UDL Leuven – 4 maart 2008 Prof. dr. Laurent Waelkens (Faculteit

UDL Leuven – 4 maart 2008
Prof. dr. Laurent Waelkens (Faculteit Rechtsgeleerdheid)
Van Romeins civiel recht naar fundamentele rechten en vrijheden
Stelling. – De fundamentele rechten en vrijheden vormen de basis van de “mensenrechten” die
ingeroepen worden in internationale betrekkingen en die uitdrukking geven aan de politieke
wens van een privaat leven met zelfbeschikking. Volgens het klassieke verhaal gaan die rechten
en vrijheden terug op “redelijke” ideeën van de achttiende-eeuwse verlichte denkers. In deze
lezing wordt een overzicht gegeven van de geschiedenis van de rechten en vrijheden vóór de
achttiende eeuw. Het vrijheidsdenken past in het civiele rechtsdenken dat sinds vijfentwintig
eeuwen de Westerse latinitas beheerst. Dat civiele recht gaat terug op de Romeinse militaire
ideologie. Het verhoogde eerst de weerbaarheid van de Romeinse legers en later van de hele
Westerse samenleving. Het evolueerde in West-Europa van voorrechten van krijgers tot rechten
op zelfbeschikking en ontwikkelingskansen van iedereen. Het is ook op vandaag geen universeel model, maar een voorstel van Europa aan de wereld. In de “mensenrechten” vind je oude
idealen van het Westen terug.
Bijkomende aandachtspunten. – Let op de rol van de rechtsgeschiedenis in het begrijpen van
ons maatschappelijk denken. Geschiedenis staat in de sociale wetenschappen voor studie van de
toekomst. In Leuven is de rechtsgeschiedenis sterk aanwezig in de bacheloropleiding in de
rechten. De gevolgde methode om het Romeinse en westerse rechtsdenken daarbij te doorgronden is die van Burton en Speke, die in 1860 de bronnen van de Nijl ontdekten: te voet de
rechtsgeschiedenis doorkruisen van nu tot toen, zodat je onderweg de tijd krijgt om wijzigingen
in begrippen en betekenissen te doorgronden en voortdurend je Latijnse begrippen aanpast aan
het denken van ter plaatse. Bronnen zijn tot in de twaalfde eeuw cursussen en studentennota’s
uit de rechtsfaculteiten en daarvóór kanselarijhandschriften, klassieke auteurs en bundelingen
van oude rechtspraak. De verkeerde methode is om per vliegtuig naar de Europese oudheid te
trekken en daar alles te bekijken vanuit 21e-eeuwse begrippen en 21e-eeuws Latijn.
Overzicht.
1. Libertas als militaire status in de Romeinse Republiek. Libertates als voorrechten voor krijgers (cives). Civiel recht met voorrechten regelen de conflicten tussen krijgers. Het verlenen van libertates in de vredesverdragen met de onderworpen gebieden.
2. Libertas als politieke status. Het einde van de verplichte legerdienst (168-167 vC). Het
verwerven van libertas bij de geboorte.
3. Het civiele leven gedurende de eerste eeuwen van onze jaartelling. Libertas en slavernij.
Denken over libertas: Paulus, Ambrosius, Augustinus.
4. De dynastieke crisis van 476 en de splitsing van het Westerse Rijk. Civitas en libertas in de
nieuwe koninkrijken. De receptie van de Latijnse civiele rechten in de vrijheden.
5. De feodaliteit en de hermilitarisering van civitas en libertas. Het probleem van de libertas
ecclesiae. De opsplitsing van soevereiniteit en burgerschap tot op het niveau van de
heerlijkheid.
6. 12e-13e eeuw: demilitarisering van de civiele status. De kennismaking met Constantinopel en zijn civiele leven. De vrijheidskeuren met afkoop van militaire dienst en behoud
van rechten. De ontwikkeling van het civiele recht aan de universiteit bij legisten en
canonisten.
7. 14e-16e eeuw: het terugdringen van de feodaliteit en de wederinvoering van “Romeinse”
naties met centrale soevereine rechtbanken. Evolutie van burgerschap van de heerlijkheid tot burgerschap van de naties. Civiel recht in de opbouw van de naties. Romeins
civiel recht in de soevereine raden. De Griekse invloed. De fusie van legistiek en canonistiek in de soevereine rechtspraak. Verdwijning van de canonistiek.
8. 16e eeuw: economische ontwikkeling gebracht door de Griekse banken en handelsvaart,
maar ook Grieks absolutisme en christendom zonder paus. Uitbreken van nationale
oorlogen en godsdienstoorlogen en instorting van de Westerse beschaving. De civiele
rechten verliezen hun betekenis. Reactie aan de universiteiten. Repressie van de Griekse
cultuur. De juristen doen beroep op de theologie om de absolute vorsten te binden.
Valladolid (1550-51). De civiele rechten worden niet langer gegarandeerd door de soevereine echtspraak, maar worden een onderdeel van wat God in de mens gelegd heeft bij
zijn geboorte (natura). Rol van Leuven en Lessius. Het natuurrecht.
9. 17e-18e eeuw: van Lessius tot Grotius en Descartes. Civiele rechten als subjectieve rechten.
Aangeboren private rechten voor burgers versus publiek recht dat de vorsten in toom
houdt. Het canonieke recht duikt terug op in de politieke theorie en de politieke rechten.
De filosofen zien de vrijheid als een postulaat van de praktische rede en “vestigen” de
basis voor de vrijheidsrechten en civiele rechten van de burgerij.
Bibliografie.
Laurent Waelkens, De Romeinse oorsprong van de fundamentele rechten en vrijheden, Tijdschrift voor
Rechtsgeschiedenis 71 (2003), p. 187-196.
Biografie.
Laurent Waelkens (°1953) werd tot economisch en financieel jurist gevormd in Leuven en werkte van 1977 tot 2004 in industrie en patronale organisaties. Vanaf 1979 was hij deeltijds verbonden aan de Leuvense Afdeling Rechtsgeschiedenis en in 1984 doctoreerde hij over middeleeuws
Romeins recht in Leiden bij R. Feenstra. Vanaf 1988 deeltijds hoogleraar Romeins recht aan
UFSIA te Antwerpen. Publicaties over Romeins recht van de oudheid tot de zeventiende eeuw.
Lid van het comité van de Rivista internazionale di diritto comune (Rome) en de Revue historique de droit français et étranger (Parijs), redacteur van het Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis
(Leiden). In 2004 trok hij zich terug uit de industrie en werd voltijd hoogleraar Romeins recht te
Leuven. E-mail: [email protected].