Literatuurgeschiedenis De negentiende eeuw

Literatuurgeschiedenis
De negentiende eeuw (1800-1875)
Dautzenberg, hoofdstuk 4
Inleiding
Boris Karloff als Frankenstein
(Mary Shelley, 1818)
Enkele ontwikkelingen op een rij
500-1500
Middeleeuwen
16de/17de eeuw
Renaissance
18de eeuw
Verlichting
Theocentrisme
Memento mori
Antropocentrisme
Humanisme
Homo universalis
Carpe diem
Menselijke ratio kan
alles doorgronden en
oplossen middels
empirisme
Klassieken als autoriteit Herleving klassieken
Translatio, imitatio,
aemulatio
Opkomst nieuwe
genres
o.a. Tijdschriften, korte
verhalen, gedichten
voor kinderen, romans
(o.a. briefromans),
imaginaire reisverhalen
Kleine vorstendommen,
graafschappen,
ontwikkeling van
feodaal geregeerde
koninkrijken
Absolute monarchieën
Grote groei van
Oostenrijk, Rusland,
Engeland
Nederland: statenbond
Opkomst van centraal
geregeerde
koninkrijken / absolute
monarchieën
Nederland: statenbond
Politieke ontwikkelingen in de 19de eeuw
Technologische ontwikkelingen, groter zelfbewustzijn
Heersende idelologie: liberalisme (economische en politieke vrijheid)
• Onafhankelijkheid van Amerika in 1776
• Franse Revolutie in 1789
• Engeland: start industriële revolutie (stoomschip, stoommachine,
stoomlocomotief)
• Afschaffing slavernij en lijfeigenschap
• Meer invloed burgerij
• Ontstaan stadsproletariaat
• Onafhankelijkheidsstreven (Griekenland, Italië)
• 1848: overal in Europa opstanden van arbeiders
De Nederlanden
• 1795: in de noordelijke Nederlanden komen de patriotten in opstand
tegen de Republiek der Verenigde Nederlanden.
• Met hulp van een Frans invasieleger wordt de Bataafse Republiek
uitgeroepen (1795-1805)
• 1805: Keizer Napoleon stelt het Koninkrijk
Holland in, geleid door zijn broer
Lodewijk Napoleon – invoering
Wetboek van Strafrecht en
Burgerlijk wetboek (en achternamen)
• 1810: Nederland wordt een Franse kolonie
Een van de paleizen van Lodewijk
Napoleon
Universiteit Utrecht, bibliotheek geesteswetenschappen
Drift, Utrecht
De Nederlanden (vervolg)
•
1815: Napoleon bij Slag bij
Waterloo verslagen
•
Noordelijke en zuidelijke deel van
de Nederlanden worden herenigd:
Verenigd Koninkrijk der
Nederlanden onder Willem I
•
1830: het zuiden scheidt zich af:
Koninkrijk België
•
1839: Verdrag van Londen (België
en Luxemburg onafhankelijk)
Vernieuwingen op politiek gebied
• Na afscheiding België politieke vernieuwingen onder leiding van de
liberaal J.R. Thorbecke
• Grondwetsherziening van 1848: uitbreiden bevoegdheden Tweede
Kamer, vastleggen vrijheid van godsdienst en onderwijs.
• Industrialisatie papier- en textielfabricage
J.R. Thorbecke
Vernieuwingen op cultureel gebied
• Verlichting: in late 18de en 19de eeuw werden de
idealen van de verlichting op politiek gebied in
praktijk gebracht
• Romantiek: eind 18de eeuw
• Realisme: stroming die in het midden van de
19de eeuw naast de Romantiek ontstaat.
• Fin de siècle: ontstaat circa 1875
romantiek
• Romantiek: lijnrecht tegenover Verlichting
• Gevoeligheid, verbeeldingskracht en individualisme,
originaliteit
• Kunst moet de persoonlijke opvattingen van de auteur
weergeven
– Bohémiens: kunstenaars die een los, zwervend leven
leiden vol affaires, drugsgebruik etc.
• Verlichting: didactisch / romantiek: lyrisch
Freudvoll
Und leidvoll,
Gedankenvoll sein,
Hangen
Und bangen
In schwebender Pein,
Himmelhoch jauchzend,
Zum Tode betrübt –
Glücklich allein
Ist die Seele, die liebt.
J. W. von Goethe
Romantiek: kunst en cultuur
• Belangstelling voor de natuur, met name de “ongerepte”
(vgl. Engelse tuin versus Franse tuin)
• Ontsnappen aan de wereld van nu d.m.v. fantasie
(heden en verleden / verre streken, exotische
landschappen, het bovennatuurlijke, het religieuze)
Romantiek: wetenschap
Aandacht voor het ‘natuurlijke’:
• Etnologie of volkenkunde / culturele antropologie (studie
van de cultuur van niet-westerse volkeren)
• Volkskunde: bestuderen folklore van westerse
bevolkingsgroepen
• Behoefte aan talenkennis: vergelijkende taalwetenschap,
indelen van talen in families
• Opkomst literatuurwetenschap: vertalen van nietwesterse literatuur, uitgeven van oude teksten,
opschrijven van mondelinge tradities (verhalen /
gedichten)
Romantiek en bouwkunst
• 18de eeuw: klassiek (ordelijk, symmetrisch)
• Romantiek: verrassend – neogotiek
Rijksmuseum en Centraal Station te
Amsterdam, P.J.H. Cuypers
Romantiek en schilderkunst
• 18de eeuw: tafereel speelt zich volledig binnen de lijst af
(neoclassicistisch – officiële schilderkunst van de academies)
• Romantiek: idee dat er slechts een fragment uit een tafereel wordt
afgebeeld (doorgaans warmer van kleur)
Links: Dominique Ingres (1780-1867) – neoclassicisme
Rechts: William Turner (1775-1861) - romantiek
Romantiek en muziek
• Componisten zelfstandige kunstenaars en niet meer in loondienst bij
kerk of vorst
• Verkoop composities, dirigeren en lesgeven als inkomstenbron
• Enkele belangrijke componisten:
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Beethoven
Hector Berlioz
Fransz List
Franz Schubert (gedichten van Goethe)
Guiseppe Verdi
Frédéric Chopin
Johannes Brahms
Gioacchino Rossini
Felix Mendelssohn
Richard Wagner
Peter Iljitsj Tsaikovski
Romantiek en literatuur
• Tegen de verlichting: nadruk op gevoel
• Weltschmerz en Sehnsucht – romantische verlangen en
onbereikbare geluk (ideale liefde, maarschappij) /
melancholisch
• Persoonlijke devotie – natuurbeleving
• Niet terug naar de klassieken, maar naar de
middeleeuwen – herleven genres als ballade en
sprookje
Romantiek en literatuur
• Willen ontsnappen aan de alledaagse realiteit
– Belangstelling voor bovennatuurlijke zaken:
griezelverhalen
– Situering van verhalen in het verleden (met name de
middeleeuwen), de toekomst of verre exotische
streken
• 18de eeuw: gothic novel: verhaal dat zich in het verleden
afspeelt, maar volledig verzonnen is
• Historische roman: komt uit de gothic novel voort, maar
wil de historische setting meer recht doen (wel in een
geromantiseerd jasje)
Literaire genres in de romantiek
• Historische romans: Sir Walter Scott, Ivanhoe (1819)
• Romantische griezelroman (horror): Mary Shelley, Frankenstein
(1818)
• Voyages extraordinaire (1929: science fiction): Jules Verne,
Twintig duizend mijlen onder zee (1864)
• Detectiveroman/detectiveverhaal: Edgar Allen Poe
• Opbloei van het sprookje
– optekenen mondeling overgeleverde verhalen: gebroeders Grimm,
Kinder- und Hausmärchen (1812/1815)
– Zelf bedenken van sprookjes (“cultuursprookjes”): Hans Christian
Andersen
Sprookjes
Opgetekend door de
gebroeders Grimm, o.a:
Geschreven door Hans
Christian Andersen, o.a.:
Hans en Grietje
Assepoester
De wolf en de zeven geitjes
Vrouw Holle
Roodkapje
Doornroosje
Sneeuwwitje
De prinses op de erwt
De kleine zeemeermin
Duimelijntje
Het meisje met de
zwavelstokjes
De nieuwe kleren van de
keizer
De Chinese nachtegaal
Het realisme
Romantiek: overheersend in de muziek
Midden 19de eeuw: opkomst realisme in literatuur en kunst.
Realisme: reactie op de lieflijke, sentimentele en
fantastische kant van de romantiek – vastleggen realiteit
van alledag en proberen die zo objectief mogelijk vast te
leggen
Aanvankelijk vooral gericht op leven van de middenklasse,
later ook op de sociale omstandigheden van de
arbeiders (onder invloed van het opkomende socialisme)
Realisme en kunst
Jozef Israëls (1824-1911)
Realisme en literatuur
• Ontstaan van de ‘klassieke’ roman: intrige (plot)
heeft een duidelijk begin, verloop en afsluiting
• Onderwerp: de natuurgetrouwe weergave en/of
sociaal-psychologische analyse van mens en
maatschappij
• Circa 1870: realistische schilderkunst gaat over
in impressionisme, realistische literatuur gaat
over in het naturalisme
Samenvatting: de Nederlanden
• Romantische literatuur (‘gevoelens’,
‘Natureingang’):
– François Haverschmidt (Piet Paaltjes), Snikken en
grimlachjes
– Multatuli (Eduard Douwes Dekker), Max Havelaar
(ook deels realistisch)
• Realistische literatuur (leven van alledag):
– Nicolaas Beets (“Hildebrand”), Camera Obscura
– Guido Gezelle, gedichten