Hoofdstuk 3: Religie en levensbeschouwing in België

INHOUDSOPGAVE
Voorwoord ........................................................................................................................................... 6
Deel 1: het levensbeschouwelijke landschap ................................................................................. 7
Hoofdstuk 1: Westerse tradities.................................................................................................... 7
Inleiding ............................................................................................................................................... 7
1.
Jodendom ..................................................................................................................................... 7
1.1. Verspreiding en aantallen ........................................................................................................ 7
1.2. Oorsprong en strekkingen ........................................................................................................ 7
1.3. Godsbeeld................................................................................................................................. 8
1.4. Teksten ..................................................................................................................................... 9
1.5. Religieuze praktijk .................................................................................................................... 9
1.6. Beladen verleden en gecontesteerd heden ........................................................................... 11
2. Christendom .................................................................................................................................. 13
2.1. Verspreiding en aantallen ...................................................................................................... 14
2.2. Jezus: ‘marginale jood’ en Messias ........................................................................................ 14
2.3. Nieuw Testament ................................................................................................................... 15
2.4. Geloofsleer ............................................................................................................................. 16
2.5. Religieuze praktijk .................................................................................................................. 17
2.6. Oosters-Orthodoxe kerk ......................................................................................................... 19
2.7. De reformatie ......................................................................................................................... 20
2.8. De Angelicaanse Kerk en het methodisme............................................................................. 23
3. Islam .............................................................................................................................................. 25
3.1. Verspreiding en aantallen ...................................................................................................... 25
3.2. De Koran ................................................................................................................................. 26
3.3. Openbaringstheologie, traditie en interpretatie .................................................................... 27
3.4. Leer en praktijk ....................................................................................................................... 28
3.5. Sjiieten, soennieten en soefisme............................................................................................ 31
3.6. Wahhabisme en salafisme ...................................................................................................... 33
Hoofdstuk 2: Oosterse tradities en atheïsme ............................................................................... 36
Inleiding ............................................................................................................................................. 36
1. Hindoeïsme .................................................................................................................................... 37
1.1. Verspreiding en vedische oorsprong ...................................................................................... 37
1
1.2. Algemene kenmerken ............................................................................................................ 38
1.3. Het kastensysteem ................................................................................................................. 40
2.
Boeddhisme ................................................................................................................................ 41
2.1. Verspreiding ........................................................................................................................... 41
2.2. Het leven van Boeddha .......................................................................................................... 42
2.3. De boeddhistische leer (dharma) ........................................................................................... 42
2.4. Boeddhistische strekkingen.................................................................................................... 43
3.
Sikkhisme.................................................................................................................................... 45
4.
Jaïnisme ...................................................................................................................................... 46
5.
Atheïsme .................................................................................................................................... 47
5.1. Niet-geaffilieerden ................................................................................................................. 47
5.2. Terminologische verheldering ................................................................................................ 47
5.3. Historiek ................................................................................................................................. 50
5.4. Is atheïsme een levensbeschouwing? .................................................................................... 51
Hoofdstuk 3: Religie en levensbeschouwing in België .................................................................. 51
Inleiding ............................................................................................................................................. 52
1
2
3
4
Historische achtergrond ............................................................................................................. 52
1.1
Kerstening, middeleeuwen en kloosterleven ..................................................................... 52
1.2
Reformatie en Nederlandse opstand .................................................................................. 53
1.3
Contrareformatie en Verlichting ......................................................................................... 54
1.4
Belgische onafhankelijkheid ............................................................................................... 56
Kerk-staat verhouding in België ................................................................................................. 57
2.1
Het Belgische kerk-staat model .......................................................................................... 57
2.2
Hoe neutraal is het Belgische kerk-staat model? ............................................................... 58
Levensbeschouwing en onderwijs .............................................................................................. 59
3.1
Eerste Schoolstrijd (1878 – 1884) ....................................................................................... 59
3.2
Tweede Schoolstrijd (1950-1958) en het schoolpact .......................................................... 60
3.3
Grondwet 1988 en bijkomende erkende levensbeschouwingen ....................................... 61
3.4
Huidige situatie ................................................................................................................... 61
Het gewijzigde levensbeschouwelijke landschap ....................................................................... 62
4.1
Secularisering ...................................................................................................................... 63
4.1.1
Ontkerkelijking ............................................................................................................................ 63
4.1.2
Believing without belonging en belonging without believing ..................................................... 64
4.2
Ontzuiling ............................................................................................................................ 64
4.2.1 Verzuiling ........................................................................................................................................ 64
2
4.2.2 Mentale ontzuiling .......................................................................................................................... 65
4.3
Diversiteit ............................................................................................................................ 66
4.3.1
Christelijke denominaties............................................................................................................ 66
4.3.2
Vrijzinnig humanisme .................................................................................................................. 66
4.3.3
Islam ............................................................................................................................................ 66
4.3.4. Joden .............................................................................................................................................. 67
4.3.5
Oosterse levensbeschouwingen ................................................................................................. 67
4.3.6
Superdiversiteit ........................................................................................................................... 67
Deel 2: levensbeschouwing en democratie .................................................................................. 69
Hoofdstuk 4: Kleine geschiedenis van religieuze(in)tolerantie ...................................................... 69
Inleiding ............................................................................................................................................. 69
1
2
De tweezwaardenleer ................................................................................................................ 69
1.1
Machtsstrijd ........................................................................................................................ 69
1.2
Inquisitie als res mixtae ....................................................................................................... 70
1.3
Bevoegdheidsverdeling is geen scheiding van kerk en staat .............................................. 70
Tolerantie in de Middeleeuwen.................................................................................................. 70
2.1
Ketters en ongelovigen ........................................................................................................ 71
2.2
De legitimiteit van dwang en geweld .................................................................................. 71
2.3
Tolerantie als second best opinion ..................................................................................... 71
3
Het einde van de reconquista..................................................................................................... 71
4
Erasmiaanse tolerantie .............................................................................................................. 73
5
Doorbraak van het protestantisme ............................................................................................ 73
6
7
5.1
Vrede van Augsburg en Westfalen ..................................................................................... 73
5.2
Edict van Nantes ................................................................................................................. 74
De weg naar godsdienstvrijheid als individueel recht ................................................................ 75
6.1
Locke ................................................................................................................................... 75
6.2
Spinoza en Bayle ................................................................................................................. 76
6.3
De politiek volgt .................................................................................................................. 76
6.4
Mill: Over de vrijheid .......................................................................................................... 77
Conclusie .................................................................................................................................... 78
Hoofdstuk 5: Hedendaagse politiek liberalisme ........................................................................... 79
3
Deel 3: Levensbeschouwing en wetenschap ................................................................................ 80
Hoofdstuk 6: Geloof, rede en wetenschap: vroeger en nu ............................................................ 80
Inleiding ............................................................................................................................................. 80
1.
Zeven typologische posities ........................................................................................................ 80
2.
Korte geschiedenis van een ambivalente relatie........................................................................ 81
2.1. Vroege christendom en middeleeuwen: filosofie en geloof vinden elkaar ........................... 81
2.2. Breuk- en synthesemomenten in de laatste middeleeuwen ................................................. 81
2.2.1. De synthese van Thomas van Aquino ............................................................................................ 81
2.2.2. Het integraal aristotelisme (averroïsme) versus theologie ............................................................ 82
2.2.3. Duns Scotus en Willem van Ockham .............................................................................................. 82
2.3. Moderne wetenschap en religie............................................................................................. 83
2.3.1 Het nieuwe wetenschap ................................................................................................................. 83
2.3.2 Wonderen of deïsme? ..................................................................................................................... 83
2.3.3 Galilei-proces .................................................................................................................................. 83
2.4. Evolutietheorie versus creationisme en ID ............................................................................ 84
2.5. Geloof en wetenschap vandaag ............................................................................................. 85
2.5.1. Evolutionaire oorsprong van moraal.............................................................................................. 85
2.5.2. Biologische en culturele evolutie ................................................................................................... 85
2.5.3. Cognitieve studie van religie .......................................................................................................... 85
2.5.4. Neurotheologie .............................................................................................................................. 86
2.5.5. Religie als adaptatie of bijproduct ................................................................................................. 86
Hoofdstuk 7: Homo sapiens, homo faber, homo religioss: samenspel en disharmonie .................. 87
1
De cognitieve en manipulatieve interesse van de mens ............................................................ 87
1.1. Praktisch belang en evolutionair voordeel ............................................................................. 87
1.2. De morele waarde van kennis ................................................................................................ 87
1.3. Kennis om de kennis ............................................................................................................... 88
1.4. De mythe als verklaring .......................................................................................................... 88
1.5. De wetenschap ....................................................................................................................... 88
1.6. De manipulatieve interesse .................................................................................................... 88
2
De zingevende interesse van de mens........................................................................................ 89
2.1
Wetenschap en leefwereld ................................................................................................. 89
2.2
Erklären – Verstehen........................................................................................................... 89
2.3
Zinvragen............................................................................................................................. 90
2.4
Zin ervaren, niet creëren .................................................................................................... 90
4
3
Religie, zingeving en wetenschap .............................................................................................. 91
3.1. Wittgensteins religieopvatting ............................................................................................... 91
3.2. NOMA ..................................................................................................................................... 92
3.3. kritieken op NOMA ................................................................................................................. 93
3.4. Het (on)gelijk van Wittgenstein – afsluitende bemerkingen ................................................. 93
5
VOORWOORD
Levensbeschouwelijke landschap in West-Europa is sterk gewijzigd:
o Seculariseringtendens (=afname in de invloed van religie)
 gepaard met vorm van (mentale) ontzuiling
o Toegenomen levensbeschouwelijke diversiteit
o Aanhoudend maatschappelijk debat over religie in de publieke ruimte
Actief pluralisme ( UA):
geen levensbeschouwing, maar een houding t.a.v. levensbeschouwingen.
Reflectiecentrum opgericht door UA: Pieter Gillis.
o Dit centrum wil bijdragen aan een elementaire levensbeschouwelijke geletterdheid die
nodig is om genuanceerd om te gaan met levensbeschouwelijke thema
o Studenten uitnodigen om levensbeschouwelijke zaken bespreekbaar te maken en erover
na te denken
Levensbeschouwingen spelen in op zinvragen en existentiële vragen die mensen zich stellen
o centrale rol: het heilige en de dood
o ‘Band tussen het eindige en oneindige, tussen het relatieve en het absolute, met als
centraal vraagstuk dat van de eindigheid of om het duidelijk te zeggen, dat van de dood’.
o zowel opvattingen als praktijk
Marxisme, anarchisme, nationalisme en socialisme
o bezig met samenleven, niet met het mysterie van het zijn en de (on)zin van ons bestaan
o niet verder besproken
Religiewetenschapper Ninian Smart: 7 dimensies
o Ritual
o Doctrinal
o Mythical or narrative
o Experimental or emotional
o Ethical or legal
o Organisational or social
o Material or artistic
Elke religie is een particuliere combinatie van enkele of meerdere van deze dimensies
Godsdiensten:
vooral element van verticale transcendentie en dragen een moment van heteronomie in zich
o bovennatuurlijk beginsel buiten en boven de mens(heid)
o Atheïsme
bevraagt, verwerpt of acht onmogelijk het bestaan van dergelijk bovennatuurlijk
beginsel
o Boeddhisme en jaïnisme
geen godsidee = eerder levenswijzen dan godsdiensten
6
DEEL 1: HET LEVENSBESCHOUWELIJKE LANDSCHAP
HOOFDSTUK 1: WESTERSE TRADITIES
INLEIDING
3 monotheïstische openbaringsgodsdiensten: jodendom, christendom & islam
o gaan alle drie terug op figuur van stamvader Abraham
o elk: eigen openbaringstraditie, maar bouwen op elkaar voort
o Godsdiensten van het boek (heilig schrift heeft belangrijke rol)
o oorsprong: Midden-Oosten ↔ ‘Westerse tradities’
o ‘Oosterse tradities’
= hindoeïsme, boeddhisme, sikkhisme, jaïnisme, taoïsme, confucianisme, shintoïsme
Ontstaan in Azië en ook voornamelijk daar geconcentreerd
1. JODENDOM
1.1 VERSPREIDING EN AANTALLEN
1.2. OORSPRONG EN STREKKINGEN
o
o
o
o
o
Stamvader = Abraham (net zoals bij islam en christendom)
> God stuurt Abraham weg op zoek naar het Beloofde Land
‘Beloofde Land’ = Kanaän of Israël, met Jeruzalem als hoofdstad
Uittocht uit Egypte onder leiding van Mozes
Historisch oogpunt: weinige kennis over Abraham en Mozes
Van alle religies is en was het jodendom geneigd tot migratie: 25% van de joden woont
niet meer in het land van geboorte (diaspora = verstrooid wonen der joden)
7e-8e eeuw v.C.
ontstaan van joodse monotheïsme en messianisme
o gepaard met nationalistisch programma dat zuid-Kanaän (Juda,
jahwistische traditie) met vluchtelingen ut noord-Kanaän (Israël,
elohistische traditie) moest verenigen
o godsdienst ingezet als middel om te verenigen
o streven naar eenheid rond één God
o Jeruzalem: hoofdstad
o verhalen over vroeger eengemaakt rijk (onder koning Saul, David en
Salomo)
587 v.C.
Gebied ingenomen door Babyloniërs (Babylonische ballingschap)
o joodse (politiek) messiaanse en monotheïstische traditie verdiept en
verder uitgewerkt
o idee van goddelijke schepping
6e eeuw v.C.
Perzen aan de macht
o joden kunnen terugkeren
o herbouwen tempel in Jeruzalem
7
Ten tijde van Jezus (jaar 70 ongeveer)
heerschappij van de Romeinen
o verwoesten tempel: overblijfsel = westmuur =
klaagmuur
135 na C.
jaar waarin anti-Romeinse opstand van Simon Bar Kochba wordt neergeslagen
o nadien: joodse gemeenschap leeft voornamelijk in diaspora
 eerst rond Middellandse zee, nadien ook Oost- en West-Europa
 verschillende etnische en culturele invloeden
o Sefardische joden (Portugal, Spanje, Noord-Afrika)
o Jemenietische joden (Jemen)
o Asjkenazische joden (Midden- en Oost-Europa, Rusland)  80%
o Oriëntaalse joden (Oezbekistan, Azerbeidzjan, Dagestan, Georgië)
18e eeuw
ontwikkeling chassidische jodendom olv. Bel Eliëzer
o Beter bekend als Baal Shem Tov – Meester van de goede naam
o zwarte kledij, hoed/keppel, zwarte pijpenkrullen, vrouwen verplicht hoofd
bedekken…
o = orthodoxe strekking
18e-19e eeuw ontstaan liberale strekkingen van jodendom
o onder invloed van Verlichting in Duitsland en de VS
ME
Bloei van Kabbala
o Kabbala
= mystieke strekking die aanstuurt op ontmoeting met de transcendente God
door persoonlijke ervaring en vervoering, eerder dan door studie kennis op
te doen over god
1.3.
o
o
o
o
o
o
GODSBEELD
Eerste, duurzame, monotheïstische religie
God = schepper van hemel en aarde, heerst over alle natuurwetten
! geen natuurgoden; wel beïnvloed door bijv. zonnegodverering (Egypte)
God is transcendent (verheven boven natuur en wereld)
kan niet gevat of beschreven worden
is onzichtbaar en mag niet worden afgebeeld
zijn naam mag niet worden uitgesproken
slechts in metaforen te karakteriseren.
Hij wordt heer (Adonai) genoemd en schriftelijk aangeduid als: YHWH (Hebreeuws voor
‘zijn’)
 God toonde zich aan Mozes als brandende braambos en maakte zich kenbaar als
‘ik ben die is’
God sluit exclusief en eeuwig verbond met Israëlieten:
 God zal hen beschermen en het volk moet Hem trouw blijven
Geen missionair karakter
8
o
o
o
Hij is in essentie de uitdrukking van hoop op bevrijding (‘beloofde land’), maar kan
mensen ook op de proef stellen
Hellenistische periode: intrede van geloof in een leven na de dood (4e-2e E vC)
Messiaanse verwachting: aankondiging van bevrijder (als gezant van God)
 hier: (joods-)christenen scheiding van joodse traditie
 Christenen: Jezus is de verlosser
1.4. TEKSTEN
o
o
o
o
o
Genesis en Exodus (1)
 Vroege geschiedenis van joodse volk
 gaan terug op oudere, vaak orale, tradities
3 wetboeken: Leviticus, Numeri en Deuteronomium (2)
(1) + (2): ‘vijf boeken van Mozes’
= de Thora (joodse wet)
= Pentateuch
Tenach
 bevat Thora, profetische boeken (nevi’im) en 11 zogenaamde heilige geschriften
(ketuvim)
Thora
 613 geboden en voorschriften
 300 gelden vandaag nog effectief
200 n.C.
Misjna
o = mondelinge traditie van joodse wet opgeschreven
o vormt opnieuw uitgangspunt voor verdere rabijnse discussie in verschillende
joodse gemeenschappen
o discussie: vermeld in Talmoed van Jeruzalem (400 nC) en Babylonische
Talmoed (500 nC)
Thora, Misjna en Talmoed
o hertalen naar hedendaagse levensvoorschriften
o = Halacha (als het over de wet gaat)
= Haggada (als het over niet-juridische zaken zoals liturgie gaat)
1.5 RELIGIEUZE PRAKTIJK
o
o
o
Sabbat
Geen centraal leergezag
Orthopraxie
 = juiste observantie van religieuze (wettische) voorschriften
 ↔ orthodoxie bij christendom (= juiste leer)
Morele voorschriften, kledingvoorschriften, bepalingen over reinheid, richtlijnen voor
het vieren van de heilige sabbat
= zaterdag
= zevende dag van de joodse week
= rustdag door JWHW voorgeschreven in de 10 geboden
9
= herdenking van Gods rustdag na de schepping en verbond tss God en
joodse volk
Kashrut
= koosjerspijswetten
o geen varkensvlees
o dieren onverdoofd slachten + moeten uitbloeden
o melk en vlees altijd gescheiden
Gebed
o
o
o
ochtend, middag en avond in de synagoge
Sabbat + feestdagen:
Extra gebedsdienst
Belangrijke rituele voorwerpen: rollen van de Thora en zevenarmige
kandelaar of ‘menorah’ (symboliseert de brandende braamstruik van Mozes).
Belangrijke joodse religieuze feestdagen:
o Chanoeka (Hannukkah) = feest van 8 dagen, vieren van de overwinning van
licht op duisternis, kandelaar met 9 armen
(elke avond extra licht aansteken)
o
Paasfeest (Pesach)
o
Loofhuttenfeest (Soekot) =
o
o
= herdenken bevrijding uit slavernij door uittocht uit
Egypte
 duur: 7 dagen
 midden v 7e maand van joodse kalender (maart-april)

herdenking van 40 jaar durende omzwervingen in de
woestijn tussen Egypte en het Beloofde Land, toen het
volk van Mozes in hutten verbleef
e
15 dag van eerste maand van joode kalender



eerste 2 dagen van joodse kalender
synagoge: 100x op sjofar (ramshoorn) geblazen
als symbool voor goed jaar worden zoete dingen gegeten




Volgt op Rosh Hashana
Na Rosh Hashana: enkele dagen van soberheid
op 10e dag van het nieuwe jaar
= grote verzoendag
= heiligste feest van joden, enige dag waarop hogepriester het
heiligste deel van de tempel van Jeruzalem betrad om volk
met God te verzoenen
= dag van vasten en boetedoening
traditioneel: 1 geit van rots gooien, 1 geit in de woestijn
sturen met ‘alle zonden van Israël
Rosh Hashana
Jom Kippoer

Verschillende overgangsrituelen
o Hebreeuwse naamgeving
o Besnijdenis
o Bar Mitswa
bij geboorte
na 8 dagen bij jongens
volwassen worden van 13-jarige jongens
 vanaf dan onder de joodse wet
10

tijdens plechtigheid voorlezen uit Thora
o Huwelijksritueel
o Rituelen bij het overlijden
! Binnen liberale strekking ook Bat Mitswa voor 12-jarige meisjes
1.6 BELADEN VERLEDEN EN GECONTESTEERD HEDEN
In christelijk Europa
o Joden: wantrouwig bejegend
o momenten van tolerantie, afgewisseld met periodes van actieve vervolging
o kerk en kerkvaders: theologische reden
= joden werden mee verantwoordelijk geacht voor de kruisdood van Jezus die ze niet
als de Messias erkennen
 kerk verwierp gebruik van geweld tegen joden
 pas sterkere kerkelijke weerstand tov joden vanaf 12e eeuw
Economisch succes van joden
o groter wantrouwen
o joden hadden monopoliepositie inzake het verlenen van leningen met rente
(expliciet verboden voor christenen)
o joden vaak extra belast
 Kerk (ook Thomas van Asuino) keurt dit goed
joden hebben grote schuld af te lossen en behoren daarom toe aan de christenen
als slaven
 1147: Venerabilis
joden moeten kruistochten mee financieren; jodendom = synagoge van Satan;
Joden hebben het intellect van beesten (Zijn het wel mensen?)
 1136: Abelardus
open houding; geloof sluit het gebruik van gezond verstand niet uit
In volksgeloof
o joden beschuldigd van rituele (kinder)moorden en ontheiliging van hostie
o kerk betwiste deze beschuldigingen
o ook associatie tussen joden en uitbreken van de pest (14e eeuw)
10e – 12e E
af en toe intellectuele bloeiperiode voor sefardische jodendom onder
islamitische regime in Spanje
Late ME
grotere intolerante houding tav joden
1215
vierde Lateraans concilie: joden moeten herkenbaar zijn
o dragen gele lap en punthoed
1391
vervolging joden in Sevilla, Cordoba en Valencia
o veel joden bekeren tot het christendom (judeoconversos, marranen)
o ontsnappen aan vervolging en mogelijkheid tot opklimmen tot
posities die anders voor joden verboden waren
11
1478
Oprichting Spaanse inquisitie
1492
joden verplicht zich te bekeren of te migreren door uitdrijvingsedict
o bekeerde joden bleven echter in gevaar voor vervolging
Door vervolging en onverdraagzaamheid
o veel joden vluchten naar Polen, weg uit Duitsland (hier waren ze eerst welkom)
o 1648 gewelddadige kozakkenopstand
kozakken = nomadenstam in Oekraïne die onder Pools bestuur stond
 streden tegen Poolse adel en landeigenaars en tegen joden
 honderdduizenden omgekomen
2e helft 19e E joden slachtoffer van tsaristisch geïnspireerde pgroms en razzia’s
o vluchten naar West-Europa en VS (Red Star Line, tss 1873 en 1935)
Holocaust
= Shoah
o heel Europa systematische vervolging en deportatie van joden
o oplossing voor ‘jodenprobleem’
o 6 miljoen slachtoffers, velen vluchten weg uit Europa
1948
Oprichting staat Israël
o veel joden keren terug naar Midden-Oosten
o idee van een joodse staat komt terug na WOII met steun van geallieerden
Laatste ¼ v 19e E
Zionistische beweging ontstaan
o ijveren voor creatie van onafhankelijke joodse staat
Einde 19e E
grote joodse emigratiegolven naar (toenmalige) Palestina
o ontstaan van belangrijke joodse gemeenschap = de ‘Yishuv’
o onder impuls van zionisme en druk van antisemitisme
1948
VN deelt Palestina op in Arabische en Joodse staat
o Yishuv roept haar onafhankelijkheid uit als staat Israël
o na onafhankelijkheidsstrijd: Israël meer grondgebied dan oorspronkelijk
voorzien
o veel Palestijnen gevlucht naar Libanon, Westelijke Jordaanoever en
Gazastrook
o Arabische wereld erkent Israël niet: breekt strijd uit over grenzen
1964
PLO (Palestijnse bevrijdingsorganisatie) opgericht
o doel: joodse staat ongedaan maken
1967:
6daagse oorlog
o Israël verovert Gazastrook en het schiereiland Sinaï op Egypte, de Westelijke
Jordaanoever op Jorandië en Golanhoogten op Syrië
o Israël begint met bouw van Joodse nederzettingen
Jom Kippoer oorlog
1973
12
o
1978
tevergeefse poging van Syrië en Egypte om grondgebied terug te winnen
Akkoorden van Camp David
o eerste doorbraak in vredesproces
Midden jaren ’90
Oslo akkoorden (enkele jaren na 1e intifada = Palestijns verzet)
o PLO erkend door Israël als vertegenwoordiger van Palestijnen
o PLO belooft terrorisme tegen Israël te staken
o Nobelprijs voor Vrede (1994) voor PLO-leider (Yasser Arafat),
Israëlische premier (Yitzchak Rabin), Israëlische minister van
Buitenlandse zaken (Shimon Peres)
Conflict nog niet opgelost
o Palestijnse vluchtelingenproblematiek
o Terreurdreiging
o Muur tussen Israël en Westbank
o Politieke en economische instabiliteit in Palestijnse gebieden
o Onduidelijkheid over statuut van Jeruzalem
o Joodse nederzettingen
o Hamaz en Hezbollah
o Etc.
13
2. CHRISTENDOM
2.1 VERSPREIDING EN AANTALLEN
o
o
o
o
o
o
o
o
Grootste en meest verspreide religie
Katholicisme
 dominant in grote delen van Midden- en Zuid-Amerika, zuidelijk Europa
Reformatorische strekkingen (lutheranen en calvinisten)
 populairder in Noord-Europa en VS
 Calvinisten: VS en Nederland
 Lutheranen: Duitsland en Scandinavische landen
Protestantse traditie
(Anglicaanse kerk meegerekend ook al is dit strikt genomen niet correct)
Protestantse Pinksterbewegingen en ‘Evangelicals’
 groeiende aanhang in Latijns-Amerika, delen van Afrika en in kosmopolitisch
getinte Europese steden
Grieks en Russisch orthodoxen
 vooral in Oost-Europa en Rusland
Mormonen en Jehova’s getuigen
Christenen vaak in meerderheidspositie in een land
 niet in Arabisch-islamitische landen
 vb. minderheid van koptische christenen in Egypte (koptisch ≈ Egyptisch)
2.2 JEZUS: ‘MARGINALE JOOD ’ EN MESSIAS
o
o
Ontstaan vanuit joodse traditie
 zeer expliciete messiaanse verwachting
 Toenmalige aanwezigheid van een eindtijdverwachting
 Idee van een leven na de dood
 (en kritiek op rigorisme (streng naleven van wetten en geboden))
Bestaan van Jezus is historisch onduidelijk, we weten wel dat
 Joods charismatisch figuur profeterend ronding
 Aannemelijk aan het kruis gestorven rond jaren 30
 Volgelingen geloofden dat Jezus uit de dood was opgestaan en weldra zou
terugkeren. Deze boodschap moest aan de wereld bekend worden gemaakt.
Verschilpunten christendom met het jodendom
gelijkenissen
verschilpunten
Monotheïsme
Incarnatie
Godsdienst van het boek; Oude Testament
Jezus = messias
Universele heilsboodschap (versus uitverkoren volk)
Minder rigorisme (Jakob versus Paulus)
Meer gericht op hiernamaals
Ritueel: pasen
Ritueel: paasweek (Chr.); uittocht uit Egypte (Jod.)
14
Incarnatie of vleeswording van God in de mens Jezus
 Christelijk feest: Kerstmis (geboorde van Jezus herdacht)
o Messias is in persoon Jezus op aarde gekomen
 = verlosser waarop joden al zo lang wachtten
 verlossing = liefde van God voor alle mensen, niet soort van politieke revolutie
o Christelijke heilsboodschap is universeel, bedoeld voor heel de wereld
 ↔ joden geloven het ‘uitverkoren’ volk van God te zijn
o Omgang met wettelijke voorschriften
 Christenen: telt alleen het dubbele liefdesgebod: bemin God, en bemin je naaste zoals
jezelf
 joden: 613 geboden uit Thora
o Gericht op hiernamaals
 geloven in verrijzenis van Jezus en algemene wederopstanding uit de doden
 geloven in verrijzenis van ziel en lichaam (hel, hemel of vagevuur)
 recente theologie: concept van hel rijmen met algoedheid en vergevingsgezindheid
van God
! Ook op ritueel vlak: aantal gelijkenissen en verschillen
o
2.3. NIEUW TESTAMENT
o
Christelijke Bijbel: Oud en Nieuw Testament
 Oud Testament
≈ joodse Bijbel (Tenach) maar in een andere volgorde
 Nieuw Testament: nieuw verbond
Jezus = figuur die joodse messiaanse profetieën uit het Oude Testament vervult
Nieuwe Testament: 4 canonieke evangeliën (= blijde boodschappen) + brieven + Openbaring
> verhalen over het leven van Jezus Christus (maar pas veel later na zijn dood opgeschreven)
o Marcusevangelie
ca. jaar 70
 twee andere synoptische evangeliën (Mattheus en Lucas
zijn hier waarschijnlijk ook op gebaseerd in combo met
onbekende bron Q die Marcus niet had)
o Mattheusevangelie
o Lucas evangelie
o Johannesevangelie
ca. 90-110
o Handelingen der apostelen
 ‘historisch boek’; geschreven door evangelist Lucas
 beschrijving van vorming van 1e christelijke
gemeenschappen
o Brieven
 Deze van Paulus zijn het belangrijkst en het oudst
o Openbaring:
= Apocalyps
 toegewezen aan evangelist Johannes (twijfel hierover)
!! Geen van de evangelisten heeft Jezus gekend (niet verwarren met apostelen – Jezus’
leerlingen)
Evangelies
geloof verkondigen, geen geschiedschrijving
15
o
o
o
over ‘historische Jezus’: weinig bekend
waarschijnlijk is er een Joodse charismatische figuur geweest die rondging in
Palestina
onwaarschijnlijk dat hij 12 apostelen had, wel volgelingen die na zijn dood
geloofden in het Messias verhaal
2.4 GELOOFSLEER
o
o
o
Transcendente God (overstijgt alle natuurlijke fenomenen, schepper van hemel en aarde)
Monotheïstische godsdienst
Kern van geloof
 = gemeenschappelijk voor alle christenen
 zoals opgetekend op het concilie van Nicea (325) in apostolische geloofsbelijdenis
 geloofsbelijdenis
= resultaat van strijd rond ‘juiste leer’ (orthodoxie)
(was Jezus Christus louter menselijk, zuiver goddelijk of zowel menselijk als
goddelijk?)
313
325
Officiële erkenning van christendom door Constantijn (Romeinse keizer)
Gekozen voor formulering ‘homo-ousios’
o = Christus is één in wezen met de Vader
o Jezus blijft binnen Drie-Eenheid (Vader – zoon – Heilige Geest) op dezelfde
hoogte van God
o Jezus: voortgekomen uit God, maar niet door God geschapen
451
Concilie van Chalcedon
o Jezus is 1 persoon met 2 naturen (goddelijke + menselijke)
o Nestorianisme = ketterij (Beschouwen Jezus als 2 personen)
Orthodoxie
o Vraag naar de ‘juiste leer’
o Christendom = godsdienst van de interpretatie
o Ontstaan van ketters
o 9 kruistochten (tussen 11e – 13e E) tegen Jeruzalem (Moslims)
o 1492: missionering van de nieuwe wereld
Zoektocht naar de juiste leer
o 1e eeuwen:
leer aftoetsen aan Griekse filosofie
 Rationeel systeem met legitieme waarheidsaanspraken
 Griekse wijsbegeerte verzoenen met christelijke
geloofswaarheden
 Neo-Platonisme = dominante wijsgerige strekking
o
354-430
Augustinus
Eerste sluitende synthese van Platoonse wijsbegeerte en
christelijke geloofsleer
Herontdekking van Aristotelische wijsbegeerte
 Via Arabische cultuur vanuit Spanje weer naar Europa

o
Late ME
16
o
1225 – 1274






Thomas van Aquino
Grootse synthese tussen geopenbaarde, bovennatuurlijke
christelijke waarheid en menselijke, natuurlijke verstand
Bouwt verder op Augustinus maar in overeenstemming met de
aristotelische filosofie
Natuurlijke rede (lumen naturale) + goddelijke openbaring
Vandaag nog steeds gesteund door Rooms-Katholieke Kerk
Thomistische natuurrechtsdenken
Nu nog uitgangspunt voor heel wat ethische kwesties
(vb. geen homoseksualiteit)
Christelijke filosofie
o Geopenbaarde geloofswaarheden verhelderd met het versant
o Fides quaerens intellectum (geloof op zoek naar verstandelijk inzicht) van Anselmus van
Canterbury
o Formulering van aantal godsbewijzen
 Thomas van Asuino in ‘Summa Theologiae’
 Beschrijving 5 wegen (quinque viae) die het bestaan van God rationeel
bevestigen
 God eer bewijzen met het menselijk verstand
2.5 RELIGIEUZE PRAKTIJK
Handelingscomponenten
o Boodschap van Jezus uitdragen door de navolging van Christus in het dagelijkse leven
o Door gebed en bijbelstudie (vooral bij protestantse tradities)
o Vervullen van belangrijkste geboden van Jezus
(Heer liefhebben met heel uw hart, ziel en verstand)
o 10 geboden van Mozes
Sacramenten
o Middel om spirituele zegening te ontvangen
o Uiterlijk teken van innerlijke beleving
o Katholieken en orthodoxen: 7 sacramenten
 Eucharistie
Belangrijkste viering
Herdenking van Laatste Avondmaal
Na ‘Onze Vader’: te communie gaan *
 Biecht
 Doopsel
 Vormsel
 Huwelijk
 Ziekenzalving
 Priesterwijding
o
Protestanten: 2 sacramenten
 Doopsel
 Eucharistie
17
(* te communie gaan = diepe vorm van communicatie met Jezus waarbij gelovigen de hostie of
het lichaam van Christus tot zich nemen)
Belangrijke hoogdagen
(Sommige door alle christenen anderen enkel binnen bepaalde strekking)
o Pasen
 Gaat terug op joodse traditie
 Herdenken verrijzenis van Jezus Christus
 Goede week
 Witte donderdag
Laatste avondmaal (elke eucharistieviering)
 Goede Vrijdag
Lijden en kruisdood Jezus
 Stille Zaterdag
Ontdekking lege graf
 Pasen
Verrijzenis
o Aswoensdag
 40 dagen voor Pasen
 Voor Katholieken en orthodoxen (en sommige protestanten)
 Begin Vastentijd of Veertigdagentijd
 Periode van vasten en bezinning op de feitelijke christelijke levenspraktijk
o Hemelvaart
 40 dagen na Pasen
 Tussen deze dag en Pasen: Jezus zou regelmatig bij zijn lln zijn verschenen
 Op Hemelvaart komt hij voorgoed thuis bij Heer in de Hemel
o Pinksteren
 50 dagen na Pasen
 Volgeling van Jezus ontvangen inspiratie van de Heilige Geest
 Lln krijgen zendingsopdracht, opdracht om de boodschap van Jezus te verspreiden
 Gaat ook terug op de joodse traditie
o Kerstmis
 25 december
 Geboorte van Jezus en dus komst van Gods Zoon in de wereld
 2 v 4 canoniek evangeliën (Lucas en Matteüs) bevatten een erg verschillend
kerstverhaal
 Einde van adventsperiode
o Advent
 Begint op 4e zondag voor kerstmis
o Driekoningen
 6 januari (week na Kerstmis)
 Verwijst naar openbaring of verschijning van God (epifanie) aan alle volken op aarde
 Caspar, Melchior en Balthasar
 Eerst: 3 wijzen maar door koninklijke geschenken (goud, wierook, mirre) drie
koningen
o
Maria Lichtmis
 2 februari, 40 dagen na Kerstmis
 Gaat terug op de joodse traditie: jonge moeder moet zich 40 dagen na de bevalling
reinigen in de tempel en elke mannelijke eerstgeborene aan God opdragen
18
Kaarsen aansteken en zegenen, soms gedragen in lichtprocessie
(omdat oude, vrome Simeon blij was ‘het licht van de wereld’ gezien te hebben)
o Allerheiligen
 1 november
 Eren van heiligen
 Heiligen = mensen die door hun manier van leven een heilzaam voorbeeld waren
o Allerzielen
 2 november
 Herdenken van alle overledenen
! Binnen Protestante en orthodoxe traditie zijn Allerheiligen en Allerzielen geen hoogdagen

Collectieve geloofsbeleving
o Vooral katholieke en orthodoxe kerken
o Traditionele processies en bedevaartsoorden
o Wereldjongerendagen
Pausen
o 1920 – 2005
o
Opvolger
o
Opvolger
Poolse paus Johannes-Paulus II
 Eerste niet-Italiaanse paus sinds 1523
 Reisde de wereld rond
 In 2014 heilig verklaard
Benedictus XVI
 Keek streng toe op orthodoxie
 Eerder afstandelijk, intellectueel imago
 Afgetreden in 2013
Franciscus
 Verwijzend naar Franciscus van Assisi, stichter van Franciscanen
(Minderbroeders)
 Authentiek spreken
 Streven naar soberheid
2.6. OOSTERS-ORTHODOXE KERK
Ecclesia
o Originele Griekse woord voor kerk
o Verwees naar relatief kleine geloofsgemeenschappen die zich vooral in stedelijk verband
organiseerden
1054
Schisma tussen Rooms-Katholieke Kerk en orthodoxe kerken (Oosten)
o Door culturele en theologische verschillen tussen Griekse oosten en
het Latijnse westen
o Door geschillen over machtsverhoudingen
o Orthodoxe kerken in het oosten: Constantinopel als hoofdstad
Theologische aanleiding
= filioque-kwestie
o Rome: Heilige geest is ‘uit zowel de Vader als de Zoon
(filioque) voortgekomen
19
o
Orhodoxe: Geest is alleen uit de Vader voortgekomen (en niet
uit de Zoon)
Andere aanleiding
o Rome meent het christelijke centrum te zijn
 Met begraafplaats van Petrus
 Katholieke pausen beweren de rechtmatige opvolgers te zijn van Petrus
 Bekleden het Petrus-ambt
o Oosterse kerk: minder centralistische trekken
 Geen hiërarchisch verschil tussen Petrus en andere apostelen
 Petrus is hooguit een ‘primus inter pares’
 Lokaal geleid door patriarchen en metropolieten, zonder centrale paus
 Oecumenisch patriarchaat van Constantinopel: traditioneel de belangrijkste
 MAAR ook Grieks, Russisch, Roemeens, Servisch en Bulgaars orthodoxe kerk
hebben elk eigen patriarch
 Meer ‘conciliair’ en dus meer ‘democratisch’ model
 Politiek vlak: erg verweven met de staat
 Caesaropapisme: wereldlijke leider is ook geestelijke leider
Inhoudelijke verschillen
o Op het gebied van echtscheiding
 Orthodoxe kerk: tot 2x toegestaan
o Orthodoxe kerk erkent dogma’s niet die Rooms-Katholieke Kerk na splitsing heeft
afgekondigd
 Onbevlekte ontvangenis (1854)
 Onfeilbaarheid van de Paus (1870)
o Religieuze praktijk
 Orthodoxe kerk: iconen hebben een belangrijke plaats
 Rooms-Katholieke kerk: afbeeldingen van Jezus, Maria en bijbeltaferelen
voornamelijk pedagogische bedoeling;
functie icoon eerder spiritueel
 Orthodoxe kerk: boog tussen altaar en gelovigen staan iconen opgesteld
= iconostase
o Nog andere Oosterse kerken
 Orthodoxe kerk is niet van toepassing voor alle oosterse kerken
 Egypte (Koptische Kerk), Armenië, Syrië, Ethiopië
2.7. DE REFORMATIE
31/10/1517
Maarten Luther (1483-1546) hangt zijn 95 stellingen op
o Reactie op aflatenhandel van dominicaan Johann Tetzel ten voordele
van bouw van Sint-Pietersbasiliek te Rome
o Massaal verspreid
o Veel weerklank in Duitse rijk
o 1519: veroordeling Luther door theologische faculteiten Leuven en
Keulen
o 1520: veroordeling Luther in pauselijke bul Exsurge Domini (‘Sta op
Heer’)
20
1521: Rijksdag van Worms: verantwoorden voor keizer Karel V en
rijksvorsten
o Luther in de rijksban
o Duikt onder op de Wartburg bij Eisenach en werkt aan Duitse
vertaling van het Nieuwe Testament
Luther wordt wel gesteund door sommige wereldlijke heersers:
o Passen hun bestaande kerk stapsgewijs aan
o 1522: Rijksdag te Spiers
 5 hervormingsgezinde vorsten en 14 steden dienen bezwaarschrift in
= Protestation
o 1531: protestantse vorsten en rijksteden verenigen zich in Schmalkaldische verbond
 Ijveren voor erkenning van het lutheranisme
o 1546: oorlog met Karel V (1555: einde oorlog met vrede van Ausburg)
o
Hervormingen van het lutheranisme
o Afschaffing van de vele katholieke niveaus van bemiddeling tussen God en mens
 Katholicisme: God is haast tastbaar aanwezig in dingen, op religieuze plaatsen en
in personen
 Protestantisme: houdt letterlijk en figuurlijk een beeldenstorm
 Gelovige is zelf zijn eigen priester; zelf rechtstreekse relatie met God
 Persoonlijk gebed, lezen van de Schrift en persoonlijk geloof
o Bijbel: enige bron van openbaring en gezag
o Pausdom en kerkelijke hiërarchie wordt afgewezen
o Geloof in de rechtvaardiging door het geloof alleen
o Belang van goddelijke genade
o 2 sacramenten
 Doopsel
 Laatste avondmaal
o 5 sola’s (telkens gericht tegen niveau van bemiddeling tss God en mens)
 Sola scriptura – alleen de Schrift
 Heilige Bijbelteksten: enige betrouwbare bron
 Alleen waarheid achterhalen door zelf de Schrift te lezen
 Bijbel beschikbaar in de volkstaal (niet enkel Latijn)
 Grote invloed op ontwikkeling van de Europese talen en culturen
 Latijnse bijbelvertaling = Vulgaat van Hiëronymus (begin 5e E)
 Sola fide – alleen door het geloof
 Katholieke leer: verrichten van ‘goede werken’ (ook kopen van aflaten) +
werken van barmhartigheid (hongerigen spijzen, dorstigen laven,
gevangenen bezoeken, bedroefden troosten)
 Rechtvaardiging enkel afdwingen door geloof, door innerlijke gerichtheid
op God
 Goede werken: betuigen van dankbaarheid aan God en teken van genade
 Sola gratia – alleen door de genade
 Verlossing van zonden: rechtstreeks van God en is niet afdwinbaar
 Geen tussenkomst van priester (Biecht)
21



Doopsel en eucharistie: enige sacramenten want komen voor in de
evangelies
Solus Christus
 Alleen Christus bemiddelt tussen mens en God
Soli Deo Gloria
 Alle eer komt aan God toe
 Afzetting tegen Maria, paus en heiligenverering
Johannes Calvijn (1509 – 1564)
o Één van de bekendste hervormers naast Luther
o Frans-Zwitserse theoloog
o Aanvaardt 5 sola’s
o Verscherpte kritiek op katholieke transsubstantiatieleer
 Gedachte dat eucharistische brood en wijn in lichaam en bloed van Christus
veranderen
o Leer van de predestinatie
 Mens kan enkel door God gerechtvaardigd worden
 Niemand kan dit beïnvloeden
 God kiest op voorhand wie gered wordt en wie niet
 Goede werken = tekenen en getuigenissen van Gods genade; niet om Gods
genade te verkrijgen
o Calvinistische deugden van spaarzaamheid en vlijt
 Welvaart werd beschouwd als teken van uitverkiezing door God (tekenleer)
o Max Weber
 Wortels van het westerse kapitalisme lagen in deze calvinistische ethiek
o Meer autonome kerk
 Luther: laat zich steunen door vorsten; kerk sterk afhankelijk van staat j
o 1541: Calvijn keert terug naar Genève
 Raakt als Ministre in machtsstrijd verwikkeld met Raad van Genève die de stad
bestuurt (ook in zaken van godsdienst en kerkhervorming)
 Calvijn: voortouw in creëren van goed geordende kerk
 Tegenwerking van les libertins
 Pas meer invloed uitoefenen als hij meerderheid van vertrouwelingen krijgt in de
raad
 1546: grote spanningen met Ami Perrin (die hem terug naar Genève bracht)
 1555: Perrin veroordeeld en gevlucht: Genève wordt soort theocratische
stadsstaat
o Calvinisme: eerst ingang in Zuid-Frankrijk, later grote delen van Nederlanden
o Ook ingang in Engeland en Schotland onder naam ‘Presbyterianisme’
o Leidinggevende functie naar leken
= ouderlingen (presbyteroi) van gemeenschap
Huldrich Zwingli (1484 – 1531)
o Andere belangrijke hervormer uit Zwitserland
o Komt tot gelijkaardige conclusies onafhankelijk van Luther
o Veroordeelt aflatenhandel en verplichte celibaat
o Luther en Zwingli niet akkoord op punt van reële aanwezigheid van Jezus in Eucharistie
22
o
o
 Zwingli verwierp dit idee
Afscheuring van Zwingli: baptisten (nog steeds talrijk in VS)
Zwingli zelf: conflict met anabaptisten (pleitten voor herdopen op volwassen leeftijd)
2.8. DE ANGELICAANSE KERK EN HET METHODISME
Anglicaanse Kerk
o Opgericht door Hendrik VIII, Tudor koning van Engeland
o Zelfde periode als Lutheranisme
o Niet protestants, zeker niet in haar ontstaan
o Verzet tegen de leer van Luther
o Afsplitsing van Rooms-Katholieke Kerk omwille van geschil met de Paus omdat hij niet
mag scheiden van vrouw 1 om te mogen trouwen met vrouw 2
o 1534 act of supremacy
 Ontstaan van Anglicaanse Kerk (Church of England)
 Bezittingen van Katholieke Kerk worden geconfisqueerd
 Protestanten worden vervolgd
o Oorspronkelijk; lokale katholieke kerk maar zonder paus en met Hendrik VIII als hoofd
o Later wel sterke invloed van protestantisme
 Via gereformeerde kritiek van presbyterianen/puriteinen
 Nadruk op individueel geloof
 Nadruk op onbemiddelde relatie tussen gelovige en God/Christus
o 1555: terugkomst Rooms-Katholieke Kerk
 Onder impuls van ‘Bloody Mary’ – koningin Mary I
 Na haar dood: troonopvolgster Elizabeth I: pauselijk gezag weer verworpen
o Wel veel punten in overeenkomst met Rooms-Katholieke Kerk
 Liturgie
 Hiërarchische structuur
 Banden met monarchie
o Verschillen
 Anglicaanse priesters mogen trouwen
 Vrouwen kunnen tot priester en bisschop gewijd woden
18e eeuw
Ontstaan van herbronningsbeweging: methodisme
o Ontstaan uit Church of England
o Ontlenen inspiratie aan leven en leer van John Wesley (anglicaanse priester)
o Wesleyians
o Grote inzet voor armen
o Opvattingen dat iedereen Gods genade verdient
o Missionaire ijver
o Staan aan oorsprong in VS van de vele zogenaamde ‘Black Churches’
o Margareth Thatcher, Nelson Mandela, George W. Bush
Protestantisme in de VS
o
o
o
o
½ van Amerikanen: protestant
¼ van Amerikanen: katholiek
Binnen protestantisme: heel veel vertakkingen
3 tradities
23
Mainline protestant churches
Evangelicals
Historically Black Churches
Verschillen qua inhoud, beleving en historiek
 Zwarte kerken: getekend door de geschiedenis van slavernij
 Evangelicals: veel belang aan persoonlijke bekeringen; erg missionair
 Mainline protestantisme: sociale hervormingen
 Evangelicals: ontstaan meestal als breuk met gevestigde kerkinstelling
 Mainline protestantisme: zet werk van gevestigde instellingen verder
Binnen deze drie tradities verschillende families van denominaties
 Lutheraans
 Methodist
 Baptist (grootste groep)
 Pentecostal
 Presbyteraans
 Anglicaans
 Adventist
Binnen deze families: particuliere denominaties
 Kerken en gemeenschappen als administratieve en organisatorische eenheden
 Vb.binnen baptistische familie: the American Baptist Churches in the USA, the
National Baptist Convention en the Southern Baptist Convention



o
o
o
24
3. ISLAM
3.1 VERSPREIDING EN AANTALLEN
o
o
o
o
o
o
Missionaire religie die wereldwijd vertakt is
Minder geglobaliseerd dan het christendom
 Latere geboortedatum
 Uitkomst van een aantal oorlogen
 Kolonisatie
Op één na grootste religie in de wereld
Ontstaan in Mekka: koopman Mohammed ontvangt van Allah een reeks goddelijke
openbaringen vanaf 610
Allah = Arabische woord voor God
Belangrijkste strekkingen in de Islam
 Sjieten
 Voornamelijk in het Midden-Oosten: meerderheid in Iran, Azerbeidzjan,
Bahrein en (Zuid-)Irak
 10-13% van moslimpopulatie
 Erg invloedrijke strekking
 Leven in olierijke gebieden
 Hiërarchisch systeem met geestelijke leiders aan de top = Ayatollahs
 Opvolgers van Mohammed = bloedverwanten = Imams
 Hezbollah in Libanon
 Soennieten
 Meerderheid in de andere moslimlanden, vooral grote meerderheid in
Pakistan, India, Jemen, Libanon, Syrië, Afghanistan, Turkije en diverse
Golfstaten
 Imam = voorganger in het gebed
 Al-Qaeda en Isis
Verdere verschillen tussen sjiieten en soennieten
o Kleine verschillen in gebedshouding
o Aantal keren dat men tijdens de bedevaart rond de ka’ba loopt
o Discussie over opvolging van Mohammed (= oorsprong splitsing)
o Uitgegroeid tot een bijna etnisch onderscheid
(aanhoudende politieke en gewapende conflicten)
Dynastie van de Oemajjaden (661 – 750)
o Vanaf dynastie: Soennitische strekking wordt dominant in de islam
(door militaire overwinningen en politieke moorden)
o Soennitisch kalifaat
= Bestuursvorm waarbij een regio door het islamitisch recht geregeerd wordt en de
wereldlijke aangelegenheden aan de religie zijn ondergeschikt
 Wordt eerste islamitische wereldrijk
 Regering vanuit Damascus (Syrië) over Arabië, Perzië en gebieden in het oosten
tot aan de Indus; van noordelijk Afraika tem huidig Spanje
 Aanvankelijk: vrij tolerant voor andere talen, culturen en religies
 Joden + christenen
25




dhimmi-status = beschermde status
bijzondere belasting betalen (djizja)
meer dan moslims aan bepaalde regels houden
velen kiezen voor bekering
Abd al-Malik (kalief van 685 – 705)
o Arabisering
o In Jeruzalem (centrum van joden en christenen):
bouw van Rotskoepel op de voor de joden heilige Tempelberg
Kalifaat van de Abbasiden (750 – 1258)
o Tijdelijke alliantie met opstandige sjiieten
o Oemajjaden: verdreven; kunnen dynastie enkel verderzetten in Spanje
o Interne spanningen binnen het rijk
o Ontstaan diverse kleinere ‘tegen kalifaten’
 Fatimiden
Ismaïlitische sjiieten, 909 -1179, Egypte
 Kalifaat van Cordoba
929 – 1031
 Almohaden
1121 – 1269
o Bouwen gloednieuwe hoofdstad: Bagdad
 Groeit uit tot kosmopolitisch en cultureel centrum
o ‘klassieke periode’: architectuur en literatuur komen tot bloei
o Overrompeling Mongolen = einde van dit kalifaat in 1258
o Egypte: ‘Schaduwkalifaat’ van Mamelukken houden nog stand tot 1517 wanneer de
Ottomanen het kalifaat overnemen
Ottomanen
o 1453
veroveren Constantinopel op de christenen olv Mehmed II
(val van het Oost-Romeinse rijk)
o Rijk komt verder tot bloei, verovering Egypte
 Olv sultans Selim I (1470-1520) & Süleyman I (1520-1566)
 Beleg van Wenen in 1529
 Slag bij Lepanto aan de Griekse Oostkust (1571)
o Sultan Ahmed I: begin 17e eeuw
bouw ‘Blauwe Moskee’
o 3 maart 1924: Mustafa Kemal Atatürk schaft het kalifaat af
(stichter van het huidige ‘seculiere’ Turkije)
! Al-Qaeda en ISIS ijveren nu nog steeds voor een herinvoering van het kalifaat
3.2. DE KORAN
610
Eerste visioenen van profeet Mohammed in grot van Hira (nabij Mekka)
o Reciteert deze visioenen
o Mohammed = analfabeet
o Recitaties door medewerkers op schrift gezet
o Koran = deze recitaties = al Qur’an = het heilige boek waarin Allah zich
openbaart
Koran
o
o
Al Qur’an
114 hoofdstukken = soera’s
Bestaan op hun beurt uit 6236 verzen
26
o
Soera’s: gerangschikt volgens lengte (eerst langste), behalve de eerste
Verschillende periodes van recitatie
o Vaak andere stijl en met eigen inhoudelijke accenten
o Mohammed: erg kritisch tegenover zijn rijke medeburgers en karavaanhandelaars in
Mekka
o Na 3 periodes van recitaties: Mohammed vlucht naar Yathrib na een visioen
o Vlucht = begin van de islamitische jaarrekening
= al Hijra (622)
o Na 622
 Nog steeds vijandige reacties, wordt weerspiegeld in de recitaties
 Langere verzen
 Inhoudelijk: toelating om gewapenderhand te gaan strijden
 Tekst bevat meer gedrags- en strafregels
 Alleen islam is de strikt monotheïstische godsdienst van Ibrahim
Hoe is de koran ontstaan in haar huidige vorm?
o Niet volledig te achterhalen
o Aanvankelijk stukken gememoriseerd en mondeling gereciteerd
o Fragmentarisch, als geheugensteun, soera’s op schrift gesteld
o Steeds meer ‘dragers van de openbaring’ sterven
o Abu Bakr: geeft opdracht zoveel mogelijk notitiefragmenten te verzamelen
o Aan ingang van moskeeën: mensen reciteren wat ze van de Koran kennen
o Dit wordt op perkament genoteerd
o Belet niet dat er verschillende Koranvarianten blijven bestaan
 Kalief Uthman: richt commissie op die een ‘officiële’ uitgave van de openbaring
moet voorbereiden
 653 uiteindelijke codificering
 4 belangrijkste steden krijgen een exemplaar: Mekka, Kufa, Basra, Damascus
 Alle andere versies vernietigen
 Project van Uthman niet door iedereen aanvaardt: variaties blijven bestaan
 Koran presenteert zichzelf als wonder: perfect en onnavolgbaar
o Vertalingen is verboden, gebeurt toch (oa naar Perzisch)
Traditie (Hadith/Soennah)
o Naast Koran: belangrijkste bron van de Islam
o Verzameling overleveringen van Mohammeds overtuigingen en handelingen
Koran + traditie
o Basis voor het leven en de leer van de moslims
o Basis voor het islamitisch recht (sharia) en bijhorende jurisprudentie (fiqh)
o Fiqh steunt ook op consensus van vooraanstaande rechtsgeleerden (idjma) en
analogieën (qiya’s)
3.3. OPENBARINGSTHEOLOGIE , TRADITIE EN INTERPRETATIE
27
Kernboodschap van de koranische prediking
o Eis tot gerechtigheid in het licht van de goddelijke wilsbeschikking en de menselijke
lotbestemming, met op de dag des oordeels de mogelijkheid van de straf van het vuur of
de beloning van het paradijs
o Strikt monotheïsme
o Eis tot solidariteit en gerechtigheid in relatie met de medemens
Islam
Overgave aan Gods wilsbeschikking, ontvangen van heil en geluk dat daarmee
is verbonden, en het volgen van wat goed en menswaardig is, in gerechtigheid
en menselijke solidariteit
Jezus (Ira)
o Bijzondere plaats als profeet
o Islam beschouwt zichzelf als voltooiing van de joods-christelijke openbaring
o Zowel continuering als breuk met joods-christelijke traditie
 Jezus ≠ zoon van God
Verschillen Islam, jodendom en christendom
o Godsdienst van de tekst:
Allah heeft zich definitief in de tekst geopenbaard
o Koran = echte openbaring
Letterlijke woord van God, onnavolgbaar,
onvertaalbaar
o Mohammed: ander theologisch statuut mens die Allah als middel heeft gebruikt
om zijn woord hier op aarde te brengen
3.4. LEER EN PRAKTIJK
= het stellen van de juiste handelingen
Korte geloofsbelijdenis
Er is geen god dan de ene God, en Mohammed is Zijn profeet
(boodschapper)
Islamitische gemeenschap (Oemma)
o Autonome groep
o Eigen gedragsregels
o Eigen, specifieke identiteit
o Geloofsbelijdenis + aantal rituele gebruiken en voorschriften inzake het familiale, sociale
en politieke leven
o Rechtsgemeenschap waarin wordt aangegeven
 Wat gewettigd of toegestaan is
halal
 Wat ongewettigd of verboden is
haram
De vijf pijlers van de Islam – vijf geloofsplichten (opdeling gedragsregels)
o De geloofsbelijdenis (Sjahada)
 Er is geen god dan Allah en Mohammed is Zijn profeet
o Het rituele gebed (Salat)
 Voorschrift om te bidden: zowel in Koran als Hadith
 5x per dag nadat men zich ritueel gereinigd heeft
 Zonsopgang, middag, eind van middag, zonsondergang, ’s avonds
28
Op gebedsmat gericht naar Mekka
Omvat naar gelang het gebedsmoment verschillende cycli waarin gelovige reeks
lichaamshoudingen uitvoert (staan – buigen – knielen – zitten)
 Cyclus = rak’a
 Begint met takbier:
Allahoe akbar – God is de grootste
 Einde gebed: tasliem: Vrede zij met u en de genade en zegen
van Allah
 Oproeping tot gebed in islamitische langen: vanaf minaret door de muezzin
 Enkel middaggebed van mannen op vrijdag moet in de moskee
 Imam staat vooraan
 Gezicht imam naar Mihrab (gebedsnis die de richting van mekka aanwijst)
 Gelovigen staan achter imam in rijen met gezicht in dezelfde richting
 Tijdens vrijdagsdienst: imam houdt preek vanop de minbar
Solidariteitsbijdrage (Zakat)
 Manier waarop moslims voor elkaar zorgen
 Traditioneel: percentage van inkomen of van wat men dat jaar gespaard heeft
 Meestal geen externe controle
 Niet duidelijk in hoeverre deze plicht wordt opgevolgd
Vasten (Sawm of Siyam)
 Tijdens maand ramadan = 9e maand van islamitische maankalender
 Tijdens uren dat het licht is: niet eten, drinken, seks, roken
 Maaltijden met vrienden en familie
 Vasten draagt bij tot religieus bewustzijn en het sociale gebeuren
 Einde vasten: suikerfeest (Eid al-Fitr of het kleine feest)
Bedevaart (Hadj)
 Minstens 1x in iemand leven
 Bij voorkeur in de hadj-maand = 12e maand
 Bedevaart naar Mekka
 Ka’ba = vereerde kubusvormige bouwwerk waarover een zwarte sluier hangt
met in gouddraad geborduurde korantekst
 Hoogtepunt van bedevaart = rond Ka’ba lopen
 Op hoe van Ka’ba: zwarte steen = symbool van band tss Allah en de mens
 Verering Ka’ba: heidense en polytheïstische oorsprong, maar zowel Abraham als
Mohammed zou het gebouw herbouwd en religieus gezuiverd hebben
 Vanaf 10e dag van hadj-maand: 70dagen na ramadan
 Driedaagse offerfeest (Eid al-Adha of het grote feest, feest van Ibrahim)
 Herdenking dat Ibrahim zijn zoon wou offeren aan God maar deze dit
toch verhindert, Ibrahim mag een ram slachten
 Moslims slachten op rituele wijze een schaap en delen het vlees
 Anderen geven geld aan armen/goed doel
Djihad
o Sommige moslims: beschouwen djihad als 6e islampijler
o Aanvankelijk: ‘innerlijke strijd’ = grote Jihad
 Morele inzet of strijd tegen verleidingen
o Later (tijdens 4e recitatieperiode in Medina): fysieke strijd voor het geloof= kleine
Jihad
 Gewapende inzet of strijd (qitaal)


o
o
o
o
29
Wordt gebruikt door militante moslims als rechtvaardiging voor het gebruik
van geweld en terreur
o Extreem islamitisch militantisme: laatste decennia veel aandacht
 Aanslag World Trade Center in New York (11/9/2001)
 Moord op Theo van Gogh in Amsterdam (2004)
 Terroristische aanslagen in Madrid (2004) en Londen (2005)
 Taliban in Afghanistan
 Al-Qaeda met Osama Bin Laden (1957-2011) en Al-Zawâhirî (1951-…)
 Zelfmoordaanvallen in Irak, Afghanistan, Pakistan en India
 Lotgevallen van moslimbroeders in Egypte
 Burgeroorlog Syrië
 Soennitisch IS kalifaat in Syrië en Irak
 Radicalisering van jongeren
 Ontstaan van sharia-bewegingen
o Militante bewegingen vaak vereenzelvigd met zogenaamde politieke islam
 Deze is echter intern erg divers
 Niet correct om politieke islam enkel aan terrorisme te linken

Koran = 270 verzen met specifieke gedragsregels, worden aangevuld met Hadith en de fiqh :
geven aan wat zuiver, gewettigd of toegestaan is (= halal) <-> (haram)
Regels die te maken hebben met voeding en intermenselijke relaties
o Verbod op woeker
o Verbod op kansspelen
o Verbod op drinken van alcoholische dranken
o Voedselvoorschriften
o Toestaan van polygamie
o Erfenisrecht in voordeel van de man
o Weinig gezegd over kledij van de vrouw (hoofddoeken en boerkadiscussies)
o Voedsel
 Halal tenzij het specifiek vermeld wordt als haram in de islamitische geschriften
 Haram
= alcohol, varkensvlees, bloed, vlees van vanzelf doodgegane dieren, vlees dat
niet volgens islamitische voorschriften is geslacht, halal voedsel gemixt met
haram en afgeleide producten van haram origine
 Sommige tradities (vb Hanafischool): geen schaaldieren, anderen wel
o Halalslachten
 Dier moet halal zijn
 Moet goed leven gehad hebben
 Mag slachtvoorbereiding niet zien
 Mag slachting v voorgangers niet zien
 Slachter moet ervaren zijn en moslim (behalve als het echt niet anders kan)
 Allah moet aanroepen worden bij elke slachting
 Dier moet naar Mekka gericht zijn
 Slachtmethode: onverdoofde keeling met mes
o Geen info in Koran of Hadith over besnijdenis
 Alle moslimjongens besneden
 Rond 10e levensjaar of op het moment dat ze uit de Koran kunnen voorlezen
30
 Sommige moslimstreken: ook meisjes besneden
 Meisjesbesnijdenis: zowel binnen als buiten moslimwereld veel weerstand
 Vaak is vrouwenbesnijdenis in moslimlanden verboden
o Geen info in Koran over verbod op representatieve kunst
 Behoort ook niet tot vroege islam
 Nu: afbeeldingen in moskeeën geheel afwezig
 Afbeelden = activiteit waarmee men Gods uniek scheppend vermogen zou
uitdagen
Strafregels
o Koran en Hadith: specifieke strafregels die door middeleeuwse islamitische
rechtssysteem werden opgenomen
o Geloofsaval
o Moord en straatroof
o Diefstal
o Overspel en ontucht
o Beschuldiging van ontucht
o Gokken en het innemen van bedwelmende dranken
o Meeste islamitische landen: regels niet meer letterlijk toegepast, maar gebruikt voor
eigentijdse interpretatie
3.5. SJIIETEN, SOENNIETEN EN SOEFISME
o
o
o
o
Mohammed († 632): geen opvolger aangeduid
 Sjiieten:
kalief moet voortkomen uit familie van de profeet
Ali (neef van Mohammed) = legitieme en natuurlijke
opvolger
 Soennieten:
erkennen ‘4 rechtgeleide kaliefen’
1e en 2e kalief:
Mohammeds schoonvaders Abu Bakr en Umar
3e kalief: Mohammeds schoonzoon Uthman
4e kalief: Ali
656
Benoemig van Ali
 Tegengewerkt door een neef van Uthman:
Generaal Mu’awiyah
(gouverneur Damascus en stichter van Oemajjadendynastie)
 Beschuldigde Ali van moord op Uthman
661
Moord op Ali
 Zoon (Mohammeds kleinzoon) Hoessein weigert om soennitische
kalief van Oemajjaden Yazid I (zoon van Mu’awiyah) als kalief te
erkennen
 Hoessein trekt ten streide tegen Oemajjaden
680
Dood Hoessein in slag bij Karbala
 Asjoera = herdenking op 10e dag van het jaar door sjiieten
Binnen islam nog veel diversiteit
31
Grootste tweespalt tussen soennieten en sjiieten
Ook binnen deze groeperingen onenigheid over aantal theologische, juridische en
ideologische kwesties
o Binnen sjiiesme
 Splitsing in 765 na dood van de 6e imam
 Twaalvers
 Irak, Iran, Libanon, Koeweit, Pakistan
 steunen jongere broer Ismaïl: Moesa
 erkennen na Moesa nog 5 imams
 wachten op terugkeer van ‘verborgen’ imam Mohaammed al-Mahdi (de
verlosser); wonderbaarlijk verdwenen en nu beschermd door God; op het
einde der tijden zal hij terugkeren om vrede en rechtvaardigheid te
stichten
 Ismaïlieten
 zogenaamde zevenersjiieten, India, Oost-Afrika
 erkennen Ismaïl als 7e imam
 ononderbroken keten van imams tot in moderne tijd
 Druzen (Syrië)
 Alawieten (Syrië)
 Alevieten (Turkije)
 Zaidisme (Jemen)
o Binnen Soennisme: ontwikkeling 4 rechtsscholen
 Hanafi
 Turkije, India, Centraal Azië
 Maliki
 Maghreb
 Shaafi
 Egypte, Indonesië en Maleisië
 Hanbali
 Saoedi-Arabië
 4 scholen ontwikkelden een eigen interpretatie van het onderricht in Koran en
Hadith
 Zijn allen genoemd naar hun stichter in 8e-9e eeuw
 Conservatieve Wahhabisme
 Saoedi-Arabië
 Verwante Salafisme (conservatief)
Soefisme
= islamitische mystieke stroming
o Als reactie op excessieve rijkdom van Oemajjadendynastie
o Islamitische ascetische beweging
o Einde 7e eeuw en tijdens 8e eeuw ontstaan
o Claimt terug te gaan op Ali, Mohammeds neef en schoonzoon
o Resulteert in eigen, spirituele exegese van Koran en omvangrijke, vaak moeilijke
literatuur over spirituele kennis en mystieke eenheid met goddelijke aanwezigheid
 Genoemd naar eenvoudige kleding in wol (soef) die door ascetische figuren
(soefi’s) werd gedragen
o
o
32
Accent ligt op relativitei van rijkdom en van het menselijk leven
Totale afhankelijkheid van mens ten overstaan van de almacht van God
Basis: bewustzijn dat alleen God uit zichzelf bestaat en een eigenlijk bestaan
heeft, mens en schepping hebben slechts een relatief bestaan
Vandaag: over heel de wereld soefibroederschappen met eigen devoties en rituelen
 Dzikr (meest gekend ritueel)
= het herhalen van bepaalde godsnamen of aanroepingen en litanieën, met
daaraan verbonden collectieve lichaamsbewegingen
Bij de Mevlevi’s (draaiende derwisjen) uit Turkse stad Konya
al-Ghazali: enkel gebed, meditatie en rituelen leveren directe kennis van God op
 <-> Avicenna: rede, theologische argumenten en filosofie brengen ons kennis
over God
 <-> Avveroës: tegenwoord -> ketter
 Voor velen is Al-Ghazali verantwoordelijk voor de stagnatie en relatieve
achteruitgang van de islam doordat hij de rede heeft verlaten



o
o
3.6. WAHHABISME EN SALAFISME
Wahhabisme
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Islamitische ideologie
Soennitische strekking in Saoedi-Arabië
Nog steeds aan grondslag van het staatsbestel in Saoedi-Arabië
Nauw gelinkt aan politiek systeem van het koningshuis en de vele prinsen die er aan de
macht zijn
In context van radicale/politieke islam: aparte rol
Vertoont gelijkenissen met andere politiek islamitische bewegingen op 1e zicht
 Saoedi-Arabië is tegen deze bewegingen (vb moslimbroeders en IS)
 Steunt regimes (vb Egypte na Morsi) die deze alternatieve islamitische
bewegingen proberen te onderdrukken
Saoedi-Arabië = soennitisch
 Probeert invloed van de Sjiieten in de regio te onderdrukken
 Steunde daarom initieel rebellen in Syrië toen deze in opstand kwamen tegen
president Asad (Alawiet, sjiiet)
Grondlegger: Muhammad Ibn ‘Abd Al-Wahhâb’
 Bekendste boek: Kitab Al-Tawhid
 Tawhid verwijst naar strikt monotheïsme: Moslims moeten terug naar Allah
 Zuiverheid van Islam herstellen
 Islamitische praktijk inperkten tot strikte navolging van koran, hadith en sharia
 Vele devotionele volkspraktijken verboden
 Leven volgens letterlijke lezing van islamitische heilige teksten
 Geen staatsrecht los van de sharia
(vestimentaire voorschriften voor man & vrouw, specifieke rolverdeling)
Strikte interpretatie van islam: grote invloed op zogenaamd islamitisch reveil
 Saoedische steun aan internationale organisaties zoals Islamitische Liga
(Steun voor bouwen van moskeeën en islamitische centra en voor verspreiden
van korans en korancommentaren in het buitenland)
33
2 prestigieuze heiligdommen op grondgebied van Saoedi-Arabië:
Mekka & Medina
Vanuit Saoedi-Arabië: tot vandaag inspanningen om
 Eenvormige, eenduidige islam te promoten
 Islamgemeenschap doen voorkomen als uniforme gemeenschap

o
Salafisme
o Eind 19e eeuw
o Conservatieve puriteinse strekking binnen soennitische islam
o Wil zich laten inspireren door de eerste generaties moslims (salaf = voorouders)
o Zet zich af tegen gecorrumpeerde islam (takfir) en tegen westerse moderniteit
o Erg strikte benadering van islam gebaseerd op letterlijke lezing van teksten
o Zowel in radicaal extremistische, gewelddadige en djihadistische versie als nietgewelddadige vrome versie
o Hedendaagse radicalisering
 Gevolg van feit dat nogal wat jongeren aansluiting vinden bij dit salafisme (al dan
niet vermengd met wat Saoedisch Wahhabisme)
 Meestal via internet
 Politieke tak van het salafisme:
streeft naar een samenleving gebaseerd op en ondergeschikt aan de sharia
 Verwerpen idee van liberale democratie
o Overeenkomsten met het Wahhabisme
 Vertrekken van een puriteinse insteek
Hedendaags salafisme positioneert zich tegen het Westen wegens democratie en de
moderniteit en levensstijl in het algemeen
o Ideeën liggen aan basis van allerlei antiwesterse identitaire bewegingen die de
islamitische wet als vaste referentie voor het gedrag en de identiteit van de moslims
overal ter wereld voorhouden
o Jamaat-i-Islami
 Islamitische partij gesticht in 1941 door Maududi in Brits-India
 Inzet voor islamitische staat
 Staat gebaseerd op Koran en islamitische wet
 Klaagt westerse militaire, culturele en economische dominantie aan
 Moslimgemeenschap: eigen ‘complete levenscode’ fundamenteel tegengesteld
aan die van het westen
 Westen: economisch en sociaal leven los van ethische principes
 Westerse maatschappij gevestigd op: nationalisme, democratie, scheiding
tussen kerk en staat
o Qutb
 Zet zich af tege libertair decadente, materialistische en dehumaniserende
westerse ‘way of life’
 Islam = meest perfecte systeem om aan politiek te doen en samenleving
rechtvaardig te ordenen
 Reageert ook tegen pseudo-islamitische leiders
 Prominent lid van Moslimbroeders
 Opgehangen want betrokken bij moordpoging op president Egypte Nasser
34




In gevangenis nog een uitgebreide commentaar op Koran en een djihadistisch
politiek islamistisch pamflet geschreven
Roept op tot prediking en eventueel zelfs geweld
Stap voor stap eind maken aan de tijd van jahiliyya of onbekendheid met het
goddelijke gezag
Groeit na zijn dood uit tot icoon van radicale islam en inspirator voor heel wat
gewelddadige djihadisten
3.7 P OLITIEKE ISLAM EN DEMOCRATIE
o
o
o
o
Politieke islam valt niet te herleiden tot wahhabisme, salafisme, al-Qaeda, IS, of ideeën
van Qutb en Maududi
Nu: ook meer gematigde fracties
 vb. Moslimbroeders in Egypte
 staan niet afkerig tov democratische weg om politieke macht te verkrijgen en uit
te oefenen
‘Matiging’ en ‘Democratic turn’
 Vaak resultaat van externe druk
Doel van nogal wat politiek islamitische bewegingen
 Islam een meer prominente plaats geven in samenleving
 Partijpolitiek = slecht één vd middelen
 Ander middel: sociaal vangnet (gebrek van de staat)
3.8 M ODERNE INTERPRETATIES VAN DE ISLAM
Radicale islam
o Als modern fenomeen bekijken
o Reactie tegen diegenen (ook geloofsgenoten) die moderniteit, democratie en wetenschap
omarmen en dus met het Westen ‘meeheulen’
o Op traditioneel-orthodoxe en fundamentalistische manier teruggrijpen naar
oorspronkelijke zuivere leer, naar letterlijke lezing van teksten en naar verzet tegen
moderniteit
o Groepen ≠ representatief voor de hele islam
o Extreme, militante vorm door meeste moslims verworpen
Islam des Lumières
o Term van Malek Chebel (2004)
o Sommige islamtheologen verkennen het terrein om te moderniseren en zoeken naar die
islam des lumières
o Islamitische teksten en traditie herinterpreteren op liberale, moderne manier
35
HOOFDSTUK 2: OOSTERSE TRADITIES EN ATHEÏSME
INLEIDING
2 grote oosterse tradities
o Hindoeïsme
 Na het christendom en de islam: grootste religie ter wereld
 Tal van goden vereerd, bestaat geen orthodoxie
o Boeddhisme
 4e grootste religie ter wereld
 Geen godsidee
 Gaat over de zoektocht naar een goede manier van handelen en zijn
 Geen godsdienst of religie zoals in het westen
 Levenswijze
 Meer verwant met Chinese filosofische stromingen zoals confucianisme en
taoïsme
o Groot verschil met westerse tradities
o Nadruk ligt veel minder op het hebben van juiste overtuigen over God(en) en de
bovennatuur
Confusius en het confucianisme
o Leefde in 6e eeuw vC
o Oost-China
o Zijn kerngedachten zijn tot op vandaag de belangrijkste levensbeschouwelijke
voedingsbodem van de Chinese samenleving
o Kerngedachten terug te vinden in de Analecten
= verzameling gesprekken en uitspraken van Confucius, geredigeerd in 2e E vC
o Zegt weinig over metafysica en bovennatuur
o Biedt politiek en ethisch model aan om maatschappelijke orde en vrede te
bewerkstelligen
o Verwijzing naar
 Belang van goede koning
 Kennis van oude tradities
 Goed gedrag
 Fatsoen in openbaar leven
 Familiewaarden
 Medemenselijkheid
Daoïsme = Taoïsme
o Filosofen Zhuang Zi (4e E vC) en Lao Zi (6e E vC)
o Lao Zi: auteur van lange filosofische gedicht Daodejing (Boek van weg en deugd)
 De-deel:
sociaal-politieke aangelegenheden
 Dao-deel:
over aard van werkelijkheid en de te volgen weg
o Zhuang Zi: auteur van het gelijknamige boek
 Collectie van teksten
 Centraal: gedachte dat mensen hun eigen leven moeten kunnen leiden, los van
conventies, maatschappelijk aanzien of andere externe beslommeringen
 Trek je terug uit de samenleving, leef open en spontaan vanuit innerlijke kracht,
hanteer een vorm van mild scepticisme bij beoordeling van anderen
36
1. HINDOEÏSME
1.1 VERSPREIDING EN VEDISCHE OORSPRONG
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Groot aantal
Toch geen geglobaliseerde religie
Ruim 94% van de hindoes leeft in India
Grootste religie in India
Geen officiële instantie die de juiste leer en praxis vastlegt
Lokale verschillen
 Sommige goden staan centraal in bepaalde regio’s
 Andere goden in andere regio’s
 Ook rituelen en religieuze teksten erg lokaal gekleurd
Ontstaan in de Indusvallei in Pakistan
‘India’ en ‘Hindoe’: afgeleid van ‘Sindhu’ = traditionele benaming van Indusrivier
1800 vC: groot aantal Arische volksstammen veroveren Indusvallei
 Trokken bijna 1000 jaar door India
 Onderwierpen inheemse bevolking
 Installeren eigen ‘vedische’ beschaving
 Kennis of inzicht (veda) staat centraal om maatschappelijke orde in stand te
houden
 Kennis van goden
 Kennis van offers
 Kennis van (vuur)rituelen
 Kennis neergeschreven in een aantal basisteksten of veda’s
 Hindoeïsme is ontwikkeld uit het geloof van de vedische Ariërs
 Grotendeels gebaseerd op offerpraktijk en ‘do ut des’ principe
 Via juiste kennis en rituele handelingen tracht men goden te beïnvloeden
en wereldse voorspoed te bereiken
 Belangrijke goden
 Indra
koning van hemel
 Agni
God van het vuur
 Soma
god van hemelse planten
Later filosofische bespiegelingen geschreven op de Veda’s
 Upanishaden
Begin 6e eeuw vC
Vooral kritiek op ingewikkelde en ritualistische
offerpraktijken en de te grote macht van de
priesterklasse
Einde aan vedische cultuur
Begin hindoeïsme
Boeddhisme en jaïnisme ontstaan ook als reactie op vedische cultuur
 Leggen meer nadruk op inzicht, meditatie, ascese, geweldloosheid en verlichting
ipv op (vaak individuele) devotiepraktijken
37
1.2 ALGEMENE KENMERKEN
Term hindoe
o Verwees eerst naar het volk van Hind, het Indiase subcontinent
o Tijdens islamitische Mogolrijk (1526-1858): alle niet-islamitische Indiërs
o Later pas (eind 18e E) naar een religie of levenswijze
Hindoeïsme
o Geen geopenbaarde religie
o Geen stichter
o Geen eenduidige unieke heilige schrift
o Geen bindende geloofsdogma’s
o Rituele praktijken zijn niet erg strikt en uniform voorgeschreven
o Geen geïnstitutionaliseerde piramidale hiërarchie
o Weinig intentie tot missionering (geboren als Hindoe)
o Geen samenhangende religie, bestaat uit 100den interne scheidslijnen waaraan kaste,
gemeenschap, taal en geografie ten grondslag liggen
o Regionale teksten, rituelen en goden: belangrijker dan pan-hindoeïstisch concept
o Kleurrijke verscheidenheid van vereringsvormen en offerpraktijken
o Variatie aan geloofspunten en filosofische principes
o Eerder levenswijze en cultuur dan religie
o Verschillende praktijken, verschillende doelen
 Mens spirituele wegen bieden naar bevrijding (moksha) uit herhaalde cyclus van
leven en dood
 Kwaliteit van het leven hier en nu verbeteren
o Religieuze domein is heel breed
 Omgaan met natuur
 Zingen
 Dansen
 Kunst
o Eigen kosmologie (wereld-ei)
o Positieve eerbied voor de kosmische orde en voor de natuur
 Veel hindoe’s = vegetariër
 Koe = heilig dier
o Leer van het karma
 Handelen en bijhorende straffen en beloningen
o Cyclisch wereldbeeld
 Natuurwet in de kosmische orde (dharma) vertoont cyclische beweging
 Steeds vernieuwende kringloop van wedergeboorten (samsara)
 Verlossing (moksha is mogelijk
o Niet monotheïstisch
 Combinatie van monisme, polytheïsme en pantheïsme
38
Combinatie van monisme, polytheïsme en pantheïsme
o Monisme: brahman
 Het één of het al, het universele goddelijke principe, volgens de Upanishaden ‘het
opperste wezen’
o Polytheïsme: vele goddelijke incarnaties
 Brahma
schepper wiens werk voltooid is
weinig vereerd
Shiva
vernietiging, ascese, voortplanting, erotiek en mannelijkheid
Vishnu
orde en instandhouding
Samen vormen ze het cyclisch kosmisch proces van ontstaan, vergaan en
wedergeboorte
 Velen vereren ofwel Vishnu (vaishnavieten) ofwel Shiva (shaivieten)
 Shaivieten geloven ook in avatara’s (incarnaties van God)
Vishnu: op 10 manieren op aarde gekomen en komt om wereld te redden en
rechtvaardigheid en orde (dharma) te brengen. 9 avatara’s (oa Rama, Krishna,
Boeddha) hebben al plaatsgevonden, 10e (Kalki = ruiter op het witte paard) moet nog
komen
 Vrouwelijke goden: vertegenwoordigen minzame en vreeswekkende
Lakshmi (vrouw v Vishnu); Moedergoed Devi/Shakti (godin v lot); Kali (slechte)
 Ganesh = god die met een olifantenhoofd wordt afgebeeld
vereerd als er zich een moeilijkheid voordoet in het leven
 Krishna: aparte cultus van devotie ontstaan
Vereniging van mens en god (zinnelijk verbeeld door vereniging van man en vrouw)
 Hara Krishna beweging: 1966: beschouwen Krishna als oppergod
o Pantheïsme
 Brahman is aanwezig in heel de kosmos
 Er is een wisselwerking tussen brahman (universeel, kosmisch principe, alomvattend
‘zijn) en atman (individuele ziel of levensadem)



Grote diversiteit aan godheden
o Plaats en context bepalen vaak welke godheid vereerd wordt
o Persoonlijke aanbidding (bhakti) en overgave aan een of meerdere godheden
= veelvoorkomende eigenschap v vele hindoeïstische gemeenschappen
o Vaak gebruik van allerheiligste klank ‘Ohm’
o Steeds gericht op bevrijding (moksha) en geloof dat men deel heeft aan een
allesomvattende kosmische orde (dharma)
2 epossen in hindoeïstische traditie
o Ramayana-epos
 2e E vC – 2e E nC
 Verhaal van jonge rechtvaardige prins Rama (7e avatar van Vishnu) en zijn vrouw
Sita
o Mahabharata-epos
 Groot epos van India
 Uitgeschreven rond 135 nC in het sanskriet
 Bevat 18 delen (parva’s)
39


Één van grootste literaire werken ter wereld
Bhagavad Gita (onderdeel van 6e parva) = meest bekende episode
= één van heiligste boeken in hindoeïstische traditie
Brahman wordt vervangen door de god Krishna of Vishnu. Bevat een lang
gesprek op het slagveld tss Krishna en zijn neef Arjuna die symbool staat voor de
zoekende mens. Krishna legt uit dat we moeten vechten voor rechtvaardigheid
(dharma) en geeft onderricht over de aard van de ziel, God en hoe men bevrijding
kan bereiken.
3 wegen om God te bereiken: kennis, devotie en onbaatzuchtig handelen
Tempels en dergelijke
o Vaak kleine familie of huisaltaren
o Tal van grote tempels (mandir)
 Binnenin leeg
 Buitenkant enorm versierd met allerlei vaak zinnelijke sculpturen
o Zuiden van India
 In elke windrichting: tempel omringd door grote torens als toegangspoort, de
gopurams
o Heilige rivieren en steden
o Bedevaarten
o Overgangs-, crematie- en reinigingsrituelen
o Veel gebeurt lokaal maar er zijn ook massabijeenkomsten
o Kumbh Mela
 1 vd grootste religieuze feesten ter wereld
Religieuze wijsheid overgebracht dmv een leraar = goeroe of swami
o Voor velen: Krishna = goeroe bij uitstek
o Heel wat hindoeïstische gemeenschappen: eigen, vaak charismatische , leider
o Sommige goeroes worden beschouwd als incarnatie van een godheid
o Trekken volgelingen aan die in ashrams samenleven
o Sai Baba werd beschouwd als incarnatie van Shiva en Shakti
1.3 HET KASTENSYSTEEM
Vedische Ariërs hebben maatschappij opgedeeld in grote klassen van mensen = varna
o Varna betekent letterlijk kleur
o Standenverschil was waarschijnlijk ook op kleur gebaseerd
 Hoogste in rang:
lichtst van huidskleur
 Laagste in rang:
donkerste van huidskleur
vermoedelijk van autochtone origine
Kasten
o
o
o
o
Brahmana’s
Kshatriya’s
Vaishya’s
Shudra’s
Priesters en leraren
koningen, edelen en krijgers
burgers, landbouwers, handelaars
onderworpenen, dienaars, handwerklieden
40
Sociale ordening
o Kreeg religieuze dimensie door scheppingshymne uit de Veda (1500 vC)
o Later uitgegroeid tot ‘kastensysteem’
(Portugese casta = sociale groep)
o Duizenden subkasten (jati) en ook kastelozen of onaanraakbaren: paria (trommel), dalit
(onderdrukten)
o Mensen worden in het bestaan geboren op een manier die de vrucht is van hun vorige
karma
o Binnen 1 leven kan men niet van kaste wisselen (in principeo Kaste
 Gesloten groep
 Onveranderlijk bepaald door geboorte
 Eigen gedragscode
 Gemeenschappelijke statur
 Per kaste: strikte reinheidprincipes in het bijzonder wat betreft het beroep dat
iemand uitoefent, de voeding en het huwelijk
 Draait vooral rond zuiverheid (niet zozeer materieel bezit) en mogelijke
bezoedeling van de stand
 Hoe hoger kaste, strengere zuiverheidsprincipes
(vb. Brahmaan die in de schaduw van een paria loopt, moet zich wassen)
o Reacties tegen kastensysteem
 Boeddha
 Mahavira (jaïnisme)
 Sikhisme
 Mahatma Gandhi die de paria’s harijan noemde (kinderen van God)
o 1950: discriminatie op basis van kaste strafrechtelijk vervolgbaar
o Huwelijk
 Gearrangeerd
 Bruid trekt in bij de familie van de bruidegom
 Vader van de bruid betaalt bruidsschat die hem soms voor de rest van zijn leven
in schulden zet
2. BOEDDHISME
2.1 VERSPREIDING
o Ontstaan in India in 6e eeuw vC
o Ten tijde van keizer Ashoka (273-236 vC) en diens zuiledicten wel verspreiding, maar is
nadien teruggelopen
o Overwegend boeddhisme in Thailand, Cambodia, Birma, Sri Lanka en China
o Onderverdeeld in verschillende strekkingen
 Mahayana
China en Japan
 Hinayana
Zuidoost-Azië
 Vajrayana
Bhutan, Nepal, Tibet en Mongolië
o Boeddhistische tempels en stoepa’s
 Stoepa = oorspronkelijk een rond bouwwerk op een grafheuvel met resten van
crematie
 Uit stoepa heeft de Pagoda zich ontwikkeld
41

Pagoda = toren die uit steeds kleiner wordende verdiepingen bestaat met een
eigen parasolvormig dak
o Sinds 1960: ook aanhang in het westen
 Vooral sobere zenboeddhisme en bijhorende meditatie
 Weinig westerlingen worden ‘echt’ boeddhist
 Vaak slechts bepaalde element die interessant worden gevonden
 Creëren met deze elementen ‘nieuwe’ of ‘alternatieve’ levenswijze
2.2 HET LEVEN VAN BOEDDHA
6e eeuw vC
Ontstaan in India diverse stromingen als reactie op de sterke
ritualisering van de vedisch-hindoeïstische tradities
 Upanishaden: centraal innerlijk geloof
 Jaïnisme: ideaal van de ascese
 Boeddhisme
Boeddhisme
o Stichter: Siddharta Gautama Boeddha (ca 560-480 vC)
o Niet-godsdienstige levensbeschouwing
o Legende: Siddharta verliet op een dag het paleis en zijn beschermde omgeving. Hij zag op
zijn tocht achtereenvolgens een oude, zieke en dode man en een asceet. Hij zag hierdoor
in dat niets in het leven blijft. Leven wordt gekenmerkt door lijden en vergankelijkheid.
Laat zijn prinselijke leven achter zich en ruilt dit in voor een ascetische levenswijze.
 Noch rijkdom en genot, noch absolute armoede en ascese zijn de juiste weg
 Verlichting bereiken ahv ‘middenweg’
 Hij bereikt uiteindelijk de verlichting, verlossing of moksha na 49 dagen van
meditatie in lotushouding
 Wordt een ontwaakte persoon = de boeddha
 Leidt nadien sober leven en trekt predikend rond in Noord-India
 Gezien als man die antwoord heeft gevonden op de diepste vragen en dilemma’s
van het menselijk bestaan
e
o 1 E nC: eerste afbeeldingen met typische iconografie van Boeddha
2.3 DE BOEDDHISTISCHE LEER (DHARMA)
Strikt genomen: boeddhisme ≠ religie of geloof
Het is een levenswijze
Zoekt een antwoord op de vraag: Hoe dient men om te gaan met het lijden?
4 edele waarheden (centraal in het antwoord)
o Lijden behoort tot het leven
 Edele waarheid van Dukkha
 Alles in uw leven is lijden
o De oorzaak van het lijden is de dorst of begeerte
 Edele waarheid van de Oorzaak van Lijden
 Hunkering die wedergeboorte veroorzaakt en welke gepaard gaat met begeerte
en wellust
 Hunkering naar zintuiglijke geneugten, bestaan en niet-bestaan
42
o Het is voor ieder mens mogelijk het lijden op te heffen
 Edele waarheid van de opheffing van lijden
 Het opgeven, laten varen, loslaten en de verwerping van deze hunkering zonder
dat er een spoor van achterblijft
o Om het lijden op te heffen, dient men het achtvoudige pad te volgen
 Edele waarheid van de Weg die leidt naar de Opheffing van Lijden
 Het edele achtvoudige pad:
juist inzicht, juiste intentie, juiste spraak, juist handelen, juiste wijze van
levensonderhoud, juiste inzet, juist aandachtig zijn, juiste concentratie
 Onthouding van verkeerd handelen, mentale concentratie door gedisciplineerde
geest, juist inzicht in zichzelf en wereld
2.4 BOEDDHISTISCHE STREKKINGEN
Verschillende strekkingen
o Bekendste
 Mahayana
 Hinayana
 Vajrayana
o Daarbinnen ook nog eens talloze ‘afsplitsingen’ en ‘scholen’
 Theravada
 Zenboeddhisme
 Zuivere-land boeddhisme
 Tibetaans boeddhisme
o ½ van boeddhisten volgt Mahayana
 Sanskriet voor ‘grote voertuig’
 Boeddha soms (semi)vergoddelijkt en afgebeeld in paradijs tussen bodhisattva’s
 Bodhisattva’s = verlichte prinsen met een boeddha-natuur die de mens tot
voorbeeld zouden moeten strekken; staat mens actief bij op het pad naar
verlichting
 Elk bewust wezen kan de verlichting bereiken
 Men spreekt soms ook van het Bodhisattvayana
 Belangrijkste strekkingen: zen-boeddhisme en het Zuivere Land boeddhisme
 Zen-boeddhisme
geen onveranderlijke ‘ik’ of ‘zelf’ aanwezig, mens is in essentie ‘leeg’
alle levende wezens bezitten wel de Boeddha-natuur (mogelijkheid om
verlossing of het nirwana te bereiken)
ze zijn zich niet bewust van deze natuur zolang ze niet ontwaakt zijn
meditatie = belangrijk middel om de verlichting te bereiken
Sobere bijna lege zentuinen
 Zuivere Land of Amithaba boeddhisme
1e eeuw nC
verlossing is moeilijk te krijgen zonder hulp van Amithaba (boeddha van zuivere
licht) = 1 vd 5 dhyani boeddha’s (boeddha’s van de wijsheid) die net zoals de
prins voor het monnikenleven koos
verlichting bereigen = bereiken van Zuivere Land of overblijfsel van hemel
devotie van Amithaba Boeddha is van belang (bijv door zijn naam te herhalen)
43

Vaak is het Mahayana boeddhisme gekenmerkt door eclectisme
China: vermengd met elementen uit taoïsme en confucianisme
Japan: vermengd met elementen uit shintoïsme
o
Shintoïsme
 natuurgodsdienst waarin traditioneel natuurgeesten (kami) worden aanbeden
 lange tijd vrij los geheel van morele voorschriften en rituelen en feesten die
geassocieerd worden met schrijnen en heiligdommen
 erg grote invloed op Japanse cultuur
 1868: staatsgodsdienst Japan
geprobeerd om het te zuiveren van boeddhistische invloeden; christendom
verboden
 Keizer = levende kami
 1946: keizer Hirohito nam afstand van deze goddelijke status
Shintoïsme was niet langer staatsgodsdienst
 Keizerlijke familie blijft sterk betrokken bij shinto-rituelen die de eenheid van
Japan symboliseren
o
Hinayana
 = ‘kleine voertuig’
 Bekendste school = Theravada-boeddhisme
 Gaat terug op oude boeddhistische leer met 4 edele waarheden en het
achtvoudige pad
 Ontstaan als contrastterm voor Mahayana en Bodhisattvayana
 Slechts enkelen kunnen verlichting bereiken
 Geen helpers
 Boeddha = leermeester
 Verlichting vergt strenge toewijding, zelfdiscipline, studie en meditatie
 Wijd verspreid kloosterleven
 Belangrijk overgangsritueel = kloosterwijding van jongens in hun tienerjaren
symbool van overgang van kind naar volwassene
leven van boeddha wordt geëvoceerd, haar wordt afgeschoren
jongens verblijven enkele maanden/jaren in klooster om te leren lezen en
schrijven en om te ‘rijpen’ voor het huwelijk
ook kans om vast lid te worden van het klooster
o
Vajrayana
 = ‘diamanten voertuig’
 Ontstaan in 4e E
 Baseert zich op Mahayana-traditie maar schrijft ook praktische oefeningen,
initiaties en rituelen voor die ook occulte, mystieke en tantrische elementen
bevatten
 Zo snel mogelijk het bereiken van de boeddhanatuur om daarna ook anderen
naar de verlichting te begeleiden
 Geen volgelingen maar collega’s van boeddha
 Esoterisch boeddhisme
 Kent ook in het westen aanhang
44

Mee aan de basis van Tibetaans boeddhisme (7e E)
1578: spirituele en politieke leider = Dalai Lama
huidige (14e) dalai lama = Tenzin Gyatso
leeft in India in ballingschap sinds tibet in 1959 door China werd bezet
3. SIKKHISME
o Ontstaan 15e E in Punjab (Noord-India)
o Sikhs = leerling
o Volgelingen van de stichter Nanak Dev (1469-1539)
 Nanak kreeg op een dag een visioen van God om een boodschap van devotie te
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
verkondigen
 Keerde zich tegen leeg ritualisme, bijgeloof en starre dogma’s
 Uitgangspunt: alle mensen zijn gelijk, onderdeel vormen van het Goddelijke licht
en allerhoogste (spirituele) staat bereiken door samen te smelten en op te gaan
in die ene Almachtige God
Staat open voor iedereen om de liefde voor God via Gurbani/Shabad
(hymnen/goddelijke lofzang) te ervaren
16e – 17e E: 9 goeroe’s volgden de leermeester op
 Lieten zien hoe je een spirituele leven kon leiden en tegelijkertijd actief kon
participeren door de universele broederschap te verkondigen
Goeroe Nanak en zijn volgers geïnspireerd door 2 religies
 Hindoeïsme
geloof in reïncarnatie en karma
 Islam
geloof in 1 almachtige god
Sikhisme ≠ combinatie van islam en hindoeïsme, maar eigen levensbeschouwing, met
specifieke opvattingen, praktijken en visies die soms radicaal verschillen van islam en
hindoeïsme
Traditionele rituelen (bedevaarten, besnijdenis, vasten…) = verboden
Keuren een geïsoleerd bestaan als kluizenaar, asceet of monnik af
Niet afhankelijk van een priesterklasse om geloof te belijden
Leiden leven van discipline, hard werken, liefdadigheid en meditatie
Tolerant voor andere religies
 Redding kan iedereen bereiken ook niet-sikhs
 Iedereen is gelijk want we zijn allemaal geschapen door eenzelfde God
Tolereert geen bevooroordeling of onderdrukking op basis van godsdienst, kaste, kleur,
geloofsbelijdenis, ras en/of sekte
5 Kakkaars
o Volwassen mannen moeten zich hier aan houden
o Kes
ongeschoten haar, meestal gedragen onder tulband
o Kangā
een kam
o Kacher
een soldatenonderkleed
o Kirpān
een zwaard
o Karā
een stalen armband
Goeroe Granth Sahib of Ādi Granth
o Heilige boek van de Sikhs
o Elfde en laatste goeroe van de Sikhs
45
o
o
o
o
o
o
o
Boek met grote eerbied behandeld
10e goeroe: Goeroe Gobind Singh Ji = laatste menselijke goeroe
Hij benoemde voor zijn dood 1708 de 11e goeroe
riep de sikhs op om goeroe granth sahib te eren als het lichaam en de geest van de 10
eerdere menselijk goeroe’s
Geschreven in Gurmukhi schrift (Punjabi alfabet, ontwikkeld door goeroes)
Bevat woorden en verzen zoals uitgesproken door goeroe’s
Boek = manifestatie van de Jot (het goddelijke licht) van de goeroe en daardoor ‘leeft’
goeroe Nanak voort in het boek en de religie
Bewaard in meest bekende Sikhtempel ‘Sri Darbar Sahib’ = gouden tempel in Amritsar
(hart van het Sikhisme)
4. JAÏNISME
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Meeste jaïns leven in West-India
 In Gujarat
wit geklede monniken
 In Karnataka
naakte monniken
6e eeuw vC oorsprong, op sommige plaatsen veel vroeger
Volgens overlevering
 Vardhaman Mahavira (599 – 537 vC): 24ste en laatste tirthankara
 Tirthankara = leermeester die mensen naar verlichting helpt
 Mahavira: beschouwd als stichter van jaïnisme, werd jina (overwinnaar)
genoemd
 Volgers = jaïns (volgelingen van de zegenrijke)
2 belangrijke varianten
 Digambara
 Shvetambara
 Nog talloze subsekten
Geen centraal gezag, priesters of heilige schriften
Wel een aantal basisteksten (angas, kalpa sutra)
Typisch symbool: swastika
 Elke arm verwijst naar een mogelijke bestemming (Gati) in een volgend leven:
hemel, mens, dier of hel
Centraal: principe van niet-gewelddadigheid of ahisma
 elk levend wezen bevat een eeuwige ziel die niet gekwetst wil worden en dit
dienen we te respecteren
 hierdoor zou immers negatieve karma toenemen
 dan zouden we steeds verder van de ware verlossing staan
strikt vegetarisch of veganistisch
eten van knolgewassen verboden
bepaalde beroepen (zoals leerlooier) verboden
veel actief in diamantsector
rijk zijn wijst op goed karma, maar het geld dat iemand heeft moet goed besteed worden
het pad van strenge ascese is het volmaakte ideaal
vrij grote monnikengemeenschappen
toetreden: 5 mahavaratas respecteren
 niet-schaden ( ahimsa)
 inzicht in de waarheid (satya)
46



o
niet stelen (asteya)
kuisheid (brachmacharya)
onthechting (aparighraha)
Shramana = vasten tot dood toe
= zeer absolute weg naar absolute verlossing die slechts voor weinigen is weggelegd
5. ATHEÏSME
5.1 NIET-GEAFFILIEERDEN
o
o
o
o
o
o
o
1/6 mensen zegt geen specifieke religie aan te hangen
Grote diversiteit tussen
 Atheïsten
 Agnosten
 Onverschilligen
 Vaag spirituele mensen
Grootste aantallen in Azië
 Door ruim 60 jaar communisme: vele Chinezen hebben geen expliciete religieuze
bindingen meer
 Er vinden wel nog steeds religieuze praktijken plaats vb. voorouderverering
Islamitische regio’s Midden-Oosten en Noord-Afrika: nauwelijks
Slechts klein deel noemt zich expliciet atheïst
 Geldt ook voor regio’s waar de-traditionalisering en secularisering zich hebben
doorgezet en waar maatschappelijke en individuele band met religie veel
zwakker is geworden
Secularisering
 Resulteert ook in verschillende groepen mensen
belonging without believing
multiple belonging
believing without belonging
ietsisten
geïndividualiseerd levensbeschouwelijk eclecticisme à la carte
Atheïsme
 = slechts een mogelijke uitkomst van secularisering
 = ook ouder dan secularisering
 Heeft zich in verschillende contexten en tijdvakken van menselijke geschiedenis
ontwikkeld en gemanifesteerd
5.2 TERMINOLOGISCHE VERHELDERING
Atheïsme
o Afkomstig van het Grieks
o A = negatie
o Theos = God
o Letterlijk: term verwijst naar overtuiging dat er geen God bestaat
o Andere betekenis: ook zij die er een afwijkende, ketterse of twijfelachtige mening op
nahielden inzake de aarde van God en zijn gebod werden als atheïst beschouwd
 Dit klopt strikt genomen niet
47
Deïsme
o Door christenen ook als atheïsme gezien
o Verwerpt echter het bestaan van God niet
o Stelt zich kritisch op tav aantal praktijken en aanspraken van traditionele
openbaringsgodsdiensten
o Verwerpt idee dat God via openbaring of mirakels kan tussenkomen in geschiedenis
o Verwerpt idee dat mensen tot God kunnen bidden
o Verwerpen dat er een kerk, clerici en dogma’s nodig zijn
o Werking van natuur en moraal die ons redelijkerwijs doet besluiten dat er een God is
o Verdedigt de natuurlijke religie van de rede
 God = goddelijke horlogemaker die werkelijkheid, natuur- en zedenwetten
geschapen heeft en in stand houdt
 Grijpt niet meer in in deze werkelijkheid
o Lord Herbert of Cherbury
 Soms gezien als ‘vader’ van het deïsme
 Omwille van zijn boek De Veritate (1624)
o Voltaire
 Één van meest bekende vertegenwoordigers van deze stroming
Agnosticisme
o Overtuiging dat het onmogelijk is om een uitspraak te doen over het al dan niet bestaan
van God en over de aard van God of het bovennatuurlijke
o 1869 term geïntroduceerd
o Door Thomas Henry Huxley (1825-1895)
o Maar religie is ouder en omvat een lange traditie van scepticisme die teruggaat over
 David Hume
 Pierre Bayle
 Sextus Empiricus
 Pyrrho van Elis
 Protagoras
tekst Over de Goden (mens is maat van alle dingen)
Atheïsme in Vlaanderen
o Vaak gelijkgesteld met vrijzinnig humanisme (klopt niet)
o Humanisme religieus ingebed gedachtegoed dat vooral aanwezig was in de
renaissance
o Italiaans woord umanista
verwijst naar schrijvers en geleerden die bijzonder interesse vertoonden voor de studia
humanitaties met het oog op ver vervolmaken van het menselijke leven
belangrijkste bron: Griekse en Romeinse teksten
o Aandacht voor nieuwe vorm van opvoeding, vorming en menselijke ontwikkeling
Pico della Mirandola (1463 – 1494)
o Schreef eerste humanistisch manifest
o Oratie over de waardigheid van de mens
o Mens wordt als een bijzonder en bewonderenswaardig wezen opgevoerd
o Eigenheid van de mens situeert zich in capaciteit om vrij te kiezen en in rede
o Ontplooien en dichter bij God door rede te ontwikkelen en morele zelfdiscipline
48
Vrijzinnigheid
o Verwijst naar vrijdenken
 Godsdienst- en gewetensvrijheid
 Bijhorende scheiding tussen kerk en sstaat
 Vrij onderzoek
 Openheid voor rationele kritiek
 Houding van antidogmatisme
o Vrijzinnigen
 Eisen vrijheid op om te handelen volgens eigen opvattingen
o Heeft geen bepaalde inhoud
o Eerder formeel perspectief
o Poging om rationeel te zijn en op een verantwoorde manier leven
= vrijzinnig-zijn
o Proberen eigen inzichten te verbeteren, door ze kritisch te vergelijken met alternatieven
en zoveel mogelijk beschikbare en relevante info in rekening te brengen
o Geen specifieke waarden
o Wel waarden die noodzakelijk voortvloeien uit de poging rationeel te zijn
 Vrijheid
 Autonomie
 Vrij onderzoek
 Pluralisme
o Aan mens zelf om in vrijheid waarheid en betekenissen te ontdekken en het leven vorm
te geven
Atheïsme is nauw verwant met geschiedenis van het vrijdenken
Strijd om atheïst te zijn = strijd voor (godsdienst)vrijheid
Veel atheïsten beschouwen dit als noodzakelijke en enige uitkomst van vrijdenken en
wetenschappelijk onderzoek
Vrijzinnig protestantisme
o Nederland
o Liberale christenen
o Begin 17e E: conflict tss rekkelijken (vrijzinnige volgelingen van Arminius
remonstranten) en preciezen (volgelingen van Gomarus)
o Rekkelingen
 Verzetten zich tegen predestinatieleer
 Nemen het op voor de menselijke vrijheid
 Grotere tolerantie tov andersdenkenden
Religieus atheïsme of atheïstische religiositeit/spiritualiteit
o Lijken tegenstrijdigheden
o Religieus interpreteren op een niet-godsdienstige manier (religion without God)
o Inspiratiebron: zen-boeddhisme, Spinoza, Einstein, Wittgenstein
o Ook atheïst kan een gevoel van ontroering, verbonden heid of verwondering hebben bij
het zien van hoe de wereld in elkaar zit
o Religieuze gevoelens en ervaringen: niet steeds bovennatuurlijk referentiekader
49
5.3 HISTORIEK
Letterlijke betekenis atheïsme:
Overtuiging dat er helemaal geen God(en) en bovennatuur bestaan
o Resulteert in filosofisch materialisme en naturalistisch wereldbeeld
o Geestelijke is afgeleide van de materie
o Geen goddelijke logos of doelmatigheid die aan deze wereld ten grondslag ligt
o Mens als soort had er evengoed niet kunnen zijn, mens is hier niet omdat ze door een
God gewild zijn
o Veel is afhankelijk van toeval
o Alles is vergankelijk
o Geen leven na de dood
o Geen ultieme zin in de werkelijkheid
Atheïsme en naturalisme
o Altijd aanwezig geweest in het westerse denken
o Lange tijd als verborgen, onderdrukte onderstroom
o Fundamenteel in vraag stellen van het geloof van mensen is geen vrijblijvende bezigheid
o Atheïsme = gevaarlijk en immoreel
Naturalistisch wereldbeeld
o Reeds terug te vinden in het epicurisme
o Epicurus (341-271 vC) had atomistisch wereldbeeld
o Werkelijkheid bestaat uit ondeelbare kleine deeltjes
deeltjes klonteren samen en gaan daarna terug uiteen
o Meest bekende vertegenwoordiger: dichter Lucretius (1e E vC)
leerdicht ‘De rerum natura’
ME
o
o
Wereldbeeld doordesemd van christendom in het westen
Godsbewijzen niet zien als strategie tegen atheïsme, eerder een intellectueel eerbetoon
aan god
Renaissance en begin van moderniteit
o Mensen die atheïstisch beginnen denken en filosoferen
o Nog niet zeer open
18e eeuw
o Openlijk atheïsme
o Niet alle verlichtingsfilosofen zijn atheïsten
nemen vaak wel kritische houding aan tav aanspraken van religie
o ‘radicale verlichting’: alleen materie bestaat
 Inspiratie bij naturalistisch pantheïsme van Spinoza
 Priester Jean Meslier: schreef Testament één vd eerste openlijk atheïstische
teksten
‘wenste dat alle groten der aarden en alle edelen gewurgd zouden worden met de
darmen van priesters’
50


Pierre Bayle: later veel gebruikt door atheïsten omwille van zijn erg sceptische
houding tav wat we kunnen weten over God en de bovennatuur
wees erop dat atheïsten moreel gezien niet slechter zijn dan gelovigen
1770: Système de la nature van d’Holbach
er is geen denkende geest naast het bestaan van materie, er is alleen materie
waarvan ook het denk is afgeleid (verwerpt cartesiaanse dualisme)
Nieuwe atheïsten
o Militant atheïsme
o Godsdiensten introduceren onnodige hypotheses, ze zetten mensen op een dwaalspoor
o Daarom moeten ze bestreden worden
o Godsconcept is niet alleen onwaarschijnlijk maar ook mensonwaardig, want het is
onderdrukkend en despotisch
o Alleen wetenschap kan ons op het rechte pad krijgen
! niet alle atheïsten nemen vandaag een even strijdende positie in
Jürgen Habermas
o Onverstandig om ervan uit te gaan dat het betekenispotentieel van religies uitgeput is
o Religieus discours is mogelijk een bewaarplaats voor betekenissen die nog niet
uitputtend vertaald zijn in seculier filosofische taal of die doorheen het moderniseringsen rationaliseringsproces verloren gegaan zijn
o Pleit niet tegen religie
o Hij pleit voor diealoog
Alain de Botton
o Boek ‘religie voor atheïsten’
o Geen enkele religie bezit een van God gegeven waarheid
o Het moet mogelijk zijn een overtuigd atheïst te blijven, terwijl je religies af en toe nuttig,
interessant en troostrijk kunt vinden
o Staat stil bij datgene wat godsdiensten hebben bijgebracht aan gemeenschapsvorming,
ethiek, onderwijs, zorgzaamheid, kunst en architectuur
5.4 IS ATHEÏSME EEN LEVENSBESCHOUWING?
o
o
o
o
Geen uitgewerkte leer met gecanoniseerde teksten en voorschriften die bepalen hoe
mensen moeten leven en denken
Kan tal van morele en politieke oriëntaties leiden
 Hedonisme
 Nietzscheaanse herenmoraal
 Soberheid
 Socialisme
 Liberalisme
 Mensenrechten
 Communisme en de goelag archipel
Atheïstische mens is in zijn scheppende morele activiteit door niets gebonden
Atheïsten ≠ zomaar een groep eensgezinde mensen
51
HOOFDSTUK 3: RELIGIE EN LEVENSBESCHOUWING IN BELGIË
INLEIDING
Vroeger
Op religieus, cultureel en politiek vlak had de Rooms-Katholieke Kerk de
meeste invloed.
Verzuilde samenleving.
Vandaag
Gevarieerd levensbeschouwelijk landschap door
 secularisering.
 Toegenomen levensbeschouwelijke diversiteit
 ontzuiling
1
HISTORISCHE ACHTERGROND
1.1
KERSTENING, MIDDELEEUWEN EN KLOOSTERLEVEN
496
Sleutelmoment van de overgang van het Heidendom naar Christendom: doop
Clovis.
7de E
Pas in deze eeuw laat het gros van de bevolking zich kerstenen.
Verkondigers van het evangelie: Sint Amandus, Sint Elooi en de heilige
Hubertus.
750
Meer dan 20 abdijen (onder ora et labora)
750-950
Monastieke (kloosterleven) leven raakt in verval.
Eind 11de E Heropbloei; hernieuwingsbewegingen en hervormingen van
benedictijnenorde.
Abdijen: naast geestelijk ook economisch belangrijk.
o Land- en tuinbouw
o Tewerkstelling
o Bewaren, kopiëren en doorgeven van kennis
de
13 E
Het Vlaamse land en de Vlaamse cultuur waren getekend door het
kloosterleven en de bijhorende uitstraling.
Franciscanen (minderbroeders) en dominicanen (predikheren) worden
gesticht: kenden een snelle verspreiding.
Karmelieten en Augustijnen vestigden zich ook.
Begijnen:
o vrome vrouwen die hun leven aan God wijden, maar niet in de
vorm van een kloosterleven.
o Begijnhoven bevonden zich in de buurt van ziekenhuizen.
o  90 begijnhoven in Vlaanderen tijdens de bloeiperiode.
52
ME
1.2
Ganse leven doortrokken van het geloof en gericht op God: kapellen,
kerken en kathedralen werden gebouwd.
Elke ambacht en gilde had een eigen patroonheilige.
Onderwijs: gegeven door geestelijken in kerkelijke instellingen.
Kerkelijke feesten en het seizoen bepaalde het ritme van het leven.
Rooms-katholieke sacramenten markeerden de belangrijkste levensfases.
REFORMATIE EN NEDERLANDSE OPSTAND
16de E
Protestantse kerkkritiek van Luther en Calvijn. Erasmus toont sympathie
voor de opvattingen van Luther, maar hij zette de Rooms-Katholieke Kerk
niet op spel:
o 1518: Hij richt in Leuven het Collegium Trilingüe (Latijn – Grieks –
Hebreeuws) op en redigeerde een Griekse versie van het Nieuwe
Testament. Luther gebruikt later deze versie voor zijn Duitse
vertaling van de Bijbel.
o 1516 – 1521: raadsheer van Karel V in Vlaanderen.
Via de haven van Antwerpen treedt het protestantisme binnen, waar het zich
presenteert als een alternatief voor het geperverteerd (verdorven) geloof van de
katholieke Kerk.
1520
Boeken van Luther op brandstapel gegooid.
‘Plakkaten’ (strenge godsdienstverordeningen) werden uitgevaardigd.
1521
Rijksban uitgesproken door Karel V.
1 juli 1523 Augustijnenmonniken Hendrik Voes en Jan van Essen worden als
‘protestantse ketters’ op brandstapel gezet.
1524
Inquisitie: methode om overtreders van de plakkaten op te sporen en te
straffen.
1536
Executie William Tyndale: hij had bijbel in volkstaal vertaald (zoals de
protestanten doen).
1545
Antwerpenaar Jacob Van Liesvelt werd onthoofd: verzorgde een
Nederlandse Bijbelvertaling a.d.h.v. Lutherse vertaling en kanttekeningen.
1540
De aanhang van het Calvinisme groeit. Hagenpreken (verboden) worden
op het platteland gehouden.
53
1550
Bloedplakkaat: de doodstraf voor al wie de Bijbel leest volgens ‘het
nieuwe geloof’, protestantse bijeenkomsten bijwoont of protestanten
onderdak geeft.
1566
Beeldenstorm: het vernielen van kerken, kloosters en kapellen.
Voornamelijk: heiligenbeelden, tabernakels en hosties werden verwoest.
1567
Hertog van Alva werd gestuurd door Filips II om de opstand te betomen.
Meer dan 1000 mensen werden ter dood veroordeeld.
1568
Dagvaarding voor Willem van Oranje-Nassau door Alva.
o Hij werd Luthers opgevoed.
o Hij pleit voor politieke en religieuze onafhankelijkheid tav de
Spaanse koning.
o Hij moest vluchten naar Duitsland waar hij leider van de
Nederlandse Opstand (= Tachtigjarige Oorlog) werd.
8/11/1576 Pacificatie van Gent: wederzijdse verdraagzaamheid tussen katholieken
en protestanten (niet zo in praktijk).
1578
De uitroep tot de Calvinistische Republiek van Gent, Antwerpen en Brussel
leidde tot een Pinksterstorm (herhaling van de beeldenstorm) in Gent.
1579
Antwerpen sluit zich aan bij de Unie van Utrecht: vrije religiekeuze. Toch
weinig te merken in praktijk.
1581
niet
Katholicisme wordt verboden in de Noordelijke Nederlanden. Men werd
vervolgd, maar moesten beroep doen op schuilkerken.
1584-1585 Het beleg van Antwerpen: onder burgemeester Filips van Marnix (heer
van Sint-Aldegonde) eindigt een belegering van 14 maanden.
1585
1.3
De val van Antwerpen: hierna verdwijnt het protestantisme nagenoeg
helemaal uit Vlaanderen.
CONTRAREFORMATIE EN V ERLICHTING
De Noordelijke Nederlanden waren onafhankelijk, maar Spanje bleef ze claimen.
54
1609
Twaalfjarig Bestand: rustperiode tussen Noordelijke Nederlanden en
Spanje
o Jezuïeten organiseerden het onderwijs en bouwen barokke kerken
(Carolus Borromeus).
1542
Spaanse jezuïeten vestigen zich in Leuven om er publiek onderwijs in
theologie en filosofie te verzorgen.
o Vlaanderen telde 16 jezuïetencolleges: jongens werden hier
voorbereid op de universiteit.
o 17de eeuw: Jezuïeten worden actief als missionaris in het oosten
(bijvoorbeeld Ferdinand Verbiest).
o 1773: verbieding van de jezuïeten door Clemens XIV (onder druk
van de verlichte vorsten).
o 1814: Jezuïten werden terug toegelaten, hoewel ze pas in 1831
terug aanwezig waren in België.
1648
Vrede van Westfalen: officiële einde van de strijd tussen Spanje en
Nederlandse Republiek (tevens einde van de Dertigjarige Oorlog).
o Het bevatte elf verdragen.
o Het verdrag van Münster: erkende de autonomie van de Republiek
der Zeven Verenigde Nederlanden en legde definitief de grens
tussen België en Nederland vast.
1780
In de Zuidelijke Nederlanden was het katholicisme de enige toegelaten
religie en kende de clerus een tal van privileges.
De Oostenrijkse keizer Jozef II, ook keizer-koster genoemd,
o Schafte voorrechten af
o Sloot ‘nutteloze’ kloosters
o Verplichtte burgerlijk huwelijk
o Gaf protestantse, orthodoxen en joden godsdienstvrijheid
1780-1790 Regeldrift van keizer-koster leidde tot Brabantse omwenteling.
o Conservatieven/statisten onder leiding van Hendrik van der Noot.
o Progressieve antiklerikale Vonckisten, aanhangers van Jan Frans
Vonck.
18de E
Vrijmetselarij kwam vnl via militairen overgewaaid uit Engeland
o Leden kwamen uit de hogere burgerij, magistraten, juristen en
handelaars. Voertaal: Frans
o Reeds een dertigtal loges in 1786 in de Oostenrijkse Nederlanden.
o Loges (en Vrijmetselarij) was verdacht vanwege het religieus
pluralisme en de geheimzinnige sfeer.
55
1738
Clemens XII veroordeelt de vrijmetselarij.
1751
Benedictus XIV veroordeelt (nogmaals) de vrijmetselarij.
1786
Eerste Vlaamse loge in Gent: De Standvastige Eendracht
1795
De parochieregisters worden vervangen door de burgerlijke stand en
christelijke kalender wordt afgeschaft
1796
Kloosterordes worden ontbonden en kerkelijke eigendommen worden
geconfisqueerd.
1797
KUL moest haar deuren sluiten.
1801
Napoleon sluit een concordaat af met paus Pius VII: katholieken krijgen
vrijheid van eredienst in Frankrijk en de staat moet de katholieke
geestelijkheid bezoldigen.
o Napoleon zorgde voor de restauratie van het katholicisme:
godsdienstvrijheid wordt ingevoerd en kerken worden publiekelijk
opengesteld.
1804
Begraafplekken werden geseculariseerd, openbare cultusplaatsen bleven
publiek bezit, maar kerk krijgt genotsrecht
1808
Napoleon legde het jodendom een hiërarchische organisatie op: Het
Consistorie
1848
Joden op voet van gelijkheid met de Franse staatsburger
19de E
Nog vele priesters en praktiserende katholieken waren onder de
vrijmetselaars.
1871
De ‘Opperbouwmeester van het Heelal’ werd uit de Statuten geschrapt en
de Bijbel werd uit de loge verwijderd.
1.4
1815
BELGISCHE ONAFHANKELIJKHEID
België werd terug samengevoegd bij de Nederlanden, geregeerd door
protestantse koning Willem I.
o Willem voerde een grondwet in: protestantisme = katholicisme.
o Het katholieke zuiden botste met de politiek van Willem I.
o Katholieken vonden bondgenoten bij de antiklerikale liberalen.
56
o De Belgische onafhankelijkheid is grotendeels het resultaat van dit
‘monsterverbond’.
1816
Heropening Universiteit Leuven als rijksuniversiteit.
1831
Beëindiging van het concordaat: vrijheid van vereniging als godsdienst-,
onderwijs- en persvrijheid werden grondwettelijk verankerd.
o Unionisme: in de grondwet werd de vrijheid van godsdienst en van
meningsuiting vastgelegd (liberaal) en er werd bepaald dat de
overheid de wedden en pensioenen van de bedienaren van de
erediensten betaalt (katholiek).
 Het accent lag voornamelijk op het beperken van
staatsinmenging in kerkelijke aangelegenheden.
o Onderwijsvrijheid: ouders mogen de school kiezen en de scholen
mochten pedagogische richting zelf kiezen.
België had samen met de USA een van de meest liberale grondwetteksten.
Scheiding kerk-staat in België
Liberalen blij  geen kerk in de politiek
Geestelijken blij  meer speelruimte
 deze tegengestelde interpretatieverschillen kwam het unionisme vrij snel onder druk
te staan
2
KERK-STAAT VERHOUDING IN BELGIË
2.1
HET BELGISCHE KERK-STAAT MODEL
Belgische grondwet bevat geen strikte scheiding kerk en staat. De Belgische Staat
opteert voor een actief ondersteund levensbeschouwelijk pluralisme: ‘welwillende
neutraliteit’, ‘actief pluralisme’ en ‘wederzijdse onafhankelijkheid’.
Het Belgische erkenningssysteem is open en laat nieuwe erkenningen toe. De
levensbeschouwing moet aan volgende criteria voldoen:
o Een groot aantal aanhangers (verschillende tienduizenden);
o Gestructureerd zijn;
o Enige tijd (verschillende decennia) in België gevestigd zijn;
o Maatschappelijk belang vertegenwoordigen;
o Niet tegen de maatschappelijke orde indruisen.
Er zijn zeven erkende levensbeschouwingen:
o (Rooms-)katholicisme
o Protestantisme
o Anglicanisme
57
o Orthodox christendom
o Jodendom
o Islam
o Niet-confessioneel vrijzinnig humanisme
o boeddhisme in vergevorderd stadium
Zij genieten van vele voordelen zoals financiering van levensbeschouwelijke vakken in
het officieel onderwijs. (zie extra voordelen pag. 83)
Het Belgische systeem wordt gekenmerkt door de combinatie van vrijheid én positieve
ondersteuning van levensbeschouwing.
o Artikel 181: het bepaalt de ondersteuning dat de staat de salarissen en
pensioenen betaald.
o Ondersteuning inzake onderwijs.
Om de voordelen van erkenning uit te voeren, heeft de erkende levensbeschouwing een
officieel representatief vertegenwoordigd orgaan nodig, wat niet altijd gemakkelijk is:
o Rooms-Katholieke Kerk: bisschoppenconferentie;
o Vrijzinnigen: Centrale Raad der niet-confessionele levensbeschouwelijke
Gemeenschappen van België vzw
o Joden: Centraal Israëlitisch Consistorie van België (CICB);
o Protestanten:
 Vroeger: Verenigde Protestantse Kerken van België (VPKB).
 2003:
Administratieve Raad voor Protestants-Evangelische
Eredienst (ARPEE)
o Pinkstergemeenschappen wilden zich niet aansluiten bij VPKB, waardoor er geen
erkenning kwam.
o Moslims: de verdeeldheid tussen Marokkanen en Turken i.v.m. de
Moslimexecutieve zorgen voor enkele belemmeringen.
nu: moskeeën hebben elk een afgevaardigde gestuurd die een algemene
vergadering hebben samengesteld
2.2
HOE NEUTRAAL IS HET BELGISCHE KERK -STAAT MODEL?
Met een erkenning geeft de Belgische overheid geen uitspraak of oordeel over de inhoud
of organisatie van de levensbeschouwing.
Ongelijkheid en gebrek aan neutraliteit doet zich voor in de toepassing van de voordelen
eenmaal de levensbeschouwing erkend is: de mate waarin steun wordt verleend is
discriminatoir omdat de verschillen per eredienst niet berusten op objectieve en
redelijke verantwoording. De gelijkheidsbeginsels komen in gedrang.
o Naar provincie of gemeente voor tekorten aan gebouwen?
o Loon en pensioenrechten zijn afhankelijk van de levensbeschouwing.
o Subsidies (vb katholieken: afhankelijk van aantal mensen per parochie);
58
Er wordt wel onderzocht hoe het systeem kan worden aangepast. De ‘Werkgroep Magits’
pleit voor:
o Eenzelfde statuut
o Eenzelfde loon en pensioen voor alle bedienaars van de eredienst of moreel
consulenten ongeacht de levensbeschouwing;
o Erkenningscriteria nog objectiever maken;
o Subsidiëring in overeenstemming te brengen met het aantal aanhangers (door
onderzoek).
Kerkfinanciering zal de komende jaren onderwerp van politieke discussie zijn.
3
LEVENSBESCHOUWING EN ONDERWIJS
Controversieel onderwerp: elke vrije school moet een levensbeschouwelijk vak
inrichten dat door de gemeenschap wordt betaald en elke officiële school moet alle
erkende levensbeschouwingen aanbieden.
3.1
EERSTE SCHOOLSTRIJD (1878 – 1884)
1842
Christelijke zedenleer was verplicht in alle lagere scholen, ook de officiële.
Vanaf 1850 Tegenstelling tussen katholieken en liberalen nam toe.
Juni 1850
(liberale) Wet op middelbaar onderwijs: geestelijkheid wordt
‘uitgenodigd’ om in officiële scholen godsdienst te geven, zonder
inmenging in andere vakken.
Bisschoppen weigerden deze uitnodiging en stichtten nieuwe katholieke
middelbare scholen.
1879, 1881 Invoering van enkele wetten die bepaalden dat de Kerk zich moest
terugtrekken uit het officiële onderwijs.
o De conventies werden verboden;
o Godsdienst werd als verplicht vak afgeschaft in de gemeentescholen
o Aantal officiële scholen moest omhoog;
o Voor rekrutering in officiële scholen hadden afgestudeerden van de
rijksnormaalschool voorrang.
o Ongelukswet: gemeenten werden verboden om katholieke scholen te
subsidiëren
Katholieken deden uiterste best om een eigen schoolnet uit te bouwen en weigerde nog
sacramenten toe de dienen aan zij die aan het officieel onderwijs deelnamen. Door de
scholenstrijd heeft de verzuiling van het onderwijs zich voltrokken.
59
1884-WOI Katholieken aan de macht. De invloed van de Kerk werd vergroot door
nieuwe wetten.
o Gemeenten konden terug vrij onderwijzers aanwerven
o Wettelijk aantal toegelaten athenea (rijksscholen?) werd beperkt
tot 20
1895
Godsdienst werd terug een verplicht vak in lager onderwijs. (vrijstelling
mogelijk)
basisscholen recht op subsidering als staatsinspectie in wettelijk
programma aanvaardden
1914
Vijfde wet op lager onderwijs
o Lonen voor alle onderwijzers gelijkgesteld
o Subsidie vrije scholen steeg
o Gemeenten niet verplicht om vrije scholen te subsidiëren
1924
In officiële scholen werd het vak niet-confessionele zedenleer ingevoerd.
3.2
TWEEDE SCHOOLSTRIJD (1950-1958) EN HET SCHOOLPACT
1952
Absolute meerderheid voor christendemocraten onder invloed van de
koningskwestie. Onderwijsminister, Pierre Harmel, nam maatregelen:
subsidiëring van vrij onderwijs namen toe.
Na 1954
Socialisten en liberalen vormen samen een regering o.l.v. de socialist
Achille van Acker. De onderwijsminister, Léo Collard, nam maatregelen in
het nadeel het vrije net:
o Inkrimping van de subsidies;
o Oprichting nieuwe rijksscholen;
o Ontslag van 110 tijdelijke leerkrachten in het rijksonderwijs met
vrij diploma.
De maatregelen brachten een sterke reactie teweeg bij de katholieken.
1957
Oprichting van het Nationaal Secretariaat van het Katholiek Onderwijs
(VSKO).
1958
Oprichting regering o.l.v. Gaston Eyskens (CVP).
o Ontstaan van de schoolpact: een compromis tussen katholieken en
vrijzinnigen waarin vier beginselen centraal stonden:
 Het bestaan van officiële en vrije scholen wordt uitdrukkelijk
erkend.
 De keuzevrijheid van ouders voor een officiële of een vrije
school wordt gewaarborgd.
 Het vrij onderwijs heeft recht op subsidiëring .
60

1985
3.3
Leerlingen in het officieel onderwijs hebben recht op keuze uit
‘onderricht in de katholieke, protestantse of Israëlitische
eredienst en in de niet-confessionele zedenleer”.
 catechetisch van aard: ‘teaching into religion’, behalve het
niet-confessionele zedenleer.
 niet-confessionele zedenleer was het neutraal restvak dat
moest opgenomen worden indien je geen confessioneel vak
opnam.
Het arrest Sluijs: het vak niet-confessionele zedenleer kan niet zomaar
aan iedereen werden opgeld als neutraal restvak.
o Besloten door de Raad van State.
o Geboorte ‘Vrijstellingsproblematiek’.
GRONDWET 1988 EN BIJKOMENDE ERKENDE LEVENSBESCHOUWINGEN
Om de huidige situatie te begrijpen, moeten twee zaken onder de aandacht worden
gebracht:
o Grondwetswijziging van 1988
o De uitbreiding van het aantal erkende levensbeschouwingen.
1988
Grondswetwijziging
o ‘Het onderwijs is vrij.’ (1ste paragraaf)
 het bevat een neutraliteitseis ten aanzien van de
Gemeenschapsscholen
 Het bepaalt dat alle officiële scholen tot aan het einde van de
leerplicht verplicht zijn om onderwijs in de erkende erediensten
en de niet-confessionele zedenleer in hun aanbod op te nemen.
o ‘Ieder heeft recht op onderwijs.’ (3de paragraaf)
 Iedereen heeft het recht op een morele of religieuze opvoeding,
ten laste van de gemeenschap.
 De overheid met in vrije onderwijsinstellingen de
godsdienstlessen bekostigen.
De schoolpactregelgeving m.b.t. de levensbeschouwelijke vakken is
verankerd in de grondwet.
Na de schoolpact heeft de Belgische overheid ook nog andere levensbeschouwingen
erkend. Met dit ruime aanbod aan levensbeschouwelijke vakken is België nagenoeg
uniek in de wereld.
3.4
HUIDIGE SITUATIE
Enkele bevindingen uit cijfermateriaal van schooljaar 2012-2013 (representatief voor
nu, geen drastische wijzigingen):
61
o 67% van de jongeren in Vlaanderen gaat naar een vrije school (lager en secundair
onderwijs).
o Het vrij onderwijs is voor 99% katholiek onderwijs. Het is niet grondwettelijk
verplicht om levensbeschouwelijke vakken aan te bieden. De Vlaamse
onderwijsdecreten bepalen dat ze ten minste twee uur “godsdienstleer of nietconfessionele zedenleer of cultuurbeschouwing of eigen cultuur en religie”
doceren.
o Bij de Officiële scholen is het gemeentelijk/ stedelijk onderwijs de grootste op het
niveau van de lagere school, het Gemeenschapsonderwijs (GO!) op het niveau van
het secundair onderwijs.
o Meeste joodse leerlingen gaan naar vrije, soms private, joodse scholen.
o Een kleine helft van de moslimleerlingen zit op katholieke secundaire scholen.
o Sommige scholen werken met een bijzondere pedagogie zoals Steiner- en
Freinetscholen: cultuurbeschouwing.
De levensbeschouwelijke vakken worden autonoom door de levensbeschouwelijke
instanties georganiseerd en geïnspecteerd. Noch de overheid, noch de scholen hebben
de bevoegdheid over de voordracht van leerkrachten, over de vakinhouden en
leerdoelen of over de manier van lesgeven.
1993
Unie voor Vrijzinnig Verenigingen is bevoegd voor het vak nietconfessionele
zedenleer in Vlaanderen.
TER VERDUIDELIJKING
o Vrij onderwijs is onderwijs dat niet door de staat, provincie of gemeente is
georganiseerd. Het bestaat hoofdzakelijk uit katholiek onderwijs.
o Officieel onderwijs is rijksonderwijs, georganiseerd door staat, provincie of
gemeente.
4
HET GEWIJZIGDE LEVENSBESCHOUWELIJKE LANDSCHAP
De laatste decennia is de samenleving op levensbeschouwelijk vlak ingrijpend
veranderd.
o Vlaanderen was voornamelijk katholiek en de meerderheid van de bevolking was
kerkelijk. Parochies vormden een sociaal weefsel.
o De beste studenten werden priester of jezuïet.
o Vlaanderen was een CVP-staat en wie niet naar katholieke scholen ging, kon de
hemel vergeten.
o De samenleving was getekend door levensbeschouwelijke breuklijnen en het
middenveld was verzuild georganiseerd.
 Het dagelijkse leven was georganiseerd op basis van verticaal
pluralisme zonder dwarsverbanden.
62
o Met de levensbeschouwelijke ander was er nauwelijks contact. Er was een vorm
van polarisering.
 Men had een levensbeschouwelijk etiket.
Dit bestaat niet meer door de drie volgende evoluties: secularisering, (mentale)
ontzuiling en toegenomen diversiteit.
4.1
SECULARISERING
De secularisering heeft zich sinds de jaren zestig van de vorige eeuw doorgezet.
o Politiek, cultuurfilosofisch dimensie: uittocht van religie uit al basisstructuren
van de samenleving
o Sociologisch-empirische dimensie: neergang van religieuze beleving en
geloofspraktijk
‘The most successful democracies are the most secular’ : hoe beter het met een
samenleving gesteld is op vlak van gelijkheid, hoe minder mensen gelovig zijn. Hoe
problematischer de samenleving, hoe sterker kerken en geloofsgemeenschappen er
kunnen floreren.
4.1.1 Ontkerkelijking
Secularisering heeft zich vertaald in een krimpscenario van het katholieke geloof.
1967-1973 Het wekelijkse kerkbezoek daalde jaarlijks (met 2,3%)
In 1967 ging nog meer dan de helft van de Vlaamse bevolking wekelijks
naar
de zondagsmis. In 1976 was dit slechts 35%.
De helft van de Belgen noemt zich nog katholiek (weerspiegelt in percentage doopsels),
toch is er een sterke daling. Hoe komt dit?
Twee derde van de Vlamingen zijn cultuurchristenen:
o Ze vinden de christelijke waarden belangrijk.
o Ze erkennen de waarde van bepaalde onderdelen van de christelijke
traditie.
o Ze laten hun kinderen katholieke godsdienst volgen.
o Overigens hebben ze niets meer met de Kerk en de bijhorende
godsdienstige beleving te maken.
Ook het aantal religieuzen zit op een dieptepunt. Kloosters en abdijen lopen leeg of staan
te koop, het aantal priesters slinkt en er zijn nagenoeg geen roepingen meer.
63
Wat betreft het vertrouwen in de Kerk als instituut, heeft er zich in Vlaanderen tussen
2009 en 2011 een sterkere daling ingezet (waarschijnlijk) door de schandalen inzake
kindermisbruik.
De kloof tussen de kerk als instituut en het Belgische volk gods wordt veroorzaakt/
versterkt door de rigide houding van de kerk ten aanzien van:
o Seksualiteit;
o De plaats van de vrouw in de kerk.
Ook inzake de liturgie vinden gelovigen soms geen inspiratie meer binnen de kerk.
4.1.2 Believing without belonging en belonging without believing
42% van de Belgische bevolking identificeert zich niet tot een levensbeschouwing of
religeuze denominatie. 33% hiervan wil zich ook geen atheïst noemen.
o ‘Believing without belonging’: mensen die de band doorknippen met een
traditioneel kerkinstituut, maar daarom niet volledig ongelovig zijn.
 Op een eigen manier, à la carte, de levensbeschouwing bij elkaar
‘bricoleren’.  multiple belonging: waarbij mensen zich tot
verschillende tradities tegelijk bekennen
 Levensbeschouwelijke onverschilligheid: het speelt geen rol
meer in het dagelijkse leven, maar niet iedereen zet de stap naar
het atheïsme bv. ietsisten.
o ‘Belonging without believing’: mensen die zich niet expliciet gelovigen zouden
noemen, maar wel beroep blijven doen op Kerk bij een gebrek aan een alternatief
voor de overgangsrituelen (huwelijk, communie, vormsel…).
 Ze krijgen soms de naam: ‘christelijke atheïsten’ of
‘cultuurchristenen’.
 Het levert discussie op in de Kerk: openstellen (volkskerk)
versus authentieke minderheidskerk met een zuivere
boodschap.
4.2
ONTZUILING
4.2.1 Verzuiling
2de helft v/d 19de E Ontstaan van de katholieke zuil in België als structureel antwoord
op de scheiding tussen kerk en staat en de seculiere samenleving.
o Sociaal weefsel
o Vorm van spontane solidariteit tussen gelijkgezinden
o Electorale basis om de christendemocraten aan de macht te
houden
64
o Bescherming tegen secularisering, socialisme,
individualisering en doorgedreven modernisering.
De socialisten en in mindere mate de liberalen hebben een eigen
politiek-maatschappelijk netwerk uitgebouwd met dezelfde functie
van de zuil voor ogen.
Sinds 1830
De groei van de katholieke zuil gaf de katholieken te veel invloed en
macht. De vrijzinnige weerstand tegen de verzuiling verklaart deels
waarom er geen eigen vrijzinnige zuil tot stand is gekomen.
Na 1970
De strijd van de vrijzinnigen voor gelijkberechtiging: resulteerde
stapsgewijs in de erkenning van het vrijzinnig humanisme als nietconfessionele levensbeschouwing (lichte verzuiling).
(aanvankelijk waren zij tegen de verzuiling)
Evaluatie van de verzuiling:
o Enerzijds een belangrijke rol gespeeld in levensbeschouwelijke
conflictbeheersing en pacificatiepolitiek.
o Anderzijds een verspilling van middelen en energie.
o Het leidde tot een compartimentering van de samenleving (hokjesmentaliteit;
pensée unique).
4.2.2 Mentale ontzuiling
Ontkerkelijking leidde tot deconfessionalisering van de katholieke zuil. Het geloof en de
kerk werden minder centraal geplaatst. Er werd vooral nog gewezen op het belang van
de christelijke inspiratie en de christelijke waarden.
De secularisering en individualisering zijn echter blijven knagen aan de verzuiling tot ze
helemaal was aangetast.
o De keuze voor een katholieke school of universiteit heeft nog weinig met
levensbeschouwelijke overwegingen te maken.
o De zuilen verloren ook hun electorale betekenis.
De mentale ontzuiling heeft snel voorsprong genomen op de reële ontzuiling:
o ‘politieke concerns’: een verzameling van in elkaar verstrengelde
dwarsverbindingen die allerlei producten en diensten aanbieden en een groot
deel van de markt bezetten.
 Leden van de zuil zijn klanten.
 Het marktdenken is gaan domineren.
o Hoe moet de C of K worden ingevuld? Bv CD&V, CM…
65
Het hele verzuilingsmodel zelf staat ter discussie. Ontzuiling betekent ook dat er plaats
wordt gemaakt voor pluralistische, neutrale of levensbeschouwelijke indifferente
organisaties en initiatieven.
4.3
DIVERSITEIT
Wat volgt is een benaderend beeld.
4.3.1 Christelijke denominaties
o De Anglicanen zijn de kleinste christelijke groep (11.000).
o De orthodoxe christenen zijn met iets meer dan 60.000 in België. Het merendeel
is van Griekse of Russische herkomst.
o De protestanten (140.000) is een heterogenen groep die varieert van liberaal
protestantisme tot Conservative Evangelicalism.
 Evangelische kerken en pinkstergemeenschappen.
o Er zijn nog kleinere gemeenschappen als Jehova’s (24.000) en mormonen.
4.3.2 Vrijzinnig humanisme
De secularisering resulteert in een toename van het aantal mensen dat niet meer in God
gelooft, maar dat vertaalt zich niet in:
o
o
o
o
Een gelijklopende toename van de vrijzinnig humanistische beweging.
Een groeiend succes van het vak niet-confessionele zedenleer.
Een leegloop van de godsdienstlessen in het officieel onderwijs.
Een verminderd aantal leerlingen in het katholiek onderwijs.
Vrijmetselarij en de loges nemen binnen het vrijzinnig humanisme een aparte plaats in.
4.3.3 Islam
o Na het katholicisme is de islam numeriek de tweede religie in België
  6% van de Belgische bevolking.
o De aanwezigheid van de islam is initieel het gevolg van
arbeidsmigratieprogramma’s (Turkije en Marokko) uit de jaren zestig en
zeventig.
 De oliecrisis zorgde voor een migratiestop.
o Meer dan 310 moskeeën zijn actief in België.
o Sinds 1974 is de islam een officieel erkende religie, maar implementering van die
erkenning heeft lang op zich laten wachten door gebrek aan politieke motivatie,
moeizame ontstaansgeschiedenis en weinig efficiënte werking van de Moslim
Executive als officieel aanspreekpunt voor de overheid.
66
o Het is een erg besproken religie:
 Wanneer in Vlaanderen de secularisering een hoogtepunt bereikt,
komt er een nieuwe, erg zichtbare religie.
 De islam verhoudt zich niet altijd even gemakkelijk tot de seculiere
samenleving (zij hebben geen ervaring met leven in een seculiere
samenleving).
4.3.4. Joden
o In Antwerpen werd het karakter van de joodse gemeenschap drastisch veranderd
door de immigratie van chassidische gemeenschappen uit Oost-Europa.
 20.000 leden;
 Ze hebben een zeer zichtbare levensstijl: orthodox.
o Ze hebben goede zakenrelaties opgebouwd met hun niet-joodse partners in de
diamantindustrie en –handel waar ze lange tijd goed vertegenwoordigd waren.
 Op dit moment hebben de jaïns deze plaats van hen overgenomen.
o Er is echter ook, maar dan veel minder zichtbaar, een liberaal Joodse
gemeenschap.
o Officiële vertegenwoordiger = CICB = Centraal Israëlitisch Consistorie van België.
o Er zijn 5 joods kranten 45 synagogen in België
4.3.5 Oosterse levensbeschouwingen
o Er zijn een 4000-tal hindoes in België.
 Vaak door Indische migratie .
o Er zijn  1500 jaïns (400-tal families).
 Ze leven brij geïsoleerd, vooral in Antwerpen waar ze actief zijn in de
diamantsector.
o Het cijfers voor het boeddisme is moeilijk vast te stellen.
 In stand gekomen door migratie als door bekering van autochtonen.
 Boeddisme heeft de erkenning als niet-confessionele
levensbeschouwing aangevraagd: het gelooft niet in een god of
openbaring. Het impliceert een levenshouding.
o Er zijn  10.000 sikhs.
 In stand gekomen door arbeidsimmigratie uit India voor de fruitpluk.
 Zowel is WO I als II hebben ze meegevochten tegen de Duitsers.
4.3.6 Superdiversiteit
De Belgische samenleving veranderde van een etnisch-cultureel homogene naar een
multireligieuze, multiculturele en veeltalige realiteit. Dit door toegenomen migratie en
doordat de tweede en derde generatie blijft.
67
o Multiple belonging: het combineren van element van verschillende tradities.
 Hokjesmentaliteit is verdwenen.
o Believing without belonging: mensen die een vorm van geloof behouden, maar de
religieuze praktijk links laten.
o Belonging without believing: mensen die een vorm van religieuze praktijk
behouden,
maar verder een erg seculiere levens- en wereldvisie
hebben.
o Majority-minority cities: steden waar de oorspronkelijke meerderheid geen
meerderheid meer is en waar de meerderheid van de
bewoners uit een waaier van minderheden bestaat.
68
DEEL 2: LEVENSBESCHOUWING EN DEMOCRATIE
HOOFDSTUK 4: KLEINE GESCHIEDENIS VAN
RELIGIEUZE(IN)TOLERANTIE
INLEIDING
Keizer Constantijn
Het christendom wordt een religio licita: een toegelaten religie.
Edict van Milaan
313: verdedigt een vorm van godsdienstvrijheid in functie van
‘de goede orde binnen het rijk en de vrede’ .
Theodosius de Grote 380: het christendom werd een staatsgodsdienst.
o Een politieke entiteit moet samenvallen met één (christelijke)
godsdienst.
1
DE TWEEZWAARDENLEER
Doctrine van de twee zwaarden:
o
o
‘Geef aan de keizer wat de keizer toekomt, en aan God wat God toekomt.’: christenen
moeten politiek gezag aanvaarden.
‘Mijn rijk is niet van deze wereld.’: eschatologische leer (betreffende het einde van de
wereld) zorgt voor een scheiding tussen het wereldse hier en nu en het zielenheil en
hiernamaals.
De wereld wordt geregeerd door twee machten met eigen bevoegdheden: de wereldlijke macht
gaat over wereldlijke en politieke aangelegenheden, de geestelijke macht waakt over het
zielenheil van mensen. De wereldlijke macht is wel ondergeschikt aan de universele macht van
de kerk. Bovendien heeft de paus ook wereldlijke macht over Vaticaanstad.
1.1
MACHTSSTRIJD
1762
Du contrat social - Jean-Jacques Rousseau
o De tweezwaardenleer heeft een “eindeloos bevoegdheidsconflict” doen
ontstaan.
o Dit conflict resulteert in een strijd om de hoogste macht.
11de -13de E
Pauselijk theocratisch denken
o De kerk verzet zich tegen de wereldlijke bemoeienissen en ging het
primaatschap van de paus beklemtonen, ook in verband met het
wereldlijke gezag.
o Vb. Bemoeienis bij aanduiden van bisschoppen.
Gregorius VII 1025-85:
o
De paus en niet de keizer is het eigenlijke hoofd van de
christelijke gemeenschap.
Kerkhervormingen met als doel de wereldlijke macht op haar plaats
te krijgen.
69
o
1075: Dictatus Papae: een verordening met de pauselijke
bevoegdheden, inclusief de bevoegdheid om koningen uit hun macht
te ontzetten. (Gregorius zette Hendrik IV af)
Paus Innocentius III 1161-1216: hij beschouwt het pausschap als de instelling van de
plaatsvervanger van Christus op aarde met volheid van macht
(plenitudo potestatis).
De directe en indirecte wereldlijke macht van het pausendom is vaak onderwerp van kritiek
geweest. Ze worden bestreden in de traktaten:
o 1324: Defensor pacis
o 1313: De monarchia
o Ook de fransiscaanse minderbroeders hebben kritieken.
1.2 INQUISITIE ALS RES MIXTAE
Wereldlijke macht en de kerk hebben ook vaak samengewerkt. De bedoeling van tweezwaardenleer is
namelijk elkaar aanvullen en versterken, niet elkaar bestrijden.
o
o
1.3
Heilige oorlogen en kruistochten.
13de E: de pauselijke inquisitie tegen de katharen en andere ketters floreert.
Kruistochten moesten deze volkeren doen verdwijnen.
 De koning van Frankrijk (wereldlijke macht) steunde de kerk in de strijd
tegen de katharen ook voor centralisering van de macht.
 Inquisitie: gemengde aangelegenheid waarbij geestelijk een wereldlijke
machten moeten samenwerken
o Rechtstreeks toezicht van de paus: juistheid van het geloof en waken
over de geloofseenheid. (De wereldlijke macht steunde haar hier in. )
o Voor het afdwingen van het kerkelijk recht was de kerk dan ook
afhankelijk op de wereldlijke macht.
BEVOEGDHEIDSVERDELING IS GEEN SCHEIDING VAN KERK EN STAAT
Tweezwaardenleer heeft niets te maken met de scheiding tussen kerk en staat (neutrale staat),
evenals het streven naar vrijheid en tolerantie. Het gaat om een principiële en hiërarchische
bevoegdheidsverdeling binnen een gezamenlijk project: de uitbouw van de stad van god. De
wereldlijke macht krijgt hier een plaats binnen de kerk, waar de paus het hoogste gezag voert.
2
TOLERANTIE IN DE MIDDELEEUWEN
De basishouding, zowel van kerk en als van de wereldlijke macht, was steeds het streven naar
geloofseenheid.
6de E
Codex Justinianus: Afwijkingen van het geloof zijn een verraderlijke
misdaad tegen de staat en geeft ook de staat het recht om ertegen op te
treden.
o
o
Concilie van Nicea in 325.
Concilie van Constantinopel in 381.
70
Andersdenkenden konden in principe slechts in uitzonderlijke omstandigheden geduld worden.
Ketterij was even zondig en strafbaar als hoogverraad, ontucht of moord. Echter was het hebben
van het juiste geloof op bepaalde plaatsen en op bepaalde momenten belangrijker dan op andere
plaatsen en momenten.
Vb. Joden: soms actief opgejaagd (zondebok), soms getolereerd (financieel potentieel).
2.1
KETTERS EN ONGELOVIGEN
Er bestaat een onderscheid tussen onwetende andersgelovigen en ketters.
o Onwetendheid was in principe noch zondig noch strafbaar: ‘zij weten niet beter’ (joden
en islamisten..).
o Ketters zijn gedoopt en katholiek opgevoed, maar wijken gedeeltelijk of helemaal van het
zuivere geloof af: bestraft worden want moedwillig.
Thomas van Aquino Hij legitimeert het doden van ketters.
2.2
DE LEGITIMITEIT VAN DWANG EN GEWELD
Is het gebruik van geweld legitiem om mensen te bekeren? Neen,
o Naastenliefde staat centraal in het Nieuwe Testament.
o Augustinus: geweld en dwang zijn niet het beste bekeringsmiddel want een mens kan
niet echt geloven tenzij uit vrije wil.
Augustinus stelt zijn mening later bij (strijd met de Noord-Afrikaanse Donatisten): hij verdedigt
dwingende interventies als dat de enige mogelijkheid is om de ziel van iemand te redden.
2.3
TOLERANTIE ALS SECOND BEST OPINION
Het concept ‘tolerantia’ had eerst een individuele en stoïcijnse betekenis: het geduldig verdragen
van de moeilijkheden van het aardse leven voor individuele mensen.
Middeleeuwen
Het concept krijgt een sociale, (kerk)juridische en politieke
betekenis.
o Impliceert macht: je hebt de mogelijkheid om iemand iets te
verbieden, maar doet het niet
o Criterium van tolerantie: ‘minus malum toleratur, ut mains
tollatur’: tolerantie om een groter kwaad te vermijden.
o Het is een pragmatische afweging tussen maatschappelijke
kosten/baten van het tolereren van onwaarheid en kwaad
enerzijds en de kosten/baten van het verbieden anderzijds.
vb. Prostitutie tolereren anders overspel, verkrachting…
o Huidige vertaling = dulden/gedogen
Deze vorm van tolerantie had dus niks te maken met respect voor
andermans vrijheid. Men heeft geen bestaansrecht.
3
HET EINDE VAN DE RECONQUISTA
711
Moslims veroverden het Iberisch schiereiland op de Visigoten (AlAndalus).
71
o
o
o
o
1148
Culturele bloeiperiode met de meest ontwikkelde steden Cordoba, Sevilla
en Granada.
In dit islamitisch Spanje leefden ook christenen en joden.
Periodes van verdraagzaamheid wisselden periodes van intolerantie af.
Dhimma-systeem: de moslims hadden de meeste rechten. Christenen
waren tweederangsburgers, extra belatingen…
Cordoba werd veroverd door de Almohaden (een fanatieke
moslimgroepering uit Noord-Afrika).
o Joden en christenen moeten zich bekeren of vertrekken.
11de E
De druk vanuit het christelijke Europa werd intenser en druk vanuit de
Kerk leidde tot de reconquista.
o Enkele Granada bleef een moslimgebied.
o In de heroverde gebieden kregen joden en vooral moslims het statuut van
tweederangsburger.
1085
Toledo wordt door Alfons VI heroverd
o Joden en moslims werden getolereerd.
o De Arabische bibliotheek werd bewaard.
o Toledo werd een centrum voor vertaling.
1212
Slag bij Uqab: zware nederlaag voor de islam in Spanje.
1236
Christenvorsten veroveren de voormalige hoofdstad Cordoba.
1248
Val van Sevilla.
1421
Oproep van de kruistochten tegen de moslims.
o Op vraag van de katholieke Kerk werd de druk tegen joden en moslims
opgedreven.
o Vele joden lieten zich uit angst voor vervolging dopen: ‘een bad tot
redding’.
Met de val van Granada is de reconquista voltooid.
1492
Ferdinand II en Isabella I tekenen het verdrijvingsedict.
o Joden hadden de keuze tussen het zich laten dopen of vluchten.
o Zij die zich lieten bekeerden, werden nieuwe katholieken en na verloop van
tijd maranen (varken in het spaans).
o Sommigen bekeerden zich slechts uiterlijk en bleven het jodendom trouw.
1502
De islam wordt per decreet verboden. Sommigen vluchten, anderen laten
zich dopen. In het geheim blijven heel wat van die moriscos echter trouw
de islam.
1609-1614
Definitieve verdrijving van de moren door Filips III.
o Joden en moslims werden met harde hand vervolgd.
o De Spaanse inquisitie liet duizenden moslims en joden ombrengen.
72
aan
4
ERASMIAANSE TOLERANTIE
Vaak wordt het renaissancehumanisme als een eerste hoogtepunt van tolerantie genoemd. Toch
was het slechts een milde houding ten aanzien van een variëteit van christelijke opvattingen.
Erasmus 1469-1536:
er zijn verschillende vormen van christelijke orthodoxie die
verenigd kunnen worden en verenigd moeten blijven.
o Essentiële gemeenschappelijke geloofspunten
en niet-essentiële geloofspunten: adiaphora
o Pax en concordia: Erasmus wil de eenheid bewaren binnen het
christendom. Zij die de christelijke eenheid in vraag stellen zijn
ketters en moeten uitgesloten of vervolgd worden. (tolerantie
eindigt bij shisma)
o Mensen tot de waarheid bekeren is een christenplicht, maar
dwang was hierbij niet het middel.
Sebastian Castellio
1515-1563: hij is een Franse, humanistische theoloog.
o Ruzie met Calvijn: hij veroordeelt hem omdat hij een arts wegens
ketterij op de brandstapel terechtstelt.
o Haeretics: slimme compilatie van bestaande teksten die voor
tolerantie pleiten (o.a. van Luther en Calvijn zelf).
o Eigen argumenten: de onzekerheid als het om religieuze
aangelegenheden gaat. Hij maakt net als Erasmus een
onderscheid tussen de essentiële christelijke geloofspunten en die
punten waarover verschil van mening toegelaten kan worden.
Het humanisme zorgde voor de eerste aanzetten richting de moderne opvatting van tolerantie,
maar er is nog geen sprake van een pleidooi voor individuele godsdienstvrijheid of voor respect
voor andersgelovigen. Er is nog geen morele grondslag.
5
DOORBRAAK VAN HET PROTESTANTISME
Het katholiek Europees ideaal ‘één rijk, één geloof’ valt definitief in duigen na de doorbraak van
de reformatie in de 16de eeuw.
5.1
VREDE VAN AUGSBURG EN WESTFALEN
Luthers gedachtegoed krijgt veel weerklank in het Duitse rijk.
1522
1531
1546
Protestation.
De protestantse vorsten en rijkssteden verenigen zich in het
Schmalkaldische Verbond en ijveren voor de erkenning van het
lutheranisme.
Oorlog
73
1555
Vrede van Augsburg: elke rijksvorst mocht beslissen welke godsdienst in zijn
machtsgebied werd opgelegd: cuius regio, eius religio
o Extern pluralisme: intern wordt slechts religieuze uniformiteit
toegestaan, andersdenkenden moesten bekeren of afbollen
o Het verdrag was een grote nederlaag voor Karel V en een dieptepunt in
zijn carrière.
o Verdrag werd ingevoerd om pragmatische redenen: bittere noodzaak.
Het succes van de reformatie kon niet gestopt worden, ondanks:
o Het Concilie van Trente (1545-1563);
o De Orde van de Jezuïten (1540).
1568-1648
Tachtigjarige oorlog: een strijd van protestanten tegen katholieken.
o Nederlandse opstand (protestanten) onder Willem van Oranje-Nassau.
 Ze willen een decentrale overheid met godsdienstvrijheid.
o Katholieke koning van Spanje, Filips II.
 Eén centraal geregeerd land onder één religie, katholicisme.
1576
Pacificatie van Gent (middel voor tolerantie).
1579
Unie van Utrecht (middel voor tolerantie).
1581
Plakkaat van Verlatinghe: Noordelijke Zeven Nederlandse Provinciën
verklaren zich onafhankelijk en verbieden het openlijk uitoefenen van de
katholieke godsdienst.
1618-1648
Dertigjarige Oorlog: oorlog in vele andere delen van Europa met een
religieuze inslag: protestanten versus katholieken.
1648
Vrede van Westfalen: het maakte een einde aan Dertigjarige en
Tachtigjarige oorlog.
o Territoriale afbakening werd bevestigd waarin de bewindslieden hun
geloof aan hun onderdanen konden voorschrijven
o Een eerste stap in de richting van individuele godsdienstvrijheid binnen
het Roomse Rijk (hoewel weinig merkbaar).
2de helft v.
Nederland toont zich tolerant ten aanzien van katholieken en zelfs joden.
17de E Toch was er eerder sprake van gewetensvrijheid dan echte
godsdienstvrijheid. (katholieken en protestanten mochten hun
erediensten houden, maar niet in gebouwen die aan de buitenkant
dusdanig herkenbaar waren
5.2
als
EDICT VAN NANTES
Met Calvijn zette de reformatie zich ook door in Frankrijk. Protestanten werden aangeduid als
hugenoten.
74
16de E
Les politiques: een groep van denkers met o.a. Thomas Hobbes.
o Thomas Hobbes pleit voor politieke soevereiniteit als oplossing voor
conflict en godsdienstoorlog.
Vanaf 1562
Een bloedige strijd tussen de katholieken en protestanten.
1572
Bartholomeusnacht: bracht vele doden met zich mee.
Hendrik van Navarra
Hij was oorspronkelijk een hugenoot, maar bekeerde
zich tot het katholicisme en werd koning Hendrik IV van
Frankrijk.
1576
Les Six Livres de la République, Jean Bodin: religieuze tolerantie is ondergeschikt
aan politieke stabiliteit, maar wanneer blijkt dat een religieuze minderheid niet
gemakkelijk te onderdrukken is, dan kan een vorm van tolerantie ingesteld
worden.
o Pragmatische motivatie, niet moreel.
1598
Edict van Nantes, verkondigd door Hendrik IV: het moest zorgen voor
godsdienstvrede na 36 jaar burgeroorlog. Katholicisme bleef
staatsgodsdienst, maar protestanten kregen rechten.
1685
Lodewijk XIV herroept het edict officieel : une foi, une loi, un roi
o Hugenoten moesten soldaten (dragonders) in huis nemen die hen
dwingen zich te bekeren.
o Velen van hen zijn Frankrijk ontvlucht.
6
DE WEG NAAR GODSDIENSTVRIJHEID ALS INDIVIDUEEL RECHT
Het succes van de reformatie betekent het einde van de West-Europese levensbeschouwelijke
eenheid. Dit resulteerde in verdeeldheid, oorlog en maatschappelijke destabilisering.
o Het was een noodgedwongen resultaat van het pragmatisch zoeken naar vrede en
maatschappelijke stabiliteit
Vredesverdragen (duiden niét op tolerantie!)  nog steeds geen scheiding + vrijheid
o Vrede van Augsburg;
o Vrede van Westfalen;
o Edict van Nantes.
Verschillende fases:
o 1e : Het ontstaan van religieuze tolerantie: de religieuze eenheid binnen een politieke
gemeenschap is noodzakelijk.
o 2e Godsdienstvrijheid als individueel recht.
6.1
1689
LOCKE
Brief over Tolerantie: Locke maakt gebruik van de christelijke visie op de
taakverdeling tussen kerk en staat.
75
o
o
6.2
Kerken kunnen enkel ‘aansporen, vermanen en raad geven’, niet inlaten
met beheer van uitwendige goederen
 Het is irrationeel (niet immoreel) om dwang te gebruiken.
Aangezien het niet het beoogde effect, true belief,
bewerkstelligt.
 Katholieken en atheïsten vallen echter buiten Lockes
tolerantieconcept: ze zijn onbetrouwbaar en staatsgevaarlijk.
(A: geen redenen voor moreel gedrag /K: trouw aan paus, dus
niet loyaal aan land)
De burgerlijke overheid heeft hoedde over beheer van uitwendige
goederen en kan beroep doen op sancties en dwang.
SPINOZA EN BAYLE
Spinoza
Hij is een van de eerste filosofen die voor individuele godsdienstvrijheid
pleit en ook voor de vrijheid van denken en meningsuiting op elk vlak
o Paradigmawissel: tolerantie en vrijheid zijn noodzakelijk om de
staatsvrede en de moraal te behouden, i.p.v. intolerantie.
o ‘Het doel van de politiek is dus in werkelijkheid de vrijheid.’
o Volgens hem past ook democratie als politiek systeem het best bij de
natuur van de mens.
Piere Bayle
1686: Commentaire philosophique sur ces paroles de Jésus-Christ:
‘Contrains-les d’entrer’ (1j na intrekking edict Nantes)
o Hij is tegen de idee dat dwang een legitiem middel is: via parabel van het
feestmaal (Jezus)
o Hij pleit ook voor gewetensvrijheid omdat mensen op religieus vlak de
eindigheid van de menselijke rede moeten erkennen.
o De contingentie van religieuze opvattingen: plaats van opvoeding speelt
een belangrijke rol.
Nieuw: Spinoza en Bayle suggereren dat het atheïsme ook onder de godsdienstvrijheid moet
vallen. Humanisten en Locke blijven bij pragmatische en religieuze argumenten. Weinigen
waren zoals Bayle geïnteresseerd in een politiek van verdraagzaamheid die aanhangers van alle
levensbeschouwingen dezelfde vrijheidsrechten geeft. Bayle komt tot een brede en liberaal
aandoende opvatting van tolerantie.
6.3
DE POLITIEK VOLGT
De tijd was nog niet rijp om de ideeën van Spinoza en Bayle ook politiek vorm te geven. Hiervoor
moest men wachten tot:
o 1776: Amerikaanse onafhankelijkheidsverdragen.
o 1789: Déclaration des droits de l’homme et du citoyen.
o 1791: first amendment van de Bill of Rights (VS).
76
Sindsdien maakt de vrijheid van meningsuiting en de individuele godsdienstvrijheid telkens
onderdeel uit van verschillende mensenrechtenverdragen en de constituties van liberaal
democratische staten.
1793 Cultus van de Rede door de atheïstische fractie
o bustebeelden van Voltaire en Rousseau
o dechristianiseringscampagne (kerkdeuren vergrendeld, vis op vrijdag
verboden…)
1794 Culte de l’Etre suprême door Robespierre
o machtsgreep in datzelfde jaar liet Robespierre naar guilotine afvoeren
o daarna gematigd bewind van Directoire, burgerij nam heft in handen
6.4
MILL: OVER DE VRIJHEID
Mill (1806 -1873)
Hij blijft de basisgedachte van utilitarisme trouw: we moeten de
samenleving inrichten op basis van regels en wetten die het welzijn van
de mensen het meest bevorderen. (= consequentialistisch argument)
Het belang van tolerantie wordt de vrijheid in het algemeen: overheidsneutraliteit.
Hij onderscheidt zich op drievoudige manier van zijn voorgangers:
1. De tolerantie moet gaan over alle domeinen waarbij burgers moeten omgaan
met medeburgers met andere opvattingen en levensstijlen.
2. Hij geeft seculiere argumenten om vrijheid en diversiteit te beschermen.
3. Hij biedt een morele argumentatie die zowel de ruimte waarbinnen de
vrijheid zich kan manifesteren als de grenzen ervan vastlegt.
Voltaire (1763) : Traité sur la tolérance: geeft ook een morele argumentatie, maar hij
beperkte zich tot religieuze tolerantie. Hij argumenteert vooral vanuit de
rede.
o Elke redelijke mens moet instemmen met de natuurwetten: ‘doe niet aan
andere wat je zelf niet wil dat ze met jou doen’
o Hij wijst op de maatschappelijke nadelen van intolerantie.
o Er zijn slechts enkele christelijke passages die kunnen leiden tot
intolerantie.
o Hij bepleit niet langer voor tolerantie, maar voor godsdienstvrijheid: elk
individu moet de vrijheid hebben om te leven volgens zijn eigen inzichten
tenzij dat dit de openbare orde stoort.
Mill vertrekt vanuit het vrijheidsprincipe, of ook schadeprincipe genoemd. : ‘de enige
rechtmatige reden waarom men macht kan uitoefenen over enig lid van een beschaafde
samenleving, is de zorg dat anderen geen schade worden toegebracht.
o
Elke vorm van paternalisme wordt uitgesloten: et individu mag niet in zijn
vrijheid worden beperkt, ook niet door een autoriteit die het beter weet en
het goed voorheeft met dit individu.
77
Een aspect van dit principe: vrijheid van denken, spreken en schrijven voor elke individu
afzonderlijk.
o Meningen zijn niet schadelijk, zelfs niet als ze als kwetsend kunnen ervaren
worden.
o Hij is echter geen free-speech absolutist: er is een grens aan de vrijheid van
meningsuiting, nl wanneer het uiten van bepaalde meningen een reëel risico
tot fysieke schade en een reële beperking van de vrijheid van anderen
inhoudt.
o Taaluitingen moeten worden beperkt als zij de vrijheid van handelen
beperken(haat, discriminatie, geweld): vaak de basis van rechtspraak.
Mill maakt geen gebruik van het rechtendiscours in zijn argumentatie.
o Vrijheid van meningsuiting is een middel die dialoog mogelijk maakt.
o Vrijheid is noodzakelijk om tot correcte opvattingen te komen
Censuur is ook verboden als we zeker zijn dat een opvatting onwaar is. Zonder discussie en
tegengestelde meningen verwordt ‘de levende waarheid’ tot een ‘dood dogma’
o Ze moeten worden toegelaten om de waarheid beter tot haar recht te laten
komen: manier waarop je tot de waarheid komt.
o True belief: resultaat van indoctrinatie of brainwashing.
o Justified true belief: deliberatie: open samenleving gebaseerd op vrijheid.
Kwetsen en schelden kan niet door de wet verboden worden, maar dit betekent niet dat we het
moreel niet mogen afkeuren. Hoe je de vrijheid van meningsuiting op een moreel wenselijke
manier kan aanwenden, hangt steeds af van de omstandigheden en van de krachts- en
machtsverhoudingen.
Hij geeft ook de diverse aard van de menselijke natuur als argument voor een vrije
gediversifieerde samenleving. Daarom is het belangrijk dat er een diversiteit aan leefstijlen
aanwezig is in een samenleving.
Mills pleidooi voor vrijheid is geen pleidooi voor onverschilligheid.
o Hij verzet zich expliciet tegen een indifferente samenleving en moedigt
mensen aan om elkaar te helpen om het goede van het kwade te
onderscheiden.
o Mensen mogen het met elkaar oneens zijn, maar moeten elkaars vrijheid
respecteren
o Mensen mogen aangemoedigd en bekritiseerd worden, dit wel zonder dat
iemand dwingend mag optreden.
 Hij is dus ook tegen goed bedoeld paternalisme (enkel toegelaten
bij kinderen.)
7
CONCLUSIE
Godsdienstvrijheid is het resultaat van de tolerantiestrijd doorheen de geschiedenis, toch
is deze niet geboren als de tweelingzus van de religieuze tolerantie.
78
Godsdienstvrijheid, neutrale overheid en scheiding tussen kerk en staat zijn recente fenomenen
in West-Europa.
Pragmatische overwegingen om tolerantie in te voeren waren vaak belangrijker dan morele
overwegingen. Men had schrik van pluralisme, vandaar dat deze vrijheid oorspronkelijk enkel
toegekend werd aan vorsten en niet aan individuele burgers.
Pas eind 18de eeuw kreeg tolerantie een morele grondslag als gevolg van liberale ideeën.
We zien ook dat zowel de religieuze als de wereldlijke macht aan intolerantie hebben
meegewerkt.
79
HOOFDSTUK 5: HEDENDAAGSE POLITIEK LIBERALISME
Niet kennen
DEEL 3: LEVENSBESCHOUWING EN WETENSCHAP
HOOFDSTUK 6: GELOOF, REDE EN WETENSCHAP : VROEGER EN NU
INLEIDING
Soms wordt de algemene conclusie getrokken dat religies en kerken steeds de wetenschap en
gebruik van de rede hebben tegengewerkt. Toch zit de zaak wat complexer in elkaar.
1. ZEVEN TYPOLOGISCHE POSITIES
Barbour: vierdeling voor beschrijving verhouding wetenschap/rede/filosofie en
geloof/openbaring/theologie
1. Battlefield-posities (conflict)
2. Nothing-in-common-positie (onafhankelijkheid)
3. Togetherness-positie (dialoog en integratie)
Battlefield positie
Manifeste tegenstelling tussen geloof en wetenschap.
o
o
Godsdienstige variant: creationisme: evolutieleer is zever, letterlijk scheppingsverhaal
Atheistische variant: wie de wetenschap ernstig neemt, besluit dat god niet kan bestaan
Nothing-in-common-positie
Geloof en wetenschap zijn twee discours die niets met elkaar gemeen hebben. Wetenschap dient
om de wereld te begrijpen.
Religie dient om morele en zinsvragen te beantwoorden. (zie verder)
Togetherness-posities
1. Geen strikte scheiding geloof-wetenschap, maar lopen wel complementair in elkaar over.
In religieuze teksten staan soms al wetenschappelijke bevindingen
2. Geloof en rede zijn twee complementaire wegen om tot de waarheid van de (morele)
werkelijkheid te komen. De geopenbaarde waarheid is vrijwel dezelfde als deze waartoe
men komt via de rede.
o Thomas v Aquino: geloof krijgt voorrang indien toch botsen
o Rede zonder geloof geeft onvoldoende richting, geloof zonder rede dreigt te
particularistisch en gevoelsmatig te worden.
3. Wetenschap is vertrekbasis om van daaruit over de aard van God na te denken.
Ontstaan van de mens gebeurde in 3 momenten: kosmogenese, biogenese, noögenese.
Vond deel bij de evolutieleer, maar gaf er een religieuze zin aan.
4. Vanuit de studie van de natuur, de mens en de wereld concludeert dag God noodzakelijk
moet bestaan. = teleologische of ontwerpsgodsbewijs
80
o
Deze denkwijze werd vooral bekend door Voltaire en Paine
20” E: Intelligent Design (ID) wint opnieuw aandacht
o
o
Aanvaardt dat soorten geëvolueerd zijn
Aanvaardt niet dat de uitkomst van de evolutie ‘stom toeval’ is <-> Darwin
2. KORTE GESCHIEDENIS VAN EEN AMBIVALENTE RELATIE
2.1.
o
o
VROEGE CHRISTENDOM EN MIDDELEEUWEN: FILOSOFIE EN GELOOF VINDEN ELKAAR
Anti-filosofische houding: de eerste geloofsgetuigen predikten geen rationele
wereldverklaringen, maar een menswording van God. Volgens hen hadden na Christus
de mensen geen verlangen nar kennis.
Bovenhand: apologetica en strijd voor orthodoxie: men probeert het geloof te verpakken
door de taal van de filosofie te spreken.
Men gaat Griekse filosofie meer positief waarderen. Christelijke auteurs wijzen erop dat
filosofen de christelijke geloofswaarheid dicht benaderen.
 filosofie wordt een bondgenoot van het geloof ‘christelijke filosofie’
Augustinus:
o Christelijk gedachtegoed = de haven van de filosofie
o God = eeuwige wijsheid die de mens gelukkig maakt
o Liefde voor die wijsheid = philosophia
Geloof gaat aan de rede vooraf, denken dient om het geloof verder inzichtelijk te maken. Geloof
om te zien en om tot inzicht te komen.
Canterburry gaat verder in de lijn van Augustinus: ‘geloof dat zoekt te begrijpen’, we denken God
als een absoluut volmaakt wezen; bestaan is volmaakter dan niet-besteen dus God moet bestaan,
anders is God niet absoluut volmaakt.
Middeleeuwse filosofie = didactische filosofie die belang van eigen kracht vd rede benadrukt,
maar de rede steeds in dienst stelt van de geloofsverheldering en –verspreiding.
Kennis en geloof stonden niet aan elkaar tegengesteld: vb. Abdijen (bibliotheken en paters),
maar er waren ook tegenstanders van dit gebruik van de rede.
2.2. BREUK- EN SYNTHESEMOMENTEN IN DE LAATSTE MIDDELEEUWEN
12e E: de christelijke filosofie verandert van grootmeester (Aristoteles -> Plato)
2.2.1. De synthese van Thomas van Aquino
Filosofie en theologie handelen grotendeels over dezelfde onderwerpen, alleen hun formeel
standpunt is verschillend.
o Filoofie: denkt over wereld en waarheid in het licht van natuurlijke rede
o Religie: denkt over wereld en waarheid in licht van de goddelijke openbaring
Summa Theologica: 5 wegen die bestaan van God rationeel bevestigen
81
o
o
Kosmologische godsbewijzen
Theologisch designerbewijs
Naast redelijk onderzoek (ratio) is er nood aan inzicht op basis van goddelijke openbaring
(revelatio)
Filosofie en theologie kunnen elkaar niet tegenspreken  we hebben beide van God gekregen en
God maakt geen onwaarheden. Bij botsing is er een fout in het filosofisch denken.
2.2.2. Het integraal aristotelisme (averroïsme) versus theologie
Averroës
de hoogste waarheid is te vinden in de Aristotelische filosofie. Aristoteles ontkent
de schepping, eeuwigheid van de ziel, laatste oordeel, hemel en hel en de almacht van God.
Bij botsing filosofie en religie, heeft rede de bovenhand (<-> Thomas)
Sommige: leer van dubbele waarheid: stelling kan theologisch waar en filosofisch onwaar zijn
1277 Veroordeling van het averroïsme in Parijs: men mocht het beeld van Aristoteles
verwerpen  ontstaan van de moderne wetenschap.
Door het averroïsme kregen veel theologen een fobie voor alles in verband met Aristoteles en
filosofie. Vertrouwen in de rede was geschonden en leidde bij sommigen tot een scheiding.
2.2.3 Duns Scotus en Willem van Ockham
Desintegratie van scholastische synthese
1. Toenemende scepsis omtrent mogelijkheden van de rede om iets over God te zeggen
2. Toenemend fideïsme: zich onberedeneerd overgeven aan het geloof
2 figuren die voor de mokerslag van de scholastieke synthese zorgende Duns Scotus en van
Ockham
Duns Scotus
Benadrukt de macht van de menselijke rationaliteit (= Aquino), maar schuift een voluntaristisch
godsbeeld naar voren (<-> Aquino)
God wil wat Hij wil.
Wat God wil, is het goede.  Iets is goed omdat God het wil.
Willem van Ockham
Menselijke rede is niet in staat om veel over God of de wereld te weten.
Alle kennis moet gebaseerd zijn op directe ervaing van individuele dingen.
Hij verdedig het nominalisme: universalia zijn slechts namen <-> realisten
Almachtige en vrije god
o Kan op elk moment (fysisch en moreel domein) tussenkomen om de door hem zelf
ingestelde orde te verbreken
o Geloofwaarheden zijn nog zelfevident, noch object van zintuigelijke waarneming
Thomas van Aquino (rationele theologie) : oude weg van Ockham (scepcis) : nieuwe weg
Discussie eindigde bij de reformatie in de 16e E. Rooms-katholieke Kerk heeft duidelijk voor
Aquino gekozen. Protestantse tradities heeft zich minder expliciet laten inspireren door deze
discussie.
82
2.3. MODERNE WETENSCHAP EN RELIGIE
2.3.1 Het nieuwe wetenschap
3 ontwikkelingen veroorzaakten een nieuw mens- en wereldbeeld
1
2
Consequente toepassing van wiskunde in de natuurkunde en kosmologie
Technische ontwikkelingen die de waarneming verbeterden en de experimentele
methode mogelijk maakten
Bacon was een voorstander van de experimentele, inductieve methode. Men moet de
pretentie laten varen dat de waarheid logisch-deductief uit zichzelf kan afleiden. We
moeten weliswaar systematisch ervaren en waarnemen.
Analoge denkwijzen bij Boyle, Hooke
Newton:’ Beste en veiligste maner om te filosoferen is om eerst zorgvuldig de
eigenschappen van de dingen onderzoeken en die eigenschappen door experimenten
vast te stellen en pas dan, maar behoedzamer, over te gaan tot hypothesen om ze te
verklaren.
3
Exclusief belang van mechanische causaliteit
Vroeger werden dingen verklaard door hun finale doel (Aristoteles, vb. Steen)
Nu: enkel mechanische oorzakelijke verklaringen worden toegestaan
Dubbele verandering
o Gesloten  open wereldbeeld
o Geocentrisch wereldbeeld werd een heliocentrisch stelsel
o Mechanisering en onttovering van het wereldbeeld
o Door de val van aristotelische teleologische denken verliest werkelijkheid elk
doel: geen inwendig streven naar een bepaalde finaliteit  alles wordt een
oorzaak-gevolg.
o Ook doorgedreven mechanisering van het menselijk lichaam
Paradox
De mens wordt een steeds kleiner stipj ein het gemechaniseerd heelal (existentiële angst) <->
mens kan door wetenschap en techniek nog beter dan voorheen het lot in eigen handen nemen
(optimistisch vooruitgangsgeloof)
2.3.2 Wonderen of deïsme?
Wonderen of mirakels zijn gebeurtenissen die nekel verklaard kunnen worden door te
verwijzen naar het ingrijpen van God in de werkelijkheid. (God manipuleert dan de
natuurwetten – arbitrair?). Toch denken mensen dat alles in de wereld via de natuurwetten gaat.
‘Wat gebeurt, gebeurt op natuurlijke wijze’. – openbaring komt onder druk te staan
 ontstaan deïsme: bevestigt bestaan van God die de wereld heeft geschapen en gewild, maar
niet in de werkelijkheid kan ingrijpen.
2.3.3 Galilei-proces
83
1611: enthousiast onthaal van Galilei en zijn telescoop
1616: kardinaal veroordeelt copernicaans wereldbeeld
1633: Galilei wordt veroordeeld door de inquisitie van Rome
 hoe is het zo ver kunnen komen?
Copernicus (1473-1543)
kreeg suggestie om zijn wereldbeeld enkel als een
rekeninstrument voor te stellen (<-> Bijbel). Hij verdedigde het
niet omwille van waarneming, maar omwille van wiskundigesthetische redenen. Het model van Ptolemaeus was volgens
copernicus te rommelig en kon daarom niet door god zijn
ontworpen. Toch waren beide theorieën nog equivalent
(= onderdeterminatie)
Galilei verdedigde de realistische interpretatie van het Copernicaans wereldbeeld. Hij lost mbv
zijn telescoop het onderdeterminatieprobleem op in voordeel van Copernicus.
Volgens Galilei had de bijbel ook een didactische bedoeling (niet letterlijk). In het Consilie van
Trente bevestigt de Kerk dat zij de enige zijn die de heilige geschriften mogen interpreteren.
1616: heliocentrisch wereldbeeld is incorrect en wordt gezien als ketterij – Galilei mag
Copernius’ leer niet meer aanhangen.
1633; hij dacht het verbod te omzeilen door dialoog te schrijven met ptolomaues leer, maar
werd gezien en moest naar de inquisitie in Rome.
Kerk heeft de kapitale fout gemaakt om een topwetenschapper de mond te snoeren
1
2
Het is niet zo dat de kerk nauwelijks van de stand van de wetenschap op de hoogte
zou zijn en uit onwetendheid Galilei veroorldeed heeft
Het was tussen Galilei en de kerk eerder een theologisch conflict over de
Bijbelinterpretatie dan een conflict tussen theologie en wetenschap
Net als Newton, Boyle.. had Galilei niet de intentie om het geloof onderuit te halen, maar was een
gelovige die vanuit zijn geloof gemotiveerd was om aan wetenschap te doen en zo te ontdekken
hoe Gods schepping in elkaar stak.
2.4. EVOLUTIETHEORIE VERSUS CREATIONISME EN ID
Darwin doorbreekt het idee dat de mens een gewild afzonderlijk geschapen ras is door God
 mens is dier onder de dieren, geëvolueerd obv survival of the fittest.
3 vragen vatten de spanningen tussen godsdienstig en darwinistisch wereldbeeld samen
1
2
3
Is de evolutie gebaseerd op blind toeval én noodzaak of is ze doelgericht?
Is de mens een dier of een imago Dei?
Is de mens net als alle andere dieren een instinctwezen of een verantwoordlijk
persoon?
Officieel aanvaardt de kerk (uiteidnelijk) de evolutieleer voor de lichamen, maar de zielen zijn
rechtstreeks geschapen door God.
Creationisme
 Jonge-aarde: wereld geschapen in 6 dagen
84

Oude-aarde: wereld geschapen in 6 lange periodes (Jehova)
o De soorten zijn door God geschapen en nooit aan een evolutie onderhevig
geweest
 verboden in onderwijs  nieuwe strategie ad basis van ID
2.5. GELOOF EN WETENSCHAP VANDAAG
2.5.1. Evolutionaire oorsprong van moraal
Denkwijzen, gedragingen en de manier waarop ons brein functionneert zijn product van
biologische evolutie.
Vroeger was iedereen het over eens dat een moreel project enkel zin kon hebben als er na de
dood uitzicht was op bestraffing/beloning. Voltaire, Locke en Kant: moraal kan niet zonder God,
een ziel en een leven na de dood. Darwin stelde dat de moraal ook onderdeel is van de
menselijke natuur die door evolutie tot stand is gekomen.
Ook los van de religieuze aangelegenheid: discussie over consequenties van evolutieleer op
moraal. Bepaalde apen blijken een proto-moraal te bezitten.
Moreel gedrag <-> moreel besef ; moreel en sociaal gedrag kunnen we bij niet-menselijke dieren
aantreffen. Enkel de mens heeft ook een moreel besef en kan zijn intuïtie uitbreiden naar moreel
gedrag buiten zijn eigen kring.
2.5.2. Biologische en culturele evolutie
memen: wetenschappelijke, artistieke, culturele, morele, religieuze ideeën, opvattingen en
verhalen die succesvol zijn in het zich verspreiden van het ene stel hersenen naar het andere en
bij overdracht mutaties kunnen ondergaan.
Culturele evolutie (ideeën en opvattingen) kan veel sneller gaan dan de biologische evolutie
 conflict: de mens is nog steeds een verzameling van adaptaties uit een ver verleden, maar
leeft nu in een andere context.
De biologische bais van menselijk gedrag kan nooit zomaar als argument ingezet worden in een
morele discussie.
2.5.3. Cognitieve studie van religie
Mensen blijken intuïtief geneigd om teleologisch te denken, de mens ziet ook overal verbanden,
ook al zijn die niet echt, ‘alles gebeurt met een reden’.
 Religie is zo verbreid als gevolg van het feit dat mensen intuïtief naar redenen, intenties en
bedoelingen vragen en het religieuze discours daar goed op inspeelt.
Mensen blijkben een universele neiging the hebben om dieren en dingen te antropomorfiseren.
Mensen ontwaren makkelijk intenties en agencies. Veel meer dan in realiteit geval is, hebben we
intuïtief de neiging om agencies met bepaalde (slechte) intenties aan het werk te zien.
 Aan elke gebeurtenis gaat een intentie vooraf en het bestaan van bovennatuurlijke krachten
en goden komt an die intuïtie en cognitieve structuur tegemoet.
Mensen denken spontaan Cartesiaans dualistisch in termen van geest (ziel) en lichaam. Geest
kan los van lichaam en materie denken: elk ding, dier en mens heeft diep vanbinnen een
onveranderlijke kern. Daarop kunnen bepaalde ideeën enten over een ziel, leven na de dood…
85
Brein is slechts vatbaar voor bepaalde religieuze ideeën. De ideeën moeten een klein beetje
afwijken van de intuïtieve verwachtingen, maar niet te veel.
2.5.4. Neurotheologie
PET- of fMRI-scans die transcendentie-ervaringen in kaart brengen.
Neurologen zijn er nog niet over eens welke hersenfuncties allemaal in het geding zijn bij
godsbesef en religieuze ervaringen.
2.5.5. Religie als adaptatie of bijproduct
Is religie als natuurlijk fenomeen adaptief, dan wel een bijproduct van andere adaptaties.
Dawkins & Dennett: religie niet-functioneel niet-adaptief bij product = virus
Wilson: religie als functionele adaptatie, groep individuën meer overlevingskansen met religie
Kitcher: spiritual religion: ‘spirituele christenen’ niet langer inlaten met mirakels etc, wel
betekenis, hoop, liefde en troost vinden in de fiuur van Jezus.
Weet niet waar het moet staan:
Deïsme
18de E: het schrapt alle irrationele elementen uit de religie om een
strikt minimalistische belijdenis over te houden.
o Idee gaandeweg verdwenen.
Darwin
On the origin of Species: een beeld van de natuur werd gegeven
waarbij God naar de marges werd geduwd.
o De mens heeft geen uitzonderlijke plaats in de wereld. We zijn
slechts een ‘verbeterde aap’.
o Deze visie is een belediging voor God als voor de mensheid in de
ogen van gelovigen. Discussie opgevoerd in volgende twee
boeken:
 1871: The Descent of Man.
 1872: The Expression of the Emotions in Man and Animals.
o De Rooms-Katholieke Kerk aanvaardt de evolutie zoals
wetenschappelijk beschreven, maar houdt vast aan de idee van
een ziel die geschapen is naar het beeld van God.
86
HOOFDSTUK 7: HOMO SAPIENS, HOMO FABER, HOMO RELIGIOSS:
SAMENSPEL EN DISHARMONIE
De mens is niet enkel op zoek naar kennis, maar ook naar zin en betekenis.
3 fundamentele interesses:
1
2
3
Cognitieve: door het opnemen (zintuigen), verwerken (hersenen) en verspreiden
(taal) van informatie ontstaan cultuur, kennis en wetenschap.
Manipulatieve: op basis van kennis kunnen mensen hun leefwereld controleren,
inrichten en manipuleren.
zingevende
1
DE COGNITIEVE EN MANIPULATIEVE INTERESSE VAN DE MENS
1.1
PRAKTISCH BELANG EN EVOLUTIONAIR VOORDEEL
Arnold Gehlen
Mens is een Mängelwesen: een biologisch, onvolgroeid, gemankeerd
wezen, dat veel minder dan andere dieren gedetermineerd is door
instincten.
o Bij geboorte is de mens hulpeloos: socialisatie en informatieoverdracht zijn belangrijker bij de mens dan bij andere wezens
o Instinct-arme wezens: de mens heeft nood aan informatie over
zichzelf en de leefwereld om te kunnen overleven.
Mensen zijn in staat om op een cumulatieve en bewuste manier informatie uit de buitenwereld
op te nemen, te onthouden en systematisch te ordenen en te verwerken
 evolutionair voordeel
Mens ook genetisch uitgerust om een taal te ontwikkelen: adaptief voor sterke
groepsverbinding. Dankzij taal kan kennis ook verspreid worden  ontstaan culturele evolutie,
groei van kennis en wetenschap
1.2. DE MORELE WAARDE VAN KENNIS
Intellectuele integriteit
William Clifford
Niemand is onverschillig tegenover de geldigheid van de
stellingen opvattingen die men er op nahoudt.
The duty of enquiry: kennis en (morele) verantwoordelijkheid
liggen dicht bij elkaar.
o De keuze voor een onderzoeksonderwerp: bv. onderzoek naar een
oplossing voor de honger in de wereld.
o ‘it is wrong always, everywhere and for anyone to believe anything upon
insufficient evidence.’
Het principe ‘believers’ en ‘non-believers’ of zelfs het onderscheid tussen
‘gelovigen’ en ‘ongelovigen’ berust op het volgende:
o Het is moreel onaanvaardbaar dat mensen er overtuigingen op
nahouden die niet op onderzoek en evidentie berusten, maar enkel
nuttig zijn voor troost en het eigen plezier van de ‘believer’.
o Evidence-based.
87
William James
The will to believe: soms moeten mensen beslissingen nemen over
zaken waarover (in die situatie) onmogelijk voldoende rationele en
empirische gronden gevonden kunnen worden.
1.3. KENNIS OM DE KENNIS
Kennis heeft instrumentele waarde, morele waarde en ook gewoon waarde.
Universiteit: vrijhaven waar mensen kunnen investeren in het zoeken naar kennis (die evt niet
meteen praktisch nut oplevert)
1.4. DE MYTHE ALS VERKLARING
Aristoteles: mens is een kenniszoeker. Oorspronkelijke vormen waren religies en mythen.
Mythisch denken: belangrijkste vorm om wereld te verklaren.
Mythe verklaart op een niet-argumentatieve manier de wereldorde, menselijke conditie, ene
rituale parktijk of een sociaal-politieke orde door te vertellen en te verhalen hoe ze tot stand zijn
gekomen. (geen logische verklaringen, verwijzen naar oergebeurtenissen)
 Descriptief verklarend : waarom de dingen zijn zoals ze zijn
 Normatief verklarend : hoe mensen moeten handelen
De mythe verbergt de culturele mogelijkheid tot groei en verandering, wil eeuwigheid (niet
geschiedenis)
1.5. DE WETENSCHAP
6e Eeuw v.C
17e eeuw
In Klein-Azië ontstaat de natuurfilosofie die de dramatische,
mythische voorstellingen in vraag stelt.
o De werkelijkheid verklaren o.b.v. een natuurlijk proces met
wetmatigheid.
doorbraak wetenschap
Betrouwbare kennis  wetenschappelijke methode + eindresultaat w voorgelegd
Kennis = macht, oriënteert, vermijdt ongelukken, maakt vrij en biedt vorm van veiligheid
Onze cultuur: principe van vrij onderzoek hoog in het vaandel
1.6. DE MANIPULATIEVE INTERESSE
Op basis van kennis kunnen mensen hun leefereld controleren, inrichten en manipuleren, hun
gedrag aan de werkelijkheid aanpasen..
 dingen waar we geen vat op hebben boezemen ons angst in  veiligheid en controle door op
basis van kennis en verbeelding hun wereldbeeld zo aan te passen zodat het vreemde een plaats
krijgt en niet meer vreemd is.
Nauwe samenhang cognitieve en manipulatieve interesse: verband wetenschap en techniek
Wetenschap en techniek staan in een dialectische verhouding tot elkaar waarbij
wetenschappelijke inzichten tot nieuwe technische toepassingen voeren en omgekeerd.
o Wetenschappelijke kennis is slechts een beperkt deel van onze bewuste kennis.
o Veel kennis = ervaringskennis (intuïtief en impliciet) ‘learning by doing’
M. Polanyi
Tacit knowledge: veel kennis is ervaringskennis, intuïtief en impliciet van aard.
88
o
o
Know-how
Knowing-that: uit een boek geleerd.
Ethische component: hoe groter de handelingscapaciteit, meer verantwoordelijkheid
van start gegaan.
2
DE ZINGEVENDE INTERESSE VAN DE MENS
mensen zijn cognitief-rationele wezens, maar ook morele psychologische, sociale en betekeniszoekende wezens.
2.1
WETENSCHAP EN LEEFWERELD
Wetenschappelijke wereld Laboratoria, experimentele settings en wetenschappelijke
surveys. Een regenboog wordt hier natuurkundig verklaard.
Leefwereld
Het dagelijkse leven. Hier worden we poëtisch of romantisch door de
regenboog aangesproken.
Mensen zijn in staat om met verschillende perspectieven om te gaan. De leefwereld biedt de
bredere achtergrond waartegen de wetenschap eerst kan verschijnen. Zonder de genoemde
oriënterende leefwereld zou elk wetenschappelijk onderzoek arbitrair en indifferent zijn.
Wetenschap bestaat bij gratie van herleiding.
o Bv. Vallend voorwerp wordt herleid tot zwaartekracht en massa
o MAAR wat met liefde? Het heeft een eigen realiteit en betekenis.
o Ons leven wordt niet gedirigeerd door theorieën en wetenschappelijke principes.
o Leven en talige communicatie zouden erg armoedig worden als ze zich zouden beperken
tot positief-wetenschappelijk te verantwoorden proposities
2.2
ERKLÄREN – VERSTEHEN
Wetenschappelijke activiteit: fenomenen beschrijven – verklaren – voorspellen
menswetenschappen: bestuderen gedrag en producten van dat gedrag
Wilhelm Dilthey
Het methodologische verschil
o Natuurwetenschapen verklaren (erklären).
o Geesteswetenschappen begrijpen (verstehen).
Menswetenschap
Het wil zowel verklaren als interpreteren (Einfühlung).
o De mens is zowel onderzoeker als het onderzochte.
o Hermeneutiek interpreteren en begrijpen: ‘an adequate account
of human action must make the agents understandable’ - Taylor –
1995 ; vooraleer je een gebruik kunt begrijpen moet je de
betekenis van dat gebruik voor de individuen begrijpen
o Het studieobject staat niet los van de sociale context en de
specifieke culturele betekenis. Moeilijk om te spreken van een
‘objectief feit’ –> nood aan interpretatie
89
2.3
ZINVRAGEN
De mens wordt met tal van ‘existentiële en diepe’ vragen en ervaringen geconfronteerd die te
maken hebben met zingeving, hoop, ethiek en spiritualiteit.
Immanuel Kant
Kritik der reinen Vernuft
Schopenhauer
Mens is een metafysisch dier. De mens kan niet anders dan zich een
bijzonder soort vragen stellen die het strikt empirisch-rationele
overstijgen.
Ludwig Wittgenstein De vraag naar zin is geen wetenschappelijk probleem.
o Zingeving heeft meer te maken met een houding en ervaring dan
met wetenschappelijk weten
o Zinvragen horen per definitie niet tot het ‘magisterium’ van de
wetenschap.
Marcel
onderscheid tussen ‘problemen’ en ‘mysterie’
o Vb. De doodsoorzaak kan worden meegedeeld, maar het zingevingsvraagstuk
blijft
Vele zaken in ons leven zijn ‘cognitief ondoordringbaar’. Sommige dingen maken ons zelf
sprakeloos, te maken met ervaring van zin of zinsverlies. Vaak zijn er reductionistische en
naturalistische verklaringen voor deze ervaringen, maar halen de personen hier weinig
betekenis uit. Er wordt een aanvulling en existentiële verrijking gevonden van het
wetenschappelijk, verklarend perspectief in levensbeschouwing en religie (ook kunst e.d.).
(eerder dan als onverzoenbare opponent)
2.4
ZIN ERVAREN, NIET CREËREN
Zin (en geluk) kan je niet manipuleren of creëren. Het is iets dat je moet ervaren/ overkomen. De
ervaring van zin impliceert een moment van heteronomie of transcendentie (niet per se
verticale invulling, god). Wat ons in het verlangen naar zin raakt, ligt buiten ons als individu,
maar niet noodzakelijk buiten onze (leef)wereld.
Paradoxale situatie
Iedereen ‘wil’ gelukkig zijn en erkenning krijgen, maar actief geluk
en erkenning nastreven is contraproductief, want deze dingen zijn
niet maakbaar.
o John Elster: geluk en erkenning zijn een ‘essentieel
bijproduct’: kan enkel op een indirecte manier tot stand
komen.
o Mens als behoeftig en welwillend wezen vs. Mens als
verlangend en zinzoekend wezen
Het beleven van zin heeft ook ge maken met externe realiteiten, gegevenheden die we niet
volledig beheersen.
Nozick
Gedachte-experiment van de ‘ervaringsmachine’
o Elke ervaring van zin is verbonden aan principiële mogelijkheid van
zinsverlies
90
o
o
ook de kwaliteit van de handeling zelf is belangrijk.
Mensen staan op authenticiteit en waarheidsgehalte van hun ervaringen
3
RELIGIE, ZINGEVING EN WETENSCHAP
3.1.
WITTGENSTEINS RELIGIEOPVATTING
mens kan niet anders dan zich vragen stellen die de dagdagelijkse ervaring en
wetenschappelijke kennis overstijgen.
Wittgenstein
‘Bestaat God?’ is geen legitieme vraag. Het is een wetenschappelijke
vraag die niet thuishoort in het religieuze taalspel.
Discussie 1
De plaats en rol van wetenschappelijke kennis inzake
zingevingsvraagstukken: uiteenlopende meningen:
o De wetenschappelijke pretenties van religie.
o De zingevende pretenties van de wetenschap.
Discussie 2
Het statuut van religies en levensbeschouwelijk taalgebruik.
o Tractatus – Wittgenstein: de taal is onmachtig om over de
metafysische vragen iets te zeggen. Hij maakt ook melding van het
mystieke. ‘Waarover men niet kan spreken, moet men zwijgen.’
Zinvolle taaluitingen beperken zich tot the propositions of natural
science.
o Philosophische Untersuchungen (1953) – Wittgenstein: nieuw
standpunt: taal wordt op verschillende manieren zinvol gebruikt.
 Wetenschappelijke manier van spreken is slechts één taalspel.
 Meaning is use: de betekenis van woorden, dingen en
handelingen hangt af van de context.
 De religie en wetenschap zijn elk een ander niveau van
spreken en vormen radicaal verschillende betekeniscontexten
die Je niet zomaar met elkaar kan vergelijken en reduceren.
James G. Frazer
‘The Golden Bough. A study in Magic and Religion’ – 1922
o Exotische culturen bezitten religies vervuld met magische riten ,
orakels en mythen. De westerse wereld heeft zich daarvan al
‘bevrijd’. (dwaling)
o Bv. regendans.
o De verklaringen die primitieve mensen geven aan
natuurverschijnselen zijn hopeloos infantiel en irrationeel. Er is
geen causaliteit.
Wittgenstein
Kritiek op Frazers boek – begin jaren dertig en eind jaren veertig
o Frazer is niet onjuist, Wittgenstein gaat diepgaander met zijn
kritieken.
o De primitieven zijn niet ten prooi gevallen aan dwaling. Voordat
er dwaling kan zijn, moet er eerst een theorie of verklaring zijn.
Aangezien primitieven dit niet opstellen, kunnen ze zich ook niet
vergissen.
91
o
o
De primitieve mens wordt niet misleid door een verkeerde
voorstelling van oorzaak en gevolg; hij vergist zich niet.
 We handelen zo omdat we ons dan bevredigd voelen. Vb foto
van een geliefde kussen
 <-> Frazer: primitief besluit verkeerdelijk oorzaak-gevolg als
plots regen valt bij uitoefenen regendans
Religie is geen vorm van verklaring, wel geeft het laat het je een
houding uitdrukken t.o.v. leven en dood, problemen en
verklaringen.
 Religie vervangt de waaromvraag.
 Religie wil geen wetenschap zijn dus kan niet beschouwd
worden als bad science.
3.2. NOMA
Herman de Dijn
en Gerard Bodifée verdedigen deze stelling: wetenschap en godsdienst
zijn geen concurrenten van elkaar, ze staan naast elkaar, ieder op
zichzelf, zonder aanrakingspunten, zonder oog voor elkaar te hebben.
o Wetenschap spreekt over de oorsprong van het bestaan.
o Religie spreekt over de bestemming.
Religie en haar riten zijn een manier om zich met het onbeheersbare van het leven te verzoeken
en om te gaan met de fragiliteit van zin en geluk, impliceren geen theoretische hypotheses.
Stephen Jay Gould
NOMA-principe: niet-overlappende magisteria. Wetenschap en religie
zijn niet overlappende magisteria.
Magisteria: een gebied waar één bepaalde leer de geëigende middelen
bezit voor een zinvol discours en het doen van een uitspraak.
Ze hebben dus een eigen kracht en reikwijdte.
o Wetenschap: vragen over het wat en hoe.
o Religie: vragen over zingeving en moraal.
o  als één met gebied vd ander bezighoud corrumperen ze zichzelf
Beide magisteria zijn logisch onafhankelijk en verschillend van elkaar, maar hebben een ‘gelijke
waarde’ en zijn van ‘even groot belang’ voor een waardig bestaan.
Gould
Het NOMA-principe is terug te vinden in het werk van Darwin, maar ook in de
officiële teksten van de Rooms-Katholieke Kerk. Het gaat om een reeds lang
bestaande concensus tussen de grote meerderheid van natuurwetenschappelijke
zowel als religieuze leiders
Het NOMA-principe sluit wonderen uit
o Religie verklaart deze wonderen, terwijl enkel de wetenschap kan verklaren wat er
in de wereld/natuur gebeurd.
Het NOMA-principe zegt niet dat religie niet vanuit een wetenschappelijk perspectief benaderd
en bestudeerd mag worden.
o Vb. Cognitieve wetenschap van de religie, zolang het geen zinsvragen probeert op te
lossen
92
Het principe wordt pas geschonden als:
men vanuit de wetenschap iets over zingeving zegt
of
de religie wetenschappelijke uitspraken doet over hoe de wereld in elkaar zit
3.3. KRITIEKEN OP NOMA
NOMA neemt de ontologische basis weg van religies, godsdiensten en zingevingssystemen en
herleidt ze tot verbeeldign moraal en algemene zinsvragen.
Johan De Tavernier de materialistische basisfilosofie van Gould laat onvoldoende speelruimte
voor een volwaardige vorm van godsdienst
Nogal wat religieuze tradities, gelovigen en theologen houden vast dat God op een of andere
manier toch in de wereld kan tussenkomen (vb. Verrijzenis) <-> NOMA
Creationisme
en Intelligent design overtreden het NOMA-principe
o De wetenschap wordt bij hen op bepaalde punten vanuit de religie in
vraag gesteld of aangevuld.
Atheïsme
Vraag ‘bestaat God?’ kan eigenlijk niet beantwoord worden vanuit
religieus oogpunt, aangezien het gaat om een wetenschappelijke vraag.
Nieuw atheïsme
Dawkins en Dennett positioneren zich ook tegen het NOMA-principe.
o Wetenschap zegt wel degelijk iets over de plausibiliteit van bepaalde
religieuze overtuigingen: uit het wetenschappelijk denken verschijnt
God als een overbodige en zinloze hypothese.
Herman Philipse
Atheïstische manifest – 1995: ‘would-be gelovigen’ die een ‘semantisch
atheïsme’ aanhangen.
o Als het woord ‘God’ en de uitspraken over God geen enkele
beschrijvende inhoud meer hebben, dan is de uitspraak ‘God bestaat’
betekenisloos.
o Vb. Kan het Christendom zonder het ‘wonder’ de verrijzenis?
o Philipse is dus tegen het NOMA-principe
3.4. HET (ON)GELIJK VAN WITTGENSTEIN – AFSLUITENDE BEMERKINGEN
De discussie over de verhouding tussen wetenschap en religie kan niet gereduceerd worden tot
een conflict tussen gelovigen en (ongelovige) wetenschappers. Binnen elk van deze groepen is
ook geen concensus.
De complexiteit van de relatie tussen wetenschap en religie is ontstaan door het ontbreken van
sluitende definities zowel van religie als van wetenschap. Religie kan omschreven worden als:
o Een poging om de werkelijkheid te verklaren: een concurrent van de wetenschap.
o Nieuwe atheïsten: God overbodige en irrationele hypothese, gebruiken de
wetenschap als argument tegen religie
o Een zingevingsysteem: set van praktijken en rituelen, houdingen en racties ten aanzien
van wat mensen in het leven overkomt
o Onaantrekkelijk voor bepaalde gelovigen:
Het debat wetenschap vs religie en het debat gelovigen vs ongelovigen is niet identiek.
93
o
o
Soms weten we geen houding t.o.v. bepaalde natuurverschijnselen, hoewel we dit
fenomeen wel kunnen verklaren.
Bv. dood: we kennen meestal de doodsoorzaak, maar toch blijft er een
zingevingsvraagstuk als iemand sterft.
Wat blijft er van religie over als men elk mysterie onmythologiseerd wordt en niets meer
letterlijk mag gelezen worden? ‘Hamlet without the prince’
 Belangrijk na te gaan welke rol levensbeschouwing in ouw leven moet vervullen
a. ultieme verklaring van al het werkelijke
b. Symbolisch geconstitueerde houding tegenover het leven
c. Iets tussenin
94
GASTCOLLEGE 1: INDIA
DE INDIASE RELIGIE
Er wordt gegroet met een ‘Namasté’ (handen tegen elkaar en lichte buiging maken). Sanskriet is
een taal die niet meer gesproken wordt maar wel gebruikt wordt in de rituelen. Het wordt ook in
een ander schrift geschreven. India is een land met zeer veel talen en geschriften. Namasté is een
typisch Hidoeïstische begroeting, 80% van de indiërs is Hidoeïst. Andere 20% zal u niet met een
Namasté begroeten. De hoogte van het de handen bij de Namasté hangt er vanaf wie men groet.
Wanneer men familie of vrienden groet dan zijn de handen op harthoogte, voor professoren de
hoogte van het hoofd en de goden zelfs boven het hoofd.
Indische / Indiase (na 1949)
Indisch verwijst naar het subcontinent voor de onafhankelijkheid van 1949 en Indiaa(n)s vanaf
de onafhankelijkheid van 1949.
Maatschappij is uniek door de anciënniteit omdat de cultuur ontstaan is eeuwen geleden.
De religie in India is bijzonder complex omdat er ontzettend veel stromingen zijn. Die blijven
allemaal bestaan omdat Indiërs zo verdraagzaam zijn t.o.v. andere overtuigingen.
Indiërs zijn heel bijzonder in de manier waarop ze traditie, moderniteit en spiritualiteit
moderniseren. Dat heeft te maken met het feit van het gevoel met de verbondenheid met iets
groters. De mensen zoeken naar de waarheid in zichzelf, ze zoeken naar het ontwikkelen van
zichzelf als persoon. Het doel van de Indische religie is zelfrealisatie, uzelf leren kennen en uw
plaats in de kosmos begrijpen.
India is een enorm groot land, een schiereiland. Invloeden die van buiten uit komen worden mee
opgenomen in de religie en gaan niet meer uit India.
INDIA
India is een enorm groot land met heel veel talen en geschriften, dit wijst naar de complexiteit.
Zo is de munt rupee geschreven in 13 verschillende talen (op de biljetten).
Het is een land met een enorme vrijheid van denken en vrijheid van godsdiensten. Men laat een
enorme autonomie toe aan de deelstaten en gemeenschappen; communities. Een gemeenschap
is een groep mensen die uit dezelfde streek komen en ongeveer hetzelfde beroep uitoefenen en
religie volgen. Dit heeft er onder meer toe geleid dat men tot nu toe nog geen burgerlijk wetboek
kunnen samenstellen dat geldt voor het hele land, zoals regels aangaande huwelijk, overlijdens,
… deze zijn anders van gemeenschap tot gemeenschap. De belangrijkste determinant van zo’n
gemeenschap is de religie, deze bepaalt wat je eet, hoe je je moet kleden, de rol van de vrouw…
Al deze gemeenschappen leven vreedzaam (in vrede) naast elkaar, er zijn wel al conflicten
geweest maar geen godsdienstoorlogen. Bijvoorbeeld in scholen mag men kiezen wat men eet,
welke religie men uitoefent… Dit was zeker nog niet het geval in de jaren 70. Men kan zeer
moeilijk een kantine openen met eten dat door iedereen mag of kan gegeten worden. Daarom
zijn er dabbawalla’s, die brengen eten naar de ambtenaren aangepast aan de kaste, religie van de
ambtenaar.
Religies in India
95
Leven vreedzaam naast elkaar. Men ze onderscheiden in twee groepen: Inheemse religies en
Uitheemse religies.
o
Inheemse religies
 Islam:
gedwongen bekeringen vanaf de 20e eeuw, maar toch is maar 13% moslim. Maar toch is
er de grootste concentratie van moslims ter wereld, want 13% van een miljard blijft veel.
 Christenen:
Ooit zei een pater ‘Je krijgt geen vat op die Indische ziel’. Maar 2% is christen.
 Jainisme:
is de religie hier in België van de Antwerpse diamantairs (zie verder)
o
Uitheemse religies:
monotheïstische religie: geloven in 1 god, 1 boek die geldt als richtlijnen voor het hele leven.
Dit is niet zo voor de Indische tradities; daar heb je geen zwart wit bepaling van wat goed en
kwaad is. Alles is relatief; hangt af van leeftijd, groep, kaste, …
Sikhs zijn herkenbaar aan hun tulband, baard, vereren 10 leermeesters, … maar hier gaan we het
vandaag niet over hebben.
Indiase religies zijn gebaseerd op het geloof in
o Wedergeboorte (samsara):
ieder wezen zit in een kringloop van geboren worden, sterven, geboren worden, sterven…
wanneer iemand sterft, dan is dat lichaam niets meer waard. Het moet zo snel mogelijk
gecremeerd worden. De ziel blijft verder leven en krijgt een nieuw lichaam. Maar wat al die
geest heeft in zijn vorig leven, neemt hij onbewust mee naar zijn volgend leven en bepaalt
dat nieuw leven voor een groot deel. (levensduur, uiterlijk, intelligentie)
o Karma:
alles schrijft men toe aan karma. Alles wat men doet, zegt of denkt heeft altijd een gevolg. Dat
gevolg kan zich uiten binnen dit leven of in volgende levens.
o Verlossing:
het is geen fatalistische levenshouding, want men heeft zijn eigen lot in handen. Men kan
hier pas aan werken als men zich er van bewust is dat elke handeling gevolgen heeft. Dit kan
dan leiden tot de uiteindelijke verlossing uit die kringloop. In elk leven ken je momenten van
geluk en momenten van ongeluk, maar deze zijn beperkt in tijd. Men zoekt naar eeuwig
geluk. Om dit te bereiken moet men zich kunnen bevrijden van die kringloop van
wedergeboorte. Dus het uiteindelijke doel is om niet meer geboren te worden. (maar men zal
natuurlijk blijven streven naar een beter leven) Dus de verlossing te bereiken waarbij uw
geest opgenomen wordt door het universum, en niet meer door een lichaam. Welk moreel
pad men moet gebruiken om die verlossing te bereiken hangt af van religie. Maar een ieder
die een weg naar de verlossing kent, kan deze ook vrij verkondigen. Tot vandaag heb je
Goeroe’s die mensen de weg naar die verlossing wijzen.
o
Hindoeïsme
96
(Grootste gedeelde van de Indiërs)
Gaan vooral goden vereren. Geen begindatum, geen stichter, … het is een theÏstisch systeem.
Maar al die goden stellen maar aspecten en kenmerken voor van 1 groot goddelijk principe, de
wereldziel genoemd. De eigen ik ziel moet één worden met de wereldziel. Dus het concept van
de wereldziel. Het kastensysteem is ook typisch voor het hindoeïsme. De priesters aan de top
van de kaste gaan zich gedragen als tussenpersonen voor mensen en goden.
o Boeddhisme
Verwerpen dat kastensysteem en priesters. Men moet die verlossing bereiken door eigen
inspanning, zonder de hulp van goden of priesters. Het boeddhisme is in India ontstaan en heeft
een enorme verspreiding gekend in Azië, maar na paar eeuwen uit India is verdwenen. Het is
ook goed gekend in het westen, vooral door de meditatie. Het verwerven van inzicht via
meditatie is de weg voor Boeddhisten om de verlossing te bereiken, de Nirvana (weggooien,
opgaan in het niets).
o Jainisme
Verwerpt ook kastensysteem en priesters. Het heeft het systeem van karma en ziel en materie
erg concreet uitgewerkt. Hun weg naar de verlossing is het niet doden van alles dat leeft, dus
tegen geweld. Het is de religie die het minst voorkomt bij alle Indiërs, maar het is wel de religie
die hier het meeste voorkomt bij Indiërs in Antwerpen. Extreme geweldloosheid is hun
stokpaardje.
Hindoeïsme verder uitgewerkt
Goden vereren, zoals Shiva en Visu . Die goden stellen kosmische machten voor. Een wereld
bestaat een tijd lang en vergaat dan en dan komt er een nieuwe wereld. De kracht en energie om
nieuwe werelden te laten ontstaan en oude te laten vergaan is Shiva. Eens de wereld geschapen
is het de Visu die de wereld in stand houdt. Shiva wordt vaak afgebeeld in het mannelijke en
vrouwelijke geslachtsdeel. Dus samen staan ze voor de vruchtbaarheid. Men giet er dan melk en
honing over, als teken voor de vruchtbaarheid van de vrouw, een goede oogst voor het veld, …
Mensen kiezen 1 god waar ze zich naar richten voor gebeden. Dat kan een mannelijke of
vrouwelijke god zijn. Deze kunnen lachwekkend zijn, of verschrikkend, … Je moet in zo’n god als
vreeswekkende goden een moedergodin zien, een moeder kan heel lief zijn maar ook heel
vreeswekkend om haar kinderen te beschermen. Er wordt weleens gezegd dat er zo’n 300
miljoen goden zijn, waarmee men bedoelt dat ze niet te tellen zijn, en heel lokaal kunnen vereerd
worden. Kinderen groeien op met de verhalen van de goden. Men haalt zijn morele regels uit de
verhalen van de goden. De grootste zijn de Mahabharata en Ramayana. Kinderen kennen vooral
het verhaal van de Ramayana. Je vindt de personages van Ramaya op speelgoed, koekendozen…
Het verhaal gaat over Rama, de oudste zoon van een koning die heel ziek is. Maar iemand anders
wou dat haar zoon koning werd, dus werd Rama voor 14 jaar verbannen. Tijdens die 14 jaar
maakt Rama allemaal avonturen mee. Het figuur van Rama is een voorbeeld voor elke man,
iedere man wil er zo uit zien. Wanneer hij terugkeert wilt zijn vrouw Sieta meteen mee gaan met
hem. Sieta is een rolmodel voor iedere vrouw. Zijn jongere broer gaat ook mee. Wanneer Rama
verbannen werd, wou zijn vader dat niet maar deed het toch en Rama aanvaardde dit. Rama
weet een monster te verslaan. Ramayana staat dus ook voor overwinning.
Ganesha is de god met de kop van een olifant en kan net zoals een olifant alle hindernissen
wegnemen. Hij wordt dus gezien als succes. Bijvoorbeeld bij het oprichten van een onderneming,
afleggen van examens…
97
Krishna wordt vereerd via mensen. In tempels worden ze in bad gestoken, dansen, in bed gelegd,
… Krishna wordt afgebeeld als een baby en lust heel graag melk. Dus gaat ook melk stelen. Het is
in de eerste plaats een koeherder. Krishna betekent eigenlijk zwart; donker. Dit verwijst naar
een lokale held uit de lokale bevolking die donker was van huid. Hij was zo populair dat hij
avatar werd genoemd. Alle herderinnetjes zijn verliefd op Krishna. Bij vollemaan danst hij en
geeft hij het gevoel aan de herderinnetjes dat hij ze allemaal lief heeft. Er zijn ook heel veel
erotische afbeeldingen. In deze god vind je dus allemaal aspecten van de mens terug.
Wegen (marga) naar de verlossing/god
Alle wegen die leiden naar god/verlossing zijn goed.
Yoga is een soort van filosofie. Het goed controleren van de zintuigen, uw ademhaling beheersen,
uw geest beheersen en tot een beter inzicht te komen.
Bhakti is de volledige overgave aan god, een goed voorbeeld hiervan zijn de mensen van Krishna.
De weg van het hart, de weg van het gevoel.
Mensen kiezen naargelang het karakter welke goden ze gaan vereren.
Vier levensfasen
Men gaat er van uit dat een ideaal leven 100 jaar duurt. Want iemand die zijn leven in balans
heeft kan zo oud worden.
o student:
kinderen zijn dan geschikt om te leren, geen tijd besteden aan liefde of andere afleidingen, de
studie staat centraal
o huisvader:
houdt zich minder bezig met het spirituele, … heeft het druk zijn gezin te onderhouden.
o woudbewoner:
wanneer men zijn eerste kleinkind krijgt, eerste grijze haren, … dan gaat men zich meer
bezig houden met het spirituele.
o bedelasceet:
komt niet altijd voor maar kan. Dan gaat men weg van zijn gezin, gaat men rondtrekken en
zich bezig houden met het spirituele. En dat algemeen aanvaard in de maatschappij
Drie levensdoelen
o artha
o kama
o dharma
Kastezever
Een gesloten groep waar in je geboren wordt en waar je niet uit kunt. Deze kaste bepaalt je
gedragscode en heeft een status. Men heeft hoge en lage kasten. Vindt zijn oorsprong in 1500 v.C.
Aan de naam kan je weten van welke kaste men is. Je kan dat niet zien aan het uiterlijk.
Sinds 1950 staat er in de wet dat men geen onderscheid mag maken tussen kasten. Het zegt niet
dat kasten niet bestaan, maar men mag geen onderscheid maken. Zo moet iedereen naar school
kunnen gaan. In realiteit is er nog werk aan de winkel.
98
Bij de kaste is het huwelijk belangrijk. Het is nog vaak een arranged huwelijk. Twee mensen
kunnen niet alleen beslissen of ze kunnen trouwen, maar de familie gaat ook controleren of de
twee jongeren kunnen trouwen. Men vindt het stom om alleen op basis van liefde zulk een
belangrijke belsissing te nemen. Bijvoorbeeld wat voor studies hij/zij heeft gedaan, horoscoop,
inkomen, uit welk gezin, … en dan komen de families samen om te vergaderen of de twee
kunnen trouwen. Een meisje wordt uitgehuwelijkt en het is de taak van de vader om een goede
partner te vinden. Het meisje mag ook mee uitkiezen. Het is niet dat ze zonder enige instemming
worden uitgehuwelijkt. Het meisje moet het huwelijk betalen. Er is in India ook een onevenwicht
tussen jongens en meisjes, omdat meer abortus wordt gedaan als men een dochter verwacht,
meisjes krijgen minder medische hulp, … dit komt door de oude traditie dat meisjes bijvoorbeeld
het huwelijk moet bekostigen.
Tenslotte is er sprake van een joint family principe. Dwz dat alle zonen mee onder het dak van
de vader blijven wonen. Dit mag je redelijk letterlijk nemen, aangezien het een app. onder dat
van de vader kan zijn.
Jains verder uitgewerkt
Geloven niet in een god of schepper. De wereld heeft geen begin of einde. Het is een kleine
gemeenschap, maar een belangrijke gemeenschap omwille van hun hoogstaande ethische
principes, eigen kunststijl en economie. Hun weg naar de verlossing is geleid door de
geweldloosheid, dus niet doden van alles wat leeft (mensen, dieren, planten,
natuurlijkelementen, …). Daardoor zijn heel wat beroepen verboden. Jains zijn dus traditioneel
gezien bankiers, diamantairs, … 90% van de diamantairs van Antwerpen is Jain, ze zijn hier
marktleider. En dus niet de joden! Hier in België schat men 500 families met 2 tot 4 kinderen,
dus zo’n 2000 Jains hier in Antwerpen. Ze gaan vaak terug op bezoek naar India. Ze zijn erg
gesloten, het is een religie die bestaat uit gemeenschappen. Men heeft respect voor anderen
maar men mengt niet. Ze zijn ook gekend voor de architectuur. In Wilrijk heeft men een Jain
tempel gebouwd. Men heeft er ongeveer 10 jaar over gedaan. De marmerblokken zijn hand
gemaakt in India. Wordt beheert door 12 diamantairs. De tempel is voor Jains zelf, het is privé
eigendom. Geen priesters. Het zijn individuele zakenlui. Binnen in die tempel staan er beelden
van die shina’s en Tirthankara’s. Ze stellen het voorbeeld voor om te volgen. Mahavira is een van
die beelden. De grote ogen staan symbool voor inzicht. Tijdens zijn leven heeft hij te maken met
rijkdom, luxe maar ook met geweld en bloed via het leger. Op zijn 30e denkt hij hier over na. Hij
verlaat het gezin en wordt rondtrekkende asceet om over het leven na te denken. Hij vast veel,
mediteert en doet aan yoga en bereikt zo na 12 jaar een toestand van alwetendheid. Je krijgt
inzicht in het verleden, heden en toekomst, in het leven en dood, hoe je een oplossing krijgt voor
dat geweld door vredig te leven. Jains gebruiken de ascese als short cut naar de verlossing
(ascese is een zeer extreme vorm van Jainisme waarin bv zeer zwaar gevast wordt). Symbool
van het tijdsrad; tijdens de eerste 2 periodes gaat alles goed. Nadien lopen allerhande zedelijke
en materiële normen fout. In de laatste, slechtste tijden is er misdaad en ziekte en wanhoop etc…
daarin zitten we momenteel volgens de Jains. Maar er komen dus ook weer betere tijden volgens
hen. De 24 Jina’s komen op bezoek in periode 3 en 4. Op dat moment kunnen ze mensen nog op
het juiste pad krijgen, maar nadien is het te laat. Hun wereldbeeld; veel geweld in je leven
betekent dat er veel stof aan de ziel hangt. Daardoor word je in een lagere kaste herboren.
Wanneer je geen enkele atoom meer aan je ziel hebt hangen is er geen lichaam meer en ben je
dus verlost. Het hakenkruis is het symbool svastika. Elk beentje ervan is een manier waarop je
herboren kan worden. Anekantavada is de veelzijdigheid van de waarheid. Jains gaan ervan uit
dat de waarheid bestaat, maar iedereen heeft z’n eigen invalshoek. Je moet de ander z’n mening
99
dus respecteren. Indien niet pleeg je eigenlijk geestelijk geweld. Bijvoorbeeld doden; het hangt af
van de situatie of het toelaatbaar is of niet. Het is uiteindelijk je eigen keuze, maar je zal de
gevolgen dragen als je ze verdient verdorie!! De waarden van Jains zijn uitzonderlijk actueel
toepasbaar.
Hoe bereik je nu die verlossing in de praktijk?
o voor leken zijn dit maar richtlijnen (bijvoorbeeld zo mag men niet opzettelijk doden; voor
zijn plezier).
o voor monniken zijn dit strenge regels (bijvoorbeeld zelfs onopzettelijk doden vermijden. Ze
wrijven voorzichtig het opp proper waarop ze gaan zitten, om geen kleine organismen te
doden.)
o
o
o
o
o
Niet doden
Niet stelen
Niet liegen
Niet onkuis zijn
Niet streven naar bezit
100
GASTCOLLEGE 2: CHINA
Wat is er met de Chinese moraal aan de hand? (vb 2-jarig meisje dat overreden wordt…)
Omstaanderseffect => wachten op anderen om te reageren (zou een reden kunnen zijn)
Andere mogelijkheid; ooit werden mensen berecht voor het te hulp schieten
Vb.; jongeman brengt een oude vrouw naar ziekenhuis en wordt er later van beschuldigd de
oorzaak te zijn van het leed van de vrouw. Hij zou haar hebben doen vallen.
We moeten gaan nadenken wat er met de Chinese ethiek gebeurd is. Hoe is het zo ver gekomen?
Vroeger was het niet zo! De vrouw die uiteindelijk te hulp schiet krijgt dan ook een beloning
voor het belichamen van de traditionele Chinese waarden.
De oorzaak van het onmenselijk gedrag zijn recente gebeurtenissen, want als je naar de
geschiedenis van China gaat kijken hebben ze altijd aan rekening gehouden met een heleboel
waarden en normen.
Confisionisme (3e 4e eeuw voor Chr.) => stamvader is confusius
Mencius ging ervan uit dat alle mensen van nature uit goed geboren werden. ‘alle mensen
hebben een hart dat niet verdraagt mensen te zien lijden. Wanneer je ziet dat een jong kind een
ongeluk tegemoet loopt voel je een schok (op het moment dat het kind bv in een put valt). Die
schok is het bewijs dat je van nature een goed mens bent. Iedere mens draagt dit in zich!
Volgens Mencius wordt elk mens geboren met 4 kiemen die tot goed gedrag leiden.
Een kiem die tot KAN leiden tot wijsheid, rechtvaardigheid, mededogen, trouw. Je hebt ze, maar
daarom ontwikkel je ze nog niet.
In de Chinese (en andere Aziatische) cultuur is er een soort fluïdum! Het raakvlak is zeer groot
tussen domeinen als ethiek, religie, filosofie, wetenschap,… het is één geheeld. Het klassiek
chinees kent voor die domeinen geen precieze begrippen, omdat ze niet op die manier indelen.
Men sprak eerder over ‘traditionele waarden’, waarin al deze grote domeinen gecombineerd
worden. Nu bestaan ze wel = neologismen. (sinds begin 20ste eeuw in het chinees opgenomen).
Het Chinese denken (en dus niet ‘filosofie’ want dat is te Westers)
Totaal ander wereldbeeld! Totaal andere thema’s die van belang zijn!
Onderzoek van Alfred Bloom; denken de Chinezen anders omdat hun taal anders is?
Antwoord Amerikaanse studenten op zijn driehoekenvraag; ja het klopt
Antwoord Taiwanese studenten; klopt niet, want niet alle cirkels zijn groot!
Dus er is een foutieve veronderstelling. Er is er nog een 2e; een driehoek is geen cirkel! Dit is een
meer empirische methode van denken. Ze gaan niet uit van veronderstellingen, maar ze
vertrekken vanuit wat ze zien, ervaren, waarnemen.
Conclusie; Chinese denken laat abstraheren niet toe! Chinezen kennen geen logica!
Belangrijkste thema’s van het Chinese denken;
o Politieke en sociale filosofie
o Antropologie en ethiek (hoe kan je, ook in moeilijke tijden, goed leven)
o Natuurfilosofie en metafysica (juiste verhoudingen tussen de macro- en de microkosmos)
De Chinese cultuur is niet de oudste, maar toch wel oud (lol)
101
Wij zeggen ‘China’, naar de Qindynastie. De Chinezen spreken over hun eigen land als zhong guo,
niet China. De zhong guo zijn de staten van het midden, daar waar het puur, zuiver is.
Tijdens de Zhou dynastie was er veel oorlog (500 en 200 voor Chr.) en precies dan is de bloei
van de filosofie begonnen! Alle traditionele waarden vielen weg, en mensen beginnen zelf
antwoorden te formuleren op vragen als ‘hoe leef ik verder, op een zo juist/goed mogelijke
manier’. Er ontstaat een veelheid aan denkwijzen door de oorlogsperiode. Toen is de basis
gelegd voor het Chinese denken zoals we het nu kennen. Denkstromingen rijzen als
paddenstoelen uit de grond. (meer dan 100 stromingen/scholen). De filosofische bloei luwt ook
terug na de oorlogen.
Slechts enkele grote scholen bleven overeind. Het confucianisme en taoïsme. Ook in het huidige
China vind je veel zaken die teruggaan op één van deze denkwijzen. Ook het boeddhisme wordt
weleens meegerekend bij de grote denkwijzen in China. (men noemt het dus ook een
hoofdstroom).
1e krachtlijn; Leven en dood behoren tot hetzelfde geheel. Mensen en goden ook! = holistische
denken. Alles is met alles verbonden! Buiten het mechanisme (de cirkel) is er niets.
De ene laag bestaat niet zonder de andere 2 lagen! Ze zijn onderscheiden, maar bestaan niet
zonder mekaar! Wetten vanuit 1 laag slaan ook op de andere 2 lagen.
1e het universum
Er is geen hiernamaals buiten de cirkel, alles is binnen deze cirkel. Er is niets buiten deze cirkel
(goden het heelal zit allemaal binnen deze cirkel). Strik rationele en emotionele hangt ook aan
elkaar vast!. Je hebt laag van de aarde, mens en Hemel. De ene laag bestaat niet zonder de andere
twee lagen. Onlosmakelijk met elkaar verbonden. Er is niets buiten dit universum.
Correlatief denken: opzoek naar correlaties of patronen van overeenkomst tussen de
verschillende lagen van de cosmos. Kan statisch zijn: de heerser op aarde iszoals de poolsterin
het noorden.
Je hebt verschillende modellen van correlatief denken. Je hebt ook zeer abstracte manieren: met
getallen, die symbolische waarden hebben en die we terugvinden in de kosmos.
In het oude china: als je twee gelijkgestemde geluiden hebt dan resoneren deze met elkaar. Dan
zal wanneer je op de snaar op het ene instrument aanspeelt, de snaar op het andere instrument
ook resoneren. We willen dus zeggen dat de 3 lagen van de kosmos met elkaar resoneren. (op
basis van wederzijdse harmonie ???? denk ik)Kan Jing is de term hier voor : GAN YING .
Het correlatieve denken; als je 2 gelijkgestemde geluiden hebt gaan ze resoneren.
De verschillende lagen resoneren ook volgens de chinezen = GAN YING.
2e krachtlijn = DAO (weg) en daarmee in verband Yin-Yang
karakter Dao; het linkse deeltje onderaan = voet/gaan.
Het andere deeltje betekent hoofd. Dus in totaal de weg die het hoofd gaat. Het is een dynamisch
karakter. Een dao is een weg die je aflegt. Dao is de kern of de zien van het Chinese denken.
Dingen rondom ons veranderen constant, dus ging men opzoek naar de vaste/onveranderlijke
kern. De chinezen zeggen dat er geen vaste kern is die onveranderlijk is. Je kan enkel iets over
het traject, de weg, het proces, dao van de zaken zeggen.
102
Nauw verbonden is Yin-Yang; (symbool = wit-zwarte druppels)
Donkere zijde, de schaduwzijde.
De lichte zijde is de zonzijde.
Later werden het 2 kosmische krachten die altijd en overal aanwezig zijn, en die mekaar
voortdurend afwisselen. Ze zijn dus opnieuw dynamisch. Wanneer het ene afneemt, neemt het
andere toe! Dat kan je zien in het symbool. Maar niets is ooit 100% het ene of het andere!
Vandaar de stipjes van het ene in het andere (in het symbool). Het zijn dus relationele
begrippen!! Alles heeft de 2 in zich.
3e krachtlijn; de kracht van de riten (li)
li verwijst naar sacrale riten; uitgevoerd in een religieuze context.
De betekenis ervan verandert tussen 500 en 200 v Chr. Confusius verlegt de betekenis naar
ritueel gedrag. D.w.z. correct sociaal gedrag. Li was een deel van de oplossing voor hoe men zich
moet gedragen. ‘Wanneer iedereen volgens de Li zou leven, zou er een zekere orde ontstaan’ zei
Confusius.
Vb. Je staat in de file; de pechstrook nemen of niet? Li is niet de pechstrook nemen, want alle
anderen staan ook in de file, en waarom zou ik niet mee moeten wachten, en zij wel?
Het is nog altijd zeer belangrijk in de samenleving (li mau = beleefdheid). Wie de li niet
respecteert wordt uitgesloten uit de gemeenschap. MAAR, af en toe mag de Li overschreden
worden.
4e krachtlijn; belang van de sociale relaties; ook afkomstig van het Confucianisme.
= onderdeel van de Li. Wanneer een vader het gezag van een vader heeft, en de zoon het juiste
respect voor de vader, dan is er orde! Dus juiste sociale relaties leiden tot Li.
Confucius kende 6 patriarchaal geïnspireerde relaties;
Vader – zoon;
man – vrouw;
oudere broer – jongere broer;
heerser – onderdaan;
meester – leerling;
vriend – vriend.
5e krachtlijn; het cyclisch tijdsconcept.
vooral voorbeelden in het Taoïsme. Vandaag de dag zijn wij westerlingen een lineair progressief
tijdsconcept gewoon. In de Chinese cultuur heeft men dus een cyclisch tijdsconcept. Alles
verloopt volgens cycli, maar niet 1 cyclus die zich voortdurend herhaald. Eerder een opvolging
van cycli. De lente van dit jaar is niet de lente van vorig jaar! Vanuit dergelijke opvatting wordt
anders omgegaan met zaken als de dood. Voor chinezen is de dood slechts een fase, waarop een
nieuwe fase volgt.
5 OFFICIELS RELIGIES
o
o
o
o
o
taoïsme
boeddhisme
islam
katholicisme
protestantisme
103
Religie heeft niet dezelfde inhoud als bij ons. Nu vandaag 2 tal jaar geleden, the religious
Question in modern china, mensen probeerden nu op een andere manier te kijken naar de
Chinese religie: namelijk een holistische manier. Religie in china willen bestuderen dan moeten
we kijken naar: alle aspecten van de samenleving waarin religie voorkomt. De chinezen zijn zeer
religieus ingesteld.
the religious question in modern China => op een holistische manier religie in China bestuderen.
Je moet naar alle aspecten van de samenleving kijken waarin religie voorkomt, vooraleer je de
Chinese religie deftig kan begrijpen.
104