrieven of brieven waarin de termijn van hun mandaat verlengd wordt. Daarnaast
vonden we ook aanbevelingsbrieven terug waarin bijvoorbeeld de Hoge Koninklijke
Commissaris Eugène de Groote de minister wil overtuigen van de kwaliteiten van Alphonse
Bayart om hem te benoemen als staatscommissaris. De benoemingen werden via Koninklijke
besluiten bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad. Wanneer de termijn van het mandaat werd
verlengd werd dit ook door het ministerie van Economische Zaken meegedeeld in Koninklijke
Besluiten.541 Deze verlengingen werden dikwijls vooraf gegaan door aanbevelingen door de
hoofdcommissaris.542
Vakantiedagen
moesten
worden
aangevraagd
bij
de
minister.
Deze
liet
via
de
hoofdstaatscommissaris weten of het verlof al dan niet werd toegestaan.
Naast de briefwisseling vonden we ook attesten van goed gedrag en zeden543 terug. Deze
attesten werden opgesteld door de gemeente en zijn in het persoonlijke dossier van het
personeelslid bewaard. Verder moest het personeelslid een vragenlijst invullen. Deze lijst had
betrekking op persoonlijke gegevens zoals de naam en geboortedatum van de echtgenote, het
aantal kinderen en hun geboortedatum, de reeds eerder uitgeoefende functies bij de staat, enz.
Om belangenvermenging te vermijden moesten staatscommissarissen, die puinen van vernielde
huizen wensten aan te kopen, de toelating vragen aan de minister. Dit werd niet altijd
toegestaan, bijvoorbeeld wanneer het eerder de bedoeling was te investeren in plaats van de
belanghebbende een woning te verschaffen.
De staatscommissarissen beschikten over een kaart van officier van de gerechtelijke politie.
Hiermee konden de personeelsleden zich identificeren. Wanneer het mandaat ten einde kwam,
was men verplicht deze kaart terug te sturen naar het ministerie. De kaart werd dan bewaard in
het persoonlijk dossier. Naast een kaart van officier van de gerechtelijke politie, beschikte men
vaak ook over een treinkaart.
541
Alphonse Bayart kreeg voor het jaar 1923-1924 een vergoeding van 10.500 Belgische frank als
staatscommissaris. Julien Antony kreeg dan weer 4.500 Belgische frank omdat hij reeds als bibliothecaris in
dienst was van de stad.
542
“Meneer Antony is zeer ijverig en zeer volhardend, ook de resultaten onder zijn leiding zijn voortreffelijk.
Doordacht en goed opgeleid als hij is, past deze staatscommissaris de principes van oorlogsschade zeer
oordeelkundig toe.” Aanbeveling voor de verlenging van het mandaat van staatscommissaris Antony door de
hoofdcommissaris.
543
“Certificat de bonne conduite, vie et moeurs”
141
In enkele dossiers vinden we ook een klachtenbrieven over enkele staatscommissarissen. Het
gaat dan voornamelijk om brieven van schadelijders die niet te spreken zijn over de manier
waarop hun zaak behandeld werd.544 Ook het wederwoord van de staatscommissaris vinden we
in het dossier terug.
8.3.1.2 De fraude door staatscommissaris Jean Geuten
Uit de vele aanbevelingsbrieven die men over de staatscommissarissen opstelde, kan worden
Figuur 1 Le Soir, 5 augustus
1929.
afgeleid dat de meesten hun taak ernstig
namen en zich zo goed mogelijk probeerden
in te zetten.
Dit kan helaas niet gezegd worden over
staatscommissaris
Jean
Geuten.
In
zijn
persoonlijk dossiers treffen we een aantal
krantenartikelen aan die rapporteren over
vermeende fraude in het arrondissement
Ieper. Er zou voor miljoenen aan Belgische
frank
ontvreemd
zijn.
Later
wordt
de
commissaris met naam en toenaam genoemd.
We vonden bovendien ook het vonnis terug
waarin de staatscommissaris veroordeeld
werd wegens fraude. In het dossier treffen we
documenten
aan
waarin
verschillende
geteisterden afstand doen van hun vordering
voor de rechtbank en zo onmiddellijk een
vergoeding voor wederbelegging ontvangen
van de staat. Het gaat voornamelijk om enkele
dossiers waarin staatscommissaris Geuten de
burger een som geld afhandig had gemaakt.
De procedure voor de rechtbank kon vaak
lang aanslepen gezien de vele aanvragen en
de logge werking van het apparaat. Sommigen
opteerden daarom om afstand te doen van hun vordering en zo sneller een vergoeding tot
wederbelegging van de staat krijgen. Vaak kon ook deze procedure een hele tijd duren. De
544
Paul Bonduel schrijft als vertegenwoordiger van weduwe Verdonck en kinderen de directeur van de dienst
voor oorlogsschade aan. Hij doet zijn beklag over de werkwijze van staatscommissaris Oscar Fiers.
142
werkwijze van Geuten bestond er in de burger te beloven sneller de vergoeding uit te betalen
indien hij een percentage van de toegekende som zou verkrijgen. Zo zou hij volgens de
krantenberichten miljoenen Belgische franken verduisterd hebben.
In het dossier zelf vonden we de originele veroordeling van Geuten terug.545 Op 6 november
1930 deed de rechtbank van eerste aanleg van het arrondissement Ieper uitspraak over de
vermeende fraude door staatscommissaris Geuten. Volgens het vonnis is bewezen dat de
staatscommissaris zich door 13 personen liet betalen voor een snellere behandeling voor de
toekenning van een vergoeding tot wederbeleg. Deze praktijken zouden zich voorgedaan hebben
gedurende de jaren 1925, 1926 en 1927. Het ging om bedragen tussen de 200 en 5.135
Belgische frank. In totaal werd er door de commissaris voor een bedrag van 19.755 Belgische
frank gefraudeerd.
Geuten werd uiteindelijk door de rechtbank veroordeeld wegens afpersing en corruptie. Hij
werd veroordeeld tot het betalen van negen boetes van 500 Belgische frank, vier boetes van 200
Belgische frank en de procedurekosten. In totaal moet Geuten een geldsom van 38.928, 52
Belgische frank aan boetes en kosten betalen. Bovendien wordt hij uit zijn functie als ambtenaar
ontzet.
8.3.2 De kranten als bron van informatie
8.3.2.1 Burgers richten kranten op
Hoewel de wet van 10 mei 1919 de geteisterden een recht op schadevergoeding toekende,
doken er in de praktijk al snel problemen op. Vooral de stroeve werking van de rechtbank van
oorlogsschade viel hierbij op.546 De wederopbouw kwam traag op gang waardoor vele burgers
lange tijd in de gammele barakken verbleven zonder veel comfort. Uit onmacht en irritatie
ontstond de idee de krachten te bundelen. De burgers gingen zich organiseren in verenigingen.
Via deze verenigingen wou men de regering en het niet-verwoeste deel van België op de hoogte
brengen van de penibele toestand in de streek.
Er ontstond een krachtige samenwerking tussen de verenigingen van geteisterden onderling.
Een goed voorbeeld van deze samenwerking is het lokale weekblad “Het Ypersche”.547 Dit was
een geëngageerde krant. Ze werd opgericht in 1920 door de geteisterden die via dit middel hun
545
Brussel, Algemeen Rijksarchief, Dienst voor Vereffening van de Diensten voor Oorlogsschade,
personeelsdossiers.
546
J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 185.
547
Dit weekblad werd bovendien in twee talen, het Frans en het Nederlands uitgegeven. In het Frans werd het
dagblad La Région d’Ypres genoemd.
143
belangen wilden verdedigen en hun grieven kenbaar wilden maken.548 Het feit dat de krant door
de geteisterden zelf werd uitgegeven betekent dan ook dat men de artikelen met de nodige
kritische houding moet lezen.
Vanaf 1919 worden de eerste zogenaamde clubs opgericht. Het initiatief voor deze clubs ging uit
van de Ieperlingen die vlak na de oorlog verbleven in Poperinge, Brugge, Oostende en Gent549. De
verschillende clubs werden gecentraliseerd onder een federatie. Aan het hoofd van deze
federatie stond een klein comité vooraanstaanden. Arthur Butaye550, advocaat in Ieper en
verblijvend in Poperinge, was de voorzitter. Dit comité stelde richtlijnen op voor de lokale
verenigingen. Deze lokale verenigingen hielden op hun buurt maandelijks een vergadering die
werd voorgezeten door een beperkte bestuursraad.551
Het comité van de “Federatie der Ypersche Clubs” speelde een belangrijke rol in de
gestructureerde organisatie van hun leden. Eén van de meest actieve verenigingen was de
Ypersche Club van Poperinge. Na verloop van tijd stelde deze club voor om een eigen persorgaan
op te richten. Op het congres van Ieperse clubs op 7 maart 1920 werd hiermee ingestemd. 552
Men erkende de nood aan een spreekbuis om de ellendige toestand in de frontstreek aan de kaak
te stellen. Het eerste nummer verscheen op 25 april 1920 onder de naam Het Ypersche met als
ondertitel “Weekblad voor het Arrondissement Ieper – Orgaan der Vereniging der Geteisterden”.
Op dat moment was de krant nog tweetalig, de Franse naam luidde “La Région d’Ypres”.
Uit Het Ypersche blijkt dat de andere pers weinig of geen aandacht besteedde aan de moeilijke
situatie in de frontstreek.553 Deze houding is te verklaren door de gebrekkige communicatie en
de onwetendheid van de pers over de toestand in de Westhoek. Ook de burgers in het centrum
van het land waren niet op de hoogte van de situatie. Dit gold ook voor een aantal kamerleden.
Het Ypersche moest meer aandacht voor de problemen van de wederopbouw creëren.
Niet alleen de oprichting van een lokaal dagblad behoorde tot de verwezenlijkingen van de
federatie. Daarnaast organiseerden ze ook een algemeen congres waarmee ze in feite een grote
manifestatie wilde organiseren. Men wou deze manifestatie laten doorgaan in Ieper op 1
548
J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 185-186.
549
J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 186.
550
Arthur Butaye zetelde ook als rechter in de eerste kamer, zie hoofdstuk 4.
551
J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 187.
552
J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 187.
553
J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 188.
144
augustus 1920. Die dag werd ook in Ieper de Tuindag554 georganiseerd waardoor er veel volk
aanwezig zou zijn.
Niet alleen in de frontstreek begonnen geteisterden zich te organiseren, ook in andere delen van
het land, vooral in zwaar getroffen steden waaronder Dendermonde, Visé en Dinant. Het comité
van Ieperse clubs zocht contact met deze andere verenigingen in België in het vooruitzicht van
een gemeenschappelijke actie.
De manifestatie op de Tuindag was een groot succes. Het was het startsein voor de verdere
ontwikkeling van de verenigingen in het arrondissement Ieper. Uit het hele arrondissement
waren burgers naar Ieper afgezakt om te luisteren naar toespraken van Arthur Butaye en Louis
Geuten. Er werd een optocht gehouden van het station naar de Grote Markt met ongeveer
15.000 deelnemers.555
Het was de bedoeling om in alle gemeenten van het arrondissement lokale clubs op te richten.
Zij zouden elk hun afgevaardigde kiezen die elke maand de vergadering van de Federatie der
Geteisterden van het Arrondissement Ieper moest bijwonen. De federatie op zijn buurt ging nog
nauwer samenwerken met andere organisatie in het land om ook iets te betekenen op nationaal
niveau.556
Tegen het einde van het jaar 1920 werkte de Ieperse federatie op volle kracht. De organisatie
van de geteisterden had een piramidale structuur met aan de basis de vele lokale clubs,
middenin de federaties op het niveau van het arrondissement (Ieper) of de provincie (Namen)
en aan de top de nationale federatie.
8.3.2.2 De krantenartikelen
De kranten waren het middel bij uitstek om op de hoogte te blijven van de situatie. Ook voor
burgers die nog in het buitenland verbleven vormden ze een goede bron van informatie.
a) Het publiek ongenoegen
In de kranten vinden we het ongenoegen bij de burgers over de logge werking van de
rechtbanken ten gevolge van allerhande omstandigheden. Zo wordt er in een artikel verwezen
naar de slechte omstandigheden waarin de commissarissen hun werk moeten verrichten in
vergelijking met de werkwijze in andere steden waar het er veel efficiënter aan toe zou gaan.557
De staatscommissarissen in Ieper moeten hun werk doen in houten barakken. Volgens de pers is
554
Het was een traditie in Ieper om elke eerste zondag van augustus de zogenaamde Tuindagfeesten te
organiseren ter ere van Onze-Lieve-Vrouw van Thuyne. Zij werd gezien als de beschermelinge van Ieper.
555
J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en
omgeving (1918-1924), licentiaatsthesie Rechten R.U.G., 1975-1976, 189.
556
Zo werd er door de federatie van de provincie Namen in oktober 1920 een “Nationaal Congres der
Geteisterden” gehouden in Brussel.
557
Het Ypersche, 22 mei 1920.
145
het bij momenten op het commissariaat een ware varkensstal. De staatscommissarissen hebben
het in de andere steden gemakkelijker omdat ze met meer zijn voor minder schadeaanvragen, ze
in hun eigen woning kunnen verblijven, niet steeds moeten reizen en ze over een goede
spoorwegverbinding beschikken.
Volgens Het Ypersche van 28 augustus 1920 heeft de eerste kamer van rechtbank van
oorlogsschade op dat moment 46 zittingsdagen georganiseerd.558559 De rechtbank opereert dan
ongeveer één jaar. Dit is relatief weinig gezien de omvang van de schade en de vele
schadeaanvragen (ongeveer twee zittingen per maand).
Het staatscommissariaat voor oorlogsschade gevestigd in het stadhuis van Poperinge is zich wel
degelijk bewust van de trage gang van zaken. Om het werk te versnellen werft ze bedienden aan.
Een klein bericht in Het Ypersche vraagt om bedienden.560
Nieuwe benoemde ondervoorzitters bij de rechtbank worden in de krant gepubliceerd.561 Ook
de nieuw benoemde staatscommissarissen worden vermeld in de pers.562563
b) De scheidsrechtelijke commissies
De samenstelling van de scheidsrechtelijke commissies564, de commissies die advies geven over
het bekomen van schadevergoeding, wordt in de krant opgenomen. Daarnaast uit de krant
opnieuw kritiek. Ze ziet deze scheidsraden als een “vijfde wiel aan de wagen” die voor een nog
tragere afhandeling zorgt. Volgens Het Ypersche zullen de meest dringende zaken hierdoor
nogmaals een jaar extra vertraging oplopen.565
De commissies kwamen een eerste maal bijeen op 28 september 1920.566 Er werden
onderafdelingen ingericht in Vlamertinge, Poperinge, Kemmel, Mesen, Waasten, Komen, Wervik,
Passendale, Langemark, Oostvleteren, Staden en Hooglede. Alleen de onderafdeling in Ieper kon
nog niet vergaderen. Per onderafdeling stonden er zo’n 20 à 25 schadelijders klaar om geholpen
te worden. Tot groot ongenoegen van de schadelijders slaagden de afdelingen er slechts in zo’n
vijf à zes burgers te helpen. De krant is zeer kritisch en stelt dat de vernieuwingen de beoogde
verwachtingen niet kunnen inlossen. Ondanks de kritiek blijft Het Ypersche wel optimistisch en
kent ze de scheidsraden nog wat respijt toe. Het was slechts de eerste zittingsdag, hopelijk gaat
het vanaf nu wat sneller.
558
Uit onze telling zouden dit er 41 moeten zijn tot 30 augustus 1920.
Het Ypersche, 28 augustus 1920.
560
Het Ypersche, 20 september 1920.
561
Het Ypersche, 28 september 1920.
562
Het Ypersche, 2 oktober 1920.
563
Het Ypersche, 16 oktober 1920.
564
In de krant worden ze vermeld als “scheidsraden”.
565
Het Ypersche, 28 augustus 1920.
566
Het Ypersche, 2 oktober 1920.
559
146
Het is de bedoeling dat de commissies de waarde van de goederen in 1914 vaststellen. De
staatscommissaris kan hier dan op terug vallen om een overeenkomst met de schadelijder af te
sluiten.567 De rechtbank moet dan het resterende werk te doen. De voorzitter moet voor de
zitting alle zaken grondig bestuderen en na de zitting de zaken ordenen zodat iedereen zijn
rechtmatige titel krijgt.
c) Inlichtingen en uitgekeerde sommen
Het Ypersche vermeldt hoeveel er per regio reeds aan schadevergoedingen werd toegekend.
Voor Ieper werden tussen 1 januari en 30 juni 1920 188 vonnissen uitgesproken inzake
goederenschade voor een bedrag van 10.421.928,21 Belgische frank. Wat de personenschade
betrof werden er 1.032 vonnissen uitgesproken voor een totaalbedrag van 2.269.963,00
Belgische frank.568,569
Niet alleen de algemene cijfers over de toegekende schadevergoedingen worden in de krant
opgenomen, ook de specifieke bedragen570 per geval staan vermeld.571,572
Aangezien veel burgers niet op de hoogte zijn van de situatie in de Westhoek publiceert Het
Ypersche hoe de schadeaanvraag moet worden ingediend, welke stukken een volledig dossier
moet bevatten, hoe het herbeleg dient te gebeuren, enz.573,574 Ze meldt ook welke schade recht
geeft op een schadevergoeding en welke niet.575
Wanneer de wetgeving rond de oorlogsschade wijzigt, wordt dit ook via de pers
bekendgemaakt.576 Zo publiceert Het Ypersche op 9 oktober 1920 de nieuwe coëfficiënten die
zullen gehanteerd worden bij de berekening van de wederbeleggingsvergoedingen.577 Op 16
oktober komt hierop reactie. Het Ypersche stelt dat de aanpassing van de coëfficiënten voor een
567
Het Ypersche, 25 december 1920.
Het Ypersche, 14 augustus 1920.
569
Ter vergelijking: uit hetzelfde artikel blijkt dat er voor Veurne reeds 1.674 vonnissen inzake goederenschade
zijn (49.396.020, 00 Belgische frank) en 181 vonnissen inzake personenschade (646.916,00 Belgische frank).
Voor Kortrijk bestaan er reeds 2.451 vonnissen inzake goederenschade (63.880.342,07 Belgische frank) en
inzake personenschade 1.611 vonnissen (1.640.000,00 Belgische frank).
570
Zo meldt Het Ypersche van 13 november dat juffrouw Octavie Quaeghebeur een som ontving van 792,00
Belgische frank.
571
Het Ypersche, 20 november 1920; Het Ypersche, 13 november 1920.
572
Het Ypersche, 27 november 1920; Het Ypersche, 4 december 1920; Het Ypersche, 11 december 1920; Het
Ypersche, 18 december 1920.
573
Het Ypersche, 28 augustus 1920.
574
Het Ypersche informeert de burger zijn burgerlijke staat na te gaan, een inventaris op te maken van de
vernielde of beschadigde goederen, het bewijs van de ontvreemding van titels te leveren, uittreksels uit het
kadaster toe te voegen, enz.
575
Het Ypersche, 25 december 1920.
576
Het Ypersche, 9 oktober 1920.
577
Bij wijze van voorbeeld zal de coëfficiënt voor grondstoffen vanaf dan 2 bedragen, de coëfficiënt voor
gereedschappen en werktuigen 4, de coëfficiënt voor stofferende huisraad en kledij 3, enz.
568
147
ongelijke behandeling van de Fransen zorgt die in België verblijven.578 In dezelfde krant579 wordt
ook een mededeling van de hoofdcommissaris Esquelin opgenomen die de burgers eraan
herinnert dat oud-strijders voorrang krijgen, dat er voorschotten kunnen worden toegekend aan
burgers in uiterste nood, enz. Al deze maatregelen worden genomen om sneller de titels te
kunnen afleveren.
578
579
Het Ypersche, 16 oktober 1920.
Het Ypersche, 9 oktober 1920.
148
9. BESLUIT
Het onderzoek naar de werking van de rechtbank van oorlogsschade en de analyse van meer dan
400 vonnissen uit de frontstreek was een titanenwerk. Aangezien het onderzoek slechts de
beginfase 1919-1920 omvat is het dan ook een bescheiden bijdrage in een veel groter onderzoek
dat nodig is om een goede synthese te maken over de werking van deze rechtbanken in de
Westhoek.
Niettemin kunnen er voor de jaren 1919 en 1920 reeds een aantal tendensen worden
opgemerkt.
Vooreerst blijkt uit het ontleden van de vonnissen en het consulteren van de literatuur dat er
toch een zekere structuur ontstond ondanks de heersende chaos in de beginfase. Hoewel de
burger het in eerste instantie niet zo ervaarde, deden de rechtbanken en staatscommissarissen
hun uiterste best om de schadelijder zo goed en zo snel mogelijk te helpen. Ondanks het feit dat
hen in krantenartikelen vaak een trage en slechte werking werd verweten, moet men toegeven
dat gezien de massale aanvragen en moeilijke werkomstandigheden behoorlijk werk hebben
geleverd. Verder onderzoek zal duidelijk maken of zij dit in een latere fase konden verbeteren.
Ten tweede valt ook op dat er voornamelijk veel fysieke schade voorkomt in de beginjaren van
de rechtbank. Hoewel men het in de actualiteit voornamelijk heeft over de vernieling van de
waardevolle gebouwen en monumenten, mag men het persoonlijke leed voor de Belgische
burger
in
deze
oorlog
niet
minimaliseren.
De
rechtstreekse
en
onrechtstreekse
oorlogsslachtoffers zijn niet gering en mogen zeker niet vergeten worden.
Daarnaast beschikten we enkel over de vonnissen, de volledige dossiers ontbraken. Hierdoor
moesten we voornamelijk voortgaan op de beslissingen van de rechter zonder het concrete
dossier te kunnen raadplegen. Deze dossiers zijn nochtans een grote bron van informatie.
Als vierde tendens merken we op dat er zelden een hoger beroep werd ingesteld door de
staatscommissaris. Hij werd hier niet alleen door de wet in beperkt blijkbaar bestond er ten
aanzien van de oorlogsschade geen grote bereidheid tot het aantekenen van hoger beroep. Deed
men dit toch dan ging het voornamelijk om zaken waarin rijken zich op de kap van de Eerste
Wereldoorlog nog rijker wilden maken. Daarnaast hebben we ook de indruk dat de juridische
procedure erg eenvoudig was. De hoofdredenen hiervoor zijn het feit dat er massale aanvragen
werden ingediend en een complexe procedure de afhandeling van de zaken nog meer zou
149
vertragen en het feit dat de modale burger niet in staat was deel te nemen aan een ingewikkelde
procedure.
Een vijfde opmerking die hier dicht tegen aanleunt is het taalgebruik. Over het algemeen werd
er voornamelijk Nederlands gesproken in de rechtszaal. Een verklaring hiervoor is dat de
dorpen, vooral ten westen van de stad Ieper waaronder Vlamertinge, niet volledig vernield
waren. Hier woonden hoofdzakelijk Nederlandstalige burgers, wat het overheersende
taalgebruik duidelijk maakt.
Daarnaast kregen vrouwen een belangrijkere rol in het dagelijks leven. Aangezien vele jonge
mannen gesneuveld waren, namen de vrouwen de taak van kostwinner van het gezin op zich.
Ook de schadeaanvraag werd door vrouwen ingediend bij gebrek aan echtgenoten. Op deze
manier nam de vrouw een prominentere rol in in het openbare leven in vergelijking met de
periode voor de oorlog.
Een laatste vaststelling is dat men uit zijn fouten leert. Na de Tweede Wereldoorlog werden de
schadevergoedingen niet langer toegekend door een rechterlijke instantie. Voortaan zou het
toekennen van de vergoeding voor oorlogsschade een administratieve procedure worden.
Bovendien werd ook het Belgisch verzekeringssysteem beïnvloed door de afhandeling van de
schade in de Eerste Wereldoorlog. Het stelt hen in staat de systemen te verfijnen.
150
10. BIBLIOGRAFIE
 WETGEVING
-
Besluitwet van 23 september 1916 houdende de voorlopige woningen, het Koning Albertfonds
en de statuten, BS 30 september 1916, p. 523.
-
K.B. van 23 september 1916 houdende de voorlopige woningen, het Koning Albertfonds en de
statuten, BS 30 september 1916, p. 527.
-
Besluitwet van 15 augustus 1917 houdende de oprichting van de Dienst voor Oorlogsschade,
Verzameling der Wetten, 25-30 maart 1917, p. 301.
-
Besluitwet van 23 oktober 1918 houdende het principe van het recht op herstel, door de
staat, voor de schade voortkomend uit oorlogsfeiten, BS 24-26 oktober 1918, p. 860.
-
Besluitwet van 11 november 1918 houdende de afstand en de pandgeving van het recht op
herstelling van oorlogsschade, BS 21 november 1918, p. 1015.
-
Besluitwet van 12 november 1918 houdende de steun te verlenen bij voorbaat inzake
schade aan goederen, BS 21 november 1918, p. 1019.
-
Wet van 24 februari 1919 houdende de voorschotten te verlenen door de Staat voor de door
oorlogsfeiten berokkende schade aan goederen, BS 8 maart 1919, p. 845.
-
Wet van 16 maart 1919
-
Wet van 8 april 1919 houdende de nationale aanneming der gemeenten en het herstel der
verwoeste gewesten, BS 22 en 23 april 1919, p. 1657.
-
K.B. van 9 april 1919 houdende de Dienst Verwoeste Gewesten, BS 22-23 april 1919, p. 1660.
-
K.B. van 9 april 1919 houdende de voorschotten op oorlogsschade, BS 17 april 1919, p. 1592.
-
Wet van 10 mei 1919 houdende het herstel der schade voortkomende uit oorlogsfeiten, BS 5
juni 1919, p. 2505.
-
Wet van 10 juni 1919 houdende het herstel van de burgerlijke slachtoffers van de oorlog, BS
22 juni 1919, p.2784.
-
Wet van 25 april 1920 houdende de hoven en rechtbanken van oorlogsschade, BS 1 mei
1920, p. 3342.
-
De gecoördineerde wet van 6 september 1921 houdende de uitlegging en herziening van de
wet van 10 mei 1919 op het herstel der schade voortkomende uit oorlogsfeiten, BS 28
september 1921, p. 8329.
151
 RECHTSPRAAK
-
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 1.
-
Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2.
-
Gent, Rijskarchief, hof van oorlogsschade, 1-10.
-
Cass. 14 januari 1920.
 RECHTSLEER
-
BAILLIEUL, J.M., Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog.
Casus Ieper en omgeving (1918-1924), onuitg. Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 19751976, 234 p.
-
BEGEREM, G, Des indemnitès de guerre, Poperinge, 1920, 15p.
-
CONSTANDT, H., “Ieper zal herrijzen”, in K. BAERT, J.M. BAILLEUIL, P. CHIELENS, H. CONSTANDT, D.
DENDOOVEN, J. DEWILDE, R. TZALMONA, A. VANDENBILCKE, J.-L. VANHOVE, Ieper, de herrezen stad,
Ieper, De Klaproos, 1999.
-
DEBAEKE, S., Van schachtendoop tot zwanezang. 100 jaar Vlaams studentenleven te Leuven,
Alveringem, 1991.
-
DEBECKER, R., La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le
doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950.
-
DE CAIGNY, S., ANSEEUW, A., NEVEJAN, A., VAN IMPE, E., Het Gekwetste Gewest. Archievengids van
de wederopbouwarchitectuur in de Westhoek, Antwerpen, VAi, 2009.
-
DE COCK, J., ’s Levens zoet en zuur. Terugblikken op het Iepers notariaat, Ieper, 1991.
-
DERWAEL, J., ”Van WOI tot WOII. Enkele onderzoeksmogelijkheden met betrekking tot de
wederobouw na WOI” in TALLIER, P.A., Puin en wederopbouw. Oorlogsschadedossiers Tweede
Wereldoorlog en verwante archieven, Algemeen Rijsarchief, Brussel, 2012.
-
DEVLIEGHER, L., “Jules Coomans” in Koninklijke Vlaamse Academiën van België: nationaal
biografisch woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, deel 3, 1968.
-
GEUENS-WILLAERT, G., Wet-besluiten en Koninklijke-besluiten betreffende het Recht op
herstelling en het Ramen van de schade uit den Oorlog voortspruitend (uittreksel van het
Belgisch staatsblad), Brugge.
-
MAHAIM, E., La Belgique restaurée. Étude sociologique, Bruxelles, Maurice Lamertin, 1926,
139p.
-
MASSCHELEIN, Y., De Masscheleins van Broodseinde op Zonnebeke, 2004.
-
MUS, O., Tweehonderd jaar kunst-en nijverheidsonderwijs te Ieper 1778-1978, Ieper, 1978.
-
NOTEBAERT, A., NEUMANN, C., VANDEN EYNDE, W., Inventaris van het archief van de Dienst der
Verwoeste Gewesten, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 53p.
152
-
PEIREN, P., Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 36p.
-
OPSOMMER, R., “Het Iepers stadsarchief en de Eerste Wereldoorlog” in Archief – en
Bibliotheekwezen in Belgiê, deel 73, 2002, 13-26.
-
OPSOMMER, R., The town archives of Ieper, past and present, -Tehnični in vsebinski problemi
klasičnega in elektronskega arhiviranja, Radenci 2012, 55-72.
-
VAN BLADEL, G., Loi du 10 mai 1919 sur la réparation des dommages résultant des faits de la
guerre. Commentaire théorique et pratique, Brussel, 1919, 297p.
-
VANDEKERCKHOVE, J., Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 23p.
-
VAN GINDERACHTER, J., Du cas fortuit et notamment des principes qui sous l’empire de la
Convention de la Haye régissent les recours à raison des dommages causés par la guerre ainsi
quedu droit nouveau à indemnité crée par les A.L. de 1918, St-Amandsberg, 78p.
-
VAN LANGENHOVE, F., L’action du gouvernement belge en matière économique pendant la
guerre, Paris, 1927.
-
VAN STEENBERGE, J., Schade aan de mens. Deel I Evaluatie van de arbeidsongeschiktheid in het
Recht, Antwerpen, Kluwer, 1997, 549p.
-
VELLE, K., DHONDT, J., Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor
oorlogsschade in Vlaanderen (en rechtsopvolgers). 1919-1935, Algemeen Rijskarchief en
Rijksarchief der Provinciën (Rijksarchief Beveren - Inventarissen 59), Brussel, 2001, 27p.
-
VERHEYE, S., Vluchtelingen tijdens Wereldoorlog 1914-1918, Iepers Kwartier, deel 50, 2014, 1.
-
VERHEYE, S., Van aan de Adriaansensweg tot in de Jan Ypermanstraat: persoonsgebonden
straatnamen in Ieper, Iepers Kwartier en de stad Ieper, 1997.
-
VRIELINCK, S., De territoriale indeling van België (1795-1963), Leuven, Universitaire Pers
Leuven, 2000, deel 1, 463-700.
-
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den
geteisterde, afl.2, Brussel, 1921.
-
Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire
de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921.
-
X, La réparation des dommages de guerre bulletin bi-mensuel de documentation et d’etudes, afl.
1, Brussel, 1919, 586p.
-
X, La réparation des dommages de guerre bulletin bi-mensuel de documentation et d’etudes, afl.
2, Brussel, 1920, 570p.
 OVERIGE
-
Het Ypersche, 22 mei 1920.
-
Het Ypersche, 14 augustus 1920.
-
Het Ypersche, 28 augustus 1920.
153
-
Het Ypersche, 20 september 1920.
-
Het Ypersche, 28 september 1920.
-
Het Ypersche, 2 oktober 1920.
-
Het Ypersche,9 oktober 1920.
-
Het Ypersche, 16 oktober 1920.
-
Het Ypersche, 13 november 1920.
-
Het Ypersche, 20 november 1920.
-
Het Ypersche, 27 november 1920.
-
Het Ypersche, 7 december 1920.
-
Het Ypersche, 11 december 1920.
Het Ypersche, 18 december 1920.
-
Het Ypersche, 25 december 1920.
-
Gazet van Poperinghe, 29 april 1923.
-
De Poperinghenaar, 25 oktober 1925.
-
Gazet van Poperinghe, 1 november 1925.
-
Het Wekelijks Nieuws, 17 juni 1950.
-
Het Ypersch Nieuws, 4 juli 1953.
-
Het Ypersch Nieuws, 11 juli 1953.
-
Het Wekelijks Nieuws, 29 januari 1955.
-
Brussel, Algemeen Rijksarchief, Dienst voor Vereffening van de Diensten voor
Oorlogsschade, personeelsdossiers.
-
Ieper, stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547.
154
BIJLAGEN
155
-
Wet van 10 mei 1919 houdende het herstel
der schade voortkomende uit
oorlogsfeiten
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
Wet van 10 juni 1919 houdende het herstel van de burgerlijke slachtoffers van de oorlog
167
168
169
Aanvraagformulieren personenschade
170
171
172
Brief van geteisterde
173
174
Aanbevelingsbrief staatscommissaris Bayart
175
Kaart van officier van de gerechtelijke politie
176