Schaakbordpatroon

Schaakbordpatroon
Schaakbordpatroon
Veel steden hebben een rechthoekig schaakbordpatroon of dambordpatroon, dat wil zeggen, dat de straten
loodrecht op elkaar zijn aangelegd. Men spreekt ook wel van het Hippodamische systeem, naar de Griekse architect
en stedenbouwkundige Hippodamus van Milete uit de 5e eeuw v.Chr., die dit systeem voor het eerst op grote schaal
heeft toegepast. Tegenwoordig wordt ook vaak de term gridstructuur of kortweg grid gebruikt. Vóór Milete werd
deze structuur al toegepast in Klein-Azië, Mesopotamië en ook tijdens de Chinese oudheid in China.[1]
Hippodamische systeem
In het systeem dat op naam staat van Hippodamus van Milete groeit een stad niet geleidelijk zonder plan (zoals oude
Griekse steden vaak rondom een akropolis ontstonden), maar wordt hij planmatig aangelegd met elkaar recht
kruisende straten die de stad in huizenblokken van gelijke grootte verdelen. Op centrale plaatsen wordt een aantal
huizenblokken uitgespaard voor de markt (Grieks: agora) en openbare gebouwen. Hippodamus leefde in de vijfde
eeuw v.Chr. Waarschijnlijk leerde hij de planmatige stadsaanleg kennen toen zijn geboortestad Milete na de
verwoesting door de Perzen in 494 v.Chr. opnieuw werd opgebouwd vanaf 479 v.Chr. Vervolgens was Hippodamus
zelf actief bij de stadsaanleg van Piraeus (ca. 450 v.Chr.) en Thurii (444/443 v.Chr.). Het Hippodamische systeem is
onder meer ook toegepast in Magnesia, Priëne, Knidos, Olynthos, Megalopolis en Selinus. In de hellenistische tijd
komt er meer verschil tussen brede hoofdstraten en smallere secundaire straten.
Het castra-model
De Romeinen gebruikten bij de aanleg van nieuwe steden een vergelijkbaar systeem dat gebaseerd was op de manier
waarop ze hun legerkampen (castra) aanlegden en daarom het castra-model wordt genoemd. De Romeinen pasten dit
systeem toe bij de coloniae die zij vanaf de derde eeuw v.Chr. nieuw aanlegden. Uitgangspunt vormt een assenstelsel
van een noord-zuidstraat, de cardo (Latijn voor ‘as’), en een langere oost-weststraat, de decumanus. Bij het kruispunt
van deze straten lagen de markt (Latijn: forum) en andere centrale voorzieningen. Parallel aan de cardo en de
decumanus werden andere straten aangelegd waardoor de stad volgens het schaakbordpatroon in gelijke
huizenblokken werd verdeeld. De parallelstraten heetten eveneens cardo (meervoud: cardines) en decumanus
(meervoud: decumani); ter onderscheid noemde men de hoofdstraten daarom wel cardo maximus en decumanus
maximus.
Een van de best bewaarde voorbeelden van een Romeinse stad die volgens het castramodel is aangelegd is Timgad
(Romeins: Colonia Marciana Traiana Thamugadi) in Algerije. Vaak is ook in moderne plaatsen met een Romeinse
oorsprong het schaakbordpatroon nog terug te vinden, zoals in de Italiaanse plaatsen Aosta (Rom.: Augusta
Praetoria) en Lucca (Rom.: Luca). Ook in het Duitse Xanten waar de Romeinse plaats Colonia Ulpia Traiana
gedeeltelijk is opgegraven en herbouwd, is het schaakbordpatroon te zien. Het Romeinse Pompeii heeft een
stadsuitbreiding gekregen in de vorm van een schaakbordpatroon, en Herculaneum is volgens een schaakbordpatroon
aangelegd, maar in het geval van deze twee plaatsen is niet uit te maken of het invloed was van het Hippodamische
systeem vanuit Griekse steden in Zuid-Italië of dat het vroege voorbeelden van het castra-model zijn.
1
Schaakbordpatroon
2
Polders
Het van de Romeinen overgenomen
castra-model werd in Nederland ook
toegepast in drooggemalen polders voor de
planning van wegen en de indeling in
percelen. Het eerst werd dit gedaan in de
Beemster, die in 1612 werd drooggemalen.
De polder heeft een schaakbordpatroon van
wegen, met twee hoofdwegen (zoals bij de
Romeinen de cardo en de decumanus) en op
de kruising daarvan de hoofdplaats
Middenbeemster (zoals bij de Romeinen het
forum). Een ander voorbeeld is de
Haarlemmermeer (1852), met Hoofddorp als
centrale plaats.
Moderne steden
Kaart van de Beemster uit 1869
Ook in de aanleg van moderne steden is het
schaakbordpatroon vaak te vinden. De oude binnenstad van het Duitse Mannheim is ingedeeld in regelmatige
‘Quadrate’, die genummerd werden met letters en cijfers. In de stad New York kreeg Manhattan in het begin van de
negentiende eeuw een nieuw stadsplan waarbij de avenues van noord naar zuid liepen en de streets van oost naar
west. Ze kregen allemaal een nummer. Ook de wijk Eixample in het Spaanse Barcelona is aan het eind van de
negentiende eeuw gebouwd met huizenblokken van gelijke grootte en elkaar loodrecht kruisende straten.
Schaakbordpatroon vs. slakstructuur
In het Zuid-Franse Valbonne werd de roosterstructuur van het schaakbord door monniken geïntroduceerd om te
voorkomen dat er 'trek' ontstond bij wind, waardoor de kans op verbranding van een hele stad sterk werd
verminderd. Veel bergstadjes werden namelijk gebouwd in de vorm van een slak, bijvoorbeeld het Zuid-Franse
stadje Mougins, boven Cannes. Als dan de mistral, een sterke wind, opstak, was in de hete zomer de kans op brand
met desastreuze gevolgen groot, hetgeen werd verergerd door de slakstructuur van het stadje.
Voetnoot:
Paginabronnen en auteurs
Paginabronnen en auteurs
Schaakbordpatroon Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=31024343 Auteurs: Afhaalchinees, Christoffel K, Guido Zuidinga, Guusb, HandigeHarry, Mixcoatl, PeHa, Pepijntje,
Pompidom, R. Veenman, Troefkaart, Westermarck, 5 anonieme bewerkingen
Afbeeldingsbronnen, licenties en bijdragers
Afbeelding:Beemster 1869.png Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Beemster_1869.png Licentie: Public Domain Auteurs: J. Kuyper
Licentie
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
//creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/
3