1 Carl Boelens | 1661054 | JDE-SCONT.3V

Carl Boelens | 1661054 | JDE-SCONT.3V-13 | 6 juni 2017
1
VOORWOORD
INHOUDSOPGAVE
Mijn passie voor theater heb ik altijd al proberen te integreren in mijn studie. Deze seminar was de aangewezen
mogelijkheid om onderzoek te doen naar een raakvlak tussen Communicatie & Multimediadesign en theater.
Ik hoop van harte dat dit onderzoek en met name het leerproces dat ik daarin heb doorgemaakt, mij gaat
helpen in het vakgebied waar ik later in te werk wil gaan: het theater.
INTRODUCTIE4
Theater en toneel4
Multimedialiteiten4
Eén van de eerste zaken die studenten op CMD leren, zijn vormen van medialiteit. Het is voor CMD’ers
namelijk belangrijk om te weten hoe verschillende media kunnen samenwerken en elkaar kunnen versterken,
om een boodschap zo effectief mogelijk te laten overkomen. Ook intermedialiteit is een vorm van medialiteit.
In steeds meer theaterproducties wordt intermedialiteit toegepast, om het verhaal zo dynamischer te maken.
Hoewel de theaterwereld voor de meeste CMD’ers niet meteen als de meest logische werkplek klinkt, liggen
daar wel degelijk grote kansen open. Interessant is hoe in het stuk Kings of War Jr, van Toneelgroep Amsterdam,
intermedialiteit impact heeft op de inhoud van het stuk en de verhaalloop. Dat maakt dit onderzoek voor mij
als contentspecialist ook relevant. Om die rede heb ik juist voor dit toneelstuk gekozen, om te gebruiken als
voorbeeld voor intermedialiteit in het toneel.
Wie ik in het bijzonder wil bedanken voor medewerking aan mijn onderzoek is actrice Judith Meibergen,
met wie ik interessante gesprekken heb mogen hebben over Kings of War Jr en intermedialiteit in het toneel.
Daarnaast wil ik ook Rob van den Idsert bedanken voor de betrokken ondersteuning waar nodig, tijdens het
onderzoeksproces.
Met plezier heb ik mogen werken aan dit onderzoek, waarin ik de wereld van intermedialiteit in het toneel heb
mogen ontdekken.
2
METHODEN6
Onderzoeksmethoden6
Bronnen6
Vragen7
RESULTATEN8
Intermedialiteit en toneel8
Intermedialiteit in Kings of War Jr9
Interactie in Kings of War Jr10
DISCUSSIE12
Belangrijkste bevindingen12
Evaluatie12
Conclusie12
BRONNEN13
APPENDIX14
Voorstellingsanalyse volgens het semiotisch model14
Interview met Judith Meibergen16
3
INTRODUCTIE
THEATER EN TONEEL
Theater is een medium wat al zo lang bestaat als mensenheugenis. Het is een manier om een verhaal te vertellen
en informatie door te geven. Overal ter wereld kan men sporen vinden van vroege samenlevingen die religieuze
liederen en dansen opvoerden ter ere van een god. Tegenwoordig noemen we iets pas theater, wanneer het
voldoet aan een aantal essentiële elementen. Zo vertellen theaterstukken een verhaal dat een bepaalde afstand
van de werkelijkheid heeft en wordt het opgevoerd door acteurs. Volgens de Westerse definitie van theater
ontstond dit medium in het Griekenland van de vijfde eeuw voor Christus. Sommige theaterstukken uit die
tijd worden nog steeds opgevoerd. Daarmee heeft theater een enorm belangrijke functie gekregen in onze
Westerse sociaal-culturele geschiedenis.
Phyllis Hartnoll beschreef in haar boek ‘History of Theatre’ theater als een vorm van kunst waarin drie dingen
noodzakelijk zijn: acteurs die onafhankelijk van het oorspronkelijk in unisono optredende koor spreken of
zingen; een conflictelement wat overgedragen wordt door middel van dialoog; en een publiek dat emotioneel bij
de handeling betrokken is, maar er niet aan deelneemt. Volgens Hartnolls definitie is theater dus een behoorlijk
breed begrip. Het omvat alle vormen van podiumkunsten en daarom focus ik me in dit onderzoek op toneel.
Mijn definitie van toneel baseer ik op Hartnolls definitie van theater.
Wanneer we de verschillende vormen van medialiteit een definitie willen geven, kunnen we stellen:
MULTIMEDIALITEIT is een vorm van medialiteit waarin één boodschap onafhankelijk via verschillende mediakanalen wordt uitgezonden.
CROSSMEDIALITEITis een vorm van medialiteit waarin een boodschap wordt uitgezonden via verschillende mediakanalen, die elkaar inhoudelijk aanvullen.
TRANSMEDIALITEIT is een vorm van medialiteit waarin meerdere mediakanalen een eigen boodschap uitzenden, maar waarvan de context hetzelfde blijft.
INTERMEDIALITEIT is een vorm van medialiteit waarin een boodschap wordt uitgezonden via verschillende mediakanalen, die elkaar inhoudelijk aanvullen en interactief met de ontvanger in verbinding staan.
In de context van dit onderzoek zou ik toneel liever willen aanduiden als een mediavorm, in plaats van een
kunstvorm, aangezien dit onderzoek zich focust op intermedialiteit. Daarnaast is het logischer om binnen
CMD-jargon te spreken van media dan van kunst. Dat wil niet zeggen dat ik toneel de titel van kunst niet
toeken. In deze definitie zie ik kunst als media. Toneel zou ik willen definiëren als: een medium waarin acteurs
een conflict uitspelen in een gescript, gesproken dialoog, waarin een publiek emotioneel wordt betrokken.
MULTIMEDIALITEITEN
Intermedialiteit is net als multimedialiteit, crossmedialiteit en transmedialiteit een vorm van medialiteit. Zowel
inter-, multi-, cross-, en transmedialiteit hebben in de kern ongeveer dezelfde definitie. Om een duidelijk beeld
te krijgen van wat intermedialiteit precies inhoudt, is het belangrijk om het tegenover de andere vormen van
medialiteit te kunnen plaatsen. Zodat het duidelijk wordt op welke aspecten de verschillende vormen zich
precies onderscheiden.
Alle vormen hebben als kenmerk een combinatie te omvatten van verschillende media. Harry van Vliet,
lector Crossmedia aan de Hogeschool van Amsterdam, beweert in zijn onderzoek voor het Crossmedia
Lectoraat van Hogeschool Utrecht zelfs dat crossmedialiteit en intermedialiteit exact dezelfde definitie hebben.
Maar volgens Irina Rajewsky, hoogleraar Romaanse Filologie aan de Freie Universität Berlin, onderscheidt
intermedialiteit zich met andere vormen van medialiteit door wederzijdse invloed (interactie). In het boek
‘Mapping Intermediality in Performance’ wordt dit meerdere malen bevestigt.
Klaus Bruhn Jensen, hoogleraar media, cognitie en communicatie aan de Universiteit van Kopenhagen
beschrijft intermedialiteit op drie manieren:
1.
2.
3.
4
Intermedialiteit is de combinatie en bewerking van gescheiden materiële zaken
Intermedialiteit is communicatie door middel van verschillende zintuiglijke voorstellingen, zoals muziek en film
Intermedialiteit betreft de onderlinge relaties tussen media als instellingen in de samenleving.
5
METHODEN
ONDERZOEKSMETHODEN
Voor het beantwoorden van mijn onderzoeksvragen heb ik drie onderzoeksmethoden geselecteerd, die ik
nodig acht om zo volledig mogelijke antwoorden te kunnen formuleren. Deze onderzoeksmethoden zijn:
Literatuuronderzoek: Om een antwoord te krijgen op wat intermedialiteit precies inhoudt en welke
kenmerken het heeft, is literatuuronderzoek van groot belang. Voor dit onderzoek is dat vooral literatuur op
het gebied van toneel en intermedialiteit. Door literatuuronderzoek is het mogelijk om onderzoeksresultaten
van eerder gedaan onderzoek te herbruiken, om onnodig onderzoek te voorkomen.
Voorstellingsanalyse volgens het semiotisch model: Om een duidelijk beeld te hebben van Kings of War Jr.
is het van belang om alle ins en outs van het stuk te kennen. Door aan de hand van het semiotisch model het
stuk volledig te analyseren, is het makkelijker om verbindingen te leggen met andere onderzoeksresultaten en
conclusies te trekken.
Diepte-interview: Niemand weet meer van een bepaald onderwerp dan de mensen die er dagelijks mee bezig
zijn. Door diepte-interviews met autoriteiten op het gebied van toneel en/of intermedialiteit is het mogelijk
om izichten te delen, te bespreken en eventueel tot nieuwe inzichten te komen.
BRONNEN
Voor het beantwoorden van mijn onderzoeksvragen heb ik tien bronnen geselecteerd, die ik nodig acht om
zo volledig mogelijke antwoorden te kunnen formuleren. Deze bronnen zijn:
Boeken:
•
Bay-Cheng, S., Kattenbelt, C., Lavender, A., & Nelson, R. (2010). Mapping Intermediality in Performance. Amsterdam, Nederland: Amsterdam University Press.
Om een beter beeld te krijgen van de kenmerken van intermedialiteit en wanneer deze vorm van medialiteit is toegepast in het toneel. Sarah Bay-Cheng, Chiel Kattenbelt, Andy Lavender en Robin Nelson zijn alledrie autoriteiten op het gebied van intermedialiteit, wanneer toegepast in theater en performance.
•
Kattenbelt, C. (2008). Intermediality in Theatre and Performance. Definitions, Perceptions and Medial Relationships, 11(1), 1-11.
Om een beter beeld te krijgen van de kenmerken van intermedialiteit en wanneer deze vorm van medialiteit is toegepast in het toneel. Chiel Kattenbelt is een autoriteit op eht gebied van intermedialiteit, wanneer toegepast op theater en performance.
•
Schmeits, M. (2012). Drama en Toneel - Een beknopte geschiedenis. Zeewolde, Nederland: Abc Uitgeverij.
Om een beter beeld te krijgen van de geschiedenis van toneel en hoe intermedialiteit langzaamaan haar intrede heeft gedaan in het toneel.
•
Hartnoll, P. (1998). Geschiedenis van het theater. Amsterdam, Nederland: Uitgeverij International Theatre & Film Books.
Om een beter beeld te krijgen van de geschiedenis van toneel.
Recenties:
•
Verduijn, C. (2017, 2 maart). De democratie in het klein – Kings of War Jr.. Geraadpleegd van https://
www.theaterkrant.nl/nieuws/democratie-klein-kings-war-jr/
Om een beter beeld te krijgen van Kings of War Jr. en hoe een toeschouwer zijn of haar rol in het stuk ziet.
•
Offerman, C. (2017, 15 april). Ik kwam, zag en overwon: Kings of War Jr.. Geraadpleegd van http://
www.depit.nl/2016/04/15/kings-of-war-jr/
Om een beter beeld te krijgen van Kings of War Jr. en hoe een toeschouwer zijn of haar rol in het stuk ziet.
•
Van der Spoel, R. (2016, 12 mei). Kings of war jr. kruipt onder je huid: Wat voor leider ben ík 6
eigenlijk? Geraadpleegd van http://hetkind.org/2016/05/12/kings-war-junior-kruipt-onder-je-huid-
wat-voor-leider-ben-ik-eigenlijk/
Om een beter beeld te krijgen van het stuk Kings of War Jr. en hoe een toeschouwer zijn of haar rol in het stuk ziet.
Videomateriaal:
•
Toneelgroep Amsterdam. (2017, 11 april). Kings of war jr. 17|18 - Toneelgroep Amsterdam [Video]. Geraadpleegd van https://www.youtube.com/watch?v=22vBBQ1lJKI
Om een beter beeld te krijgen van het stuk Kings of War Jr. en hoe intermedialiteit is toegepast in het stuk.
•
Nissen, L. (2016). Toneelgroep Amsterdam JR - Kings of War Jr. 2016 [Video]. Geraadpleegd van https://vimeo.com/168157806
Om een beter beeld te krijgen van het stuk Kings of War Jr. en hoe intermedialiteit is toegepast in het stuk.
Respondent:
•
Judith Meibergen, actrice in Kings of War Jr.
Om een beter beeld te krijgen van het stuk Kings of War Jr, de keuzes die erin zijn gemaakt en de manier waarop interactie door perceptie en media is toegepast.
VRAGEN
Hoofdvraag:
Hoe heeft Toneelgroep Amsterdam Junior intermedialiteit ingezet in de voorstelling Kings of War Jr?
Introvragen:
•
Volgens welke definitie is de term ‘toneel’ in te kaderen?
•
Wat is intermedialiteit?
Deelvragen:
•
Wat zijn de belangrijkste kenmerken van intermedialiteit, wanneer toegepast op het toneel?
•
Welke elementen van intermedialiteit bevat Kings of War jr?
•
Welk effect heeft intermedialiteit in Kings of War Jr op de interactie tussen spelers en publiek?
7
RESULTATEN
INTERMEDIALITEIT EN TONEEL
We weten nu dat intermedialiteit zich van andere vormen van medialiteit onderscheidt doordat verschillende
mediakanalen interactief met elkaar in verbinding staan. Maar wat zijn de belangrijkste kenmerken van
intermedialiteit, wanneer toegepast in het toneel?
Toneel is tot vorige eeuw altijd een relatief conservatief medium gebleven. De Spaanse dramaturg Lope de
Vega (1562 - 1632) zei ooit: ‘Geef mij vier schragen, vier planken, twee spelers en een hartstocht’. Veel meer
dan dat was toneel toen nog niet. Waar alle eer in het toneel eerst vooral bewezen werd aan de acteurs, richtte
Paul Fort in 1890 het Théâtre d’Art op, waarin alle eer moest worden bewezen aan het woord van de dichter. Je
zou dit kunnen zien als een subtiele vorm van intermedialiteit, omdat twee kunstvormen hier co-creëren. Toen
vanaf de twintigste eeuw het modernisme opkwam, vonden er in verschillende steden theatrale experimenten
plaats, waarin er naar een samenwerking werd gezocht tussen kunstenaars uit verschillende disciplines. Maar
ook door technische vooruitgang kwam er steeds meer interesse in het toepassen van technieken op het toneel.
Door de uitvinding van fotografie werd het bijvoorbeeld uiteindelijk mogelijk om toneelstukken op te nemen
en het beeld te manipuleren doormiddel van knip- en plakwerk. Een vorm van remediatie die uiteindelijk
‘film’ werd genoemd. Andersom werd het ook mogelijk om nieuwe technieken op het toneel toe te passen,
zoals het werken met licht en geluid, om op die manier het dramatisch effect te vergroten. De toepassing van
intermedialiteit in het toneel werd mogelijk en voor veel theatermakers steeds interessanter. Toch zaten veel
kunstenaars niet te wachten op co-creaties tussen kunstvormen. Deze liepen namelijk vrijwel altijd uit tot
tijdgebonden manifestaties, die in wezen al theatraal van karakter zijn. Men zat niet te wachten op de autorisatie
van het theater, omdat dat tot fragmentatie van het publiek zou kunnen leiden. Wat zij waarschijnlijk niet
inzagen, is dat intermediaal toneel een podium kan bieden aan andere kunstvormen, zonder de waarde ervan
te schaden, terwijl dat omgekeerd niet het geval is. Wanneer een toneelstuk bijvoorbeeld wordt vastgelegd op
film, heet het geen toneel meer, maar is het een film.
Chiel Kattenbelt, hoogleraar aan de Universiteit Utrecht beschrijft intermedialiteit in toneel als ‘een co-creatie
van verschillende kunstvormen’. Mijns inziens dekt dat nog niet de hele lading van het begrip. Buiten het feit
dat ik in deze context liever spreek van media dan van kunst, mis ik het interactieve aspect van intermedialiteit
in zijn definitie, en de rol van het toneel hierin.
Volgens Peter Boenisch, hoogleraar Europees Theater aan de Universiteit van Kent, is intermedialiteit in
performance een ‘effect van performance ... gecreëerd in de perceptie van de toeschouwer’ omdat het relationele
aspect tussen ding en teken een kwestie is van ervaren. Lars Elleström, literair wetenschapper aan de Linæus
Universiteit in Växjö, zegt daarentegen dat het cruciaal is om een onderscheid te maken tussen het medium en
de perceptie ervan, als men wil begrijpen hoe media met elkaar verbonden kunnen zijn. Zowel Boenisch als
Elleström geloven dus dat de perceptie en interpretatie van de toeschouwer het interactieve aspect vormt in het
toneelstuk. De toeschouwer interpreteert het beeld dat hij of zij ziet en reageert daar op, waarop het beeld weer
anticipeert. Toch gelooft Elleström dat er naast de perceptie van de toeschouwer ook een onderlinge relatie is
tussen media.
In het boek ‘Mapping Intermediality in Performance’ past Robin Nelson de definities van intermedialiteit
volgens Klaus Bruhn Jensen toe op intermedialiteit in performance, om aan te geven wat elementen van
intermedialiteit zijn, wanneer toegepast in het toneel. Volgens Nelson zijn alle drie de definities van Jensen op
een bepaalde manier toe te passen op intermedialiteit in performance.
Volgens zijn eerste definitie gaat het bijvoorbeeld om een acteur die op een podium spreekt, terwijl er te
gelijkertijd een live projectie van hem op een scherm wordt geprojecteert. Volgens zijn tweede definitie gaat
het om performances waarin gebruik gemaakt wordt van verschillende dynamische technieken, zoals multiscreen videoprojectie (zowel live als vooraf opgenomen beeld), geluidstechnieken, machines die het podium
8
kunnen herindelen en andere technologische devices, maar ook de acteurs. Volgens zijn derde definitie gaat het
om de samenkomst van verschillende digitale technologieën. Het programmeren van digitale media biedt de
mogelijkheid tot het samenbrengen van visuele, verbale, sonische en gestructureerde elementen.
Duidelijk is dat ‘Mapping intermediality in performance’ zich focust op digitale technologieën op het podium.
Echter ben ik van mening dat een toneelstuk niet altijd digitale technologieën hoeft te bevatten om een
toneelstuk intermediaal te kunnen noemen. Denk aan de toepassing van licht, geluid, muziek en beeld. Dit
zijn technieken die geen hoge digitale technologische waarde bevatten, maar die wel degelijk van interactieve
waarde kunnen zijn. De toeschouwer kan het dramatiserende effect van een medium interpreteren en een
bepaalde reactie geven die invloed heeft op het verhaalverloop.
Concluderend zijn de kenmerken van intermedialiteit, wanneer toegepast in het toneel als volgt te omschrijven:
- Meerdere zintuiglijke voorstellingen bepalen het beeld.
- Verschillende technieken komen samen en vullen elkaar aan.
- Geïntegreerde media hebben invloed op de verhaalloop (co-creatie).
- Er vindt onderlinge interactie plaats tussen toeschouwers en spelers.
INTERMEDIALITEIT IN KINGS OF WAR JR
Elk jaar produceert Toneelgroep Amsterdam Junior onder leiding van professionals een jeugdvoorstelling,
geïnspireerd op een in dat jaar gespeelde voorstelling door Toneelgroep Amsterdam. In 2016 produceerde
regisseuses Rosa Fontein en Karlijn Benthem Kings of War Jr, een bewerking van het geroemde stuk Kings of
War. Kings of War Jr voegt de Shakespeareaanse klassiekers Henry V, Henry VI en Richard III samen tot een
stuk over leiderschap. De regisseuses Karlijn Benthem en Rosa Fontein willen het publiek met deze voorstelling
een spiegel voorhouden van de huidige democratie en de verantwoordelijkheid die het volk daarin heeft.
Leidende vragen die terugkomen in het stuk zijn: ‘Wat is een goede leider?’, ‘Hoe regeert een goede leider in
tijden van verandering?’ en ‘In hoeverre zijn wij zelf bevlogen leiders, weifelende koningen of egocentrische
strijders?’. Deze vragen worden tijdens de voorstelling actief door de acteurs aan het publiek gesteld. Sterker
nog, het publiek moet vragen zien te beantwoorden door actief deel te nemen aan een spelshow op het podium;
het publiek zit dus ook niet op de comfortabele theaterstoelen achter in de zaal, maar neemt plaats op de
houten banken die in een cirkelvorm rondom de speelruimte van de acteurs staan.
Kings of War Jr is op te delen in een deel waarin de acteurs exacter volgens een script spelen en een interactief
deel, waarin bijzonder veel input vanuit het publiek wordt verwacht. ‘Laten we dit spel samen spelen!’ zegt één
van de actrices voor aanvang in de foyer. Die interactie is bedoeld om het publiek aan het denken te zetten.
Voorafgaand aan de voorstelling wordt het publiek in de foyer hartelijk welkom geheten door zes enthousiaste
jonge spelers, de potentiële spelleiders. Het is hier in de foyer waar ze het publiek proberen te overtuigen
om op hen te stemmen als spelleider. Elke leider profileert zich op een andere manier met woorden als
‘gelijkwaardigheid’, ‘daadkracht’ en ‘visie’. Bij binnenkomst klinkt een op de themesong van Game of Thrones
gebaseerd sfeernummer. Het publiek dient zich voor de voorstelling te verspreiden over de banken in 6
verschillende teams. De overige spelers bieden zich aan het publiek aan als teamleiders. Het publiek mag
vervolgens op democratische wijze hun ideale teamleider én spelleider kiezen. De spelleider kiest op zijn
beurt een driekoppige jury uit, die tijdens het spel de antwoorden van de teams dan wel goed- of afkeurt. De
teams kunnen daarmee punten verdienen. Te midden van het speelveld ligt een grote pijl opgesteld, die na elke
gestelde vraag van de spelleider, ‘willekeurig’ een team uitkiest dat het antwoord mag geven. Uiteindelijk blijkt
deze pijl helemaal niet zo willekeurig te zijn als men denkt.
Het spelelement in de voorstelling stimuleert het fanatisme onder de teams. Dit begint onschuldig, maar neemt
gedurende de voorstelling in steeds heftigere mate toe. Vooral wanneer de reacties van het publiek verdeeld
raken, sneller, feller en luider worden. Ook de spelleider en zijn jury krijgen het op een geven moment zwaar
9
te verduren. Tussen het spel door, wordt het publiek door de acteurs af en toe op scherp gesteld met teksten
en citaten van Shakespeare. Door beslissingen waar het publiek niet achterstaat, beslist het publiek uiteindelijk
om een nieuwe spelleider en jury aan te stellen. Dit proces herhaalt zich tot het publiek uiteindelijk ook met
de derde nieuwe spelleider ontevreden blijkt te zijn en in opstand komt. Het doek valt en het publiek krijgt een
aantal reflecterende vragen via de luidspreker te horen: ‘Als u terugkijkt op deze avond, wat hebt u zichzelf zien
doen, horen zeggen? Of anderen zien doen. Of juist niet zien doen?’
Interactie speelt dus een grote rol in het stuk. Interactie is onlosmakelijk verbonden met intermedialiteit. Om
te achterhalen welke elementen van intermedialiteit Kings of War Jr bevat, is het zaak om de geconcludeerde
kenmerken van intermedialiteit in het toneel toe te passen op Kings of War Jr.
Meerdere zintuiglijke voorstellingen bepalen het beeld.
Kings of War Jr maakt net als de meeste moderne toneelstukken, gebruik van de traditionele intermediale
toepassingen in het toneel: decor, kostuum, licht, geluid, en muziek, die het dramatisch effect van het
toneelstuk vergroten. Kings of War Jr. is op te delen in twee delen: een interactief deel en een interpassief deel.
Het interactieve deel bevat een spelshow. Het interpassieve deel bestaat uit gescript spel, waarin teksten van
William Shakespeare’s Henry V, Henry VI en Richard III worden geciteerd.
Verschillende technieken komen samen en vullen elkaar aan.
Als we kijken naar het interactieve deel van het toneelstuk, de spelshow, komen er verschillende technieken
kijken, die elk een eigen functie vervullen en elkaar daarin aanvullen. Zo blijkt een belangrijk deel van de
spelshow te bestaan uit de grote, houten pijl in het midden van het speelveld, die na elke gestelde vraag een
‘willekeurig’ team aanwijst voor het beantwoorden van de vraag. Het is een element dat extra spanning creëert
in het stuk. Licht, geluidseffecten en geluidsversterking richten nog eens extra aandacht op de spreker, zodat
hij of zij ook daadwerkelijk gehoord wordt, wat een belangrijk aspect vormt in de moraal van de voorstelling.
Het decor helpt mee door in 6 vlakken te zijn verdeeld, waarover de toeschouwers zich moeten verdelen in
teams. In het interpassieve deel vormen teksten van Shakespeare een belangrijk aspect in het scherpstellen van
de toeschouwers. De spelers bewaken de rode lijn van het verhaal en sporen de toeschouwers aan om actief
deel te nemen.
van verbinding, dat het voor de toeschouwers gemakkelijker maakt om inbreng aan het spel te brengen,
omdat zij het idee hebben dat ze er niet alleen voor staan, maar een heel team achter zich hebben.
Spelelement
Het spelelement is een belangrijk onderdeel in Kings of War Jr. Dit spelelement zorgt er namelijk voor dat je
als deelnemer en als team fanatieker deelneemt aan het spel. Iedereen wil winnen, waardoor de neiging om
naar voren te stappen en input te brengen groter wordt. De drempel wordt kleiner, omdat deelnemers alles op
alles willen zetten om het spel te winnen. Dit neemt naarmate het stuk vordert steeds meer toe.
Script
Het script is er mede op geschreven om reactie vanuit het publiek en daarmee interactie tussen spelers en
toeschouwers uit te lokken. Zo lokken de karaktertrekken van de drie spelleiders uit tot frustratie, irritatie en
in sommige gevallen zelfs tot woede. Datzelfde geld voor de aangestelde jury. Ook de pijl in het midden van
het speelveld blijkt helemaal niet zo ‘willekeurig’ te zijn als beweerd wordt, maar wordt aangestuurd vanuit de
techniek. Ook dit lokt in enkele voorstellingen uit tot protest vanuit het publiek. Ten slotte helpen de frases
uit Shakespeares repertoire, die door enkele acteurs tussen de scènes door worden voorgedragen mee met het
aanzetten tot nadenken van het publiek.
Concluderend kunnen we zeggen dat er drie elementen zijn waarop interactie is toegepast in Kings of War Jr:
er wordt een sterk gevoel van verbinding gecreëerd, dat het voor de toeschouwers gemakkelijker maakt om
inbreng te geven aan het stuk. Het spelelement zorgt ervoor dat fanatisme wordt aangewakkerd en het script
is er op geschreven om reactie vanuit het publiek uit te lokken door middel van karaktereigenschappen van
de spelleiders, de jury en frases van Shakespeare die aanzetten tot nadenken.
Geïntegreerde media hebben onafhankelijk invloed op de verhaalloop (co-creatie).
Daarnaast hebben ook de geïntegreerde media invloed op het publiek. De muziek geïnspireerd op ‘Game of
Thrones’ zet aan het begin van de voorstelling al de toon de voorstelling. Daarnaast blijkt de spelshow en de
techniek die daarin gebruikt wordt corrupt, wat de toeschouwers mede tot frustratie lokt.
Er vindt onderlinge interactie plaats tussen toeschouwers en spelers.
Vooral interactie tussen toeschouwers en spelers vormen een belangrijk aspect in de voorstelling. De
toeschouwers hebben een relatief groot aandeel in het verloop van het stuk. Hoewel er wel met een script
wordt gewerkt, is de gemoedstoestand van het publiek mede leidend voor het stuk. Omdat de spelers zoveel
vragen van het publiek, krijgt het pbuleik de kans het stuk naar eigen hand te zetten. Toch hebben de spelers
ook invloed op het publiek. Het script zit namelijk zo in elkaar, dat het de toeschouwers uitlokt tot reactie.
INTERACTIE IN KINGS OF WAR JR
Om een beeld te krijgen van hoe interactie door perceptie en media is toegepast in Kings of War Jr, ben ik
in gesprek gegaan met actrice Judith Meibergen. Zij speelt de rol van teamleider in Kings of War Jr, maar
is inmiddels is zij vooral bekend als actrice in Spangas. Uit het gesprek met haar kwamen drie belangrijke
punten naar voren, die invloed bleken te hebben op de interactie tussen spelers en publiek.
Verbinding
Ten eerste is het decor verdeeld in zes vlakken, waarover het publiek zich moet verdelen. Ten tweede krijgt
elk team twee teamleiders toegewezen, die het team dienen te begeleiden in de participatie aan het spel. Ten
derde krijgt elk team de kans een teamyell te bedenken. Deze drie elementen zorgen voor een sterk gevoel
10
11
DISCUSSIE & CONCLUSIE
BELANGRIJKSTE BEVINDINGEN
In het onderzoek naar het antwoord op mijn onderzoeksvragen zijn een aantal hele interessante bevindingen
naar voren gekomen. Zo kwam ik erachter dat interactie onlosmakelijk verbonden is met intermedialiteit
en dat intermedialiteit in toneel veel minder zeldzaam is dan ik dacht. Ook traditionele toepassingen van
technieken op het podium, zoals licht, geluid, decor, kostuums en muziek kunnen namelijk gezien worden als
vormen van intermedialiteit, omdat het interactieve aspect hem ook in de perceptie van de toeschouwer zit.
Een toneelstuk is dus al heel gauw intermediaal. Daarnaast verbaasde ik me erover hoe Karlijn Benthem en
Rosa Fontein door het toepassen van intermedialiteit in Kings of War Jr. het publiek zó konden bespelen, dat
het zulke heftige emoties losmaakte, waardoor het een samenspel werd tussen acteurs en toeschouwers.
EVALUATIE
Door verschillende definities van hoogleraren met elkaar af te wegen, heb ik elke gebruikte term goed
kunnen inkaderen. Daarnaast heb ik van veel wetenschappelijke literatuur gebruik gemaakt, waarin meerdere
autoriteiten op het gebied van intermedialiteit in performance hun visie verklaren. Aangezien ik zelf niet
de kans heb gehad om Kings of War Jr. te zien, heb ik gesproken met actrice Judith Meibergen, waarmee ik
een uur lang over het stuk heb gepraat om een duidelijker beeld te krijgen van het stuk. Via haar heb ik een
videoregistratie weten te bemachtigen, zodat ik het stuk toch nog gedetailleerd heb kunnen analyseren.
Helaas hebben twee andere respondenten, met wie ik ook graag had willen spreken, het af laten weten.
Namelijk Chiel Kattenbelt, met wie ik graag mijn bevindingen had willen delen, en Rosa Fontein, met wie ik
graag over haar theatrale keuzes in Kings of War Jr. had willen praten. Door het wegvallen van deze toch wel
belangrijke respondenten, heb ik geen antwoord kunnen krijgen op hoe Chiel Kattenbelt en Rosa Fontein
aankijken tegen intermedialiteit in Kings of War Jr. Dit had mij minder onderzoek kunnen kosten. Om het
wegvallen van deze respondenten op te lossen, heb ik meer literatuur gelezen en ben ik mij nog beter gaan
verdiepen in het stuk Kings of War Jr. Natuurlijk heeft dat de informatie die ik misgelopen ben niet geheel
kunnen verdekken.
CONCLUSIE
Toneelgroep Amsterdam past intermedialiteit toe in Kings of War Jr. door een spelelement te integreren en
een wij-gevoel te creëren door middel van zowel traditionele intermediale toepassingen, als de spelshow en
gescript, gesproken tekst, zodat het publiek actief input brengt in het stuk.
BRONNEN
Boeken:
•
Bay-Cheng, S., Kattenbelt, C., Lavender, A., & Nelson, R. (2010). Mapping Intermediality in Performance. Amsterdam, Nederland: Amsterdam University Press.
Om een beter beeld te krijgen van de kenmerken van intermedialiteit en wanneer deze vorm van medialiteit is toegepast in het toneel. Sarah Bay-Cheng, Chiel Kattenbelt, Andy Lavender en Robin Nelson zijn alledrie autoriteiten op het gebied van intermedialiteit, wanneer toegepast in theater en performance.
•
Kattenbelt, C. (2008). Intermediality in Theatre and Performance. Definitions, Perceptions and Medial Relationships, 11(1), 1-11.
Om een beter beeld te krijgen van de kenmerken van intermedialiteit en wanneer deze vorm van medialiteit is toegepast in het toneel. Chiel Kattenbelt is een autoriteit op eht gebied van intermedialiteit, wanneer toegepast op theater en performance.
•
Schmeits, M. (2012). Drama en Toneel - Een beknopte geschiedenis. Zeewolde, Nederland: Abc Uitgeverij.
Om een beter beeld te krijgen van de geschiedenis van toneel en hoe intermedialiteit langzaamaan haar intrede heeft gedaan in het toneel.
•
Hartnoll, P. (1998). Geschiedenis van het theater. Amsterdam, Nederland: Uitgeverij International Theatre & Film Books.
Om een beter beeld te krijgen van de geschiedenis van toneel.
Recenties:
•
Verduijn, C. (2017, 2 maart). De democratie in het klein – Kings of War Jr.. Geraadpleegd van https://
www.theaterkrant.nl/nieuws/democratie-klein-kings-war-jr/
Om een beter beeld te krijgen van Kings of War Jr. en hoe een toeschouwer zijn of haar rol in het stuk ziet.
•
Offerman, C. (2017, 15 april). Ik kwam, zag en overwon: Kings of War Jr.. Geraadpleegd van http://
www.depit.nl/2016/04/15/kings-of-war-jr/
Om een beter beeld te krijgen van Kings of War Jr. en hoe een toeschouwer zijn of haar rol in het stuk ziet.
•
Van der Spoel, R. (2016, 12 mei). Kings of war jr. kruipt onder je huid: Wat voor leider ben ík eigenlijk? Geraadpleegd van http://hetkind.org/2016/05/12/kings-war-junior-kruipt-onder-je-huid-
wat-voor-leider-ben-ik-eigenlijk/
Om een beter beeld te krijgen van het stuk Kings of War Jr. en hoe een toeschouwer zijn of haar rol in het stuk ziet.
Videomateriaal:
•
Toneelgroep Amsterdam. (2017, 11 april). Kings of war jr. 17|18 - Toneelgroep Amsterdam [Video]. Geraadpleegd van https://www.youtube.com/watch?v=22vBBQ1lJKI
Om een beter beeld te krijgen van het stuk Kings of War Jr. en hoe intermedialiteit is toegepast in het stuk.
•
Nissen, L. (2016). Toneelgroep Amsterdam JR - Kings of War Jr. 2016 [Video]. Geraadpleegd van https://vimeo.com/168157806
Om een beter beeld te krijgen van het stuk Kings of War Jr. en hoe intermedialiteit is toegepast in het stuk.
Respondent:
•
Judith Meibergen, actrice in Kings of War Jr.
Om een beter beeld te krijgen van het stuk Kings of War Jr, de keuzes die erin zijn gemaakt en 12
de manier waarop interactie door perceptie en media is toegepast.
13
APPENDIX
VOORSTELLINGSANALYSE VOLGENS HET SEMIOTISCH MODEL
I.Algemeen
Kings of War Jr. is een TA-Junior jeugdproductie uit 2016 van regisseuses Karlijn Benthem en Rosa Fontein,
in samenwerking met 24 enthousiaste, jonge spelers. Het stuk ik geïnspireerd op Kings of War, een stuk dat in
datzelfde seizoen werd opgevoerd door Toneelgroep Amsterdam. Kings of War Jr. is een stuk over leiderschap
en is gebaseerd op Shakespeares koningsdrama’s Henry V, Henry VI en Richard III. De centrale vraag die in
het stuk wordt gesteld aan zowel spelers als publiek is ‘Waar begint en eindigt je verantwoordelijkheid?’.
II.
De theatrale laag
Het voornaamste doel van een TA-Junior jeugdproductie is om een verbinding te maken tussen toneel en
jongeren, om ze enthousiast te krijgen voor het toneel. De acteurs in Kings of War Jr. zijn over het algemeen
jongeren met weinig toneelkennis en -ervaring. Dit is te merken in de spelkwaliteit. Toch maakt dat weinig
uit voor de kerngedachte achter het stuk. Het gaat in Kings of War Jr. helemaal niet om het spel van de
acteurs, maar om een veel hoger doel: in eerste instantie de samenwerking tussen acteur en toeschouwer en
uiteindelijk een antwoord op de vraag waar je verantwoordelijkheid (in het echte leven, buiten de muren)
begint en waar het ophoudt. Een deel van de acteurs stelt zich dienend op naar het publiek en draagt
uniform-achtige kostuums met kleuraccenten van het team waartoe ze behoren. Zij vervullen namelijk de
rol van teamleider en moeten hun team begeleiden in de participatie aan het spel. De gekozen spelleider
draagt over zijn of haar ‘uniform’ een extra jas, die aanduidt dat hij of zij op dat moment de rol van spelleider
vertolkt. Dan is er nog een showmaster, die de show leidt en een typische showmaster glitterjas draagt.
Daarnaast is het decor en de indeling van het speelvlak minstens zo interessant. Het publiek zit namelijk niet
op de comfortabele theaterstoelen, achter in de zaal, maar neemt plaats op het podium, rondom het speelvlak
van de acteurs. Zij vormen, verdeeld over zes vlakken, verschillende teams die geacht worden hun inbreng te
geven aan het spel. In het midden van het speelveld ligt een enorme, mechanisch gestuurde pijl, die bedoeld
is om ‘willekeurig’ een team aan te wijzen dat antwoord mag geven op de door de spelleider gestelde vraag.
Muziek is een middel dat in Kings of War Jr. wordt gebruikt om te spanning te vergroten, op een manier zoals
commerciële spelshows dat ook doen. De muziek die wordt gebruikt is geïnspireerd op de themesong van
Game of Thrones, wat dus ook meteen de toon van de voorstelling zet. Buiten het speelvlak bevindt zich de
gevangenis, een hek waar achter je plaats neemt, wanneer je buiten spel bent, letterlijk.
wat hoogst waarschijnlijk ook invloed heeft op de stemming onder de toeschouwers. Afwisselend tussen de
scènes klinken er frases uit Shakespeares repertoire, die het publiek moeten aanzetten tot nadenken. De drie
‘regeerperiodes’ van de spelleiders, de koningen, zijn onder te verdelen in drie types: In het deel waarin de
eerste spelleider aan de macht is heeft het spelelement de grootste rol, in het tweede deel komt vooral chaos
en onrust naar voren en in het derde deel komt het publiek massaal in opstand tegen de spelleider.
IV.
De symbolische laag
De periode waarin King of War Jr. in première is gegaan en later in reprise, is geen toeval. De Amerikaanse
verkiezingen waren bezig, toen het stuk in première ging en is voor de eerste keer in reprise gegaan, toen in
Nederland de verkiezingen bezig waren. De timing van de boodschap achter het stuk is dus heel logisch.
De cirkelvorm van het decor, waarin de toeschouwers rondom het speelveld van de spelers plaatsnemen doet
erg denken aan het cirkeltheater uit de oudheid. Daarvan was de symboliek dat spelers in dienst waren van
het volk. Een van de boodschappen die Kings of War Jr. aan de toeschouwers wil meegeven is dat een leider
in dienst staat van zijn of haar volk. Hierin zou je een overeenkomst kunnen vinden, of het nou met opzet is
gedaan of niet.
V.
De rol van de beschouwer Als toeschouwer wordt je in Kings of War Jr. actief meegenomen. Eigenlijk is er geen ontkomen aan
participatie, omdat je je team niet wil teleurstellen. Het is ergens een kwestie van groepsdruk. Wat ik heel
interessant vind aan het stuk, is dat de acteurs samen met het publiek een voorstelling maken. Het publiek
is actief onderdeel van het geheel en daarmee onmisbaar. Wanneer het publiek in Kings of War Jr. niet
participeert, valt het stuk uiteen, dat is heel vernieuwend. Dit principe is ook precies hoe de democratie
werkt. Wanneer een volk niet participeert, is het geen democratie meer. Dit is precies wat regisseuses Karlijn
Benthem en Rosa Fontein hebben proberen te bewerkstelligen. De kracht van de boodschap in Kings of War
Jr. zit hem erin dat het zo hard aankomt. Tijdens de voorstelling ben je als toeschouwer vooral bezig met het
spel, maar na de eindmonoloog realiseer je je heel goed dat dit een weerspiegeling is van je eigen participatie
in de maatschappij. Daar kan niemand omheen.
III. De narratieve laag
Verspreid over het stuk zijn er drie acteurs die de rol van spelleider afwisselen, met alle drie verschillende
karaktertrekken. Deze karaktertrekken komen overduidelijk overeen met die van de drie koningen uit
Shakespeare’s Henry V, Henry VI en Richard III: Tim als een spelleider van daadkracht en visie, Mijntje als
een spelleidster van eerlijkheid en democratie en David als de meeste dictatoriale leider van de drie. Tim
houdt het als spelleider het langst vol, totdat het publiek gaat twijfelen aan zijn autoriteit en die van de jury.
Waar slaat het oordeel van de jury eigenlijk op en wie bedenkt eigenlijk alle vragen? Uiteindelijk kiest het
publiek ervoor om Tim als spelleider van de troon te stoten en een nieuwe spelleider aan te stellen: het lot
beslist dat Mijntje dat moet worden. Om de fouten van spelleider Tim recht te trekken, besluit Mijntje voor
elke beslissing democratisch te stemmen, tot verveling van het publiek. Een leider moet immers toch op
zekere hoogte toch ook zelf keuzes durven maken? Uiteindelijk staat David op en stelt voor Mijntje van haar
troon te stoten en er vervolgens zelf op plaats te nemen. Zijn dictatoriale trekken worden snel duidelijk en
binnen de kortste keren bevindt twee derde van het publiek zich in de gevangenis. In dit laatste deel is de
chaos echt compleet en komt het publiek massaal in opstand. Eén jongen kiest er zelfs voor om de zaal te
verlaten.
Interessant is om te merken hoe de stemming onder de toeschouwers gedurende het spel steeds grimmiger
wordt. Blijkbaar hebben de karakters van de spelleiders zo’n effect op het publiek, dat ze frustratie en
fanatisme opwekken. Ook de onderwerpen van de vragen worden gedurende het spel steeds omstredener,
14
15
INTERVIEW MET ACTRICE JUDITH MEIBERGEN
Ik heb met actrice Judith Meibergen afgesproken in een hip café in de Arnhemse binnenstad, om over het
stuk Kings of War Junior te praten. Terwijl ik me met mijn laptop alvast gesetteld heb op de met doeken
bekleedde, lemen bank, laat Judith me weten een kwartiertje later te zijn. Het café zit vol met jonge, hippe
mensen die het rauwe randje van de werkweek er vast afdrinken. Ik bestel alvast een biertje en bereid me
alvast een beetje voor op ons gesprek. Inmiddels zie ik de regen met bakken uit de hemel vallen.
1.
Welke rol vertolkte jij in Kings of War Junior?
In Kings of War Junior waren er een aantal rollen te verdelen: die van de spelleiders, de teamleiders en de jury. Het publiek had de ‘rol’ van kandidaat. Ikzelf vertolkte de rol van teamleider van team Paars.
2.
Welke rol had het publiek in de voorstelling?
Het publiek had de rol van kandidaat. Tijdens de voorstelling stelden de spelleiders, de koningen, het publiek allerlei vragen over leiderschap en democratie. Het publiek werd gedwongen na te denken over deze onderwerpen. Elk team mocht na elke vraag één woordvoerder namens het team naar voren sturen. Het team met het ‘goede’ antwoord volgens de jury, kreeg punten.
3.
In hoeverre had het publiek invloed op de verhaalloop van het stuk?
Het publiek had daarin enige invloed. We werkten wel met een script, voor de grote lijnen van het verhaal. De drie spelleiders stonden bijvoorbeeld vast, omdat de karakters van Henry V, Henry VI en Richard III wel voorbij moesten komen. Maar een publiek is nooit te voorspellen en verschilt per voorstelling. De ene keer reageert het publiek feller dan de andere keer en dat heeft invloed op ons spel als acteurs. Omdat het stuk zo interactief is, moeten wij ook constant improviseren op het publiek. Eén keer moesten we bijna stoppen, omdat er een moeder opstond, die zó boos werd dat ze de David bijna een klap wilde verkopen. Op dit scenario waren we al voorbereid. Mocht het uit de hand lopen, dan zou het licht uit gaan en zouden we direct doorgaan naar de eindmonoloog.
4.
In hoeverre hadden jullie als spelers invloed op het publiek?
Als spelers hadden we de taak om het publiek te sturen. Bijvoorbeeld onrust creëren door een bepaalde opmerking in de groep te gooien. Soms was het publiek juist zo fanatiek, dat het niet lukte om hen te bedaren. Dan ben je genoodzaakt om op een bepaalde manier mee te gaan met je publiek. Het script helpt ons wel heel erg bij het invloed uitoefenen op het publiek. Door de verschillende karakters van de koningen en beslissingen van de jury is het publiek makkelijk te manipuleren.
b.
Hoe hadden deze invloed op de spelers?
Wij als spelers, en helemaal als teamleiders werden geacht om mee te gaan met de reactie van onze teamleden. We moesten het teamgevoel aanwakkeren en vasthouden. We moesten ook de reacties van het publiek incasseren en daarop reageren. Sommige toeschouwers waren heel terughoudend en niet vooruit te branden. Het was dan onze taak om hen enthousiaster te krijgen.
5.
Welke mediavormen kwamen er terug in Kings of War Junior?
Het spelelement was een belangrijk intermediaal element. Een onderdeel daarvan was de pijl in het midden van het speelveld. Deze werd mechanisch bestuurd door de techniek en was dus totaal niet willekeurig. Op die manier werden reacties uit het publiek uitgelokt, die zorgden voor een sterke
betrokkenheid. We maakten tussen de scènes ook gebruik van teksten van Shakespeare. Die waren bedoeld om het publiek aan te zetten tot nadenken.
a.
Hoe hadden deze invloed op het publiek?
Het spelelement had invloed op het publiek, omdat het fanatisme opwekte. Meestal wil iedereen die aan een spel meedoet wel winnen. Dat zorgde er in Kings of War Jr. voor dat het publiek eerder geneigd was om naar voren te stappen, omdat het fanatisme de drempel om input te brengen verlaagde. Iedereen wil immers punten verdienen en als er dan een heel team achter je staat, wordt de stap om naar voren te treden nog kleiner. Dat is trouwens ook een aspect dat interactie aanwakkerde, het teamgevoel. Als dat teamgevoel sterk genoeg is,
stap je als toeschouwer gemakkelijker naar voren. Dat merkte we als spelers bij vrijwel alle afgelopen voorstellingen. Het script had effect op het publiek, omdat de karaktereigenschappen van de koningen tot irritatie, frustratie en soms zelfs woede leidde bij het publiek.
16
17