Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2012

Faculteit Rechtsgeleerdheid
Universiteit Gent
Academiejaar 2012-2013
TAAL EN TERRITORIALITEIT IN FEDERALE STATEN:
EEN RECHTSVERGELIJKEND ONDERZOEK
Masterproef van de opleiding
“Master in de Rechten”
Ingediend door
Matthias Strubbe
(00801033)
Promotor: Prof. Dr. Johan Vande Lanotte
Commissaris: Dominique De Meyst
pag. 2
INHOUDSOPGAVE
INHOUDSOPGAVE ..................................................................................................................................... 3
WOORD VOORAF … ................................................................................................................................. 8
I.
INLEIDING ........................................................................................................................................ 9
II.
OMSCHRIJVING BEGRIPPEN............................................................................................................ 10
1.
Federale staten ........................................................................................................................... 10
a.
De eenheidsstaat.................................................................................................................... 10
b.
De confederale staat .............................................................................................................. 11
c.
De federale staat ................................................................................................................... 12
2.
i.
Autonomie van de deelstaten............................................................................................. 13
ii.
Medebeslissingsrecht van de deelstaten ............................................................................ 14
iii.
De aanwezigheid van een grondwettelijk hof................................................................ 14
iv.
Samenwerking tussen componenten van de staat .......................................................... 15
Territorialiteit en personaliteit ................................................................................................... 15
a.
Het territorialiteitsbeginsel ................................................................................................... 15
i.
Algemeen: territoriaal federalisme .................................................................................... 15
ii.
Taal en territorialiteit ......................................................................................................... 16
iii.
Functies van het territorialiteitsbeginsel ........................................................................ 17
iv.
Het territorialiteitsbeginsel en de mensenrechten .......................................................... 18
b.
c.
III.
Het personaliteitsbeginsel ..................................................................................................... 19
i.
Algemeen: personeel federalisme ...................................................................................... 19
ii.
Taal en personaliteit .......................................................................................................... 20
iii.
Functies van het personaliteitsbeginsel ......................................................................... 21
Besluit .................................................................................................................................... 21
BELGIË ....................................................................................................................................... 22
1.
België is een federale staat ........................................................................................................ 22
a.
Drie gemeenschappen, drie gewesten ................................................................................... 22
b.
Vier taalgebieden .................................................................................................................. 23
c.
Droit du sol versus droit des gens ......................................................................................... 24
2.
Drie talen, vier taalgebieden ...................................................................................................... 24
a.
Vier taalgebieden .................................................................................................................. 24
b.
Drie officiële talen ................................................................................................................. 26
3.
Draagwijdte van artikel 4 van de Grondwet .............................................................................. 28
a.
Het Voerenadvies .................................................................................................................. 28
b.
De zaak Germis ..................................................................................................................... 29
pag. 3
c.
Bevestiging van de Germis rechtspraak ................................................................................ 31
d.
Het arrest van het Arbitragehof van 26 maart 1986 ............................................................. 31
e.
De reactie van de Raad van State.......................................................................................... 32
f.
De Pacificatiewet van 1988 ................................................................................................... 32
g.
Het arrest van het Arbitragehof van 10 maart 1998 ............................................................. 32
4.
De huidige taalwetgeving .......................................................................................................... 33
a.
De taalvrijheid als basisbeginsel........................................................................................... 33
i.
Algemeen........................................................................................................................... 33
ii.
Beknopt geschiedkundig overzicht.................................................................................... 33
iii.
Draagwijdte van artikel 30 van de Grondwet ................................................................ 35
iv.
Mogelijkheid tot wettelijke regeling.............................................................................. 35
v.
De bevoegdheidsverdeling ................................................................................................ 36
b.
Taalgebruik in wetgevingszaken............................................................................................ 37
i.
Het federale niveau ............................................................................................................ 37
§ 1. Indeling in taalgroepen ................................................................................................... 37
§ 2. Parlementaire werkzaamheden ....................................................................................... 38
ii.
Het regionale niveau .......................................................................................................... 39
§ 1. Decreten van de deelparlementen .................................................................................. 39
§ 2. Ordonnanties van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest .................................................. 40
iii.
De plaatselijke besturen ................................................................................................. 40
iv.
Kort besluit .................................................................................................................... 41
c.
Taalgebruik in gerechtszaken ................................................................................................ 42
d.
Taalgebruik in bestuurszaken ................................................................................................ 43
i.
Algemeen........................................................................................................................... 43
ii.
De federale diensten .......................................................................................................... 43
iii.
Diensten van de gemeenschappen en de gewesten ........................................................ 45
iv.
De plaatselijke diensten ................................................................................................. 46
§ 1. Het homogene Nederlandse en Franse taalgebied .......................................................... 46
§ 2. De faciliteitengemeenten ................................................................................................ 47
o
Algemeen................................................................................................................... 47
o
De faciliteitenregeling ............................................................................................... 48
o
Doel van de faciliteiten .............................................................................................. 49
o
Interpretatie van de faciliteiten .................................................................................. 49
o
Taalgebruik in de gemeenteraden en het college van burgemeester en schepenen ... 51
§ 3. Het tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad ........................................................................ 52
v.
De Vaste Commissie voor Taaltoezicht ............................................................................ 52
pag. 4
vi.
e.
Kort besluit .................................................................................................................... 53
Taalgebruik in het bedrijfsleven ............................................................................................ 54
i.
Algemeen........................................................................................................................... 54
ii.
Drie regelingen .................................................................................................................. 54
§1. Het Vlaamse Taaldecreet ................................................................................................. 54
§2. Het Franse Taaldecreet .................................................................................................... 55
§3. De Taalwet Bestuurszaken .............................................................................................. 56
f.
5.
Taalgebruik in het onderwijs ................................................................................................. 57
i.
Algemeen........................................................................................................................... 57
ii.
De verschillende regelingen .............................................................................................. 58
Besluit........................................................................................................................................ 60
IV.
CANADA .................................................................................................................................... 61
1.
De federale staatstructuur en de bevoegdheidsverdeling .......................................................... 61
2.
De federale taalwetgeving ......................................................................................................... 63
a.
Constitution Act 1867 ............................................................................................................ 63
b.
Constitution Act van 1982 en het Canadian Charter of Rights and Freedoms ..................... 64
i.
Algemeen........................................................................................................................... 64
ii.
Taalgebruik in wetgevings- en gerechtszaken ................................................................... 65
iii.
Taalgebruik in bestuurszaken ........................................................................................ 65
iv.
Taalgebruik in onderwijszaken ...................................................................................... 66
§ 1.
De letter van de wet ............................................................................................... 66
§ 2. De interpretatie en doelstelling van artikel 23 ................................................................ 67
§ 3. Vergelijking met basisonderwijs in de Belgische faciliteitengemeenten ....................... 69
v.
Overige bepalingen ............................................................................................................ 69
c.
The Official Languages Act ................................................................................................... 70
d.
Besluit .................................................................................................................................... 71
3.
De taalwetgeving van Québec ................................................................................................... 71
a.
Bill 63 en Bill 22 .................................................................................................................... 71
b.
Bill 101 .................................................................................................................................. 72
i.
Taalgebruik in wetgevings- en gerechtszaken ................................................................... 73
ii.
Taalgebruik in bestuurszaken ............................................................................................ 74
iii.
Taalgebruik in het bedrijfsleven .................................................................................... 75
§1. Het interne taalgebruik .................................................................................................... 76
§2. Het externe taalgebruik.................................................................................................... 76
iv.
c.
Taalgebruik in onderwijszaken ...................................................................................... 79
Besluit .................................................................................................................................... 80
pag. 5
4.
V.
Besluit........................................................................................................................................ 81
ZWITSERLAND ............................................................................................................................... 82
1.
De Zwitserse Confederatie is een federale staat ........................................................................ 82
2.
Bevoegdheidsverdeling ............................................................................................................. 83
3.
Taalgebieden ............................................................................................................................. 85
a.
Algemeen ............................................................................................................................... 85
b.
Vier taalgebieden .................................................................................................................. 85
c.
De taalgrenzen en kantonnale grenzen: Quid met de meertalige kantons? .......................... 85
4.
i.
Algemeen........................................................................................................................... 85
ii.
De tweetalige kantons........................................................................................................ 86
iii.
Het drietalige kanton Graubünden................................................................................. 87
Taalwetgeving ........................................................................................................................... 87
a.
Algemeen ............................................................................................................................... 87
b.
Vier institutionele principes .................................................................................................. 88
i.
Taalvrijheid ....................................................................................................................... 88
ii.
Taalgelijkheid .................................................................................................................... 89
iii.
Subsidiariteit .................................................................................................................. 90
iv.
Territorialiteit ................................................................................................................ 90
c.
Taalgebruik in wetgevingszaken............................................................................................ 92
d.
Taalgebruik in gerechtszaken ................................................................................................ 93
e.
Taalgebruik in bestuurszaken ................................................................................................ 94
i.
De federale openbare administratie ................................................................................... 94
ii.
De kantonnale openbare administratie .............................................................................. 95
f.
Taalgebruik in onderwijszaken.............................................................................................. 96
g.
Taalgebruik in de handel en het bedrijfsleven....................................................................... 97
5.
Besluit........................................................................................................................................ 98
VI.
ALGEMEEN BESLUIT .................................................................................................................. 99
VII.
BIJLAGE 1 ................................................................................................................................ 102
VIII.
BIBLIOGRAFIE .......................................................................................................................... 103
1.
Algemeen................................................................................................................................. 103
a.
Rechtspraak ......................................................................................................................... 103
b.
Rechtsleer ............................................................................................................................ 103
§1. Boeken ............................................................................................................................... 103
§2. Artikelen ............................................................................................................................ 103
2.
België....................................................................................................................................... 104
a.
Wetgeving ............................................................................................................................ 104
pag. 6
b.
Rechtspraak ......................................................................................................................... 105
c.
Rechtsleer ............................................................................................................................ 106
§1. Boeken ............................................................................................................................... 106
§2. Artikelen ............................................................................................................................ 107
3.
Canada ..................................................................................................................................... 108
a.
Wetgeving ............................................................................................................................ 108
b.
Rechtspraak ......................................................................................................................... 108
c.
Rechtsleer ............................................................................................................................ 109
§1. Boeken ............................................................................................................................... 109
§2. Artikelen ............................................................................................................................ 109
4.
Zwitserland .............................................................................................................................. 110
a.
Wetgeving ............................................................................................................................ 110
b.
Rechtspraak ......................................................................................................................... 110
c.
Rechtsleer ............................................................................................................................ 110
§1. Boeken ............................................................................................................................... 110
§2. Artikelen ............................................................................................................................ 111
pag. 7
WOORD VOORAF …
Een masterproef is een werk van lange adem. Hier wil ik dan ook enkele mensen bedanken die hebben
bijgedragen tot de realisatie van dit eindwerk. Hun steun en medewerking was onontbeerlijk bij de
totstandkoming van deze masterproef.
Allereerst wil ik mijn promotor, Prof. Dr. Vande Lanotte, bedanken voor het aanreiken van mijn
onderwerp. Daarnaast werden zijn opmerkingen omtrent de structuur van mijn tekst en gebruikte
bronnen ten zeerste op prijs gesteld.
Vervolgens gaat mijn dank uit naar mijn commissaris, Dominique De Meyst. Ik kon bij haar steeds
terecht met mijn vragen. Zonder haar hulp stond ik zeker niet waar ik nu sta.
Verder wens ik uiteraard ook mijn ouders te bedanken voor de financiële en morele steun gedurende
mijn opleiding.
Daarnaast zou ik graag Lieve Peere uitdrukkelijk willen bedanken voor het nalezen van mijn
masterproef op spelfouten.
Tot slot bedank ik graag mijn vele vrienden, alsook mijn vriendin Ine voor de steun die ik van hen
kreeg tijdens het schrijven van dit eindwerk.
Allen bedankt!
pag. 8
I.
INLEIDING
Het unitaire België van 1831 leek vanaf het begin reeds ten dode opgeschreven. Doorheen de
geschiedenis heeft de beïnvloeding van zowel de Germaanse als Latijnse wereld geleid tot een
cultureel pluralisme. Het bestaan van een dubbele identiteit kan niet langer ontkend worden. Men is
niet langer enkel Belg, maar men is Belg én Vlaming of Belg én Waal. De verschillen in taal en
cultuur tussen beide bevolkingsgroepen hebben geleid tot een aantal staatshervormingen die elk op
hun beurt hebben bijgedragen tot de creatie van het België zoals we het heden ten dage kennen: een
bipolaire federale staat. Hoewel het huidige België echter bestaat uit drie gemeenschappen en drie
gewesten, kan men niet om de tweeledige structuur heen. Deze volgt niet alleen uit de feitelijke en
sociologische gegevens van twee culturen, maar ook uit bepaalde institutionele waarborgen voor beide
taalgroepen die doorheen de tijd zijn gecreëerd.
De verschillende taalwetten speelden een belangrijke rol bij de omvorming tot de federale staat. Doch,
algemene tweetaligheid is nooit ingevoerd binnen de Belgische Staat. De wetgever heeft geopteerd om
te werken met taalgebieden. Dit werd ingeschreven in artikel 4 van de Grondwet. Op 26 maart 1986
erkende het toenmalige Arbitragehof dat de Belgische Grondwet “een exclusieve territoriale
bevoegdheidsverdeling tot stand [heeft] gebracht. Een zodanig stelsel onderstelt dat het onderwerp
van iedere regeling welke een gemeenschapswetgever uitvaardigt, moet kunnen worden gelokaliseerd
binnen het gebied waarvoor hij bevoegd is zodat iedere correcte verhouding en situatie slechts door
één enkele wetgever moet worden geregeld.”1 Dit houdt een uitdrukkelijke erkenning van het zgn.
territorialiteitsbeginsel in. De toepassing van dit beginsel houdt in dat op één grondgebied slechts één
deelstaat bevoegd is. Het Hof vervolgde verder in zijn arrest dat “artikel [4] van de Grondwet […]
tevens een beperking van de bevoegdheid van de wetgevers inzake taalgebruik [behelst] en vormt
aldus de grondwettelijke waarborg van de voorrang van de taal van het eentalige gebied of van het
tweetalige karakter van het gebied”2. In a nutshell betekent dit principe dat de Vlaamse Gemeenschap
bevoegd is in Vlaanderen en dat de streektaal voorrang heeft op het Vlaamse grondgebied.
Dit werkstuk stelt een onderzoek in naar de houdbaarheid van het territorialiteitsbeginsel binnen het
huidige federale België en gaat de mogelijke alternatieven na. Via een rechtsvergelijkende studie
wordt onderzocht wat de voor- en nadelen zijn van de koppeling van taal en territorialiteit binnen de
federale staat en wordt ook de taalwetgeving in het algemeen onder de loep genomen.
De vergelijking wordt gemaakt met zowel Zwitserland als Canada. Beide Staten kennen naast België
een incongruent federalisme. Dit wil zeggen dat bevolking van de deelstaten homogener is dan deze
van de federale Staat zelf. Volgens een studie van A. LIJPHART is dit enkel het geval in de voormelde
drie Staten.3 Daarnaast stelt FRENKEL dat dit eveneens de enige drie Staten zijn waar er regionale
politieke partijen bestaan die beperkt zijn tot het grondgebied van een deelstaat. Een splitsing van de
politieke partijen langs de communautaire breuklijnen is één van de grootste oorzaken van de dualiteit
van het politieke bestel.4
Allereest volgt een algemene bespreking van de begrippen federalisme, territorialiteit en personaliteit.
1
Arbitragehof 26 maart 1986, nr. 17/86, overw. 3.B.7.c.
Arbitragehof 26 maart 1986, nr. 17/86, overw. 3.B.6.
3
A. LIJPHART, Patterns of Democracy, New Haven, Yale University Press, 1999, 34-41 en 197.
4
M. FRENKEL, Federal Theory, Center for Research on Federal Financial Relations, The Australian National
University, Canberra, 2007, http://www.maxfrenkel.ch/federal.html, nr. 689.
2
pag. 9
Daarna volgt een uitgebreide bespreking van het huidige taalbeleid binnen België. De volgende
onderdelen handelen –elk afzonderlijk– over het taalbeleid van de Canadese en de Zwitserse Staat.
Hierbij wordt nagegaan of ze het territorialiteitsbeginsel, dan wel het personaliteitsbeginsel hanteren,
en wat de precieze voor- en nadelen ervan zijn. Op het einde van deze onderdelen komt telkens kort de
vergelijking met Belgische taalregeling aan bod.
Tot slot wordt het Belgische taalbeleid geëvalueerd in het licht van de gedane bevindingen in de
vergelijking met de overige staten.
II.
OMSCHRIJVING BEGRIPPEN
1. Federale staten
Alvorens een omschrijving te geven van de federale staat, lijkt het nuttig even stil te staan bij de
overige mogelijke staatsstructuren. Aangenomen wordt dat er drie grote types van staatsvormen te
onderscheiden vallen. Naast de federale staat, bestaan enerzijds de confederale staat (of statenbond) en
anderzijds de eenheidsstaat (of unitaire staat).
Allereest volgt een bespreking van de unitaire staat en de confederale staat. Daarnaast wordt uitgebreid
stilgestaan bij de omschrijving en de essentiële kenmerken van de federale staat. Bij de omschrijving
van de drie staatsvormen moet men echter in gedachten houden dat in de praktijk diverse varianten
van deze structuren mogelijk zijn. Dit hangt vaak af van de betekenis die men toekent aan bepaalde
criteria om tot een omschrijving van de betrokken begrippen te komen.
a. De eenheidsstaat
De eenheidsstaat of unitaire staat is een staat, waarin de soevereiniteit volledig en onverdeeld bij het
centrale gezag berust, dat over volheid van bevoegdheid beschikt.5 Het staatsgezag is geconcentreerd
in de handen van één enkele overheid, die over het ganse grondgebied de volheid van het openbare
gezag uitoefent.6
MAST definieerde de eenheidsstaat als volgt:
“De eenheidsstaat is de staat waar het soeverein beslissingsrecht (de Herrschaft) enkel van de
centrale overheid uitgaat. Is de eenheidsstaat een democratie, dan gaat de besluitvorming uit
van de organen van de volksvertegenwoordiging, zonder dat hierbij rekening wordt gehouden
met de territoriale omschrijving die zij vertegenwoordigen”. 7
In zijn meest absolute betekenis komt deze staatsvorm echter nog maar weinig voor. Twee afgezwakte
vormen van de eenheidsstaat komen frequenter voor, namelijk de gedeconcentreerde en de
gedecentraliseerde staat. Daarnaast kan ook het politiek regionalisme (bv. Spanje en Italië) als een
variant op de eenheidsstaat worden aanzien, hoewel deze vorm ook een aantal gelijkenissen vertoont
met de federale staatsvorm.8 9
5
M. VAN DAMME, Overzicht van het Grondwettelijk Recht, Brugge, Die Keure, 2008, 271.
R. ERGEC, “Institutionele analyse van het federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME
(ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 37
7
A. MAST, “Elementaire bedenkingen bij het vraagstuk van de omvorming van de Belgische eenheidsstaat in een
federale staat”, RW 1961-1962, 2327.
8
J. VANDE LANOTTE, G. GOEDERTIER en P. VANDEN HEEDE, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007,
239.
6
pag. 10
Bij deconcentratie is er een verdergaande verdeling van de taken dan binnen het klassieke model van
de eenheidsstaat. Deze vorm veronderstelt een bevoegdheidstoewijzing door de hogere overheid aan
organen, die aan het hiërarchisch toezicht van de hogere overheid onderworpen zijn. De hogere
overheid kan een beslissing van de ondergeschikte organen annuleren, geheel of gedeeltelijk een eigen
beslissing in de plaats stellen en instructies geven in verband met de uitvoering van hun
bevoegdheden.10 De gedeconcentreerde diensten hebben meestal geen van de staat onderscheiden
rechtspersoonlijkheid.11
Deconcentratie veronderstelt de toewijzing van bevoegdheden door de hogere overheid aan autonome
organen, die aan het bestuurlijk toezicht van de hogere overheid onderworpen zijn. De
toezichthoudende overheid kan, bij het nemen van een beslissing, in beginsel niet in de plaats treden
van het gedecentraliseerd orgaan.12 De gedecentraliseerde organen beschikken over een eigen
beslissingsbevoegdheid die wordt uitgeoefend in naam van de betrokken dienst. Gedecentraliseerde
diensten zijn autonoom en hebben een eigen rechtspersoonlijkheid.13 Het verbreken van de
hiërarchische band met de hogere overheid en het bestaan van een eigen rechtspersoonlijkheid in
hoofde van de gecentraliseerde organen zijn twee fundamentele kenmerken die decentralisatie
onderscheiden van deconcentratie.14 Traditioneel wordt verder een onderscheid gemaakt tussen
enerzijds territoriale decentralisatie (hier worden bevoegdheden gedelegeerd aan een orgaan waarvan
de autonomie territoriaal is omschreven, bv. de bevoegdheidsoverdracht aan provincies en gemeenten)
en anderzijds functionele decentralisatie (hier worden bevoegdheden gedelegeerd aan een orgaan
waarvan de autonomie organiek is omschreven, bv. de bevoegdheidsoverdracht aan instellingen van
openbaar nut).15
b. De confederale staat
De confederale staat of statenbond is een verbinding tussen soevereine staten, die door middel van het
sluit van een verdrag zijn overeengekomen om bepaalde belangen gemeenschappelijk te regelen.16
ALEN definieerde deze staatsvorm als volgt:
“De confederale is een verbinding tussen staten, die hun eigen soevereiniteit behouden, maar
die bij verdrag overeenkomen om bepaalde aangelegenheden, inzonderheid de buitenlandse
belangen en veiligheid, gemeenschappelijk te regelen.”17
9
In een geregionaliseerde staat wijst de centrale overheid de regionale instellingen uitdrukkelijk bepaalde
bevoegdheden toe, waarvan de uitoefening onderworpen is aan het wettigheidstoezicht van de centrale overheid.
De staat komt zo tegemoet aan de zorg om de overheid dichter bij de burger te brengen en om de regeling van
economische problemen toe te vertrouwen aan entiteiten die ruimer zijn dan de gemeenten en provincies.
10
J. VANDE LANOTTE, G. GOEDERTIER en P. VANDEN HEEDE, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007,
240.
11
M. VAN DAMME, Overzicht van het Grondwettelijk Recht, Brugge, Die Keure, 2008, 281.
12
J. VANDE LANOTTE, G. GOEDERTIER en P. VANDEN HEEDE, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007,
240.
13
M. VAN DAMME, Overzicht van het Grondwettelijk Recht, Brugge, Die Keure, 2008, 282.
14
R. ERGEC, “Institutionele analyse van het federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME
(ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 37.
15
J. VANDE LANOTTE, G. GOEDERTIER en P. VANDEN HEEDE, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007,
240.
16
M. VAN DAMME, Overzicht van het Grondwettelijk Recht, Brugge, Die Keure, 2008, 280.
17
A. ALEN, Handboek van het Belgisch Staatsrecht, Brussel, Kluwer Rechtswetenschappen, 1995, 326.
pag. 11
Uit voormelde definitie valt af te leiden dat de confederatie slechts de benaarstiging van beperkte
belangen op het oog heeft. Over het algemeen blijven ze veelal beperkt tot landsverdediging,
internationale handel en het diplomatieke verkeer.
Daarnaast is het van belang dat aan de grondslag van een confederale staat een verdrag ligt dat is
gesloten tussen onafhankelijke staten, en niet een grondwet. Bijgevolg wordt de confederatie dan ook
beheerst door het internationale recht. De wijziging van het verdrag vereist dan ook de eenparigheid
van de betrokken staten en de confederale rechtsorde komt niet boven de rechtsorde van de lidstaten.18
Een laatste kenmerk van de confederale staat is dat ze niet beschikt over uitgewerkte
beheersstructuren; de confederale organen zijn erg rudimentair. De confederatie beschikt niet over een
uitvoerend orgaan of een rechtsprekend college. Ze beschikt wel over een beraadslagend orgaan dat is
samengesteld uit diplomatieke vertegenwoordigers.19
Deze staatsvorm is nagenoeg in onbruik geraakt. Vaak zijn confederaties, gedreven door
centraliserende stromingen, omgevormd tot federale staten of eenheidsstaten. Voorbeelden die men ter
zake kan aanhalen, zijn dan ook vooral van historische aard20. 21
c. De federale staat
ERGEC omschrijft het federalisme als “een techniek waarbij in de schoot van eenzelfde staat
bevoegdheden verdeeld worden tussen het centrale gezag en de deelstaten van die staat met het doel
die deelstaten een ruime autonomie te verlenen door ze staatsmachten tot te vertrouwen, die zij
uitoefenen vrij van iedere hiërarchische band met het centrum”22. Uit deze definitie valt af te leiden
dat autonomie van de deelstaten één van de belangrijkste kenmerken is van he federalisme.
Hij vervolgt zijn omschrijving door te stellen dat “deze autonomie tot uiting [komt] in het aan de
deelstaten toegekende recht zichzelf te organiseren en in de medewerking van de deelstaten aan de
federale beslissingen die hun belangen raken”23. Hieruit valt te besluiten dat ook het
medebeslissingsrecht van de deelstaten een kenmerk uitmaakt van het federalisme.
Tenslotte besluitt ERGEC dat “een hogere rechtsinstantie [waakt] over de eerbiediging van de
bevoegdheidsverdelende regels tussen de unie en de deelstaten, zoals deze regels zijn vastgelegd in de
federale grondwet en in de wetten, die haar aanvullen”24. Het bestaan van een rechterlijke controle,
die toeziet op de naleving van de bevoegdheidsverdeling tussen de federale overheid en de deelstaten
maakt bijgevolg een derde kenmerk uit van het federalisme.
18
R. ERGEC, “Institutionele analyse van het federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME
(ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 39.
19
M. VAN DAMME, Overzicht van het Grondwettelijk Recht, Brugge, Die Keure, 2008, 280.
20
Voorbeelden: De Republiek der Verenigde Provinciën, het Zwitserse Eedgenootschap van 1789 tot 1815, de
Verenigde Staten tussen 1778 en 1787 en de Duitse Bond tussen 1814 en 1866.
21
R. ERGEC, “Institutionele analyse van het federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME
(ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 40.
22
R. ERGEC, “Institutionele analyse van het federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME
(ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 48.
23
Ibid.
24
Ibid.
pag. 12
Naast de drie voormelde kenmerken die men kan afleiden uit de omschrijving door ERGEC, vermeldt
de rechtsleer nog een vierde kenmerk van het federalisme, namelijk de samenwerking tussen de
componenten van de federale staat.25
Hierna volgt een bespreking van de vier kenmerken van een federale staat. Hierbij moet men echter
wel in gedachten houden dat niet alle kenmerken in elke federale staat voorkomen of in elke federale
staat effectief worden toegepast. In werkelijkheid bestaan verschillende gradaties en de wijze waarop
vorm wordt gegeven aan het federalisme verschilt van staat tot staat.
i.
Autonomie van de deelstaten
Algemeen kan men stellen dat autonomie voor de componenten van de federale staat het meest
essentiële kenmerk uitmaakt van het federalisme. Een federale staat bestaat uit verschillende
rechtsordeningen. Naast de federale rechtsordening bestaat immers ook deze van de deelgebieden. Het
ontstaan van deze splitsing kan op twee manieren tot stand komen. Men spreekt over centripetaal of
agregatief federalisme indien onafhankelijke staten beslissen om samen te werken in een federale staat
en daarom soevereiniteit overdragen aan deze laatste (bv. De Verenigde Staten van Amerika of
Zwitserland). Indien echter binnen een eenheidsstaat beslist wordt om soevereiniteit toe te kennen aan
de binnen die staat opgerichte deelstaten, dan heeft men het over centrifugaal of segregatief
federalisme (bv. de Belgische federale staat).26
De deelstaten van de federale staat staan niet onder voogdij van de federale overheid, noch is er sprake
van een hiërarchische band met deze overheid. Elke deelstaat beschikt over een eigen rechtsorde en
eigen bevoegdheden, die ze vrij uitoefenen, zonder enige inmenging van de federale overheid.27
Aangenomen wordt dat de autonomie van de deelstaten in beginsel enerzijds betrekking heeft op de
bevoegdheid om wetskrachtige normen uit te vaardigen binnen bepaalde aangelegenheden en
anderzijds bestaat uit een grondwetgevende bevoegdheid.28
De deelstaten hebben de bevoegdheid om wetskrachtige normen uit te vaardigen, binnen de vooraf
vastgelegde bevoegdheidsverdeling. Deze bevoegdheidsverdeling vloeit voort uit de federale
grondwet.29 De bevoegdheden waarover de deelstaten beschikken hebben bijgevolg geen
“oorspronkelijk” karakter.30 In de meeste federale staten geldt het beginsel van de exclusieve
bevoegdheidsverdeling31 en zijn de bevoegdheden van de federale overheid vast omschreven. De
residuaire bevoegdheden komen dan toe aan de deelstaten. Dit systeem komt vaak voor omdat het
leeuwendeel van federale staten op een centripetale manier tot stand is gekomen.32 Indien federale
25
J. VANDE LANOTTE, G. GOEDERTIER en P. VANDEN HEEDE, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007,
241.
26
Ibid.
27
R. ERGEC, “Institutionele analyse van het federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME
(ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 41.
28
J. VANDE LANOTTE, G. GOEDERTIER en P. VANDEN HEEDE, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007,
242.
29
Ibid.
30
R. ERGEC, “Institutionele analyse van het federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME
(ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 42-43.
31
I.e. een verdeling van bevoegdheden tussen de federale overheid en de deelstaten waarbij m.b.t. één
welbepaalde aangelegenheid op één welbepaald grondgebied slechts één overheid bevoegd kan zijn. Dit systeem
van bevoegdheidsverdeling impliceert dat bij een bevoegdheidsconflict er zeker één overheid haar bevoegdheden
moet hebben overschreden. Naast dit systeem wordt ook gebruik gemaakt van het systeem van parallelle
bevoegdheden of het systeem van concurrerende bevoegdheden.
32
J. VANDE LANOTTE, G. GOEDERTIER en P. VANDEN HEEDE, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007,
242.
pag. 13
staten echter zijn ontstaan uit een eenheidsstaat, is het eerder de regel dat de residuaire bevoegdheden
aan de federale overheid toekomen en dat de bevoegdheden van de deelstaten hen zijn toegewezen.33
Daarnaast beschikken de deelstaten in het merendeel van de federale staten over een grondwetgevende
bevoegdheid. Er moet hierbij benadrukt worden dat dit zeker niet in alle federale staten het geval is.
Toch beschikken de deelstaten van het gros van de federale staten over een eigen grondwet. Ze hebben
bijgevolg ook meestal de bevoegdheid om hun eigen grondwet te wijzigen. In de meeste gevallen moet
men wel een aantal beginselen respecteren die zijn vastgelegd in de federale grondwet.34
De autonomie van de deelstaten gaat echter niet zover dat ze als afzonderlijke rechtspersonen kunnen
worden gezien in de internationale rechtsorde. Vaak hebben deelstaten wel de mogelijkheid om zelf
verdragen te sluiten, maar veelal is het in die situatie zo dat enkel de federale staat aansprakelijk kan
worden gesteld.35
De autonomie van de deelstaten wordt gevrijwaard door een opperste rechtsinstantie die toeziet op de
naleving van de bevoegdheidsverdeling tussen de federale overheid en de deelstaten, waarbij zowel
federale wetgeving als wetgeving van de deelstaten op hun verenigbaarheid met de grondwettelijke
regels wordt getoetst (zie infra).
ii.
Medebeslissingsrecht van de deelstaten
In het merendeel van de federale staten hebben de deelstaten een medebeslissingsrecht op het federale
niveau. De deelstaten nemen deel aan de uitwerking van federale beslissingen die verband houden met
zogenaamde gedefedereerde belangen.36 Veelal uit dit medebeslissingsrecht zich in een federaal
tweekamerstelsel waarbij één kamer de federale staat vertegenwoordigt en de andere de deelstaten37.
Beide kamers hebben hier een volwaardige bevoegdheid om de bestaande staatsstructuur te wijzigen.
Daarnaast heeft het medebeslissingsrecht minstens betrekking op de bevoegdheidsverdeling en het
statuut van de deelstaten. 38
iii.
De aanwezigheid van een grondwettelijk hof
Een derde kenmerk van het federalisme betreft het bestaan van een rechterlijke instantie die toeziet op
de naleving van de bevoegdheidsverdeling tussen de federale overheid en de deelstaten. Deze
rechtsinstantie kan het hoogste rechtscollege zijn van de gewone rechterlijke macht (bv. het Supreme
Court van de Verenigde Staten) of het kan gaan om een gespecialiseerde hogere rechtsinstantie.39
33
M. VAN DAMME, Overzicht van het Grondwettelijk Recht, Brugge, Die Keure, 2008, 275.
J. VANDE LANOTTE, G. GOEDERTIER en P. VANDEN HEEDE, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007,
242.
35
Ibid.
36
R. ERGEC, “Institutionele analyse van het federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME
(ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 44.
37
Dit systeem mag niet verward worden met het tweekamerstelsel die sommige unitaire staten kennen, waarbij
de ene kamer het enthousiasme van de andere kamer moet temperen.
38
J. VANDE LANOTTE, G. GOEDERTIER en P. VANDEN HEEDE, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007,
242.
39
R. ERGEC, “Institutionele analyse van het federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME
(ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 47.
34
pag. 14
De bevoegdheden van dit hof kunnen verschillen van staat tot staat. Een algemene tendens is wel dat,
omwille van het gezag van de rechterlijke instantie en de eenheid van de rechtspraak, deze rechterlijke
controle is opgedragen aan een bijzonder hof, afgescheiden van de gewone rechterlijke macht.40
De draagwijdte van het toezicht, alsook het instrumentarium dat de hoven hanteren verschillen van
staat tot staat.41
iv.
Samenwerking tussen componenten van de staat
Zonder de samenwerking tussen de verschillende componenten van de federale staat is het bijna
onmogelijk om als federale staat stand te houden.
DELPÉRÉE schrijft: “Le fédéralisme est coopératif ou il n’existe pas”42. Ook ERGEC beschouwt de
samenwerking als “onontbeerlijke levensader” voor het bestaan van de federale staat. Hij benadrukt
hierbij dat het van fundamenteel belang is dat de samenwerking georganiseerd wordt met eerbiediging
van de wederzijdse autonomie van de betrokken componenten en zich aanpast aan de juridische
gelijkheid van de deelstaten in hun onderlinge betrekkingen43.
De meeste federale staten voorzien bijgevolg in allerlei samenwerkingsmechanismen. Deze procedures
kunnen verplicht zijn of facultatief.44
2. Territorialiteit en personaliteit
a. Het territorialiteitsbeginsel
i.
Algemeen: territoriaal federalisme
Nagenoeg alle federale staten zijn georganiseerd volgens het territorialiteitsbeginsel. Zelfs federale
staten die overwegend eentalig zijn, zoals de Verenigde Staten van Amerika, maken gebruik van dit
principe.45
Het territorialiteitsbeginsel houdt in dat binnen de federale staat de deelstaten hun bevoegdheden
uitoefenen op hun territorium. Dit volgt uit de constitutieve autonomie van de deelstaten. Eerder werd
erop gewezen dat de constitutieve autonomie van de deelstaten een essentieel kenmerk uitmaakt van
de federale staat. De constitutieve autonomie impliceert dat men de bevoegdheid heeft om
wetskrachtige normen uit te vaardigen, binnen de vooraf vastgelegde bevoegdheidsverdeling. Het
territorialiteitsbeginsel stelt dat de uitoefening van de bevoegdheden van de deelgebieden beperkt is tot
hun eigen grondgebied. In beginsel betekent territorialiteit dat op één grondgebied slechts één
deelstaat bevoegd is.46
40
M. VAN DAMME, Overzicht van het Grondwettelijk Recht, Brugge, Die Keure, 2008, 276.
Ibid.
42
F. DELPÉRÉE, “Quelle coopération entre l’Etat, les Communautés et les Régions?”, Journ.Proc., n° 148, 7 april
1989, 12.
43
R. ERGEC, “Institutionele analyse van het federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME
(ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 47.
44
J. VANDE LANOTTE, G. GOEDERTIER en P. VANDEN HEEDE, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007,
244.
45
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 7.
46
J.
VANDE
LANOTTE,
“De
Belgische
Unie
bestaat
uit
vier
deelstaten”,
2012,
http://www.briobrussel.be/assets/andere%20publicaties/vandelanotte_belgischeunie4deelstaten.pdf, 12.
41
pag. 15
Naast de koppeling aan bevoegdheden kan men het beginsel van de territorialiteit eveneens koppelen
aan bijvoorbeeld taal of verkiezingen.47
ii.
Taal en territorialiteit
Dit werkstuk behandelt de band tussen taal en territorialiteit in federale staten.48 Vele federale staten
worden immers binnen hun eigen grenzen geconfronteerd met diverse etnische groepen die elk hun
eigen taal kennen. Dit betekent echter niet dat de relatie tussen taal en territorium in die gevallen
steeds dezelfde is. Een belangrijk aspect ter zake, is de vraag of men al dan niet opteert voor interne
taalkundige grenzen.49
MCRAE definieert het territorialiteitsbeginsel als volgt:
“The principle of territoriality means that the rules of language to be applied in a given
situation will depend solely on the territory in question […]”.50
Bij de verduidelijking van de gegeven definitie verwijst hij naar de uitleg van KLOSS ter zake.51 KLOSS
definieerde eerder het territorialiteitsbeginsel als een beginsel dat bepaalt dat voor alle inwoners van
een bepaald territorium dezelfde regels inzake taal worden toegepast. De grenzen van de gebieden
kunnen worden bepaald op algemene bestuurlijke overwegingen of op zuiver taalkundige
overwegingen. Verder stelde KLOSS dat men bij het uitwerken van een taalkundige regime de keuze
heeft om ofwel exclusieve rechten toe te kennen aan één enkele taal, ofwel beperkte rechten toe te
kennen aan minderheidstalen in combinatie met één of meer andere talen.52
Eerder stelde ook HÉRAUD dat meertalige staten bij het uitwerken van hun taalbeleid voor de volgende
keuze staan:
“Chaque langue aura-t-elle cours officiel sur une partie donnée du territoire de l’Etat […]?
Ou les deux (ou multiples) langues auront-elles cours simultanément dans l’ensemble du pays
[…]?”53
Het eerste regime duidde HÉRAUD aan met het begrip multilinguisme par juxtaposition en het tweede
regime met de term multilinguisme par superposition.
HÉRAUD vervolgde zijn uitleg:
“[…] dans le permier cas, en effet, l’Etat bi- ou plurilingue est formé d’une juxtaposition de
territoires unilingues ; dans le second, au contraire, il apparaît bi- ou plurilingue dans la
totalité de son territoir, les deux ou multiples langues s’y superposant partout.”54
47
J. VELAERS, “Territorialiteit versus personaliteit: een never ending story?” in P. POPELIER, D. SINARDET, J.
VELAERS en B. CANTILLON (eds.), België, quo vadis? Waarheen na de zesde staatshervorming?, Antwerpen,
Intersentia, 2012, 61-107.
48
Opmerking: Aangezien in dit werkstuk de focus ligt op de band tussen taal en territorialiteit, wordt dan ook
vanaf dit punt in de tekst territorialiteit bedoeld in de taalkundige betekenis van het beginsel.
49
E. WITTE, “Language and territoriality. A Summary of developments in Belgium”, International Journal on
Group Rights 1993, 203.
50
K.D. MCRAE, “The Principle of Territoriality and the Principle of Personality in Multilingual States”,
Linguistics. An International Review 1975, afl. 157, 33.
51
H. KLOSS, “Territorialprinzip, Bekenntnisprinzip, Verfügungsprinzip: Über die Möglichkeiten der Abgrenzung
der volklichen Zugehörigkeit”, Europa Ethnica 1965, afl. 22, 55.
52
K.D. MCRAE, “The Principle of Territoriality and the Principle of Personality in Multilingual States”,
Linguistics. An International Review 1975, afl. 157, 33.
53
G. HÉRAUD, “Pour un droit linguistique comparé”, Revenu internationale de droit comparé 1971, 313.
pag. 16
In het eerste regime, het multilinguisme par juxtaposition, worden twee of meerdere eentalige
taalgebieden naast elkaar geplaatst. Dit lijkt te kaderen binnen het territorialiteitsbeginsel. In het
tweede regime, het multilinguisme par superposition, overlappen twee of meerdere talen elkaar over
het gehele grondgebied van de Staat. Dit lijkt te kaderen binnen het beginsel van de personaliteit. Dit
beginsel wordt verder in het werkstuk behandelt.
CLEMENT stelt bij het bestuderen van de gegeven definitie door HÉRAUD dat in de praktijk vaak
elementen van het multilinguisme par juxtaposition en het multilinguisme par superposition met elkaar
worden gecombineerd.55 Dit maakt het vaak moeilijk om meertalige staten in te delen in een van beide
regimes, maar niet onmogelijk. Indien elementen van het ene regime domineren, kan de staat worden
ingedeeld onder dit regime en kunnen de elementen van het andere regime immers aanzien worden als
afwijkingen of uitzonderingen.56
Het lijkt gerechtvaardigd te stellen dat het territorialiteitsbeginsel een manier van staatsinrichting is
waarbij men een bepaald taalbeleid gaat voeren dat men koppelt aan een bepaald gebied. Binnen deze
taalgebieden kan men het gebruik van één of meerdere talen aan de bevolking opleggen, of kan men
bepaalde minderheidsrechten57 toekennen in combinatie met één of meerdere talen. In essentie wordt
er steeds een voorrangsstatuut toegekend aan één of meerdere talen binnen een taalgebied. De grenzen
van de taalgebieden kunnen vast of veranderlijk zijn en kunnen bijvoorbeeld ook een zekere
overgangszone bevatten, waar men bepaalde taalrechten gaat toekennen aan de taalkundige
minderheden (denk aan de faciliteitengemeenten in België). Kortom: indien bij de uitoefening van
(taal-)rechten de lokale omgeving bepalend is, volgt men het territorialiteitsbeginsel.
Dit gezegd zijnde, lijkt het mijn inziens belangrijk om ter zake nog te vermelden dat men het beginsel
van territorialiteit niet los mag bekijken van enerzijds de domeinen die door de taalwetgeving geregeld
worden, en anderzijds de bevoegde wetgever ter zake. Wanneer men bijvoorbeeld gaat kijken naar de
situatie in België, merkt men op dat voor het ganse grondgebied in principe de taalvrijheid
gewaarborgd wordt, maar dat men binnen de gecreëerde taalgebieden in beginsel één (of meerdere;
denk aan het Brussels Hoofdstedelijk Gewest) taal moet gebruiken in de betrekkingen met de
overheid.
iii.
Functies van het territorialiteitsbeginsel
ALEN en ERGEC stellen dat het territorialiteitsbeginsel er in België toe strekt om “met behulp van de
indeling in taalgebieden, de wetgevings-, regerings- en bestuursactiviteit van ieder deelgebied van de
federale Staat te beperken tot zijn respectief grondgebied en in ieder eentalig taalgebied de principiële
voorrang van de taal van dat gebied te waarborgen”.58
Allereerst is het interessant om hierbij op te merken dat uit deze stelling blijkt dat het perfect mogelijk
is dat de afbakening van de territoriale bevoegdheid van de deelstaten gebaseerd kan zijn op de
taalgebieden. Daarnaast valt een eerste belangrijke functie af te leiden uit de stelling. Het
territorialiteitsbeginsel kan men zien als een institutionele techniek die de bescherming van een
54
Ibid.
J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Intersentia, Antwerpen,
2003, 6.
56
Ibid.
57
Opmerking: deze minderheidsrechten zijn in dit geval niet aan de persoon gekoppeld, maar wel aan het
territorium. Ze gelden hier enkel binnen het taalgebied.
58
A. ALEN en R. ERGEC, “Het territorialiteitsbeginsel in de Belgische en Europese rechtspraak. Een poging tot
synthese”, RW 1998-99, 417.
55
pag. 17
bepaalde taalkundige groep beoogt. CLEMENT gebruikt de term security area59 om deze functie aan te
duiden. Hij merkt hierbij op dat het vrijwaren van de integriteit van het eigen taalgebied immers de
essentie uitmaakte van het territorialiteitsbeginsel en dat een groep haar taal en cultuur ten volle moet
kunnen ontwikkelen binnen de gecreëerde taalgebieden.60 Deze functie lijkt echter enkel haar volle
werking te kunnen bekomen, wanneer men gebruikt maakt van eentalige taalgebieden.
Een tweede functie die nauw samenhangt met de voormelde, lijkt de instandhouding van de interne
vrede binnen de staat. Of om het in de woorden van MCRAE te stellen: “if we accept the view that
good fences make good neighbors, territoriality would seem to have advantages in conflict regulation
between linguistic groups”.61 De toepassing van het territorialiteitsbeginsel kan men immers aanzien
als een wijze waarop een staat wordt georganiseerd en die het mogelijk maakt voor verschillende
taalgemeenschappen om op een vreedzame wijze samen te leven. Deze stelling is eveneens terug te
vinden in een arrest van 2 maart 1987 van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, waar het
Hof zich moest uitspreken over de verenigbaarheid van het Belgische territorialiteitsbeginsel met het
EVRM.62
Andere redenen om voor de toepassing van het territorialiteitsbeginsel te kiezen zijn denkbaar63, maar
vaak lijken deze gebonden aan een specifieke toepassing van het voormelde beginsel. De twee eerder
vermelde functies lijken globaal gezien de belangrijkste.
iv.
Het territorialiteitsbeginsel en de mensenrechten
Aangezien de toepassing van het territorialiteitsbeginsel inhoudt dat aan bepaalde taalkundige
minderheden binnen een één- of meertalig taalgebied een officiële taal kan opgelegd worden, die niet
hun eigen moedertaal is, rijst meteen de vraag in hoeverre dit systeem verenigbaar is met
minderheidsrechten en mensenrechten.
Op internationaal vlak wordt echter benadrukt dat ook minderheden en migranten bereid moeten zijn
om de meerderheidstaal aan te leren om in staat te zijn te communiceren met enerzijds de officiële
instanties van de staat en anderzijds met de inwoners van hun gebied (dit komt immers de integratie in
de samenleving waarvan ze deel gaan uitmaken ten goede).64
Het Explanatory Report of the Framework Convention for the protection of national minorities
benadrukte reeds dat “knowledge of the official language is a factor of social cohesion and
integration”65. Ook het Raadgevend Comité dat toeziet op de naleving van het Europees Kaderverdrag
59
Opmerking: oorspronkelijk werd deze term gebruikt door J.A. LAPONCE in Relating linguistics to political
conflicts: the problem of language shift in multilingual societies.
60
J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Intersentia, Antwerpen,
2003, 815-816.
61
K.D. MCRAE, “The Principle of Territoriality and the Principle of Personality in Multilingual States”,
Linguistics. An International Review 1975, afl. 157, 51.
62
EHRM 2 maart 1987, 9267/81, Mathieu-Mohin en Clerfayt t. België, §57.
63
Zo vermeldde MCRAE nog self-government, personal freedom en economic opportunity om voor het
territorialiteitsprincipe te kiezen en maakt CLEMENT melding van de eentaligheid van de ambtenaren als functie
van het Belgische territorialiteitsbeginsel.
64
VELAERS, J., “Territorialiteit versus personaliteit: een never ending story?” in P. POPELIER, D. SINARDET, J.
VELAERS en B. CANTILLON (eds.), België, quo vadis? Waarheen na de zesde staatshervorming?, Antwerpen,
Intersentia, 2012, 77.
65
Explanatory Report of the Framework Convention for the protection of national minorities
(http://conventions.coe.int/ Treaty/EN/Reports/Html/148.htm).
pag. 18
ter bescherming van de nationale minderheden heeft al meermaals benadrukt dat de staten het recht
hebben om het aanleren van de officiële talen te bevorderen.66
Verder luidt de preambule tot het European Charter for Regional or Minority Languages dat “the
protection and encouragement of regional or minority languages should not be the detriment of the
official languages and the need to learn them”.67
Daarnaast heeft het Europese Hof voor de Rechten van de Mens zich ook tot tweemaal toe
uitgesproken over de verenigbaarheid van het Belgische territorialiteitsbeginsel met het EVRM.
In haar arrest van 23 juli 1968 oordeelde het Hof in de Belgische Taalzaak dat het principe dat de
streektaal de voertaal van het onderwijs moet zijn, berust op een objectieve factor, zijnde de streek.
Verder stelde het Hof dat de grondslag hiervan bovendien van algemeen belang was.68
Een kleine tien jaar later was er het arrest van 2 maart 1987 in de zaak Mathieu-Mohin en Clerfayt dat
het territorialiteitsbeginsel herbevestigde. In deze zaak hechtte het Hof groot belang aan de op het
territorialiteitsbeginsel geïnspireerde staatstructuur. Het Hof stelde:
“[…] la reforme […] cherche à réaliser un équilibre entre les diverses communautés culturelles
et régions du Royaume moyennant un ensemble complexe de freins et contrepoids; elle a pour but
d’apaiser, par la création de structures plus stables et décentralisées, les différends linguistiques
au sein du pays.”69
De notie minderheidsrechten vraagt inderdaad een andere benadering in Staten die zijn samengesteld
uit verschillende taalgemeenschappen, dan in natiestaten waarin bepaalde traditionele minderheden
aanwezig zijn. In de eerstgenoemde Staten zijn er bepaalde institutionele waarborgen om het
evenwicht tussen de gemeenschappen in stand te houden, waar in de natiestaten met traditionele
minderheden de rechten van deze minderheden kunnen worden gewaarborgd door de toekenning van
specifieke individuele minderheidsrechten.70
b. Het personaliteitsbeginsel
i.
Algemeen: personeel federalisme
Met het personeel federalisme gaat de erkenning van zogenaamde subnationaliteiten gepaard. KARL
RENNER en OTTO BAUER kunnen gezien worden als de grondleggers van het personeel federalisme.
Kenmerkend voor beide theoretici is dat ze het concept natie loskoppelen van het concept staat. Het
grondgebied is voor hen dan ook niet meer dan een constitutief element van de Staat, en niet van de
natie. Het systeem dat RENNER had uitgewerkt, ging uit van een register dat wordt opgemaakt waar
elke burger vrijwillig zijn subnationaliteit kiest. Elke ingeschrevene betaalt vervolgens belastingen aan
zijn of haar natie. De naties zelf hebben rechtspersoonlijkheid en beschikken over autonome
66
VELAERS, J., “Territorialiteit versus personaliteit: een never ending story?” in P. POPELIER, D. SINARDET, J.
VELAERS en B. CANTILLON (eds.), België, quo vadis? Waarheen na de zesde staatshervorming? , Antwerpen,
Intersentia, 2012, 77.
67
European Charter for Regional and Minority Languages (http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/
148.htm).
68
J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Intersentia, Antwerpen,
2003, 824.
69
EHRM 2 maart 1987, 9267/81, Mathieu-Mohin en Clerfayt t. België, § 57.
70
J. VANDE LANOTTE, G. GOEDERTIER en P. VANDEN HEEDE, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007,
35.
pag. 19
instellingen met eigen bevoegdheden. Het personeel federalisme heeft dus als gevolg dat de naties
overal waar men wil eigen scholen, theaters, musea, academies etc. kunnen oprichten.71
ii.
Taal en personaliteit
Het personaliteitsbeginsel is bijgevolg dan ook een tweede manier om het taalbeleid te organiseren in
meertalige staten. MCRAE verwoordt dit beginsel als volgt:
“[…] the principle of personality means that the rules will depend on the linguistic status of
the person or persons concerned.”72
“[…] the principle of personality involves [the application of language rules] according to the
linguistic status or affiliation of the person or persons concerned.”73
Het gaat dus in essentie om bepaalde taalrechten die men toekent aan personen, ongeacht waar men
verblijft in het land. Het zijn rechten die het individu volgen, ongeacht waar deze zich verplaatst
binnen de staat.
Waar het territorialiteitsbeginsel kadert binnen het eerste regime dat HÉRAUD besprak, nl. het bi- ou
plurilinguisme par juxtaposition, kadert het personaliteitsbeginsel binnen het tweede regime, nl. het
bi- ou plurilinguisme par superposition. HÉRAUD vermeldt over het tweede regime immers:
“[…] dans le second […] il apparaît bi-ou plurilingue dans la totalité de son territoire les
deux ou multiples langues s’y superposant partout.”74
In dit tweede regime overlappen twee of meerdere talen elkaar dus over het gehele grondgebied.
Binnen dit regime kaderen we het personaliteitsprincipe.
Bij de stelling van HÉRAUD is wel enige voorzichtigheid geboden. Het multilinguisme par
superposition impliceert een tweetaligheid in een bepaald grondgebied, doch impliceert tweetaligheid
niet per se personaliteit. Ook binnen de toepassing van het territorialiteitsbeginsel kan men immers
taalgebieden creëren waarbinnen men de tweetaligheid waarborgt.
Voorgaande opmerking kan verduidelijkt worden aan de hand van de huidige situatie in Brussel. Daar
strekt het territorialiteitsbeginsel er net toe om de tweetaligheid te waarborgen van het gebied. De
decreten van de Vlaamse en Franse Gemeenschap gelden wel voor de instellingen75 die gevestigd zijn
in het tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad. De gemeenschappen zijn evenwel niet rechtstreeks
bevoegd voor personen, aangezien men tot op heden het principe van de subnationaliteiten in het
tweetalige gebied Brussel Hoofdstad nadrukkelijk heeft afgewezen.76
71
J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Intersentia, Antwerpen,
2003, 413-416.
72
K.D. MCRAE, “The Principle of Territoriality and the Principle of Personality in Multilingual States”,
Linguistics. An International Review 1975, afl. 157, 33.
73
Ibid., 40.
74
G. HÉRAUD, “Pour un droit linguistique comparé”, Revenu internationale de droit comparé 1971, 313.
75
Het gaat hier om instellingen die hetzij wegens hun activiteiten, hetzij omwille van hun organisatie moeten
worden beschouwd als behorende tot de ene of de andere gemeenschap.
76
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 157.
pag. 20
Kortom: is de lokale taalomgeving niet van belang bij de uitoefening van (taal-)rechten, dan volgt men
het personaliteitsbeginsel77.
iii.
Functies van het personaliteitsbeginsel
Allereerst kan men denken aan de bescherming van de minderheden. BAUER stelt immers dat het
absolute territorialiteitsbeginsel de minderheden vooral overleverde aan de meerderheid. RENNER
daarentegen beschouwt het territorialiteitsbeginsel op zich niet als verkeerd.78 Wat is nu de juiste
stelling? Allereerst lijkt het evident dat ook het territorialiteitsbeginsel een manier is om de rechten
van minderheden te waarborgen. Daar het territorialiteitsbeginsel echter een oplossing kan bieden voor
geconcentreerde minderheden, lijkt het personaliteitsbeginsel eerder de gepaste vorm voor verspreide
minderheden.79 Hier kan men dus eerder spreken over de creatie van een personal security dan van de
creatie van een security area.
Naast deze eerste functie kan opnieuw het vreedzaam samenleven als een functie van het
personaliteitsprincipe worden gezien. MCRAE stelt dat staten bij het waarborgen van de interne vrede
de afweging moeten maken tussen de toepassing van het territorialiteitsbeginsel en de toepassing van
het personaliteitsbeginsel. Hij meent dat men bij het maken van deze keuze rekening dient te houden
met het volgende:
“[…] a more important argument is that where languages are intermingled citizens are more
likely to know members of the other linguistic group as individuals rather than as abstractions
or stereotypes, though the personality principle is no guarantee in itself that the groups will
mingle in social life”. 80
Tenslotte kan ter zake de opmerking worden gemaakt dat MCRAE eveneens personal freedom als een
criterium aanhaalt bij de bepaling van de keuze voor ofwel het territorialiteits- ofwel het
personaliteitsbeginsel. Zijn mening over dit criterium is echter gemengd en hier wordt dan ook
besloten met zijn woorden:
“[…] territoriality is undoubtly restrictive of liberty in some senses, but the personality
principle does not guarantee it unless certain additional conditions are fulfilled”. 81
c. Besluit
Wanneer men het onderscheid tracht te maken tussen beide begrippen staat de lokale taalomgeving
centraal. Indien de lokale taalomgeving bepalend is voor de uitoefening van de rechten, dan speelt het
territorialiteitsbeginsel. Indien de lokale taalomgeving niet bepalend is, dan is het
personaliteitsbeginsel van toepassing.
77
Ongeacht of het gaat om collectieve, dan wel individuele rechten.
J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Intersentia, Antwerpen,
2003, 414.
79
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 131.
80
K.D. MCRAE, “The Principle of Territoriality and the Principle of Personality in Multilingual States”,
Linguistics. An International Review 1975, afl. 157, 50-51.
81
Ibid., 48-49.
78
pag. 21
III.
BELGIË
1. België is een federale staat
a. Drie gemeenschappen, drie gewesten
Sedert 1831 heeft de Belgische staat vijf staatshervormingen gekend. De Belgische eenheidsstaat werd
door de tijd heen geleidelijk aan omgevormd tot een federale staat.
Tijdens de staatshervorming van 1992-1993 werd in artikel 1 van de Grondwet het volgende
geschreven:
“België is een federale Staat, samengesteld uit de gemeenschappen en de gewesten.”
Hieruit blijkt duidelijk dat het federale België uit twee soorten deelstaten bestaat: de gemeenschappen
en gewesten. De gemeenschappen zijn i) de Vlaamse Gemeenschap, ii) de Franse Gemeenschap en iii)
De Duitstalige Gemeenschap.82 Daarnaast zijn er de gewesten. De drie gewesten zijn i) het Vlaamse
Gewest, ii) het Waalse Gewest en iii) het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.83
De creatie van de gemeenschappen was vooral een Vlaamse eis opdat de Vlaamse cultuur haar
eigenheid zou kunnen behouden. Aanvankelijk waren de bevoegdheden van de gemeenschappen van
culturele aard, men sprak destijds dan ook over cultuurgemeenschappen84. Doorheen de tijd hebben ze
echter bevoegdheden verworven die verder gaan dan louter culturele aangelegenheden. Momenteel
zijn de gemeenschappen bevoegd voor taal, cultuur, onderwijs en zorg aan hulpbehoevenden.85
Het oprichten van de gewesten was daarentegen een Waalse eis. Naast de culturele verschillen kent
België immers ook grote economische verschillen. De gewesten zijn o.a. bevoegd inzake economie,
mobiliteit, ruimtelijke ordening en milieu. De bevoegdheden van de gewesten zijn echter niet
uitdrukkelijk in de Grondwet geschreven. Artikel 39 van de Grondwet bepaalt enkel dat de
bevoegdheden in een bijzondere meerderheidswet moeten worden omschreven.86
Hoewel de gemeenschappen en gewesten elk andere bevoegdheden uitoefenen, overlappen hun
grondgebieden elkaar wel voor het overgrote merendeel. Zo bevindt de stad Brugge zich zowel op het
grondgebied van de Vlaamse Gemeenschap als op het grondgebied van het Vlaamse Gewest. H. VUYE
geeft dit verschijnsel de naam “stapelfederalisme”, i.e. een federalisme waarbij meerdere deelstaten
andere bevoegdheden uitoefenen op hetzelfde grondgebied.87
De decreten van de gemeenschappen hebben kracht van wet in de verschillende taalgebieden, zijnde
het Nederlands taalgebied, het Frans taalgebied en het Duitstalig taalgebied. Daarnaast hebben de
decreten van de Vlaamse en Franse Gemeenschap eveneens kracht van wet voor de instellingen die
gevestigd zijn in het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad die, hetzij omwille van hun activiteiten,
hetzij omwille van hun organisatie, moeten beschouwd worden als uitsluitend behorend tot de ene of
82
Art. 2 Gw.
Art. 3 Gw.
84
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 155.
85
Art. 127 – 130 Gw.
86
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 960.
87
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 10.
83
pag. 22
de andere gemeenschap.88 89 Ter zake dient te worden aangestipt dat dit geen toepassing van het
personaliteitsbeginsel inhoudt; de gemeenschappen zijn immers niet rechtstreeks bevoegd voor
personen in het tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad.
De bevoegdheid van de gewesten is in beginsel volledig territoriaal. De decreten van het Vlaamse
Gewest hebben kracht van wet in het Nederlands taalgebied, de decreten van het Waalse Gewest in het
Frans én het Duits taalgebied en de decreten van het Brussels Gewest in het tweetalig gebied BrusselHoofdstad.90
Tot slot kan men hier opmerken dat het bestaan van de drie gemeenschappen en de drie gewesten niet
verhindert dat de Belgische staat in essentie bipolair is. Hier werd reeds in het inleidend deel op
gewezen. Omwille van deze bipolaire structuur (het Nederlandstalige Noorden en het Franstalige
Zuiden) werd het Brussels Hoofdstedelijk Gewest niet volledig gelijkgesteld met de andere gewesten
en de Duitstalige gemeenschap niet met de overige gemeenschappen. 91
b. Vier taalgebieden
België omvat vier taalgebieden: het Nederlandse taalgebied, het Franse taalgebied, het Duits
taalgebied en het tweetalig gebied Brussel Hoofdstad.92
Het Nederlandse taalgebied omvat de provincies Antwerpen, Limburg, Oost-Vlaanderen, WestVlaanderen en Vlaams-Brabant. Het Frans taalgebied omvat de provincies Henegouwen, Luxemburg,
Namen, Luik en Waals Brabant. Het tweetalig taalgebied Brussel-Hoofdstad omvat de negentien
Brusselse gemeenten. Het Duitse taalgebied wordt gevormd door negen gemeenten uit de provincie
Luik: Amel, Büllingen, Burg-Reuland, Bütgenbach, Eupen, Kelmis, Lontzen, Raeren en Sankt-Vith.93
De taalgebieden zijn geen autonome deelstaten met eigen bevoegdheden zoals de gemeenschappen en
gewesten. Het gaat eerder om een afbakening binnen de Belgische staat. 94 De indeling in taalgebieden
gaat echter verder dan een louter territoriale indeling. Ze wordt beschouwd als een hoeksteen van de
Belgische federale staatsstructuur.95 De taalgebieden zijn de grondwettelijke basis van het
territorialiteitsbeginsel en hebben onder meer een impact op het taalgebruik van de overheid en op de
voldoende taalkennis van de plaatselijke overheidsmandatarissen.96 Daarnaast bepalen de grenzen van
88
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 1057; A. ALEN,
“Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.), Federalisme.
Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen, Maklu, 1994, 156-157.
89
Opmerking: de federale wetgever blijft echter bevoegd voor de regeling inzake taalgebruik in het gebied
Brussel-Hoofdstad, in de faciliteitengemeenten en in het Duitstalig taalgebied (behoudens het taalgebruik in
onderwijszaken).
90
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen, Maklu, 1994, 157-158.
91
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 960.
92
Art. 4 Gw.
93
J. DUJARDIN, J. VANDE LANOTTE, P. VANDEN HEEDE en G. GOEDERTIER, Basisbegrippen Publiekrecht,
Brugge, die Keure, 2008, 395; H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal
perspectief”, vzw De Rand, december 2010, http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-enterritorialiteit-in-vlaanderen-in-een-historisch-en-internationaal-perspectief, 9.
94
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 9.
95
K. RIMANQUE, De grondwet toegelicht, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2003, 15.
96
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen, Maklu, 1994, 152.
pag. 23
de taalgebieden de territoriale werkingssfeer van de gemeenschappen en de gewesten. Tot slot bepalen
ze voor een groot deel van de parlementsleden tot welke taalgroep ze behoren.97
c. Droit du sol versus droit des gens
Hoewel de Vlaamse en Franse Gemeenschap in beginsel bevoegd zijn voor respectievelijk het
Nederlandse en Franse taalgebied, is er soms een uitbreiding of inkrimping van bevoegdheden. Zo zijn
de Nederlandse en Franse Gemeenschap bevoegd ten aanzien van bepaalde instellingen in het
tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad en zijn ze niet bevoegd om het taalgebruik te regelen in de
zogenaamde faciliteitengemeenten. 98
Deze regeling bracht een tegenstelling naar voor tussen beide taalgroepen. De Vlaamse zienswijze ter
zake verdedigt het territorialiteitsbeginsel, dat ook vaak wordt aangeduid als het, naar “Bloed en
Bodem” neigende, ius soli.99 Volgens deze interpretatie blijven de bevoegdheden van de Vlaamse
Gemeenschap gebonden aan het Nederlands taalgebied en de bevoegdheden van de Franse
Gemeenschap gebonden aan het Frans taalgebied. De bevoegdheden die de gemeenschappen
uitoefenen ten aanzien van bepaalde instellingen in het Brusselse, worden aanzien als uitzonderingen
die de regel bevestigen.100 De Franstaligen hangen daarentegen het personaliteitsbeginsel aan, dat men
graag aanduidt als het – “verlichte” – ius personae.101 Volgens deze interpretatie zouden de
gemeenschappen bevoegd zijn voor alle personen die hun taal en cultuur delen. Concreet zou dit
betekenen dat bijvoorbeeld de Franse Gemeenschap bevoegd zou zijn voor Franstaligen die in het
Nederlands taalgebied wonen.102
JAN VELAERS merkt echter op dat er eigenlijk geen wezenlijke tegenstrijdigheid bestaat tussen beide
beginselen. Bijna in elke federale staat ligt immers het territorialiteitsbeginsel aan de grondslag van de
verdeling van de bevoegdheden tussen de deelstaten. Dit verhindert echter niet dat men in de federale
grondwet bepaalde minderheidsrechten kan toekennen om een bevolkingsgroep in een deelgebied te
beschermen.103
2. Drie talen, vier taalgebieden
a. Vier taalgebieden
Artikel 4 van de Grondwet deelt het grondgebied in vier taalgebieden in:
97
K. RIMANQUE, De grondwet toegelicht, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2003, 14.
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 11.
99
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen, Maklu, 1994, 153.
100
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 11.
101
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen, Maklu, 1994, 153.
102
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 11.
103
J. VELAERS in A. ALEN, J. BILLIET, D. HEREMANS, K. MATTHIJS, P. PEETERS, J. VELAERS en P. VAN ROMPUY,
Rapport van de Club van Leuven. Vlaanderen op een Kruispunt. Sociologische, economische en staatsrechtelijke
perspectieven, Tielt/Leuven, Lannoo/Universitaire Pers Leuven, 1990, 215.
98
pag. 24
“België omvat vier taalgebieden: het Nederlandse taalgebied, het Franse taalgebied, het
tweetalig gebied Brussel Hoofdstad en het Duitse taalgebied. […]”104
Deze taalgebieden worden echter niet in de Grondwet zelf afgebakend. De omschrijving vindt men
terug in de Taalwet Bestuurszaken105. In hoofdstuk II van de gecoördineerde wetten op het gebruik van
de talen in bestuurszaken wordt een omschrijving gegeven van de taalgebieden door een opsomming
van provincies en arrondissementen (Nederlands en Frans taalgebied) of van gemeenten (Duits
taalgebied en tweetalig gebied Brussel Hoofdstad).106
Artikelen 3 tot en met 6 van de Taalwet Bestuurszaken bepalen:
“3, § 1 Het Nederlandse taalgebied omvat:
1° de provinciën Antwerpen, Limburg, Oost-Vlaanderen en West-Vlaanderen;
2° het arrondissement Halle-Vilvoorde […] ;
3° het arrondissement Leuven.
[…]
4. Het Franse taalgebied omvat:
1° de provinciën Henegouwen, Luxemburg en Namen;
2° de provincie Luik, behalve de gemeenten vermeld in artikel 5;
3° het arrondissement Nijvel.
5. Het Duitse taalgebied omvat de gemeenten: Eupen, Eynatten, Hauset, Hergenrath, Kelmis,
Kettenis, Lontzen, Neu-Moresnet, Raren, Walhorn, Amel, Büllingen, Bütgenbach, Crombach,
Elsenborn, Heppenbach, Lommersweiler, Manderfeld, Meyerode, Recht, Reuland, Rocherath,
Sankt-Vith, Schoenberg en Thommen.107
6. Er wordt een administratief arrondissement opgericht dat “Brussel Hoofdstad” wordt
genoemd en dat volgende gemeenten omvat:
Anderlecht, Brussel, Elsene, Etterbeek, Evere, Ganshoren, Jette, Koekelberg, Oudergem,
Schaarbeek, Sint-Agatha-Berchem, Sint-Gillis, Sint-Jans-Molenbeek, Sint-Joost-ten-Node,
Sint-Lambrechts-Woluwe, Sint-Pieters-Woluwe, Ukkel, Vorst en Watermaal-Bosvoorde.
[…]”
De taalgebieden mogen dan wel geen deelstaten zijn zoals de Gemeenschappen en Gewesten, toch zijn
ze meer dan een louter administratieve indeling van de Belgische staat.108 De indeling in taalgebieden
wordt immers beschouwd als een hoeksteen van de Belgische federale staat.109
Een snelle lezing van artikel 4 maakt niet meteen de normatieve draagwijdte van dit artikel duidelijk.
Toch had de grondwetgever normatieve bedoelingen.110
104
Artikel 4, eerste lid Gw.
Wetten 18 juli 1966 op het gebruik van de talen in bestuurszaken, BS 2 augustus 1966.
106
K. RIMANQUE, De grondwet toegelicht, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2003, 14.
107
Het gaat sedert de gemeentefusie van 1976 om de huidige fusiegemeenten Eupen, Kelmis, Lontzen, Raeren,
Amel, Büllingen, Bütgenbach, Burg-Reuland en Sankt-Vith (T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J.
PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in Bestuurszaken in Administratieve Rechtsbibliotheek 15,
Brugge, die Keure, 2004, 16).
108
H. VUYE, “Het territorialiteitsbeginsel in de rechtspraak van de Grondwettelijk Hof en de Raad van State:
eenduidig of meerduidig?”, CDPK 2007, 10.
109
K. RIMANQUE, De grondwet toegelicht, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2003, 15.
105
pag. 25
Artikel 4 bepaalt immers verder dat “de grenzen van de vier taalgebieden […] niet [kunnen] worden
gewijzigd of gecorrigeerd dan bij een wet, aangenomen met de meerderheid van de stemmen in elke
taalgroep van de Kamer, op voorwaarde dat de meerderheid van de leden van elke taalgroep
aanwezig is en voor zover het totaal van de ja-stemmen in beide taalgroepen twee derden van de
uitgebrachte stemmen bereikt”111. In a nutshell: de grenzen van de taalgebieden kunnen slechts
gewijzigd worden bij bijzondere meerderheidswet. Dit duidt men vaak aan als het “betonneren van de
taalgrens”112.
Daarnaast bepaalde de grondwetgever eveneens in voormeld artikel dat elke gemeente van het Rijk
deel uitmaakt van een van de taalgebieden.113 Bijgevolg is het uitgesloten dat er gemeenten bestaan die
aan de indeling in taalgebieden zijn onttrokken.114 Elke gemeente behoort tot één van de vier
taalgebieden en slechts tot één. Het is niet mogelijk dat een gemeente deel uitmaakt van twee
taalgebieden. Een grensoverschrijdende fusie van twee gemeenten die elk tot een afzonderlijk
taalgebied behoren is bijgevolg niet toelaatbaar, behoudens wanneer de procedure voor de wijziging
van de taalgrenzen wordt nageleefd.115
Tenslotte maakt de indeling in taalgebieden het mogelijk om de territoriale werkingssfeer van de
rechtsregels van de Gemeenschappen te determineren. Daarnaast is ook de indeling van de leden van
de Kamers in taalgroepen gebaseerd op de taalgebieden.116 Men kan dus stellen dat de in artikel 4
genoemde taalgebieden eveneens een rol spelen bij de organisatie en de werking van de federale
instellingen.117
b. Drie officiële talen
België kent drie officiële talen: het Frans, het Nederlands en het Duits. Deze officiële talen worden
echter niet uitdrukkelijk in de Grondwet genoemd.
De parlementaire voorbereiding van de voorgenomen herziening van artikel 23 (huidig artikel 30) van
de Grondwet luidt echter als volgt:
“[12] ‘[art.[30]] § 2. De officiële talen zijn:
-
Het Nederlands in het Nederlandse taalgebied;
Het Frans in het Franse taalgebied;
Het Nederlands en het Frans, op voet van gelijkheid in het gebied Brussel-Hoofdstad;
Het Duits in het Duitse taalgebied, onverminderd het bijkomend gebruik van het frans in de
gevallen bij de wet bepaald.’ [..]”118
Deze wijziging van het huidige artikel 30 zou een expliciete erkenning van de drie officiële talen
hebben ingehouden. Toch is deze wijziging er niet gekomen. Wellicht is deze uitdrukkelijke
110
J. VELAERS, Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 24.
111
Artikel 4, laatste lid Gw.
112
H. VUYE, “Het territorialiteitsbeginsel in de rechtspraak van de Grondwettelijk Hof en de Raad van State:
eenduidig of meerduidig?”, CDPK 2007, 11.
113
Artikel 4, tweede lid Gw.
114
J. VELAERS, Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 24.
115
K. RIMANQUE, De grondwet toegelicht, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2003, 13.
116
J. VELAERS, Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 24.
117
K. RIMANQUE, De grondwet toegelicht, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2003, 14.
118
Parl.St. Senaat 1969-70, nr. 390, 12.
pag. 26
bevestiging van de drie officiële talen niet in de Grondwet ingeschreven omdat deze niet noodzakelijk
werd geacht gelet op de uitdrukkelijke bevestiging van de eentaligheid van de drie taalgebieden en de
tweetaligheid van het gebied Brussel Hoofdstad.119
De parlementaire voorbereiding vermeldt immers verder:
“De commissieleden hebben zich allereerst afgevraagd of het wel nodig was deze tekst in de
Grondwet op te nemen, als artikel [4] […] reeds bepaalt dat er vier taalgebieden zijn, wat in
zich sluit dat in elk van deze gebieden officiële talen bestaan. […] Toch heeft de Commissie
besloten ze op te nemen wegens de psychologische voordelen ervan; op die wijze kan ook de
betekenis worden verhelderd van de woorden “officiële taal” van het gebied.”120
De grondwetgever meent dus dat de indeling in taalgebieden in artikel 4 van de Grondwet reeds
impliceert dat in elk van deze gebieden officiële talen bestaan. Het nut van de uitdrukkelijke erkenning
van de drie officiële talen in de Grondwet was bijgevolg overbodig, de inschrijving werd enkel
overwogen omwille van “psychologische voordelen”.121
Het verslag van de Senaatscommissie vervolgt dat:
“de grondwettelijke erkenning van officiële talen per gebied geen wijziging brengt in de
huidige wettelijke toestand, zoals deze onder meer voortvloeit uit de wetten van 30 juli en 2
augustus 1963.”122
De bestaande faciliteiten voor anderstaligen zouden dus niet opgegeven worden door de erkenning van
de officiële talen per taalgebied. Tot slot besluit het verslag dat de decreetgevers wel het bijkomend
gebruik van een taal kunnen toelaten. Op de vraag of dit geen schending van het
homogeniteitsbeginsel inhield, antwoordt een lid van de Commissie:
“[...] de homogeniteit, evenals de autonomie, […] bestaat [erin] dat geen andere taal dan die
van het gebied mag worden opgelegd, maar dat die wel mag worden toegelaten.”123
Uiteindelijk is de voorgenomen wijziging van het huidige artikel 30 van de Grondwet er niet gekomen,
doch RIMANQUE stelt terecht dat:
“er […] geen afdoende reden [is] om de wil van de grondwetgever in verband met de
betekenis van artikel [4][…] niet mede te interpreteren aan de hand van de werkzaamheden
voor art. [30].”124
Het is bijgevolg mogelijk om uit de bespreking van artikel 30 af te leiden dat de indeling in
taalgebieden in artikel 4, de aanduiding van de officiële talen per taalgebied impliceert. Daarnaast is
het de wetgever in eentalige gebieden toegestaan om een specifieke regeling in te voeren in bepaalde
gemeenten of in bepaalde instellingen, doch dit kan enkel indien men hierbij geen afbreuk doet aan de
officiële taal van het gebied. Tenslotte valt uit de parlementaire bespreking van artikel 30 af te leiden
dat het gebruik van de streektaal van het eentalig gebied verplichtend is. Het is verboden een andere
119
J. VELAERS, Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 26.
120
Parl.St. Senaat 1969-70, nr. 390, 12.
121
J. VELAERS, Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 27.
122
Parl.St. Senaat 1969-70, nr. 390, 12-13.
123
Parl.St. Senaat 1969-70, nr. 390, 13.
124
K. RIMANQUE, “Kanttekeningen bij een herziene Grondwet”, RW 1971-72, 698-699.
pag. 27
taal op te leggen dan deze van het taalgebied, maar men kan wel het bijkomend gebruik van een
andere taal toelaten.125
3. Draagwijdte van artikel 4 van de Grondwet
Hoewel zowel het Grondwettelijk Hof als de Raad van State oordelen dat artikel 4 van de Grondwet
een bevestiging van het territorialiteitsbeginsel inhoudt, is er echter grote verdeeldheid gerezen over de
concrete draagwijdte van dit artikel. In dit onderdeel wordt een korte weergave gegeven van de
zienswijze van beide rechtscolleges.
a. Het Voerenadvies
De oudste visie omtrent de draagwijdte van artikel 4 vindt men terug in het zogenaamde Voerenadvies
van de afdeling wetgeving van de Raad van State. Dit advies behandelde een ontwerp dat tot doel had
de gemeente Voeren te onttrekken aan de provincie Limburg, rechtstreeks afhankelijk te maken van de
Minister van Buitenlandse zaken en er een soort van “personeel”, de facto tweetalig, statuut aan te
geven. In zijn advies onderzocht de Raad dan ook of dit gegeven niet haaks stond op de indeling van
de gemeente bij het Nederlandse taalgebied.126
De afdeling wetgeving van de Raad van State wees erop dat men:
“op straffe van ontzegging van enige verdere betekenis aan de indeling in taalgebieden, niet
[kan] ontkomen aan de conclusie dat de taal van het gebied, bij het bepalen van een
rechtsregeling voor het gebruik van de talen in dat gebied, ook dan nog voorrang moet
behouden wanneer, om reden van lokale omstandigheden, een bijzondere regeling wordt
vastgesteld die van de algemeen geldende regeling afwijkt.” 127
De Raad van State vervolgde:
“Dit betekent niet alleen dat in een eentalig gebied bijzondere regelingen er niet mogen op
uitlopen dat de taal van dat gebied door die van een ander gebied verdrongen wordt, maar
zelfs dat die bijzondere regelingen er niet mogen op neerkomen dat de twee talen in alle
opzichten worden gelijk gesteld.”128
Volgens de Raad is een dergelijke gelijkstelling immers het kenmerk van een tweetalig statuut.
Dergelijk tweetalig stelsel is echter, in navolging van de indeling in taalgebieden waarin artikel 4
voorziet, enkel grondwettelijk toelaatbaar voor het tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad. Wanneer een
bijzondere taalregeling die geldt binnen een eentalig gebied de voorrang van de taal van het eentalige
gebied niet eerbiedigt, is deze regeling in strijd met artikel 4 van de Grondwet.129
Artikel 4 waarborgt dus niet enkel de taalhomogeniteit van de eentalige taalgebieden, doch evenzeer
het tweetalige karakter van het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad.130
125
J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia,
2003, 705-706.
126
J. VELAERS, Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 28.
127
Adv.RvS 5 september 1972 over het wetsontwerp houdende het statuut van het kanton van de Voer, Parl.St.
Kamer 1971-72, nr. 282/5, 2.
128
Ibid.
129
Ibid.
130
H. VUYE, “Het territorialiteitsbeginsel in de rechtspraak van de Grondwettelijk Hof en de Raad van State:
eenduidig of meerduidig?”, CDPK 2007, 12.
pag. 28
Deze zienswijze werd ten volle bevestigd in het arrest-Germis van de afdeling bestuursrechtspraak van
de Raad van State.131
b. De zaak Germis
Deze zaak betrof een vordering voor de vernietiging van een reeks bestuurshandelingen die waren
verricht tijdens een vergadering van de gemeenteraad van Beersel. Voor bepaalde bestuurshandelingen
(waaronder o.a. de eedaflegging van sommige gemeenteraadsleden) was immers de Franse taal
gebruikt. Beersel ligt echter in het eentalig Nederlands taalgebied. De bestuurshandelingen werden dan
ook terecht door de Raad van State vernietigd.132
Het arrest leest als volgt:
“Overwegende dat de grondwetgever, wanneer hij in artikel [4] heeft gesteld dat er in België
vier taalgebieden bestaan, geen etnografische vaststellingen heeft willen doen maar […] een
rechtsbegrip heeft willen instellen; dat in de grondwettelijke voorschriften “taalgebied”
derhalve niet betekent een gebied waar in feite een bepaalde taal wordt gesproken, maar een
gebied waar in rechte een bepaalde taal moet worden gesproken of met betrekking waarop
een bepaalde taal moet worden gebruikt.”133
Uit het geciteerde valt een eerste regel af te leiden. Volgens de Raad heeft de grondwetgever met de
taalgebieden een rechtsbegrip willen instellen. Dit gegeven brengt voor de gewone wetgever met zich
mee dat hij de voorrang van de taal van het eentalige taalgebied dient te respecteren, evenzeer als hij
de tweetaligheid van het tweetalige taalgebied dient te eerbiedigen.
De Raad vervolgt:
“Dat rekening houdend met het ongewijzigd gebleven artikel [30] van de Grondwet zulks niet
anders kan betekenen dan dat het door artikel [4] bedoelde Nederlands taalgebied […] het
gebied is waar en waarvoor de officiële taal het Nederlands is, d.i. de taal die ‘voor
handelingen van het openbaar gezag en voor gerechtszaken’ moet worden gebruikt,
behoudens uitdrukkelijk door de wet of decreet te stellen uitzonderingen.”134
Hieruit blijkt dat de Raad meent dat in de eentalige taalgebieden de taal voor bestuurshandelingen de
taal is van het taalgebied. In het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad zijn de bestuurstalen
logischerwijze het Frans en het Nederlands.
Voor de gemeentelijke overheden betekent dit, aldus de Raad, dat:
“[…] de gemeenteoverheid, daarin begrepen individueel optredende gemeenteraadsleden, [is]
thans direct krachtens de Grondwet voor het verrichten van al hun bestuurshandelingen in
beginsel tot het gebruiken van het Nederlands in het Nederlands taalgebied gehouden, op welk
beginsel de overheid enkel uitzondering kan maken in de gevallen welke uitdrukkelijk bij wet
op decreet zijn vastgesteld.”135
131
RvS 17 augustus 1973, nr. 15.990, Germis.
H. VUYE, “Het territorialiteitsbeginsel in de rechtspraak van de Grondwettelijk Hof en de Raad van State:
eenduidig of meerduidig?”, CDPK 2007, 12.
133
Eigen onderlijning.
134
Eigen onderlijning.
135
Eigen onderlijning.
132
pag. 29
Artikel 4 van de Grondwet heeft dan ook, volgens de zienswijze van de Raad van State, een
rechtstreekse invloed op het taalgebruik door de overheden in de taalgebieden. Deze laatste moet bij
het stellen van bestuurshandelingen de taal van het taalgebied gebruiken.136
De gemeentelijke mandatarissen dienen bijgevolg de eed af te leggen in de taal van het taalgebied.
Ook hun mondelinge en schriftelijke tussenkomsten moeten in die taal gebeuren.137 Dit is een tweede
belangrijke regel die men terugvindt in de Germis-rechtsspraak.
Een laatste regel die de Raad leest in artikel 4 betreft een interpretatieregel. Verder in haar arrest stelt
de Raad van State immers dat de uitzonderingen op de taalhomogeniteit van het eentalige taalgebied,
i.e. de faciliteiten, restrictief dienen worden te geïnterpreteerd. 138 Uitzonderingen moeten immers het
karakter van uitzonderingen behouden.
De Raad van State meent dat:
“Het in artikel [4] opgenomen beginsel […] als een beperking [verschijnt] van de in artikel
[30] aan de gewone wetgever toegekende vrijheid van de in artikel [129] aan de decretale
wetgever toegekende bevoegdheid om het gebruik der talen voor de overheid te regelen, zodat
artikel [4] de constitutionele waarborg uitmaakt die het de wetgever verbiedt een zodanig
regime in een bepaald eentalig gebied in te stellen dat de taal van dat gebied in werkelijkheid
niet langer de status van officiële taal zou hebben, niet alleen voor de handelingen van de
bestuursoverheden, maar ook […] voor alle handelingen van welk soort overheid ook, tot
welke macht die ook behore.”
Naast de inperking van de principiële taalvrijheid uit artikel 30 van de Grondwet, beperkt artikel 4
eveneens de bevoegdheid van de federale wetgever om op grond van artikel 30 het taalgebruik te
regelen voor de “handelingen van het openbaar gezag” en voor “gerechtszaken”. Verder behelst deze
bepaling een beperking van de bevoegdheid van de Gemeenschappen om op grond van artikel 129 het
taalgebruik te regelen inzake bestuurszaken, het onderwijs en de sociale betrekkingen tussen
werkgevers en hun personeel.139
Kort samengevat kan men stellen dat de Raad van State in het arrest Germis drie onderscheiden regels
heeft ontdekt in artikel 4 van de Grondwet, zijnde i) het territorialiteitsbeginsel in de strikte zin, ii) een
regel inzake het gebruik der talen en iii) een interpretatieregel.140
Tot slot valt hierbij nog op te merken dat de draagwijdte van het besproken arrest beperkt blijft tot die
domeinen waar de wet- of decreetgever, krachtens de Grondwet, gemachtigd is om het gebruik van de
136
J. VELAERS, Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 29.
137
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 28.
138
H. VUYE, “Het territorialiteitsbeginsel in de rechtspraak van de Grondwettelijk Hof en de Raad van State:
eenduidig of meerduidig?”, CDPK 2007, 14.
139
J. VELAERS, Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 30.
140
H. VUYE, “Het territorialiteitsbeginsel in de rechtspraak van de Grondwettelijk Hof en de Raad van State:
eenduidig of meerduidig?”, CDPK 2007, 14.
pag. 30
talen te regelen.141 Artikel 4 brengt geen rechten of verplichtingen met zich mee ten opzichte van
particulieren.142
c. Bevestiging van de Germis rechtspraak
Het Germis-arrest was slechts een eerste arrest uit een hele reeks. Zo paste de Raad van State in 1979
de Germis-rechtspraak toe op de gemeenteraad van de randgemeente Wezembeek-Oppem, een
gemeente met een speciale taalregeling.143 De Raad stelde dat het bestuur voor beperkte en limitatief
bepaalde verrichten van de algemene regel, nl. dat het Nederlands de bestuurstaal is, moet afwijken,
maar dat dit enkel kan ten voordele van de bestuurden en niet van de bestuurders. Voor deze laatste is
het Nederlands de enige bestuurstaal. In hun betrekkingen met Franstalige geadministreerden moeten
zij ook voor hun bestuurshandelingen de Nederlandse taal gebruiken.144
Deze interpretatie van de faciliteiten werd ook in het arrest Verheyden145 hernomen.146
In 1983 meende de Raad dat de verplichting voor de bestuurders om de streektaal te gebruiken als
bestuurstaal, ook de verplichting inhoudt om die taal voldoende te kennen.147 De Raad oordeelde dat
deze verplichting “‘als een impliciete doch voor de hand liggende verkiesbaarheidsvereiste geldt’” en
dat “‘gelet op de evidentie zelf van deze voorwaarde, in beginsel […] moet verondersteld worden dat
ieder verkozen politiek, mandataris ze ook vervult, tenzij bewijs van het tegendeel’”148.
d. Het arrest van het Arbitragehof van 26 maart 1986
De rechtspraak van de Raad van State werd op verschillende vlakken tegengesproken door het
toenmalige Arbitragehof. Het Hof mocht dan wel de mening delen dat artikel 4 “een beperking
[behelst] van de bevoegdheid van de wetgevers inzake taalgebruik en […] de grondwettelijke
waarborg van de voorrang van de taal van het eentalig gebied of van het tweetalig karakter van het
gebied [vormt]”149, doch het Hof voegde hieraan toe dat “art. [4] op zichzelf geen wijziging
[meebrengt] van de juridische ordening” en dat “uit dit artikel niet kan worden afgeleid dat het
rechtstreeks, in se, verplichtingen met betrekking tot het gebruik van de talen of een vereiste van
talenkennis ten aanzien van overheidsmandatarissen zou opleggen”150. 151
Het Hof meende dus dat artikel 4 van de Grondwet de basis was voor de toepassing van het
territorialiteitsbeginsel, maar was het niet eens over de precieze draagwijdte van voormeld artikel.
141
Ibid.
Cass. 12 november 1982, Arr.Cass. 1982-83, 353: “Noch artikel [4], noch enige andere bepaling of enig
ander beginsel poneert de eentaligheid van de natuurlijke personen”.
143
J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia,
2003, 857.
144
RvS 20 maart 1979, nr. 19.522, Carlier, Arr.RvS 1979, 313-314.
145
RvS 6 april 1982, nr. 22.186, Verheyden.
146
J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia,
2003, 857.
147
J. VELAERS, Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 29.
148
RvS 8 november 1983, nr. 23.658, Verkiezing van de leden van de raad voor maatschappelijk welzijn van
Wezembeek-Oppem, Arr.RvS 1983, 2117.
149
Arbitragehof 26 maart 1986, nr. 17/86, BS 17 april 1986.
150
Arbitragehof 26 maart 1986, nr. 17/86, BS 17 april 1986.
151
A. ALEN en R. ERGEC, “Het territorialiteitsbeginsel in de Belgische en de Europese rechtspraak. Een poging
tot synthese”, RW 1998-99, 418.
142
pag. 31
e. De reactie van de Raad van State
Op 30 september 1986 velde de Raad van State een aantal arresten waarin ze oordeelde dat aan de
overwegingen van het Arbitragehof met betrekking tot artikel 4 van de grondwet geen gezag van
gewijsde toekwam. De Raad beschouwde de overwegingen als een obiter dictum.152
f.
De Pacificatiewet van 1988
Deze tegenstellingen in de rechtspraak hebben geleid tot de Pacificatiewet van 9 augustus 1988. Deze
wet voegde het art. 68bis in de gemeentekieswet (i.e. het huidige art. 72bis Nieuwe Gemeentewet) in
en art. 25ter in de organieke wet op de OCMW’s. Ze bepaalde dat de gemeentelijk of OCWMmandatarissen van de rand- en taalgrensgemeenten voldoende kennis van de taal van het taalgebied
moeten hebben. Deze kennis wordt wel vermoed. Dit vermoeden is onweerlegbaar ten aanzien van de
verkozen mandatarissen (bv. de gemeenteraadsleden) en weerlegbaar ten aanzien van de benoemde
mandatarissen (bv. de burgemeester). 153
g. Het arrest van het Arbitragehof van 10 maart 1998
De Pacificatiewet verlegde de kern van de discussie tussen beide rechtscolleges van artikel 4 van de
Grondwet naar de artikelen 10 en 23 van de Taalwet Bestuurszaken.
De Raad van State meent immers dat, naast artikel 4 van de Grondwet, ook artikelen 10 en 23 van de
gecoördineerde wetten van 18 juli 1966 de gemeentelijke mandatarissen verplichten de streektaal te
gebruiken. Deze verplichting slaat, aldus de Raad, zowel op de gemeenteraadsleden, als op de
burgemeester en schepenen.154
Het Grondwettelijk Hof stelt echter dat voormelde artikelen enkel slaan op de burgemeester en
schepenen, doch niet op de gemeenteraadsleden155:
“Allereerst zij opgemerkt dat de verplichting om in de randgemeenten tijdens de
gemeenteraadszittingen de taal van het taalgebied te gebruiken uitsluitend geldt voor de
Burgemeester en de andere leden van het college van Burgemeester en schepenen en dus niet
voor de andere leden van de gemeenteraad.”156
Het standpunt van het Grondwettelijk Hof ter zake houdt echter geen steek. Door te aanvaarden dat de
artikelen 10 en 23 van de Taalwet Bestuurszaken de burgemeester en schepenen verplichten om
tijdens de beraadslagingen van de gemeenteraad de streektaal te gebruiken, erkent het Hof
beraadslagingen van de gemeenteraad als binnendiensten.157 Waarom het Hof het taalgebruik van een
gemeenteraadslid in de gemeenteraad dan ook niet kwalificeert als een binnendienst blijft een raadsel.
152
Zie o.a.: RvS 30 september 1986, nr. 26.943, Broers; RvS 30 september 1986, nr. 26.944, Happart; RvS 30
september 1986, nr. 29.945, Peeters.
153
A. ALEN en R. ERGEC, “Het territorialiteitsbeginsel in de Belgische en de Europese rechtspraak. Een poging
tot synthese”, RW 1998-99, 418; H. VUYE, “Het territorialiteitsbeginsel in de rechtspraak van de Grondwettelijk
Hof en de Raad van State: eenduidig of meerduidig?”, CDPK 2007, 19.
154
Zie o.a. RvS 12 juni 1990, nr. 35.187, Walraet; RvS 29 juni 2001, nr. 97.257, Linkebeek.
155
Arbitragehof 10 maart 1998, nr. 26/98, BS, 21 mei 1998, RW 1998-99, noot W. PAS.
156
Arbitragehof 10 maart 1998, nr. 26/98, overw. B.3.4.
157
H. VUYE, “Het territorialiteitsbeginsel in de rechtspraak van de Grondwettelijk Hof en de Raad van State:
eenduidig of meerduidig?”, CDPK 2007, 21-22; H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en
internationaal perspectief”, vzw De Rand, december 2010, http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taalen-territorialiteit-in-vlaanderen-in-een-historisch-en-internationaal-perspectief, 33-34; J. CLEMENT, Taalvrijheid,
bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia, 2003, 876-878.
pag. 32
Hoewel het noodzakelijk lijkt het gezag van de arresten van het vroegere Arbitragehof te erkennen,
lijkt de interpretatie van de Raad van State mijn inziens de voorkeur te genieten.
4. De huidige taalwetgeving
In dit onderdeel wordt de vigerende taalwetgeving besproken. Aangezien de vrijheid van taalgebruik
steeds het basisbeginsel vormt, lijkt het evident van hieruit te vertrekken. Daarna worden de
verschillende domeinen besproken die onderworpen zijn aan een bepaald taalregime. Hierbij wordt
telkens aandacht besteed aan de impact van het territorialiteitsbeginsel ter zake.
a. De taalvrijheid als basisbeginsel
i.
Algemeen
Het basisbeginsel van de grondwettelijke taalregelgeving is de taalvrijheid.
Artikel 30 G.W. bepaalt immers het volgende:
“Het gebruik van de in België gesproken talen is vrij; het kan niet worden geregeld dan door
de wet en alleen voor handelingen van het openbaar gezag en voor gerechtszaken.”
Deze bepaling waarborgt in de eerste plaats een aspect van de individuele persoonlijke vrijheid. Men
kan de vrijheid van taalgebruik aanzien als een deelaspect van de grondwettelijke gewaarborgde
vrijheden van persoon en van meningsuiting en pers.158 Krachtens artikel 191 van de Grondwet komt
dit recht ook toe aan vreemdelingen die zich op het Belgisch grondgebied bevinden. Een inbreuk op de
vrijheid van taalgebruik dient men te beschouwen als een fout in de burgerrechtelijke zin.159
Inperkingen dienen restrictief geïnterpreteerd te worden.160
ii.
Beknopt geschiedkundig overzicht
Artikel 30 van de Grondwet dateert reeds van 1831. In zijn oorspronkelijke versie luidde het artikel als
volgt161:
“L’emploi des langues usitées en Belgique est facultatif; il ne peut être réglé que par la loi.”
Op voorstel van Raikem en Devaux werd de uiteindelijke bepaling duidelijker en restrictiever
verwoord. Op die manier werd een verzoening bereikt tussen taalvrijheid voor particulieren en de
taaleenheid in het bestuur.162
Voor de Franstalige burgerij was de ingeschreven taalvrijheid immers een evidentie, daar ze in haar
ogen de natuurlijke suprematie van de Franse taal met zich zou meebrengen. 163 De grondwetgever van
158
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 595-596.
Rb. Brussel, 6 oktober 1999, RW 1999-2000, 1408.
160
RvS 27 januari 1954, nr. 1302, Oostende.
161
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 4.
162
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 4; zie ook: J. CLEMENT, Taalvrijheid,
bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia, 75-81.
163
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen, Maklu, 1994, 140.
159
pag. 33
1831 beoogde dus met de invoering van artikel 30 de vrijheid van het gebruik van de Franse taal te
waarborgen door iedereen, overal en in alle omstandigheden.164
Een meerderheid van Vlamingen binnen de Belgische bevolking en een aantal ophefmakende
rechtszaken (o.a. de zaak Coucke en Goethals) leidden uiteindelijk tot een eerste reeks van taalwetten
die voorzagen in de erkenning van het Nederlands naast het Frans in Vlaanderen. Kortom:
tweetaligheid in Vlaanderen, naast het behoud van de eentaligheid in Wallonië.165
Een eerste grote overwinning voor de Vlamingen betrof de wet van 18 april 1898. Deze wet erkende
de officiële gelijkheid van beide landstalen in wetgevingszaken; daarom noemden de Vlamingen deze
wet de gelijkheidswet.166
Bij wet van 31 juli 1921167 werd de taalwetgeving in bestuurszaken enigszins verfijnd. Voor de eerste
keer werd het territorialiteitsbeginsel inzake taalwetgeving aanvaard. Vanaf dat ogenblik waren de
Franstaligen die in Vlaanderen een openbaar ambt uitoefenen immers verplicht de Nederlandse taal te
kennen.168 Voormelde wetgeving deed echter geen afbreuk aan het recht van particulieren om zich in
het gehele land in hun taal tot de overheid te richten en in die taal te woord gestaan te worden.169
Het beginsel van tweetaligheid van de ambtenaren, zoals dit vervat zat in de wet van 1921, werd
verlaten met de wetten van 1932 en 1935: “streektaal is bestuurs-, onderwijs- en gerechtstaal”.170 Het
beginsel van eentaligheid van de landsstreken werd definitief ingevoerd. Voor de plaatselijke besturen
in de Brusselse agglomeratie werd een verplichte tweetaligheid ingevoerd.171 Daarnaast werd eveneens
een systeem ingevoerd dat het faciliteitenstelsel liet inrichten wanneer 30% van de bevolking
verklaarde een andere taal te spreken dan de officiële taal van de gemeente. Indien 50 % van de
bevolking verklaarde een andere taal te spreken, dan schoof de taalgrens op.172
Dit laatste gegeven gaf aanleiding tot grote onvrede. Bij wet van 8 november 1962 werd dan ook de
taalgrens definitief vastgelegd. Bij wet van 2 augustus 1963 werd het gebruik van de talen in
bestuurszaken geregeld.173 Deze wetten legden de taalgrens vast, pasten de provincie-,
arrondissements- en gemeentegrenzen hieraan aan en deelden het land in vier taalgebieden in.174
164
K. RIMANQUE, De grondwet toegelicht, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2003, 88.
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen, Maklu, 1994, 140-141.
166
J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia,
2003, 211.
167
Wet van 21 juli 1921 op het taalgebruik in bestuurszaken, BS 12 augustus 1921.
168
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen, Maklu, 1994, 144.
169
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 5.
170
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen, Maklu, 1994, 145
171
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 5.
172
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 24.
173
De wetten van 28 juni 1932, 8 november 1962 en 2 augustus 1963 werden gecoördineerd bij het K.B. van 18
juli 1966 houdende coördinatie van de wetten op het gebruik van de talen in bestuurszaken, BS 2 augustus 1966
(Taalwet Bestuurszaken).
174
A. ALEN, “Het Belgische Federalisme” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.),
Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen, Maklu, 1994, 150.
165
pag. 34
iii.
Draagwijdte van artikel 30 van de Grondwet
Artikel 30 waarborgt niet de algemene taalvrijheid. De gewaarborgde vrijheid is beperkt tot “de in
België gesproken talen”. De exacte draagwijdte van deze zinsnede wordt in de rechtsleer op
verschillende manieren benaderd.
Enerzijds vindt men in de rechtsleer de stelling terug dat de “in België gesproken talen” dezelfde zijn
als de officiële talen, nl. het Frans, het Nederlands en het Duits.175 Anderzijds kan men voorhouden
dat het gaat om de feitelijk in België gesproken talen. Vaak heeft men het in de rechtsleer ter zake over
de nationale talen.176 Een nationale taal is een taal die door een deel van de bevolking (Belgen of
vreemdelingen) op een aanzienlijk deel van het Belgisch grondgebied wordt gesproken. 177 Tot op
heden zijn er in de rechtspraak echter nog geen dergelijke talen erkend.178 179
Er is echter nog een andere zienswijze die juister lijkt dan de voorgaande stellingen, nl. deze van J.
CLEMENT. Deze auteur maakt het onderscheid tussen taalvrijheid in de private sfeer en taalvrijheid in
de publieke sfeer. Hij stelt dat in de private sfeer de vrijheid van alle talen geldt. Dit standpunt lijkt de
voorkeur te genieten, aangezien de vrijheid van taalgebruik zodanig is verbonden met de vrijheid van
persoon, dat een regeling van het taalgebruik in de private sfeer uitgesloten lijkt. In de publieke sfeer
wordt het toepassingsgebied van de in het artikel 30 van de Grondwet gewaarborgde taalvrijheid
echter medebepaald door de erkenning van de officiële talen in de Grondwet. Artikel 4 van de
Grondwet deelt het land op in vier taalgebieden. Bijgevolg heeft de notie “de in België gesproken
talen” enkel betrekking op het Nederlands, het Frans en het Duits.180 Ook G. GOEDERTIER en J.
VANDE LANOTTE treden dit standpunt bij.181
iv.
Mogelijkheid tot wettelijke regeling
De taalvrijheid is de regel, de taalwetgeving op basis van het territorialiteitsbeginsel is de
uitzondering.182 De taalvrijheid mag immers ingeperkt worden voor een limitatief aantal domeinen.
In de publieke sfeer kan de taalvrijheid bij wet of decreet worden beperkt voor de in artikel 30 en 129
van de grondwet aangewezen aangelegenheden. Lokale besturen zijn niet bevoegd om het taalgebruik
in gemeenten of provincies te regelen.183
175
Zie o.a. K. RIMANQUE, De grondwet toegelicht, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2003, 88.
Zie o.a. J. VELAERS, “Het gebruik van de talen” in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling van het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 50-59; T. DE PELSMAEKER, L.
DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken in Administratieve
rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 5-8.
177
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 7.
178
RvS 1 oktober 1986, nr. 26950, Cheema. In dit arrest erkende de Raad van State slechts drie nationale talen,
nl. het Nederlands, het Frans en het Duits.
179
Een nationale taal dient dus ook onderscheiden te worden van een officiële taal. Een officiële taal is een taal
die door de overheid wordt gebruik in haar betrekkingen met de burger. Een nationale taal betreft een taal die
van overheidswege wordt erkend als een taal die gebruikt wordt door de bevolking. In België zijn zowel de
officiële als de nationale talen het Nederlands, het Frans en het Duits. Doch, in bijvoorbeeld Zwitserland is het
Rhaeto-Romaans een nationale taal, zonder dat deze als officiële taal geldt. Dit wordt verder nog verduidelijkt
bij de bespreking van het Zwitserse taalbeleid.
180
J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia,
2003, 751-752.
181
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 597.
182
J. VELAERS, “Territorialiteit versus personaliteit: een never ending story?” in P. POPELIER, D. SINARDET, J.
VELAERS en B. CANTILLON (eds.), België, quo vadis? Waarheen na de zesde staatshervorming? , Antwerpen,
Intersentia, 2012, 80.
176
pag. 35
Luidens artikel 30 van de Grondwet kan het taalgebruik enkel voor “handelingen van het openbaar
gezag” en “gerechtszaken” geregeld worden. Deze opsomming is echter niet volledig. Artikel 129, § 1,
3° van de Grondwet bepaalt immers:
“De raden van de Vlaamse en de Franse gemeenschap regelen, bij uitsluiting van de federale
wetgever, iedere wat hem betreft, bij decreet, het gebruik van de talen voor:
1° de bestuurszaken;
2° het onderwijs in de door de overheid opgerichte, gesubsidieerde of erkende instellingen;
3° de sociale betrekkingen tussen de werkgevers en hun personeel, alsmede de door de wet en
de verordeningen voorgeschreven akten en bescheiden van de ondernemingen.”
Artikel 129 van de Grondwet laat bijgevolg een bijkomend domein voor regeling in aanmerking
komen.184 Daarnaast bepaalt artikel 130 van de Grondwet dat de Duitstalige Gemeenschap bevoegd is
om het taalgebruik in onderwijszaken te regele.
Onder het “regelen” van het taalgebruik dient men te verstaan:
“zowel het opleggen van het gebruik van een bepaalde taal als het verbod van het gebruik van
een bepaalde taal, als het gebruik van een bepaalde taal te verbieden”.185
Daarnaast is er ook een verschil tussen de begrippen “bestuurszaken” en “handelingen van het
openbaar gezag”. Dit wordt verder behandeld in het onderdeel Taalgebruik in bestuurszaken (zie
infra).
De wet- of decreetgever dient het taalgebruik uitdrukkelijk te regelen. Bij afwezigheid van wettelijke
regeling geldt de vrijheid van taalgebruik voor de particulier.186 Daarnaast moeten, krachtens het bij
artikel van de Grondwet gehuldigde principe van de taalvrijheid, de taalwetten restrictief worden
geïnterpreteerd.187
v.
De bevoegdheidsverdeling
Uit het voorgaande valt reeds af te leiden dat zowel de federale overheid als de gemeenschappen
bevoegd zijn om bepaalde aspecten van het taalgebruik te regelen.
Artikel 129 van de Grondwet legt de bevoegdheid om het taalgebruik te regelen in beginsel bij de
Vlaamse en Franse Gemeenschap188:
Ҥ 1. De Raden van de Vlaamse en Franse Gemeenschap regelen, bij uitsluiting van de
federale wetgever, ieder wat hem betreft, bij decreet, het gebruik van de talen voor:
1° de bestuurszaken;
2° het onderwijs in de door de overheid opgerichte, gesubsidieerde of erkende instellingen;
3° de sociale betrekkingen tussen werkgevers en hun personeel, alsmede de door de wet en
verordeningen voorgeschreven akten en bescheiden van deze ondernemingen.
183
RvS 15 februari 2005, nr. 140.635, Renard, NJW, 122-123.
Arbitragehof 30 januari 1986, nr. 10/86, BS 12 februari 1986.
185
Arbitragehof 26 maart 1986, nr. 17, BS 17 april 1986. Deze zaak had eigenlijk betrekking op de term
“regelen” in het artikel 129 van de Grondwet, maar men neemt aan dat deze interpretatie ook geldt voor de
artikelen 30 en 130 van de Grondwet.
186
RvS 19 februari 1957, nr. 5.504, N.V. Benelux Films.
187
RvS 27 januari 1954, nr. 3.102, Oostende.
188
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 12.
184
pag. 36
§ 2. Deze decreten hebben kracht van wet, respectievelijk in het Nederlandse taalgebied en het
Franse taalgebied, uitgezonderd wat betreft:
-
-
de gemeenten of groepen van gemeenten palend aan een ander taalgebied en waar de wet
het gebruik van een andere taal dan die van het gebied waarin zij gelegen zijn,
voorschrijft of toelaat. Voor deze gemeenten kan in de bepalingen betreffende het gebruik
van de talen voor de aangelegenheden bedoeld in § 1 geen verandering worde
aangebracht dan bij een wet aangenomen met de in artikel 4, laatste lid, bepaalde
meerderheid;
de diensten waarvan de werkkring verder reikt dan het taalgebied waarin zij gevestigd
zijn;
de door de wet aangewezen federale en internationale instellingen waarvan de werking
gemeen is aan meer dan één gemeenschap.”
De bevoegdheid van de Duitstalige Gemeenschap is, luidens artikel 130 van de Grondwet, beperkt tot
het taalgebruik in onderwijszaken.
Uit dit alles kan men opmaken dat de federale wetgever bevoegd is gebleven voor de regeling van het
taalgebruik in:
-
-
de gemeenten met een specifieke taalregeling, de diensten waarvan de werkkring verder
reikt dan het taalgebied waarin ze gevestigd zijn en de in de wet aangewezen federale en
internationale instellingen waarvan de werking gemeen is aan meer dan één gemeenschap;
het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad;
het Duitse taalgebied, behoudens de bevoegdheid van de Duitstalige Gemeenschap inzake
het taalgebruik in onderwijs;
voor handelingen van het openbaar gezag die niet onder de noemer “bestuurszaken”
vallen, zoals onder meer het taalgebruik in gerechtszaken189.190
Artikel 4 van de Grondwet bepaalt dat het grondgebied van België is ingedeeld in drie eentalige
taalgebieden en één tweetalig taalgebied. De bevoegdheid van de Gemeenschappen moet
geïnterpreteerd worden in het licht van voormelde bepaling. De gemeenschappen zijn bijgevolg niet
bevoegd om tweetaligheid in bestuurszaken in te voeren in de eentalige taalgebieden. Artikel 4 vormt
immers de grondwettelijke waarborg voor de voorrang van de streektaal in de eentalige taalgebieden
en voor het tweetalige karakter van het tweetalig gebied Brussel Hoofdstad.191
b. Taalgebruik in wetgevingszaken
i.
Het federale niveau
§ 1. Indeling in taalgroepen
Artikel 43 van de Grondwet bepaalt dat “voor de bij de Grondwet bepaalde gevallen, […] de gekozen
leden van elke Kamer in een Nederlandse en een Franse taalgroep [worden] ingedeeld op de bij de
wet vastgestelde wijze”.192
189
Arbitragehof 25 maart 1986, nrs. 15 en 16, BS 17 april 1986.
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 606; T. DE
PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken in
Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 13.
191
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 606.
192
Artikel 43, § 1 Gw.
190
pag. 37
De federale parlementsleden worden ingedeeld in een Nederlandse en een Franse taalgroep. De door
het Parlement van de Duitstalige gemeenschap aangewezen senator en de senatoren van rechtswege
maken geen deel uit van een taalgroep. 193
De indeling van senatoren in taalgroepen wordt uitdrukkelijk in de Grondwet geregeld.194 De
Nederlandstalige taalgroep bestaat uit 25 door het Nederlandse kiescollege gekozen senatoren, 10
Vlaamse Gemeenschapssenatoren en 6 Vlaamse gecoöpteerde senatoren. De Franse taalgroep omvat
15 senatoren die door het Franse kiescollege zijn gekozen, 10 Franse Gemeenschapssenatoren en 4
gecoöpteerde senatoren.195 Er werd reeds op gewezen dat de Duitstalige Gemeenschapssenator en de
senatoren van rechtswege geen deel uitmaken van een taalgroep (zie supra).
Wat de Kamer betreft behoren de leden die zijn gekozen door de kiescolleges die deel uitmaken van
het Nederlandse taalgebied tot de Nederlandse taalgroep. De leden die gekozen zijn door de
kiescolleges die deel uitmaken van het Franse taalgebied en de leden die zijn gekozen door het
kiescollege van het arrondissement Verviers196 behoren tot de Franse taalgroep.197 De leden die
gekozen zijn door het kiescollege van het arrondissement Brussel behoren tot de Nederlandse dan wel
Franse taalgroep naargelang de taal waarin ze de eed afleggen. Wanneer ze de taal in beide talen
afleggen, dan is de taal waarin de eed het eerst is afgelegd bepalend. 198
Er bestaat geen Duitse taalgroep in het federale parlement.
De indeling in taalgroepen is van belang voor de aanneming van bijzondere meerderheidswetten, voor
de adviesverlening van de Raad van State en voor de toepassing van de alarmbelprocedure.199 Zowel
de bijzondere meerderheidswetten als de alarmbelprocedure bieden een zekere graad van bescherming
aan beide taalgroepen.
§ 2. Parlementaire werkzaamheden
Vandaag de dag genieten de Franse en Nederlandse taal dezelfde officiële erkenning in de
parlementaire werkzaamheden.
Wetsontwerpen, wetsvoorstellen en memories van toelichting worden in beide talen opgesteld en
rondgedeeld. Parlementsleden mogen zelf kiezen in welke taal ze hun voorstel doen.200 Indien een
wetsontwerp van de regering uitgaat, moet dit bij de kamers worden ingediend in beide talen.201
Bij wetsontwerpen beslaan de Nederlandse en de Franse tekst afwisselend de linker- en de rechterzijde
van de pagina om de gelijkwaardigheid van beide talen te benadrukken. In geval van een wetsvoorstel
193
J. DUJARDIN en J. VANDE LANOTTE, P. VANDEN HEEDE en G. GOEDERTIER, Basisbegrippen Publiekrecht,
Brugge, die Keure, 2004, 337.
194
Artikel 43, §2 Gw.
195
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007, 776.
196
Bij de eedaflegging hebben de leden verkozen het kiesarrondissement Verviers wel de keuze tussen de Duitse
of de Franse taal, maar zij behoren in beide gevallen tot de Franse taalgroep.
197
Artikel 43 Gw. jo. artikel 1 Wet 3 juli 1971, BS 6 juli 1971 jo. artikel 10, a) Reglement van de Kamer.
198
Artikel 43 Gw. jo. artikel 1 Wet 3 juli 1971, BS 6 juli 1971 jo. artikel 10, b) Reglement van de Kamer.
199
J. DUJARDIN en J. VANDE LANOTTE, P. VANDEN HEEDE en G. GOEDERTIER, Basisbegrippen Publiekrecht,
Brugge, die Keure, 2004, 337.
200
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 35-36.
201
Artikel 2, eerste lid Wet van 31 mei 1961 betreffende het gebruik der talen in wetgevingszaken, het opmaken,
bekendmaken en inwerkingtreden van wetten en verordeningen (BS 21 juni 1963).
pag. 38
wordt de originele tekst links geplaatst en de vertaling rechts. Ook hier worden beide teksten als
gelijkwaardig beschouwd. 202
Tijdens de bespreking van de wetsvoorstellen en –ontwerpen gebruiken de parlementsleden de taal
naar keuze. Ook tijdens de debatten is dit het geval. In de praktijk spreekt men in zijn of haar
moedertaal.203
Het gebruik van de Duitse taal tijdens de besprekingen in de commissies en de plenaire vergaderingen
is in beginsel toegestaan, maar Duitstalige parlementsleden gebruiken doorgaans de Franse taal.204
Federale wetgeving wordt in het Nederlands en het Frans bekengemaakt in het Belgisch Staatsblad. In
beginsel bestaat er geen authentieke Duitse tekst van federale normen, de enige uitzondering hierop is
de Grondwet. Artikel 189 van de Grondwet bepaalt immers dat “de tekst van de Grondwet in het
Nederlands, in het Frans en in het Duits [is] opgesteld”. De authentieke Nederlandstalige tekst van de
Grondwet kwam er echter pas in 1967 en de authentieke Duitse tekst pas in 1991!205
Voormelde situatie betekent echter niet dat er helemaal geen Duitse vertalingen van wetteksten
worden bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad. Artikel 76 van de Wet Duitstalige Gemeenschap206
bepaalt immers dat federale normen binnen een redelijke termijn in het Duits moeten worden vertaald.
Het ontbreken van dergelijke bepaling ontneemt echter niet de bindende kracht van de federale norm
t.a.v. de inwoners van het Duitse Taalgebied.
Verdragen waarbij de Belgische staat partij is, worden in hun oorspronkelijke test in het Staatsblad
bekengemaakt met de Nederlandse of de Franse Vertaling.207 Indien de originele tekst in het
Nederlands of Frans is, wordt logischerwijze enkel in de andere vertaling voorzien.
ii.
Het regionale niveau
§ 1. Decreten van de deelparlementen
VAN DYCK stelt dat het taalgebruik in de Belgische deelparlementen verband houdt met de
taalgebieden waarop de respectieve decreten van toepassing zijn en met de taalgemeenschappen die er
wonen. 208
Concreet valt uit deze stelling af te leiden dat in het Vlaams Parlement, dat bevoegd is voor zowel
gemeenschaps- als gewestmateries, voor de debatten en voorbereidende documenten uitsluitend het
Nederlands wordt gebruikt. In de Franse Gemeenschapsraad geldt hetzelfde voor het gebruik van de
Franse taal.
De Waalse Gewestregering is echter bevoegd voor zowel het Franse als het Duitse taalgebied. Hier
komen bijgevolg zowel het Frans als het Duits aan bod.
202
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 36.
203
Ibid.
204
Ibid., 37.
205
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 181.
206
Wet 31 december 1983 tot hervorming der instellingen voor de Duitstalige Gemeenschap, BS 18 januari 1984.
207
Artikel 8 Wet van 31 mei 1961 betreffende het gebruik der talen in wetgevingszaken.
208
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 39.
pag. 39
De decreten van de gemeenschappen en gewesten verschijnen in het Nederlands en het Frans in het
Belgisch Staatsblad.209 Er wordt immers steeds voorzien in een vertaling van de oorspronkelijke tekst.
Daarnaast worden de normen van de Duitstalige Gemeenschap en van het Waalse Gewest eveneens in
het Duits gepubliceerd.210
§ 2. Ordonnanties van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Het tweetalige gebied Brussel Hoofdstad omvat de negentien Brusselse Gemeenten.211 De grenzen van
dit gebied vallen samen met deze van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.212
Net zoals het federale parlement, wordt de Brusselse Hoofdstedelijk Raad ingedeeld in twee
taalgroepen, nl. een Nederlandse en een Franse taalgroep.213 214 De taalgroep van de leden wordt
bepaald door de taal waarin hun identiteitskaart is opgesteld. De kandidaten blijven voor alle verdere
verkiezingen tot deze taalgroep behoren.215
Het indienen van een voorstel gebeurt in de taal van de taalgroep van de opsteller van het voorstel.
Tijdens de besprekingen hebben de raadsleden de keuze om het Frans of het Nederlands te gebruiken.
In de praktijk spreekt elk lid echter gewoon de taal van de taalgroep waar hij of zij toe behoort.216
De ordonnanties verschijnen in zowel het Nederlands als het Frans in het Belgisch Staatsblad.217 De
Nederlandse en Franse tekst worden tegenover elkaar afgedrukt, afwisselend op de linker en de
rechterzijde. Dit wijst op de gelijkwaardigheid van beide talen.218
iii.
De plaatselijke besturen
Voor de gemeentelijke en provinciale normering geldt de op het territorialiteitsbeginsel gebaseerde
taalwetgeving in bestuurszaken.219
Er werd reeds op gewezen dat artikel 4 van de Grondwet bepaalt dat elke gemeente deel uitmaakt van
één taalgebied. In de gemeenten die behoren tot het homogeen Frans- of Nederlandstalig taalgebied zal
zich hier niet snel een probleem stellen. Daar zullen de gemeenteraden verlopen in de taal van het
desbetreffende taalgebied. Met de indeling in taalgebieden heeft de grondwetgever een rechtsbegrip
willen instellen. Dit gegeven brengt voor de gewone wetgever met zich mee dat deze de voorrang van
de taal van het eentalige taalgebied dient te respecteren, evenzeer als hij de tweetaligheid van het
209
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 181.
Ibid.
211
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 9.
212
J. DUJARDIN en J. VANDE LANOTTE, P. VANDEN HEEDE en G. GOEDERTIER, Basisbegrippen Publiekrecht,
Brugge, die Keure, 2004, 67.
213
Ibid., 71.
214
Om die reden gebeuren de verkiezen aan de hand van eentalige kieslijsten. Tweetalige lijsten zijn verboden.
215
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 40.
216
Ibid.
217
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 181.
218
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 40.
219
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 181.
210
pag. 40
tweetalige taalgebied dient te eerbiedigen. Bijgevolg is de taal voor bestuurshandelingen de taal van
het taalgebied.
Een probleem stelt zich echter in de faciliteitengemeenten, waar een speciale regeling van toepassing
is.
De Raad van State oordeelde reeds dat de toegekende faciliteiten slechts ten voordele van een gedeelte
van de bestuurden bestaan en niet voor de bestuurders.220 Bijgevolg kunnen enkel de inwoners van de
gemeenten gebruik maken van de faciliteiten. Overheidspersonen die hun mandaat of opdracht
uitoefenen kunnen dit niet.
Verder meent de Raad van State dat zowel artikel 4 van de Grondwet als de artikelen 10 en 23 van de
Taalwet Bestuurszaken een verplichting creëren in hoofde van de gemeenteraadsleden en de
burgemeester om tijdens de uitoefening van hun functie de taal van het taalgebied te gebruiken.221 Het
Grondwettelijk Hof stelt echter dat voormelde artikelen enkel slaan op de burgemeester en schepenen,
doch niet op de gemeenteraadsleden222
Interventies in de gemeenteraad en verslaggeving van gemeenteraadszittingen mogen enkel in de taal
van het eentalig taalgebied. Enkel de stukken in de taal van het taalgebied zijn rechtsgeldig. Ook
kunnen alleen mondelinge interventies en stemmen uitgebracht in de taal van het taalgebied
rechtsgevolgen sorteren.223
iv.
Kort besluit
De federale parlementsleden beschikken over het recht om tijdens de parlementaire debatten de
officiële taal naar keuze te gebruiken. In de praktijk komt het gebruik van de Duitse taal echter
nauwelijks tot niet voor.
De federale wetgeving wordt telkens in twee (soms drie) officiële talen bekendgemaakt. Wat de
Nederlandse en Franse versie betreft, kan men spreken van gelijkwaardigheid tussen beide teksten.
De indeling in taalgroepen heeft het mogelijk gemaakt om enkele mechanismen in de besluitvorming
in te bouwen die de minorisering van de taalgroepen dienen te voorkomen, denk bijvoorbeeld aan de
alarmbelprocedure.
In het licht van deze gegevens kan men besluiten dat de federale besluitvorming gebaseerd is op het
beginsel van de personaliteit. De besluitvorming is immers niet afhankelijk van de lokale
taalomgeving waar het parlement gevestigd is.
De besluitvorming op het niveau van de deelgebieden en de plaatselijke overheden berust daarentegen
op het territorialiteitsbeginsel. Bij de besluitvorming wordt uitsluitend de taal (of talen) van het
taalgebied gebruikt.
220
Zie o.a.: RvS 20 maart 1979, nr. 19.522, Carlier e.a. t. Wezembeek-Oppem; RvS 6 april 1982, nr. 22.186,
Verheyden t. Kraainem.
221
Zie: RvS 12 juni 1990, nr. 35.187,Walraet; RvS 23 maart 1999, nr. 79.431, Wezembeek-Oppem; RvS 29 juni
2001, nr. 97.257, Linkebeek.
222
Arbitragehof 10 maart 1998, nr. 26/98, BS, 21 mei 1998, RW 1998-99, noot W. PAS.
223
Zie o.a.: RvS 6 april 1982, nr. 22.186, Verheyden t. Kraainem; RvS 24 mei 1983, nr. 23.282, Gemeente SintGenesius-Rode; RvS 24 mei 1983, nr. 23.284, Gemeente Kraainem en Van Campen.
pag. 41
c. Taalgebruik in gerechtszaken
De bevoegdheid om het taalgebruik in gerechtszaken te regelen betreft een federale bevoegdheid.224
Het begrip “gerechtszaken” heeft naast de activiteiten van de hoven en rechtbanken, eveneens
betrekking op de administratieve rechtscolleges, de Raad van State en het Grondwettelijk Hof.225
De federale wetgever is niet bevoegd om het taalgebruik te regelen in materies waarin
jeugdbeschermingsmaatregelen moeten worden ten uitvoer gelegd. Dit valt wel onder de bevoegdheid
van de gemeenschappen om het taalgebruik in bestuurszaken te regelen.226
De wet van 15 juni 1935227 regelt het taalgebruik in gerechtszaken voor de gewone hoven en
rechtbanken. Deze wet gaat uit van twee basisprincipes. Allereerst is er de eentaligheid van de
rechtspleging. Dit principe houdt in dat het rechtsgeding van begin tot einde slechts in één taal wordt
gevoerd. Het tweede principe betreft het territorialiteitsbeginsel: “streektaal is de rechtstaal”.228
In het tweetalig gebied Brussel Hoofdstad zijn beide talen mogelijk. Ook in de rand- en
taalgrensgemeenten bestaat een beperkte taalkeuze.229 Het Grondwettelijk Hof stelt dat de wetgever,
bij regeling van het taalgebruik in gerechtszaken, de fundamentele vrijheid van een particulier om zich
te bedienen in de taal van zijn keuze moet verzoenen met de goede werking van de rechtsbedeling.
Wanneer hij dit doet, dient de wetgever rekening te houden met de taalkundige verscheidenheid die
bevestigd is in artikel 4 van de Grondwet. Dit artikel legt immers de vier taalgebieden vast, waarvan er
één tweetalig is.230
Concreet betekent dit dat de rechtspleging in burgerlijke zaken wordt gevoerd in de taal van de
gedinginleidende akte, tenzij de verweerder vraagt dat de rechtspleging in de andere taal wordt
verdergezet. Ook in de randgemeenten en de taalgrensgemeenten Voeren en Komen-Waasten is dit
mogelijk, alsook voor de politierechtbanken van Halle en Vilvoorde.231 De rechter kan wel steeds
weigeren om op dit verzoek in te gaan, indien uit bepaalde elementen van de zaak blijkt dat de
verweerder een voldoende kennis van de taal van de gedinginleidende akte bezit.232
Voor het Grondwettelijk Hof en de Raad van State gelden ter zake bijzondere regels.233
224
J. VELAERS, “Het gebruik van de talen” in G. VAN HAEGHEDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België , Brugge, die Keure, 2002, 55.
225
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 601.
226
Arbitragehof 19 december 1991, nr. 40/91.
227
Wet 15 juli 1935 op het gebruik der talen in gerechtszaken, BS 22 juli 1935.
228
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 36.
229
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 621-622.
230
Arbitragehof 4 november 1998, nr. 111/98.
231
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 36.
232
Ibid.
233
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 622.
pag. 42
d. Taalgebruik in bestuurszaken
i.
Algemeen
Het leeuwendeel van de taalwetgeving inzake bestuurszaken vindt men terug in de wetten van 8
augustus 1962 en 2 augustus 1963, die in 1966 werden samengevoegd tot de Taalwet Bestuurszaken.
Hoewel de bevoegdheid inzake taalgebruik voor bestuurszaken is overgeheveld naar de
gemeenschappen, blijft de Taalwet Bestuurszaken de belangrijkste regeling voor het taalgebruik in
bestuurszaken in België.
De gecoördineerde wetten van 18 juli 1966 hebben een ruim toepassingsgebied en regelen het
taalgebruik van de openbare dienstverlening. Alle bedrijven en personen die een opdracht vanwege de
overheid of taken in het algemeen belang uitoefenen vallen hieronder. Deze bedrijven en personen
worden gelijkgesteld met de overheid.234
In de Taalwet Bestuurszaken vindt men een onderscheid terug tussen plaatselijke diensten,
gewestelijke diensten en diensten waarvan de werkkring het hele land bestrijkt.
Plaatselijke diensten zijn diensten waarvan de werkkring niet meer dan één gemeente bestrijkt.235 Het
gaat in essentie om het gemeentebestuur en de ervan afgeleide diensten.236
Diensten waarvan de werkkring meer dan één gemeente, maar niet het ganse land bestrijkt zijn
gewestelijke diensten.237 Klassieke voorbeelden ter zake zijn o.a. de provincies, de agglomeraties en
de arrondissementele diensten.238 Hierbij wordt wel opgemerkt dat men het begrip gewestelijke
diensten dient te onderscheiden van de gewesten als deelentiteiten in het federale België.239
Tot slot vermeldt de Taalwet Bestuurzaken de diensten waarvan de werkkring het hele land
bestrijkt240. Dit hoofdstuk valt echter uiteen in drie onderafdelingen: de centrale diensten (diensten
waarvan de leiding uitgaat en die instaan voor eenheid in de administratieve rechtspraak), de
uitvoeringsdiensten (diensten die het gehele land bestrijken, maar waarvan geen leiding uitgaat en die
niet instaan voor de eenheid in de administratieve rechtsspraak) en de buitenlandse diensten (de
diplomatieke en consulaire diensten).241
ii.
De federale diensten
Artikel 41 van de Taalwet Bestuurszaken luidt:
234
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 27-34.
235
Art. 9 Taalwet Bestuurszaken.
236
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 607; T. DE
PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken in
Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 35; J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en
minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia, 2003, 540.
237
Art. 32, eerste lid Taalwet Bestuurszaken.
238
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 37.
239
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 607.
240
Art. 39 e.v. Taalwet Bestuurszaken.
241
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 38-40; J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER,
Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 607.
pag. 43
“De centrale diensten maken voor hun betrekkingen met de particulieren gebruik van die van
de drie talen waarvan de betrokkenen zich hebben bediend”.242
Particulieren hebben dus het recht om zich in het Nederlands, het Frans of het Duits te wenden tot de
federale centrale diensten waarvan de werkkring het ganse land bestrijkt, ongeacht hun woonplaats.243
De wetgever lijkt met deze bepaling het territorialiteitsbeginsel deels te laten varen en het
personaliteitsbeginsel in een afgezwakte vorm te introduceren in de Taalwet Bestuurszaken.244
Indien een particulier de taal van het taalgebied niet spreekt of begrijpt, heeft hij bijgevolg een
subjectief recht om in één van de andere landstalen te communiceren met de overheid. Deze laatste is
verplicht om die taal te gebruiken. Indien de centrale (federale) dienst de taalaanhorigheid van de
betrokkene niet kent, dan moet ze ervan uitgaan dat de taal van de woonplaats van de particulier ook
diens eigen taal is. Dit betreft een vermoeden juris tantum.245
Ook de akten, getuigschriften en vergunningen worden opgemaakt in de door de particulier gevraagde
landstaal.246
Berichten en mededelingen die de centrale diensten rechtstreeks aan het publiek richten, worden in het
Nederlands en het Frans opgesteld. Dit geldt eveneens voor de formulieren die ze ter beschikking
stellen van het publiek.247
Uit de parlementaire voorbereiding van de Wet van 2 augustus 1963 blijkt dat het de bedoeling was
van de wetgever om de taalhomogeniteit van de ééntalige gebieden te handhaven en te verstevigen.
Daarom meent de Vaste Commissie voor Taaltoezicht dat de zinsnede “in het Nederlands en in het
Frans” niet betekent dat berichten, mededelingen en documenten tweetalig moeten zijn, maar zo
moeten worden geïnterpreteerd dat de tweetaligheid slechts betrekking heeft op die gevallen waar
tweetalige publicaties vereist zijn, namelijk in het tweetalig gebied Brussel Hoofdstad en in de
gemeenten met een specifiek taalstatuut.248
Daarnaast meent de Vaste Commissie voor Taaltoezicht dat de rechtstreeks aan het publiek gerichte
mededelingen en berichten eentalig moeten zijn in de gemeenten in het homogeen Nederlandstalig of
Franstalig taalgebied.249
Voor de mededelingen, berichten en formulieren gericht aan het Duitstalig publiek geldt eenzelfde
regeling.250 251
242
Art. 41, § 1 Taalwet Bestuurszaken.
Privé-bedrijven vallen niet onder de notie “particulieren”. Art. 41, § 2 bepaalt immers dat “aan de private
bedrijven, die gevestigd zijn in een gemeente zonder specifieke taalregeling uit het Nederlands of Franse
taalgebied, [in] […] de taal van het taalgebied [wordt] geantwoord.”
244
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 71.
245
Ibid., 72.
246
Art. 42 Taalwet Bestuurszaken.
247
Art. 40, tweede lid Taalwet Bestuurszaken.
248
V.C.T. nr. 1980 van 28 september 1967; R. RENARD, Talen in bestuurszaken, in de bedrijven en in de sociale
betrekkingen in A.P.R. Gent, Story-Scientia, 1983, 125-127.
249
V.C.T. nr. 1980 van 28 september 1967; V.C.T. nr. 30.241 van 10 september 1998; T. DE PELSMAEKER, L.
DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken in Administratieve
rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 71.
250
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 607.
251
Art. 39, § 2 Taalwet Bestuurszaken.
243
pag. 44
In hun betrekkingen met plaatselijke of gewestelijke diensten uit het Nederlandse, Franse of Duitse
taalgebied gebruiken de centrale diensten de taal van het gebied. In hun betrekkingen met de diensten
die gevestigd zijn in de randgemeenten of in een gemeente met een speciale regeling moeten de
centrale diensten zich tot hen richten in de taal van hun gebied.252
De interne diensttaal van de centrale diensten is de taal van het gebied waar de zetel van de dienst
gevestigd is.253 In hun binnendiensten en betrekkingen met de plaatselijke diensten uit BrusselHoofdstad dient de Nederlandse of de Franse taal te worden gebruikt.254 De onderrichtingen aan het
personeel, formulieren en drukwerken van de binnendiensten worden ingevolge artikel 39, § 3 van de
Taalwet Bestuurszaken in het Nederlands en in het Frans gesteld.255
De regeling voor de uitvoeringsdiensten waarvan de werkkring het gehele land bestrijkt en voor de in
het buitenland gevestigde diensten stemt grotendeels overeen met de regeling die hierboven besproken
is.
iii.
Diensten van de gemeenschappen en de gewesten
De gecentraliseerde en gedecentraliseerde diensten van de Vlaamse regering, de Franse
Gemeenschapsregering en de Waalse Gewestregering zijn eentalig. Er bestaan echter uitzonderingen
voor hun betrekkingen met particulieren uit de faciliteitengemeenten.256
Behoudens enkele uitzonderingen, loopt de regeling voor de diensten van de Duitstalige Gemeenschap
gelijk met het taalstelsel dat onder de Taalwet Bestuurszaken aan de plaatselijke diensten van het
Duitse taalgebied is opgelegd.257
In het tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad zijn in beginsel zowel het Frans als het Nederlands de
bestuurstalen. Voor de diensten die niet het volledige grondgebied van het gewest bestrijken, geldt
dezelfde regeling als voor de plaatselijke diensten.258 De publieke berichtgeving gebeurt in beide talen
en in betrekkingen met de particulieren wordt het Frans of het Nederlands gebruikt, naargelang de
keuze van de particulier.259 De diensten van de Vlaamse Gemeenschapscommissie vallen daarentegen
onder dezelfde taalregeling als de plaatselijke diensten van een gemeente zonder specifieke
taalregeling in het Nederlands taalgebied. Men gebruikt dus het Nederlands. Voor de diensten van de
Franse Gemeenschapscommissie geldt een analoge regeling; zij vallen onder dezelfde taalregeling als
de plaatselijke diensten in het homogeen Franse taalgebied.260
252
R. RENARD, Talen in bestuurszaken, in de bedrijven en in de sociale betrekkingen in A.P.R. Gent, StoryScientia, 1983, 124.
253
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 85.
254
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 607.
255
R. RENARD, Talen in bestuurszaken, in de bedrijven en in de sociale betrekkingen in A.P.R. Gent, StoryScientia, 1983, 124.
256
Artikelen 35-43 Gewone Wet Hervorming Instellingen.
257
Artikelen 68-71 Wet Duitstalige Gemeenschap.
258
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 608.
259
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 86.
260
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 29; R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van
taalminderheden in plurale samenlevingen. Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en
pag. 45
iv.
De plaatselijke diensten
§ 1. Het homogene Nederlandse en Franse taalgebied
Voor het gebruik van de talen in bestuurszaken van de plaatselijke diensten geldt het beginsel van de
eentaligheid.
Wat het taalgebruik voor de binnendiensten betreft stelt artikel 10 van de Taalwet Bestuurszaken dat
“iedere plaatselijk dienst die in het Nederlandse [of] het Franse […] taalgebied gevestigd is, […]
uitsluitend de taal van zijn gebied [gebruikt] in zijn binnendiensten”261 262. Ook in zijn betrekkingen
met andere diensten uit hetzelfde taalgebied en uit Brussel-Hoofdstad geldt het beginsel van de
eentaligheid.263
In berichten, mededelingen en formulieren die voor het publiek bestemd zijn mogen de plaatselijke
diensten uitsluitend de taal van het taalgebied gebruiken.264 Ook hier mogen geen vertalingen
verspreid worden.265 De gemeenteraden van de toeristische centra mogen echter wel beslissen dat de
berichten en mededelingen die voor de toeristen bestemd zijn, minimum in drie talen opgesteld
worden.266
Het taalgebruik in de betrekkingen met particulieren wordt geregeld door artikel 12 van de Taalwet
Bestuurszaken:
“iedere plaatselijke dienst, die in het Nederlandse [of] het Franse […] taalgebied is gevestigd,
gebruikt uitsluitend de taal van zijn gebied voor zijn betrekkingen met de particulieren,
onverminderd de mogelijkheid die hem gelaten wordt aan de particulieren, die gevestigd zijn
in een ander taalgebied, te antwoorden in de taal waarvan de betrokkenen zich bedienen.”267
In beginsel geldt de eentaligheid dus ook in de communicatie met particulieren. Bij een analyse van dit
artikel valt echter op dat de notie “uitsluitend” botst met de notie “onverminderd de mogelijkheid
[…]”. Men kan uit het voorgaande opmaken dat de plaatselijke diensten verplicht zijn om de
streektaal te gebruiken in hun geïndividualiseerde contacten met particulieren uit hun eigen taalgebied,
maar dat deze diensten inwoners uit een ander taalgebied mogen antwoorden in de taal waarvan deze
laatsten zich hebben bediend. Dit laatste betreft echter een mogelijkheid en geen verplichting.268
De akten die particulieren betreffen, worden opgesteld in de streektaal, maar iedere belanghebbende
die er de noodzaak van aantoont, kan zich kosteloos een gewaarmerkte vertaling in het Nederlands, het
Frans of het Duits laten uitreiken.269 Ook de aan de particulieren uit te reiken getuigschriften,
verklaringen, machtigingen en vergunningen worden opgesteld in de taal van het taalgebied. Iedere
Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor Federalisme, 1992, 86; J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER,
Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 608.
261
Eigen onderlijning. De notie “uitsluitend” wijst erop dat het gebruik van vertalingen niet is toegestaan.
262
Art. 10, eerste lid Taalwet Bestuurszaken.
263
Art. 10, eerste lid Taalwet Bestuurszaken.
264
Art. 11, §1, eerste lid Taalwet Bestuurszaken.
265
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 51.
266
Art. 11, § 3, eerste lid Taalwet Bestuurszaken.
267
Eigen onderlijning.
268
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 53-54.
269
Art. 13 Taalwet Bestuurszaken.
pag. 46
belanghebbende kan wel kosteloos een gewaarmerkte vertaling bekomen, indien hij er de noodzaak
van aantoont.270
§ 2. De faciliteitengemeenten
o
Algemeen
De gecoördineerde wetten van 18 juli 1966 voorzien in een specifieke taalregeling voor de tien
taalgrensgemeenten, de zes Brusselse randgemeenten, twee gemeenten uit het Malmédyse en de
gemeenten van het Duits taalgebied.271
Deze gemeenten worden de faciliteitengemeenten genoemd. Faciliteiten zijn uitzonderingen op het
eentalig karakter van een eentalig taalgebied. Ze laten de burgers toe om in hun contacten met de
plaatselijke overheden een andere taal te gebruiken dan de streektaal.272 Er dient aan te worden
herinnerd dat faciliteiten enkel gelden voor een gedeelte van de bestuurden en niet voor het bestuur
zelf.273
De faciliteiten doen geen afbreuk aan het eentalige karakter van het taalgebied. Wanneer de wetgever
in sommige gemeenten in een bijzondere regeling wil voorzien, dan moet hij de hogere norm,
namelijk artikel 4 van de Grondwet, naleven. Dit is zowel door de Raad van State als het
Grondwettelijk Hof bevestigd. Indien men het faciliteitenstelstel zou gaan interpreteren als een vorm
van externe tweetaligheid, dan handelt men in strijd met de Grondwet. De door artikel 4 van de
Grondwet gewaarborgde voorrang van streektaal geldt immers niet alleen voor het intern, doch ook
voor het extern bestuur.274
Faciliteiten zijn uitzonderingen op de eentaligheid, maar impliceren geen tweetaligheid! De wetgever
mag dus geen faciliteitenregeling invoeren in een eentalig gebied die de facto neerkomt op
tweetaligheid.275 Toch beschouwen de Franstaligen de faciliteitenregeling in de randgemeenten als een
stap in de richting van de aanhechting van deze gemeenten bij Brussel. Deze opvatting gaat echter in
tegen de grondwet. De Belgische Grondwet erkent immers één en slechts één tweetalig gebied,
namelijk de negentien gemeenten van het Brussels-Hoofdstedelijk Gewest. De zes randgemeenten
maken deel uit van het Nederlands taalgebied.
270
Art. 14, § 1 Taalwet Bestuurszaken.
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 602; R.
VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 87.
272
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 30.
273
Zie o.a.: RvS 20 maart 1979, nr. 19.522, Carlier e.a. t. Wezembeek-Oppem; RvS 6 april 1982, nr. 22.186,
Verheyden t. Kraainem.
274
J. CLEMENT, “Omzendbrief-Peeters: Raad van State bevestigt institutionele basisgegevens van het land”,
(noot onder RvS 23 december 2004, nr. 138.860), TBP 2005/2, 61; J. CLEMENT, Bestuurstaal, faciliteiten en de
resolutie Nabholz van de Raad van Europa. Geen taal, geen vrijheid? in Academiae Analecta 14, Koninklijke
Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, 2003, 21; J. CLEMENT, Taalvrijheid,
bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia, 2003, 846.
275
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 31.
271
pag. 47
o
De faciliteitenregeling
De binnendiensttaal is de taal van het taalgebied waarin de faciliteitengemeenten gelegen zijn.276 De
plaatselijke diensten van het Duits Taalgebied mogen een vertaling voegen bij de bescheiden die zij
richten aan de diensten waaronder ze ressorteren en aan deze uit het tweetalig gebied BrusselHoofdstad.277
Berichten en mededelingen die voor de bevolking zijn bestemd worden in de rand278- en
taalgrensgemeenten279 in twee talen opgesteld, namelijk het Frans en het Nederlands. In de gemeenten
van het Duitse taalgebied worden zij in het Frans of het Duits opgesteld280 en, indien de gemeenteraad
daartoe beslist, is dit ook het geval in de gemeenten van het Malmedyse281.
De schriftelijke of mondelinge communicatie met particulieren verloopt automatisch in de taal
waarvan de betrokkene zich heeft bediend of het gebruik heeft gevraagd. In de rand en
taalgrensgemeenten282 is dit het Nederlands of het Frans en in het Duitse taalgebied en de gemeenten
uit het Malmedyse is dit het Frans of het Duits283.
Artikel 13 en artikel 30 van de Taalwet Bestuurszaken bepalen dat akten die particulieren betreffen in
de taal van het taalgebied worden opgesteld. Iedere belanghebbende kan echter kosteloos en zonder
enige verantwoording (opm.: vergelijk met de noodzaak die men vereist in het homogene Nederlandse
en Franse taalgebied) een gewaarmerkte vertaling krijgen in, naargelang het geval, het Nederlands, het
Frans of het Duits.284
Verklaringen, machtigingen en vergunningen worden in de randgemeenten in het Nederlands of het
Frans opgesteld, naargelang de keuze van de burger.285 In de gemeenten uit het Malmedyse en het
Duitse taalgebied heeft de particulier de keuze tussen het Duits of het Frans.286 In de
taalgrensgemeenten moet de streektaal gebruikt worden.287
Tot slot worden ook speciale eisen gesteld inzake de taalkennis van de ambtenaren in deze gemeenten.
Zo moeten in de taalgrensgemeenten bepaalde hogere ambtenaren geslaagd zijn voor een examen over
voldoende kennis van de tweede taal288 en moeten in de gemeenten uit het Malmedyse en het Duitse
taalgebied de plaatselijke diensten zo worden georganiseerd dat het publiek zonder enige moeite in het
Frans of het Duits kan worden te woord gestaan289. In de randgemeenten kan niemand tot een ambt of
betrekking benoemd of bevorderd worden indien hij de Nederlandse taal niet kent.290 Daarnaast mag
niemand in de gemeenten Drogenbos, Kraainem, Linkebeek en Wemmel een ambt bekleden, waarin
hij omgang heeft met het publiek, zonder dat hij een elementaire kennis bezit van de Franse taal en
276
Art. 10 jo. 23 Taalwet Bestuurszaken.
Art. 10, tweede lid Taalwet Bestuurszaken.
278
Art. 24 Taalwet Bestuurszaken.
279
Art. 11, § 2, tweede lid Taalwet Bestuurszaken.
280
Art. 11, § 2, eerste lid Taalwet Bestuurszaken.
281
Art. 11, § 1, tweede lid Taalwet Bestuurszaken.
282
Art. 12, derde lid en art. 25 Taalwet Bestuurszaken.
283
Art. 12, tweede lid Taalwet Bestuurszaken.
284
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 603.
285
Art. 26 Taalwet Bestuurszaken.
286
Art. 14, § 2 en § 3 Taalwet Bestuurszaken.
287
RvS 12 augustus 1970, nr. 14.241.
288
Art. 15, § 2 Taalwet Bestuurszaken. Het tweede lid van dit artikel bepaalt eveneens dat personen die omgaan
met het publiek moeten slagen voor een examen over de elementaire kennis van de tweede taal.
289
Art. 15, § 3 Taalwet Bestuurszaken.
290
Art. 27 Taalwet Bestuurszaken.
277
pag. 48
moeten de bevoegde overheden de diensten in de randgemeenten zo organiseren dat kan worden
voldaan aan de specifieke taalregeling.291
o
Doel van de faciliteiten
De Kamercommissie meende bij de parlementaire voorbereiding van de Taalgrenswet van 1962 dat
het faciliteitenstelsel slechts tijdelijk een dwingende betekenis zou hebben. Men ging ervan uit dat
deze regeling haar praktisch belang zou verliezen, door het aangepaste onderwijsstelsel in deze
gebieden.292
De finale doelstelling van de wetgever van 1962-1963 was de inburgering van minderheden. Men wou
de minderheden van de faciliteitengemeenten stimuleren om de bestuurstaal aan te leren en hen op die
manier de kans bieden om te participeren in de werking van de democratie. Door het aanleren van de
officiële taal van het taalgebied wou men het isolement van de minderheden voorkomen.293
Problematisch is dat nergens in de wetgeving werd ingeschreven dat het faciliteitenstelsel vanzelf zou
uitdoven. Zelfs indien de bestuurden tot wie de specifieke taalregeling zich richt tweetalig zouden
worden, dan zal het faciliteitenstelsel toch steeds van invloed zijn op de nieuwkomers. Hier had men
bij de parlementaire voorbereiding niet bij stilgestaan.294 Het zou beter zijn geweest, mochten de
faciliteiten enkel zijn toegekend aan de personen die zich bij het vastleggen van de taalgrens in 1962
aan de verkeerde kant van deze bevonden. Aan de nieuwkomers zouden dan geen specifieke
taalrechten worden toegekend.
Verder bepaalt de Omzendbrief-Peeters wel dat de faciliteiten bedoeld zijn als een integratiebevorderende maatregel. Dit brengt met zich mee dat zij per definitie, voor de individuele betrokkenen
een uitdovend karakter hebben.295
o
Interpretatie van de faciliteiten
Het staat buiten kijf dat de faciliteiten geïnterpreteerd moeten worden in het licht van artikel 4 van de
Grondwet. De Raad van State oordeelde immers dat de faciliteiten als uitzonderingen op de principiële
eentaligheid van het taalgebied restrictief dienen te worden geïnterpreteerd296 en ook het
Grondwettelijk Hof stelde reeds dat faciliteiten geen afbreuk mogen doen aan het eentalige karakter
van het taalgebied297.
291
Art. 29 Taalwet Bestuurszaken.
J. CLEMENT, Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia,
2003, 457-458 en 500.
293
J. CLEMENT, “Omzendbrief-Peeters: Raad van State bevestigt institutionele basisgegevens van het land”,
(noot onder RvS 23 december 2004, nr. 138.860), TBP 2005/2, 62.
294
J. CLEMENT, “Omzendbrief-Peeters: Raad van State bevestigt institutionele basisgegevens van het land”,
(noot onder RvS 23 december 2004, nr. 138.860), TBP 2005/2, 62.
295
J. CLEMENT, “Omzendbrief-Peeters: Raad van State bevestigt institutionele basisgegevens van het land”,
(noot onder RvS 23 december 2004, nr. 138.860), TBP 2005/2, 63.
296
RvS 17 augustus 1973, nr. 15.990, Germis.
297
Arbitragehof 10 maart 1998, nr. 26/98 en Arbitragehof 3 mei 2006, nr. 65/2006.
292
pag. 49
In een aantal faciliteitengemeenten van het Nederlandse taalgebied was echter een administratieve
praktijk in het leven geroepen, waarbij een burger die eenmaal een document in het Frans had
aangevraagd, tot het eind van zijn dagen in het Frans werd bediend.298
Met de Omzendbrief-Peeters299 wou men deze praktijk een halt toeroepen. De omzendbrief bevatte de
verplichting voor de gemeentebesturen van de rand- en taalgrensgemeenten documenten aan alle
burgers steeds in de eerste plaats in het Nederlands te versturen. In beginsel moeten de gemeenten hun
inwoners dus steeds in het Nederlands aanschrijven. Slechts wanneer de betrokkene daarom heeft
verzocht, mag een Franstalig exemplaar worden verzonden. Het verzoek om een Franstalig exemplaar
moet telkens opnieuw worden herhaald.300
Voor de Franstaligen uit de randgemeenten is deze interpretatie van de faciliteiten een doorn in het
oog. Ze menen immers dat de faciliteiten een vorm van externe tweetaligheid in de randgemeenten in
het leven hebben geroepen. Dit zou met zich meebrengen dat de besturen via een registratiesysteem
steeds het Frans moet gebruiken ten opzichte van bepaalde rechtsonderhorigen zonder dat men hierom
telkens opnieuw moet verzoeken.301
In vijf arresten van 23 december 2004302 heeft de Raad van State hun annulatieberoep echter
verworpen. De Raad meent dat het door de verzoekers aangehaalde artikel 129 van de Grondwet geen
grondwettelijke status geeft aan de interpretatie van faciliteiten en dat “uit [de omschrijving van de
inhoud van artikel 4 van de Grondwet in arrest nr. 26/98 van 10 maart 1998 van het Arbitragehof]
blijkt dat, teneinde grondwetconform te zijn, de interpretatie van de rechten van wie in de
randgemeenten in het Frans wil worden bestuurd, moet stroken met de voorrangsstatus van het
Nederlands in die gemeenten [en] dat derhalve de hierboven geschetste, ruime interpretatie van die
rechten […] daar niet mee strookt”.303
Daarnaast oordeelde de Raad in een relatief recent arrest dat de interpretatie die de Vlaamse Regering
in haar omzendbrieven geeft aan de faciliteiten de enige juiste is.304
CLEMENT stelt dat het invoeren van dergelijk registratiesysteem in strijd zou zijn met de
constitutionele basisgegevens van de Belgische staat. Men kan het systeem van registratie van de
taalaanhorigheid immers beschouwen als een bijzondere toepassing van het personaliteitsbeginsel.305
Zowel het Arbitragehof als de Raad van State hebben de toepassing van dit beginsel echter geweerd
298
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 31.
299
Omzendbrief BA-97/22 van 16 december 1997. Deze omzendbrief regelde het taalgebruik in de
gemeentebesturen van het Nederlandse taalgebied. Later werd deze aangevuld door de omzendbrief Martens en
uiteindelijk herbevestigd in de omzendbrief van Marino Keulen.
300
C. BERX, “De faciliteiten in de rand- de taalgrensgemeenten. Enkele beschouwingen bij een fundamenteel
interpretatieprobleem naar aanleiding van een rondzendbrief”, T.Gem. 1998, 101.
301
J. CLEMENT, “Waarom de Grondwetgever geen etnograaf is” (noot onder RvS 23 december 2004, nr.
138.861), CDPK 2005, 419.
302
RvS 23 december 2004, nr. 138.860, gemeente Kraainem; RvS 23 december 2004, nr. 138.861, Gregoire;
RvS 23 december 2004, nr. 138.862, gemeente Linkebeek,; RvS 23 december 2004, nr. 138.863, Bolle; RvS 23
december 2004, nr. 138.864, OCMW Linkebeek.
303
J. CLEMENT, “Waarom de Grondwetgever geen etnograaf is” (noot onder RvS 23 december 2004, nr.
138.861), CDPK 2005, 419-420.
304
RvS 19 juni 2008, nr. 184.353, Wezembeek Oppem.
305
Deze opvatting lijkt meer dan terecht. Bij het bestuderen van het personaliteitsbeginsel (zie supra) werd
immers reeds gewezen op het systeem van RENNER ter zake. Het systeem dat RENNER had uitgewerkt, ging uit
van een register die wordt opgemaakt waar elke burger vrijwillig zijn subnationaliteit kiest. Deze
registratiesystematiek lijkt op een toepassing van voormeld systeem.
pag. 50
ten voordele van de toepassing van het territorialiteitsbeginsel. Ook bij de Staatshervormingen werd er
telkenmale over gewaakt om, zelfs in het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad, elke subnationaliteit te
weigeren.306 Het territorialiteitsbeginsel vormt een hoeksteen van de Belgisch federale staat.
o
Taalgebruik in de gemeenteraden en het college van burgemeester en schepenen
Er werd reeds op gewezen dat de faciliteitengemeenten in hun binnendiensten de streektaal moeten
gebruiken. Bijgevolg moeten ook alle gemeentelijke organen, alsook de leden van die organen, de taal
van het taalgebied gebruiken.
Het is net over dit punt dat al gedurende lange tijd een controverse heerst tussen de Raad van State en
het Grondwettelijk Hof. Beide rechtscolleges mogen dan wel oordelen dat artikel 4 de grondwettelijke
waarborg uitmaakt van de voorrang van de taal van het eentalige taalgebied of het tweetalig karakter
van het tweetalig taalgebied; over de vraag of artikel 4 een rechtstreekse verplichting bevat inzake
taalgebruik ten aanzien van de overheidsmandatarissen heerst onvrede (zie supra voor een meer
uitgebreide uitleg).
Het Grondwettelijk Hof oordeelde in 1986 dat artikel 4 van de Grondwet de organen van de
gemeenten niet rechtstreeks verplicht om de taal van het eentalig taalgebied te gebruiken. 307 De Raad
van State oordeelde daarentegen dat artikel 4 net wel de verplichting inhoudt dat de gemeentelijke
mandatarissen zich aan de dominantie van de streektaal moeten houden.308
De wetgever trachtte aan deze tegenstelling tegemoet te komen met de Pacificatiewet van 1988. Deze
wet bepaalt dat iedere lokale mandataris van de rand- en taalgrensgemeenten de streektaal moet
kennen. Voor de rechtstreeks verkozen mandatarissen geldt een onweerlegbaar vermoeden van deze
kennis. Voor de benoemde mandatarissen bestaat slechts een weerlegbaar vermoeden.
De Pacificatiewet verlegde de kern van de discussie tussen beide rechtscolleges van artikel 4 van de
Grondwet naar de artikelen 10 en 23 van de Taalwet Bestuurszaken.
De Raad van State meent immers dat, naast artikel 4 van de Grondwet, ook artikelen 10 en 23 van de
gecoördineerde wetten van 18 juli 1966 de gemeentelijke mandatarissen verplichten de streektaal te
gebruiken. Deze verplichting slaat, aldus de Raad, zowel op de gemeenteraadsleden, als de
burgemeester en schepenen.309 Het Grondwettelijk Hof stelt echter dat voormelde artikelen enkel slaan
op de burgemeester en schepenen, doch niet op de gemeenteraadsleden.310
Het standpunt van het Grondwettelijk Hof ter zake houdt echter geen steek. Door te aanvaarden dat de
artikelen 10 en 23 van de Taalwet Bestuurszaken de burgemeester en schepenen verplichten om
tijdens de beraadslagingen van de gemeenteraad de streektaal te gebruiken, erkent het Hof
beraadslagingen van de gemeenteraad als binnendiensten.311 Waarom het Hof het taalgebruik van een
gemeenteraadslid in de gemeenteraad dan ook niet kwalificeert als een binnendienst blijft een raadsel.
306
J. CLEMENT, “Omzendbrief-Peeters: Raad van State bevestigt institutionele basisgegevens van het land”,
(noot onder RvS 23 december 2004, nr. 138.860), TBP 2005/2, 64.
307
Arbitragehof 26 maart 1986, nr. 17.
308
Zie o.a. RvS 30 september 1986, nr. 26.941, Motte; RvS 30 september 1986, nr. 26.942, Walraet; RvS 15
februari 1987, nr. 27.410, OCMW Wezembeek Oppem.
309
Zie o.a. RvS 12 juni 1990, nr. 35.187, Walraet en RvS 29 juni 2001, nr. 97.257, Linkebeek.
310
Arbitragehof 10 maart 1998, nr. 26/98, BS, 21 mei 1998, RW 1998-99, noot W. PAS.
311
H. VUYE, “Het territorialiteitsbeginsel in de rechtspraak van de Grondwettelijk Hof en de Raad van State:
eenduidig of meerduidig?”, CDPK 2007, 21-22; H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en
internationaal perspectief”, vzw De Rand, december 2010, http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-
pag. 51
De interpretatie van de Raad van State lijkt bijgevolg de voorkeur te genieten.
§ 3. Het tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad
Overeenkomstig artikel 17 Taalwet Bestuurszaken gebruiken de plaatselijke diensten in BrusselHoofdstad, naargelang het geval, het Nederlands of het Frans in hun binnendiensten.312 Of de
Nederlandse dan wel de Franse taal wordt gebruikt, wordt bepaald door de lokaliseerbaarheid van de
behandelde zaak. Indien de zaak niet gelokaliseerd of lokaliseerbaar is, kijkt men naar de taalgroep
van de ambtenaar van de dienst of naar de taalkeuze van de betrokken particulier die de zaak heeft
ingediend.313 Het contact met diensten uit het Nederlandstalige of het Franse taalgebied verloopt
volgens de taal van dat gebied.314
Dienstorders en onderrichtingen aan het personeel, evenals formulieren en drukwerken allerhande
voor intern gebruik, moeten in het Frans en in het Nederlands worden opgesteld.315
De communicatie met particulieren verloopt in de door de particulier gebruikte taal, voor zover die
taal het Frans of het Nederlands is.316 Berichten, mededelingen en formulieren die voor het publiek
bestemd zijn, worden steeds in beide talen opgesteld.317 Documenten die bestemd zijn voor
particulieren worden in het Frans of het Nederlands opgesteld, naargelang de wens van de
belanghebbende.318
Tenslotte valt te vermelden dat ten aanzien van de ambtenaren bijzondere eisen worden gesteld in
verband met de kennis van de tweede taal. Personeelsleden die tijdens de uitoefening van hun ambt in
contact komen met het publiek, moeten vooraf aantonen dat zij een aangepaste voldoende of
elementaire kennis hebben van de tweede taal.319 Hogere ambtenaren dienen een voldoende kennis van
de tweede taal te bewijzen. Daarnaast moeten de besturen bij de werving van hun personeel minstens
50% van de vacatures gelijkmatig verdelen over beide taalgroepen. Vanaf het niveau van
afdelingschef moeten deze in gelijke mate worden bezet door ambtenaren van beide taalgroepen.320
v.
De Vaste Commissie voor Taaltoezicht
Het algemeen toezicht op de naleving van de taalwetgeving heeft de wetgever toevertrouwd aan de
Vaste Commissie voor Taaltoezicht (V.C.T.).321 De V.C.T. controleert de externe naleving van de
en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-een-historisch-en-internationaal-perspectief, 33-34; J. CLEMENT, Taalvrijheid,
bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia, 2003, 876-878.
312
Art. 17, § 1 Taalwet Bestuurszaken.
313
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 601; T.
DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken in
Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 168-169.
314
Art. 17, § 3 Taalwet Bestuurszaken.
315
Art. 17, § 2 Taalwet Bestuurszaken.
316
Art. 19 Taalwet Bestuurszaken.
317
Art. 18 Taalwet Bestuurszaken.
318
Art. 20, § 1 Taalwet Bestuurszaken.
319
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 601; T.
DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken in
Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 179-182.
320
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 601-602.
321
Art. 60 Taalwet Bestuurszaken.
pag. 52
taalregeling tussen het bestuur en de burger, alsook de interne toepassing van de taalwetgeving binnen
de administraties zelf.322
De Commissie bestaat uit een Nederlandse en een Franse afdeling. Elk van deze afdelingen is bevoegd
voor aangelegenheden die uitsluitend betrekking hebben op gemeenten die deel uitmaken van het
homogene Nederlandse dan wel het homogene Franse taalgebied. In alle zaken die niet behoren tot de
Nederlandse of Franse afdeling is de verenigde vergadering bevoegd.323
Naast een toezichtfunctie verleent de V.C.T. ook advies en kan men klachten indienen bij de voorzitter
van het V.C.T..
vi.
Kort besluit
Het overgrote merendeel van de openbare administratie werkt in de taal die zij beheerst, nl. de taal van
het desbetreffende taalgebied. Dit kan men ook doortrekken naar de gemeenten met een speciale
taalregeling, faciliteiten gelden immers enkel voor de bestuurden en niet voor de bestuurders. De
faciliteiten doen dus geen afbreuk aan het eentalig karakter van het gebied.
Burgers mogen in hun betrekkingen met de centrale diensten van de federale openbare administratie te
Brussel een officiële taal naar keuze gebruiken. De betrokken ambtenaar zal de burger dan te woord
staan in die gekozen taal. Ook de administratieve overheidsdiensten van de gemeenschappen en
gewesten moeten de burgers te woord staan in de door de particulier gebruikte taal, ondanks het feit
dat ze officieel eentalig zijn. Dit individuele recht van de burger berust op het beginsel van de
personaliteit, terwijl de taalwetgeving zelf zijn wortels heeft in de toepassing van het
territorialiteitsbeginsel. Burgers genieten dit recht ook ten aanzien van de administratieve
overheidsdiensten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, doch dit betreft geen uitzondering, gelet op
het tweetalig karakter van het gebied Brussel-Hoofdstad.
In principe wordt de publieke berichtgeving verspreid op basis van de taal van het gebied. Berichten
en mededelingen die de centrale federale overheidsdiensten rechtstreeks aan het publiek richten,
worden in het Nederlands en het Frans opgesteld. De zinsnede “in het Nederlands en in het Frans”
betekent echter niet dat berichten, mededelingen en documenten tweetalig moeten zijn, maar moeten
in die zin worden geïnterpreteerd dat de tweetaligheid slechts betrekking heeft op die gevallen waar
tweetalige publicaties vereist zijn, namelijk in het tweetalig gebied Brussel Hoofdstad en in de
gemeenten met een specifiek taalstatuut. Publieke mededelingen die uitgaan van de regionale
overheden worden steeds opgemaakt in de taal van het betrokken taalgebied.
Wat de plaatselijke besturen betreft geldt in beginsel het adagium “streektaal is bestuurstaal”. Toch
heeft men in bepaalde gemeenten rechten toegekend aan de taalkundige minderheid. Zo kunnen
anderstalige burgers de plaatselijke diensten, naargelang de gemeente in kwestie, in het Frans, het
Nederlands of het Duits contacteren. De burgers zullen dan automatisch in dezelfde taal beantwoord
worden. Ook officiële documenten kan men in de minderheidstaal bekomen. Deze zgn. faciliteiten
doen echter geen afbreuk aan de eentaligheid van het gebied en moeten restrictief worden
geïnterpreteerd. Bijgevolg kan het bestaan van een registratiesysteem niet worden aanvaard.
322
T. DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken
in Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 241-242.
323
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 609; T.
DE PELSMAEKER, L. DERIDDER, F. JUDO, J. PROOT en F. VANDENDRIESSCHE, Taalgebruik in bestuurszaken in
Administratieve rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 242-245.
pag. 53
e. Taalgebruik in het bedrijfsleven
i.
Algemeen
In België is de vrijheid van taalgebruik nog steeds het basisbeginsel in het bedrijfsleven. Bijgevolg
mogen ondernemingen in de externe communicatie en in de relatie met hun klanten de taal gebruiken
die ze willen. Reclame van private ondernemingen is dan ook niet onderworpen aan taalwetgeving. Er
bestaat echter wel regelgeving die betrekking heeft op de officiële documenten en het taalgebruik
binnen de onderneming zelf.324
Artikel 129, §1 Gw. bepaalt immers dat de parlementen van de Vlaamse en de Franse gemeenschap
het gebruik der talen kunnen regelen voor “de sociale betrekkingen tussen de werkgevers en hun
personeel, alsmede de door de wet en de verordeningen voorgeschreven akten en bescheiden van de
ondernemingen”. Het Grondwettelijk Hof heeft geoordeeld dat werkaanbiedingen niet vallen onder de
noemer “sociale betrekkingen tussen de werkgevers en hun personeel”. De te gebruiken taal in de
gesprekken en geschriften tussen de potentiële werkgever en sollicitant kan wel geregeld worden door
de decreetgever. Op dat ogenblik bestaat er immers een betrekking tussen werkgever en werknemer
(ook al is deze voorafgaand aan het sluiten van de arbeidsovereenkomst)325.
Voor het taalgebruik binnen de onderneming zelf bestaan dan ook drie verschillende wettelijk
regelingen: het Vlaamse Taaldecreet voor het Nederlandse taalgebied, het Franse taaldecreet voor het
Franse taalgebied en de Taalwet Bestuurszaken voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, het Duitse
taalgebied (m.i.v. de gemeenten Malmédy en Waismes) en de faciliteitengemeenten gelegen in het
Nederlandse of Franse taalgebied. Welke regeling van de drie wordt toegepast, hangt af van de plaats
waar de exploitatiezetel326 van de onderneming gevestigd is.327 328
ii.
Drie regelingen
§1. Het Vlaamse Taaldecreet
Het decreet van 19 juli 1973329 regelt het gebruik der talen in het bedrijfsleven voor het Nederlandse
taalgebied. Het verkreeg de naam “Septemberdecreet” omdat het pas in september werd gepubliceerd
in het Belgisch Staatsblad. Het decreet lokte aan de Franstalige zijde scherpe reacties uit en zij spraken
ter zake over le décret du septembre.330
Het decreet is van toepassing op het Nederlands taalgebied met uitzondering van de
faciliteitengemeenten.
324
X,
“Taalwetwijzer
van
de
Vlaamse
Overheid.
Welke
taal
wanneer?”,
http://brussel.vlaanderen.be/documenten/53776Brussel.pdf, 16.
325
Arbitragehof 9 november 1995, BS 7 december 1995.
326
Het betreft het kantoor of de winkel waar de werknemer effectief werkt. De hoofdzetel van de onderneming is
dus niet van belang. Bijgevolg is het ook perfect mogelijk dat een bedrijf met zowel kantoren in Brussel als
Antwerpen onder verschillende taalregelgevingen valt.
327
J. HERMAN, “Juiste taal, geen verhaal. Over mobiliteit en faciliteiten”, RABG 2006, 1023.
328
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 34.
329
Decreet Ned. Cult. R. 19 juli 1973 tot regeling van de talen voor de sociale betrekkingen tussen de
werkgevers en de werknemers, alsmede van de door de wet en de verordeningen voorgeschreven akten en
bescheiden van de ondernemingen, BS 6 september 1973.
330
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 35.
pag. 54
Het personeel toepassingsgebied gebruikte oorspronkelijk een dubbel criterium. Het decreet zou van
toepassing geweest zijn “op de natuurlijke personen en rechtspersonen die een exploitatiezetel
[hebben] in het Nederlandse taalgebied of die personeel in het Nederlandse taalgebied tewerkstellen.”
De laatste zinsnede “of die personeel in het Nederlandse taalgebied tewerkstellen” werd vernietigd
door het Arbitragehof.331 Het beslissende en enige criterium is, zoals reeds vermeld, de ligging van de
exploitatiezetel in het Nederlands taalgebied.332
Het decreet regelt, overeenkomstig artikel 129 van de Grondwet, het gebruik voor de sociale
betrekkingen tussen de werkgevers en het personeel, alsmede voor de wettelijke voorgeschreven akten
en bescheiden van de ondernemingen.333
In beginsel moet dus het Nederlands gebruikt worden voor alle schriftelijke én mondelinge
communicatie met de werknemers en voor alle officiële documenten. Men moet immers de
Nederlandse taal gebruiken voor de sociale betrekkingen. De term sociale betrekkingen wordt ruim
ingevuld en omvat zowel de mondelinge als schriftelijke, individuele als collectieve contacten tussen
werkgevers en werknemers, die rechtstreeks of onrechtstreeks verband houden met de
tewerkstelling.334
Het is steeds mogelijk om in een vertaling te voorzien, doch het in het Nederlands opgestelde
document is steeds het enige officiële. Indien een bepaald bedrijf veel anderstalige werknemers heeft,
kan het wel worden verplicht om in een vertaling te voorzien.335
Tenslotte dient erop te worden gewezen dat de externe communicatie, zowel mondeling als
schriftelijk, niet wordt geregeld door voormeld decreet. Alle talen mogen hier dus gebruikt worden.
Dit geldt eveneens voor gesprekken of briefwisseling tussen de werknemers onderling, zolang er
tussen hen geen hiërarchische band bestaat.336
§2. Het Franse Taaldecreet
Het Franse Taaldecreet van 30 juni 1982337 is van toepassing op het Franse taalgebied met
uitzondering van de faciliteitengemeenten. Het decreet kwam er als reactie op de interpretatie in de
rechtspraak van de oorspronkelijke test van het Septemberdecreet.338
De directe aanleiding was het arrest van het Hof van Cassatie van 30 maart 1981. In dit arrest
poneerde het Hof dat “het in de lijn ligt van zowel de grondwettelijke omschrijving van de
taalgebieden als van de taalwetgeving in bestuurszaken en van het bedrijfsleven dat wanneer een
taalregeling voor Brussel Hoofdstad en één voor een ééntalig gebied tegelijk toepasselijk zijn, de
regelingen van het ééntalig gebied de voorrang hebben op die van het tweetalig gebied Brussel
Hoofdstad”. Volgens het Hof vond het Septemberdecreet toepassing van zodra een werknemer in het
331
Arbitragehof 30 januari 1986, BS 12 februari 1986.
B. VANSCHOEBEKE, “Het taalgebruik in de onderneming”, Or. 1994, 265.
333
Ibid., 266.
334
W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Arbeidsrecht, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium NV, 2008, 43.
335
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 35.
336
X,
“Taalwetwijzer
van
de
Vlaamse
Overheid.
Welke
taal
wanneer?”,
http://brussel.vlaanderen.be/documenten/53776Brussel.pdf, 17.
337
Decreet Fr. Gem. R. 30 juni 1982 inzake de bescherming van de vrijheid van het taalgebruik van de Franse
taal in de sociale betrekkingen tussen de werkgevers en hun personeel, alsook van akten en documenten an
ondernemingen opgelegd door de wet en de reglementen, BS 27 augustus 1982.
338
B. VANSCHOEBEKE, “Het taalgebruik in de onderneming”, Or. 1994, 272.
332
pag. 55
Nederlands taalgebied was tewerkgesteld, ongeacht of deze tewerkstelling uitsluitend, hoofdzakelijk
of uitzonderlijk was.339
Omwille van voormelde reden werd het personeel toepassingsgebied van het decreet dan ook specifiek
omschreven. Het decreet was van toepassing “op fysische of morele personen die hun sociale zetel
hebben in het Franstalig Gewest, die er een uitbatingszetel hebben, die er gehuisvest zijn, die er
personeel in dienst hebben of die werkers in dienst hebben of gebruiken die zich in het Frans
uitdrukken”.340
Het Arbitragehof vernietigde in 1986 bijna alle lokalisatiecriteria, zodat het decreet enkel nog van
toepassing is op de fysieke en morele personen die een exploitatiezetel hebben in het Frans
taalgebied.341 Dit stemt overeen met het toepassingsgebied van het Nederlandse Taaldecreet.
Wat het materieel toepassingsgebied betreft regelt het Franse Taaldecreet de “te gebruiken taal voor
sociale betrekkingen tussen werkgevers en werknemers, alsook van akten en documenten der
ondernemingen voorgeschreven door de wet en reglementen”342. Ondanks het feit dat de decreetgever
geen nadere omschrijving geeft van deze begrippen, wordt aangenomen dat de decreetgever dezelfde
materies viseerde als deze omgeschreven in het Septemberdecreet.343
De taal die men dient te gebruiken is het Frans, onverminderd het bijkomend gebruik van de door de
partijen gekozen taal. Uit dit laatste valt af te leiden dat vrije vertalingen uitdrukkelijk zijn
toegelaten.344
§3. De Taalwet Bestuurszaken
De artikelen 52 en 59 van de Taalwet Bestuurszaken blijven van toepassing op het tweetalige gebied
Brussel Hoofdstad, het Duitse taalgebied en de faciliteitengemeenten. De federale overheid blijft
immers bevoegd voor de regeling van het taalgebruik in deze gebieden.345
Artikel 52, §1, tweede lid van de Taalwet Bestuurszaken stelt dat commerciële bedrijven, voor de door
de wet voorgeschreven akten en bescheiden die bestemd zijn voor het personeel, de taal moeten
gebruiken van het taalgebied waar hun exploitatiezetel is gevestigd.346
Concreet betekent dit dat commerciële ondernemingen met een exploitatiezetel in het tweetalig gebied
Brussel Hoofdstad in hun schriftelijke communicatie met het personeel de Franse dan wel Nederlandse
taal dienen te gebruiken naargelang de voertaal van de werknemer in kwestie.347 Voor officiële
documenten die niet bestemd zijn voor de werknemer, mag het bedrijf kiezen tussen het Nederlands en
het Frans. Dergelijke documenten mogen zelfs in beide talen opgesteld zijn. Voor de mondelinge
communicatie met het personeel gelden geen regels.348 Daarnaast geldt voormelde bepaling ook voor
339
Cass. 30 maart 1981, Pas. I, 818.
B. VANSCHOEBEKE, “Het taalgebruik in de onderneming”, Or. 1994, 272.
341
Arbitragehof 30 januari 1986, nr. 9/86, BS 12 februari 1986; Arbitragehof 18 november 1986, nr. 29/86.
342
Artikel 2, lid 1.
343
B. VANSCHOEBEKE, “Het taalgebruik in de onderneming”, Or. 1994, 273.
344
Ibid.
345
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2007, 606.
346
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 34.
347
J. HERMAN, “Juiste taal, geen verhaal. Over mobiliteit en faciliteiten”, RABG 2006, 1024.
348
X,
“Taalwetwijzer
van
de
Vlaamse
Overheid.
Welke
taal
wanneer?”,
http://brussel.vlaanderen.be/documenten/53776Brussel.pdf, 19.
340
pag. 56
de commerciële bedrijven die hun exploitatiezetel hebben in een faciliteitengemeente (in het
Nederlandse of Franse taalgebied) of in het Duitse taalgebied. Hier dient de werkgever in zijn
schriftelijke communicatie met het personeel de taal van het betrokken taalgebied te gebruiken.
Officiële documenten die niet gericht zijn aan de werknemer dienen eveneens in deze taal opgesteld te
worden. Voor de mondelinge communicatie bestaan hier evenmin regels ter zake.349
f.
Taalgebruik in het onderwijs
i.
Algemeen
Artikel 129 van de Grondwet bepaalt dat de gemeenschappen bevoegd zijn voor het taalgebruik in het
onderwijs “in de door de overheid ingestelde, gesubsidieerde of erkende inrichtingen”.350
Louter privaat onderwijs mag aan geen taalregelgeving onderworpen worden. Evenmin kunnen de
gemeenschappen rechtstreeks aan de ouders verplichtingen opleggen inzake onderwijstaal. Wel zijn de
gemeenschappen bevoegd om te bepalen in welke taal het onderwijs moet worden verstrekt in door de
overheid ingestelde, gesubsidieerde of erkende inrichtingen. Eveneens zijn ze bevoegd om het
taalgebruik in de organisatie van het onderwijs en voor het uitreiken van diploma’s te regelen.351
De afdeling wetgeving van de Raad van State stelt ook dat de gemeenschappen kunnen verbieden dat
gesubsidieerde instellingen voor kleuter- lager, secundair en buitengewoon onderwijs in hun
gebouwen of complexen bepaalde onderwijsinstellingen omvatten waar lessen in een ander taalstelsel
worden verstrekt, dan dit van de streek.352
Ter zake dringt zich wel een belangrijk onderscheid op, nl. het onderscheid tussen de
onderwijsbevoegdheid en de onderwijstaalbevoegdheid.
De gemeenschappen zijn immers bevoegd voor zowel het onderwijs353 als voor de onderwijstaal354.
Het belang van het onderscheid tussen beiden ligt in de territoriale bevoegdheidssfeer van de
gemeenschappen.355
De Vlaamse en Franse Gemeenschappen oefenen hun onderwijsbevoegdheid uit in het hele
Nederlandse respectievelijk Franse taalgebied en ten aanzien van de Nederlandstalige respectievelijk
Franstalige onderwijsinstellingen gelegen in het tweetalig gebied Brussel Hoofdstad.356
De onderwijstaalbevoegdheid daarentegen wordt slechts uitgeoefend in de desbetreffende
taalgebieden, met uitzondering van de faciliteitengemeenten.357
349
Ibid.; J. HERMAN, “Juiste taal, geen verhaal. Over mobiliteit en faciliteiten”, RABG 2006, 1025.
Artikel 129, § 1, 2° Gw.
351
J. VELAERS, Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 100.
352
Adv.RvS 17 mei 1989 over een voorstel van decreet houdende regeling van het taalgebruik van de talen in het
Nederlands taalgebied, Parl.St. Vl. R. BZ 1988, 146/2.
353
Art. 127, § 1, eerste lid, 2° Gw.
354
Art. 129, § 1, 2° Gw.
355
J. VELAERS, Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 101.
356
Ibid.
357
Ibid.
350
pag. 57
ii.
De verschillende regelingen
Concreet wordt de onderwijstaal voor het kleuter, lager- middelbaar, normaal-, technisch, kunst- of
buitengewoon onderwijs geregeld door de wet van 30 juli 1963358.
De onderwijstaal is het Nederlands in het Nederlandse taalgebied, het Frans in het Franse taalgebied
en het Duits in het Duitse taalgebied.359 In het tweetalig taalgebied Brussel Hoofdstad is sedert 1971
de onderwijstaal het Nederlands of het Frans, naargelang de keuze van het gezinshoofd.360
Het tweetalig gebied Brussel Hoofdstad kent dus geen tweetalig onderwijs. Met de afbakening van het
tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad en het trekken van de taalgrens in 1962 werd echter een nieuw
probleem gecreëerd, namelijk dat van de de facto taalheterogene gemeenten in de Brusselse rand en
aan de taalgrens. De jure stelde zich hier geen probleem, de desbetreffende gemeenten maken immers
deel uit van de eentalige taalgebieden. De facto bleek de situatie wel problematisch. De Franstaligen
die in het merendeel van deze gemeenten een grote minderheid (of zelfs een meerderheid) vormen,
eisten specifieke taalrechten (faciliteiten). Deze faciliteiten hadden onder meer betrekking op het
onderwijs.361
De Wet van 30 juli 1963 houdende de taalregeling in het onderwijs voorziet in een speciale regeling
inzake onderwijstaal in de zes Brusselse randgemeenten, de taalgrensgemeenten, de gemeenten uit het
Duitse taalgebied en de gemeenten uit het Malmédyse.362 Deze regeling houdt in dat de gemeenten,
weliswaar onder bepaalde voorwaarden, mogen voorzien in kleuter en lager onderwijs in een andere
landstaal.363
Op verzoek van minstens 16 gezinshoofden kan de betrokken gemeente364 verplicht worden om
Franstalig onderwijs te verstrekken (let wel: het gaat enkel om basisonderwijs). De kinderen van het
gezinshoofd moeten het Frans als moedertaal of gebruikelijke taal hebben en het gezinshoofd moet
verblijven in één van de gemeenten.365 In de rechtspraak werd reeds geoordeeld dat dit niet geldt voor
wie in een aangrenzende gemeente verblijft en zijn kind wenst in te schrijven in een Franstalige
school.366 Een laatste voorwaarde stelt dat er bij de aanvraag door de gezinshoofden geen school
aanwezig mag zijn binnen een straal van vier kilometer die al onderwijs in de andere landstaal
verstrekt.367
358
Wet van 30 juli 1963 houdende taalregeling in het onderwijs, BS 22 augustus 1963 (vanaf hier:
Onderwijstaalwet).
359
Art. 4 Onderwijstaalwet.
360
Art. 5 Onderwijstaalwet.
361
R. VAN DYCK, “Belgische, Canadese en Zwitserse ‘taaltoestanden’. Een kijk op taalminderheden in het
onderwijs” in E. WITTE (ed.), De Brusselse Rand, Brussel, VUB Press, 1993, 332.
362
Art. 3 jo. art. 6 Onderwijstaalwet.
363
R. VAN DYCK, “Belgische, Canadese en Zwitserse ‘taaltoestanden’. Een kijk op taalminderheden in het
onderwijs” in E. WITTE (ed.), De Brusselse Rand, Brussel, VUB Press, 1993, 332.
364
Hoewel het duidelijk de bedoeling was van de wetgever dat dit onderwijs gemeentelijk onderwijs betreft,
bepaalt art. 3, eerste lid van de Schoolpaktwet van 29 mei 1959 dat “de Staat […] bewaarschool-, lager-,
middelbaar-, technisch- en kunstonderwijs [inricht] en [daar waaraan] behoefte bestaat de nodige inrichtingen
en afdelingen van richtingen tot stand [brengt]”. De Staat beschikt dus ook over het recht om onderwijs in te
richten, doch is de rol van de Staat ter zake slechts subsidiair.
365
L. WITGENS, Taalperikelen in Vlaanderen. Een bijdrage tot het Komen-autaire dossier, Brugge, die Keure,
1984, 41.
366
Brussel (8ste kamer), 28 januari 2003, onuitg.
367
R. VAN DYCK, “Belgische, Canadese en Zwitserse ‘taaltoestanden’. Een kijk op taalminderheden in het
onderwijs” in E. WITTE (ed.), De Brusselse Rand, Brussel, VUB Press, 1993, 332.
pag. 58
Deze opgerichte scholen worden dan gesubsidieerd door de Vlaamse overheid. Concreet is dit reeds
gebeurd in elke van de zes randgemeenten en in de taalgrensgemeente Ronse.368
Deze specifieke taalregeling in de faciliteitengemeenten maakt het mogelijk dat, in afwijking op het
territorialiteitsbeginsel, het lager- en kleuteronderwijs verstrekt mag worden in de moedertaal of
gebruikelijke taal van het kind.
Een belangrijk kenmerk van deze specifieke taalregeling is dat er een verplicht en versterkt onderricht
in de tweede taal op het programma staat.369 Deze verplichting geldt echter enkel voor de
taalgrensgemeenten die zijn opgesomd in art. 3, 1° van de Onderwijstaalwet en die zijn opgericht
krachtens art. 6 van deze wet.370 Deze tweede taal is de streektaal.371 Er zijn twee redenen voor dit
verplicht en versterkt onderwijs in de tweede taal. Allereerst moet men in gedachten houden dat in het
middelbaar onderwijs geen uitzonderingen meer zijn toegelaten op het beginsel “streektaal is
onderwijstaal”. Het lijkt bijgevolg aangewezen dat kinderen tijdens het lager onderwijs voorbereid
worden op verdere studies in de streektaal. Ten tweede bevordert dit onderwijs in de tweede taal de
individuele tweetaligheid in de gebieden waar “taalvermenging” aanwezig is. Hierdoor vormt het
taalgrensgebied een schakel tussen en ontmoetingsplaats voor de twee gemeenschappen.372
Deze scholen vallen onder de normatieve bepalingen en administratieve controle van de Vlaamse
overheid.373 De pedagogische inspectie gebeurt echter door de Franse Gemeenschap.374 Het
Grondwettelijk Hof heeft reeds geoordeeld dat deze praktische uitvoeringsmaatregel geen afbreuk doet
aan het territorialiteitsbeginsel.375
In het Nederlands taalgebied wordt het taalgebruik van de hogescholen en universiteiten geregeld door
het Structuurdecreet van 4 april 2003. Ook hier is de bestuurstaal en de onderwijstaal het Nederlands.
In de bachelor- en masteropleidingen is het mogelijk om een andere taal te gebruiken voor bepaalde
opleidingsonderdelen. Daarnaast bevat het decreet ook enkele uitzonderingen die het mogelijk maken
om opleidingen in een andere taal dan het Nederlands te organiseren.376
Met de wet van 31 juli 1963 werd het adagium “streektaal is onderwijstaal” gehuldigd. De
eentaligheid in het onderwijs is immers een gevolg van de vastlegging van de taalgrens in 1962. Het
territorialiteitsbeginsel is echter niet absoluut. In de faciliteitengemeenten wordt dit beginsel
getemperd door een specifieke taalregeling. Tot slot valt ook nog op te merken dat er geen tweetalig
onderwijs bestaat, zelfs niet in het tweetalig gebied Brussel Hoofdstad.
368
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 35.
369
Art. 10, eerste lid Onderwijstaalwet.
370
L. WITGENS, Taalperikelen in Vlaanderen. Een bijdrage tot het Komen-autaire dossier, Brugge, die Keure,
1984, 52.
371
Dit is het Nederlands of het Frans. In de arrondissementen Verviers, Bastenaken en Aarlen mag de tweede
taal ook het Duits zijn. (art. 10, tweede lid Onderwijstaalwet).
372
L. WITGENS, Taalperikelen in Vlaanderen. Een bijdrage tot het Komen-autaire dossier, Brugge, die Keure,
1984, 52-53.
373
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 35.
374
Art. 5 Bijzondere Wet van 21 juli 1971.
375
GwH 29 juli 2010, nr. 95/2010.
376
H. VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december
2010,
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-in-eenhistorisch-en-internationaal-perspectief, 36.
pag. 59
5. Besluit
Ondanks de indeling in vier taalgebieden en het opteren voor het territorialiteitsbeginsel, lijkt de
federale overheid het personaliteitsbeginsel te verkiezen. Dit blijkt zowel uit hun taalbeleid in
wetgevingszaken als uit het taalgebruik in bestuurszaken.
Op het regionale en plaatselijke niveau speelt duidelijk het territorialiteitsbeginsel, zoals gewaarborgd
door artikel 4 van de Grondwet. Over de precieze draagwijdte van artikel 4 mag dan in de hoogste
rechtspraak wel discussie bestaan, maar de voorrang van streektaal is over het algemeen duidelijk
merkbaar in wetgevings-, bestuurs-, gerechts- en onderwijszaken. In 1962 is resoluut gekozen voor
een vaste taalgrens met het oog op een zo groot mogelijke homogeniteit en eentaligheid van de
taalgebieden.
De Belgische indeling op grond van het territorialiteitsbeginsel is echter niet absoluut. De rand- en
taalgrensgemeenten kennen immers een speciale taalregeling die zgn. faciliteiten toekent aan
anderstaligen. Deze rechten worden dus toegekend op basis van zowel territoriale als personele
kenmerken.
Het grote voordeel van de Belgische taalregeling is dat men een security area in het leven heeft
geroepen. Door de creatie van eentalige taalgebieden zijn regionale meerderheden ontstaan. Door de
gemeenschappen exclusief bevoegd te maken voor taal en cultuur, hebben ze de mogelijkheid om hun
rechten te beveiligen.
Aan het Belgische systeem zijn echter ook een hoop nadelen verbonden. Allereest kan men opmerken
dat de vigerende taalregeling nadelige gevolgen met zich meebrengt ten aanzien van de taalgroep die
het minst ophef maakt, namelijk de Duitse Gemeenschap. Zo bestaat er geen Duitse taalgroep in het
federale parlement en verlopen de debatten bijna uitsluitend in het Nederlands of het Frans. Verder is
de Duitse Gemeenschap ook enkel bevoegd voor het taalgebruik in onderwijszaken, waar de overige
Gemeenschappen verdergaande bevoegdheden hebben. Een tweede nadeel is dat de huidige indeling,
met uitzondering van de faciliteitengemeenten, geen rekening houdt met de andere taalgroep in een
eentalig taalgebied. Tot slot leidt de Belgische regeling tot assimilatie van de deelbevolking. Dit
veruiterlijkt zich vandaag de dag duidelijk in het Belgische politieke landschap.
Naast voormelde nadelen is er ook wrevel omdat bepaalde Franstaligen nog steeds de getrokken
grenzen in vraag stellen. Vaak komt de eis van de uitbreiding van Brussel weer boven water of willen
Franstalige partijen bevoegdheden voor de Franse Gemeenschap in het Nederlandse taalgebied. De
Franstaligen hangen immers het personaliteitsbeginsel aan, ondanks de uitdrukkelijke erkenning van
het territorialiteitsbeginsel door het Grondwettelijk Hof.
Door de sterke bipolariteit van de Belgische staat lijkt het echter logisch om het territorialiteitsbeginsel
te behouden. Een alternatief zou de combinatie van de huidige toepassing van het
territorialiteitsbeginsel zijn met het toekennen van bepaalde minderheidsrechten in de eentalige
taalgebieden. Dit zou mijn inziens echter enkel nuttig zijn, indien de Franstaligen afstappen van het
personaliteitsbeginsel en het bestaan van de vaste taalgrenzen accepteren. Een mogelijke oplossing
voor de rechten van de Duitstalige Gemeenschap vindt men reeds terug in de werkzaamheden van de
Coudenberg-groep377, het boek Proeve van Grondwet voor Vlaanderen378 en, meer recentelijk, in een
377
A. ALEN, “Het Belgisch Federalisme” in Federalisme. Staatkundig, politiek en economisch, Antwerpen,
Maklu, 1994, 166.
378
J. CLEMENT, W. PAS, B. SEUTIN, G. VAN HAEGHENDOREN en J. VAN NIEUWENHOVE, Proeve van Grondwet
voor Vlaanderen, Brugge, die Keure, 1996, 49.
pag. 60
in 2011 verschenen vlugschrift379 van J. VANDE LANOTTE. Allen pleitten voor een Belgische Unie met
vier deelstaten. Op die manier zou het onderscheid tussen gemeenschappen en gewesten verdwijnen en
zouden vier deelstaten ontstaan op basis van de indeling in taalgebieden. De perfecte oplossing is
wellicht de middenweg tussen beide alternatieven: een indeling in vier deelstaten op basis van het
territorialiteitsbeginsel met minderheidsrechten doorheen het land. Op die manier wordt het probleem
van assimilatie aangepakt, houdt men rekening met de andere taalgroepen binnen de eentalige
gebieden en verkrijgt de Duitstalige Gemeenschap evenveel bevoegdheden als de huidige overige
Gemeenschappen. Hoewel dit alles juridisch zeer mooi klinkt, lijkt een politieke oplossing erg veraf.
IV.
CANADA
1. De federale staatstructuur en de bevoegdheidsverdeling
Net als België kent ook Canada een federale staatsstructuur380. De Canadese federatie bestaat uit 10
provincies. De provincies kunnen we niet vergelijken met deze zoals we die kennen in België. De
Canadese provincies beschikken immers over een grotere soevereiniteit381. Ze hebben eigen
wetgevende vergaderingen, openbare dienstverlening, rechtscolleges, … Men kan deze dus beter
vergelijken met de Belgische gemeenschappen en gewesten dan met de Belgische provincies.
De provinciale besturen zijn exclusief bevoegd inzake onderwijs, gezondheid en gerechtelijke
organisatie.382 Aan de federale overheid komen de residuaire bevoegdheden toe. Deze residuaire
bevoegdheden worden echter getemperd door de implied powers-theorie, waardoor ook de
gemeenschappen bepaalde bevoegdheden kunnen uitoefenen die hen niet expliciet zijn toegekend.383
Men vindt geen expliciete bepalingen terug in de Canadese grondwet met betrekking tot de
bevoegdheid inzake taalregelgeving.384 Aangezien de federale overheid over de residuaire
bevoegdheden beschikt, is zij bijgevolg bevoegd inzake de regeling van het taalgebruik. De
provinciale besturen hebben echter, via de implied powers-theorie bepaalde bevoegdheden inzake
taalregeling naar zich toegetrokken, wanneer deze aansluiten bij provinciale materies.385 386
379
J. VANDE LANOTTE,
“De
Belgische
Unie
bestaat
uit
vier
deelstaten”,
2012,
http://www.briobrussel.be/assets/andere%20publicaties/vandelanotte_belgischeunie4deelstaten.pdf, 21.
380
P. HOGG, Constitutional Law of Canada, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 103.
381
P. HOGG, Constitutional Law of Canada, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 110-113; X, Territorial
Rights in Belgium (Under the Community and Regional System), http://www.slmc.uottawa.ca/?q=bi_belgium.
382
Art. 92 Constitution Act 1867.
383
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 388.
384
P. HOGG, Constitutional Law of Canada, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1292.
385
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 388.
386
Zo erkende het Supreme Court in de zaak Jones v. Attorney General of New Brunswick dat de federale
Official Languages Act die van het Frans en het Engels de officiële talen maakte in “the institutions of the
Parliament and the Government of Canada” onder de bevoegdheid van de federale wetgever viel, aangezien
deze bevoegd was voor de federale parlementaire diensten en overheidsdiensten. In dezelfde zaak oordeelde het
Hof dat een artikel uit de provinciale Official Languages Act van New Brunswick, dat het gebruik van beide
talen toestaat in gerechtszaken, onder de provinciale bevoegdheid inzake gerechtelijke organisatie viel (P. HOGG,
Constitutional Law of Canada, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1293).
pag. 61
In concreto breng dit met zich mee dat de provincies bevoegd zijn om het taalgebruik te regelen voor
de volgende materies387:
-
Het taalgebruik in de rechtbanken (met uitzondering van de federale rechtbanken);
Het taalgebruik in de arbeidsverhoudingen (met uitzondering van de federale instellingen
of instellingen die een exclusieve federale materie behandelen);
Het taalgebruik voor de vrije beroepen;
Het taalgebruik in de relatie tussen de bestuurlijke overheden en de burgers;
Het taalgebruik in de gemeentebesturen en de scholen;
Het taalgebruik in de parlementaire debatten van de deelstaten;
Het taalgebruik in wetgevingszaken en gerechtszaken388;
Het taalgebruik met betrekking tot de burgerlijke rechten.
Dit alles brengt niet met zich mee dat de provinciale overheden inzake regeling van het taalgebruik
volledig vrij zijn. De Canadese Grondwet legt immers bepaalde beperkingen op aan zowel de federale
overheid als de provinciale besturen.
In hoofdzaak bestaat de Canadese samenleving uit twee taalgroepen, nl. een Engelstalige en een
Franstalige taalgroep. Op nationaal niveau kan men spreken over een Engelstalige meerderheid een
Franstalige minderheid. In de provincie Québec vindt men echter de tegenovergestelde situatie terug.
Daar is er sprake van een Engelstalige minderheid en een Franstalige meerderheid. Bijgevolg is de
bevoegdheidsverdeling tussen de federale overheid en de deelstaten uitermate belangrijk. Aangezien
men te maken krijgt met verschillende minderheidsgroepen, nl. de Franstaligen in het gehele land en
de Engelstaligen in de provincie Québec, is het van belang om na te gaan welke constitutionele
waarborgen er bestaan ter bescherming van de minderheidstalen.389
Net als in België is de bevoegdheid inzake taalregeling verdeeld over verschillende niveaus. Dit
gegeven heeft tot gevolg dat men in de huidige rechtsleer het onderscheid maakt tussen drie
taalregimes: i) het Canadese tweetalig regime, ii) het prioriteitsregime in Québec en iii) het antidiscriminatieregime van de VN.390
Hierna wordt enkel stilgestaan bij het federale tweetalig regime en het specifieke prioriteitsregime in
Québec.
387
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 388.
388
Hiervoor gelden wel uitzonderingen voor de volgende provincies: i) Québec, ii) Manitoba en iii) New
Brunswick.
389
P. HOGG, Constitutional Law of Canada, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1292.
390
W. GREEN, “Language Regimes, Minority Language Rights, and International Legal Issues: The Case of the
Québec Anglophones”, Syracuse Journal of International Law and Commerce 1998-99, 267.
pag. 62
2. De federale taalwetgeving
a. Constitution Act 1867
De officiële meertaligheid en de gelijkheid der landstalen vindt haar wortels in de oprichting van de
Canadese federale staat. De Constitution Act van 1867391 verleende immers aan het Frans en het
Engels voor het eerst een gelijke, doch beperkte grondwettelijke erkenning.392
Het merendeel van het grondwettelijk recht vindt men ook vandaag terug in de Constitution Act van
1867393. Deze Act bevat echter maar één bepaling inzake taalgebruik, namelijk artikel 133:
“Either the English or the French Language may be used by any Person in the Debates of the
Houses of Parliament of Canada and of the Houses of the Legislature of Québec; and both
those Languages shall be used in the respective Records and Journals of those Houses; and
either of those Languages may be used by any Person or in any Pleading or Process in or
issuing from any Court of Canada established under this Act, and in or from all or any of the
Courts of Québec.
The Acts of the Parliament of Canada and of the Legislature of Québec shall be printed and
published in both those Languages.”394
Voormelde bepaling voerde een tweetaligheid in voor het federale parlement, de wetgevende
vergadering van Québec, de (toen nog op te richten) rechtbanken van de federale overheid en de
rechtbanken van Québec.
In de praktijk kwam deze verplichte tweetaligheid in hoofde van de federale overheid neer op de
bescherming van de Franse taal. Deze was immers de taal van de minderheid op nationaal vlak.395
Er weze opgemerkt dat artikel 133 geen officiële tweetaligheid instelt voor geheel Canada. Deze
bepaling staat slechts het gebruik van het Frans of het Engels toe in bepaalde instellingen. Daarnaast
maakt artikel 133 ook geen notie van het Frans en het Engels als officiële talen. Beide talen krijgen
wel een legale status, doch geen van beiden werd uitdrukkelijk erkend als officiële taal. Van de vier
oorspronkelijke provincies was bijgevolg enkel Québec verplicht om een tweetalig regime in te
stellen.396
In de federale Manitoba Act van 1870 nam de provincie Manitoba deze bepaling over in haar
provinciale wetgeving.397 Bij de creatie van Manitoba als nieuwe provincie in 1870 was het
391
De Constitution Act van 1867 werd later geamendeerd in 1982. Voorheen was deze wet bekend als de British
Nord America Act.
392
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 12.
393
F. VAN DE CRAEN, “De ‘Constitution Act, 1982’ Canada’s herziene en eindelijk eigen grondwet”, TBP 1983,
96.
394
Eigen onderlijning. Let vooral op het gebruik van de woorden “shall” en “may”. Voor publicaties en
documenten moeten beide talen verplicht gebruikt worden, in de debatten heeft men de keuze.
395
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 13.
396
X,
The
Constitution
Act
of
1867
and
the
Language
Question,
http://www.slmc.uottawa.ca/?q=bnaa_linguistic_question.
397
P. HOGG, Constitutional Law of Canada, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1297; J. VANDE
LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
pag. 63
provinciale parlement niet tot tweetaligheid verplicht door de Constitution Act van 1867. De Frans- en
Engelstaligen kregen er wel dezelfde rechten via artikel 23 van de Manitoba Act. Dit artikel bepaalt
dat de parlementaire debatten in het Frans dan wel het Engels verlopen en dat de parlementaire
documenten en wetten in beide talen worden gepubliceerd.398
b. Constitution Act van 1982 en het Canadian Charter of Rights and Freedoms
i.
Algemeen
Tot 1982 was het voor de provinciale besturen in beginsel mogelijk om eentaligheid in te stellen voor
de materies die binnen hun provinciale bevoegdheden vallen. Enkel in Québec en Manitoba was dit
niet mogelijk.399
De grondwetswijziging van 1982 amendeerde de Constitution Act van 1867 in die mate dat de Britten
niet langer bindende wetgeving kon maken voor Canada. Daarnaast maakt het Canadian Charter of
Rights and Freedoms sedertdien integraal deel uit van de Canadese geschreven grondwet.400
Het Charter verruimde substantieel het bestaande tweetalige regime. Vooral op het vlak van het
taalgebruik in de handel en het taalgebruik in onderwijszaken verruimde het Charter de draagwijdte
van de Canadese taalregeling.401
Allereerst bepaalt artikel 2 (b) dat de vrijheid van meningsuiting eveneens de vrijheid van taalgebruik
omvat:
“Everyone has the following fundamental freedoms:
[…]
(b) freedom of thought, belief, opinion and expression, including freedom of the press and
other media of communication; […]”402
Hoewel het niet uitdrukkelijk in deze bepaling te lezen staat, heeft het Supreme Court reeds in de zaak
Ford403 geoordeeld dat de “freedom of expression” eveneens “the freedom to express oneself in the
language of one’s choice” omvat.404
Net als in België kent Canada dus in beginsel het principe van de taalvrijheid in private betrekkingen
tussen particulieren onderling. Verder bevatten de artikelen 16 tot 22 van het Charter en gedetailleerde
taalregeling.
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 389.
398
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 20.
399
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 389.
400
F. VAN DE CRAEN, “De ‘Constitution Act, 1982’ Canada’s herziene en eindelijk eigen grondwet”, TBP 1983,
96-111.
401
W. GREEN, “Language Regimes, Minority Language Rights, and International Legal Issues: The Case of the
Québec Anglophones”, Syracuse Journal of International Law and Commerce 1998-99, 271.
402
Eigen onderlijning.
403
Ford v. Quebec (Attorney General) [1988] 2 SCR 712.
404
P. HOGG, Constitutional Law of Canada, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1312.
pag. 64
ii.
Taalgebruik in wetgevings- en gerechtszaken
Artikel 16 (1) erkent het Frans en het Engels als officiële talen en stelt dat beide talen gelijkwaardig
zijn:
“English and French are the official languages of Canada and have equality of status and
equal rights and privileges as to their use in all institutions of the Parliament and government
of Canada.”405
De artikelen 17 (1), 18 (1) en 19 (1) werken dit beginsel meer gedetailleerd uit, zonder daarbij in
belangrijke mate af te wijken van artikel 133 Constitution Act 1867. Deze artikelen waarborgen de
tweetaligheid van parlementaire commissies, de tweetaligheid in gerechtszaken en de tweetaligheid
van federale documenten.406
Op het federale niveau kan men spreken van een tweetaligheid in zowel wetgevings- als
gerechtszaken. Bovendien wordt uitgegaan van gelijkwaardigheid van beide landstalen.407
iii.
Taalgebruik in bestuurszaken
Daarnaast verleent artikel 20 aan de burgers het recht om zich in hun betrekkingen met de
administratieve overheden te bedienen in de taal van hun keuze:
“Any member of the public in Canada has the right to communicate with, and to receive
available services from, any head or central office of an institution of the Parliament or
government of Canada in English or French, and has the same right with respect to any other
office of any such institution where
(a) there is a significant demand for communications with and services from that
office in such language; or
(b) due to the nature of the office, it is reasonable that communications with and
services from that office be available in both English and French.”408 409
Voormelde bepaling brengt met zich mee dat burgers zich in hun betrekkingen met de administratieve
diensten kunnen bedienen in het Frans of het Engels, voor zover aan voorwaarde (a) of (b) is voldaan.
Bijgevolg kan iedere burger communiceren in de taal van zijn keuze i) met de centrale zetel van de
federale instellingen en ii) indien er voldoende vraag is of indien de aard van de dienst dit vereist, met
de overige (perifere) federale diensten.410
Wat het taalgebruik in bestuurszaken betreft hebben de Canadese burgers dus het recht om een
officiële taal naar keuze te gebruiken bij het contacteren van federale overheidsdiensten gelegen in de
405
Eigen onderlijning.
W. GREEN, “Language Regimes, Minority Language Rights, and International Legal Issues: The Case of the
Québec Anglophones”, Syracuse Journal of International Law and Commerce 1998-99, 269.
407
Daarnaast bepaalt het derde lid van artikel 16 dat niets in het Charter belet dat het federale parlement of de
provinciale wetgevers de gelijkheid of het gebruik van beide talen bevorderen. De grondwettelijke taalrechten
zijn bijgevolg minimumrechten en kunnen steeds worden aangevuld of uitgebreid door de federale of provinciale
wetgever (P. HOGG, Constitutional Law of Canada, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1311).
408
Eigen onderlijning.
409
Art. 20 (1) Constitution Act 1982.
410
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 389-390; R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie:
Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen. Taalminderheden in de besluitvorming in België,
Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor Federalisme, 1992, 72-73.
406
pag. 65
hoofdstad. Voor de federale overheidsdiensten gelegen in de rest van de staat, heeft de burger slechts
deze keuze op die plaatsen waar er een voldoende vraag is of de aard van de dienst zelf het gebruik
van de Franse of Engels taal rechtvaardigt. De wet vermeldt niet wanneer er sprake is van een
“significant demand”.
Opvallend is dat in de tweede paragraaf van artikelen 16 tot en met 20 dezelfde regels worden
opgenomen voor de provincie New Brunswick. Bij de grondwetswijziging van 1982 heeft de federale
overheid de provincies de mogelijkheid gegeven om deze regeling uitdrukkelijk van toepassing te
verklaren voor hun grondgebied. Enkel New Brunswick bleek hiertoe bereid.411
iv.
Taalgebruik in onderwijszaken
§ 1.
De letter van de wet
Een laatste uiterst belangrijke bepaling is wellicht het artikel 23 van het Charter. Deze bepaling staat
“minority language education rights” toe, waarbij men voor de Frans- en Engelstalige minderheden in
een beperkt recht voorziet om hun kinderen te laten onderwijzen in hun moedertaal:
“Citizens of Canada:
(a) whose first language learned and still understood is that of the English or French
minority population of the province in which they reside, or
(b) who have received their primary school instruction in Canada in English or
French and reside in a province where the language in which they received that
instruction is the language of the English or French linguistic minority […], have the
right to have their children receive primary and secondary school instruction in that
language […]”412
Canadese burgers wiens moedertaal het Frans of het Engels is en deze nog begrijpen, of die hun lager
in onderwijs in hun moedertaal hebben genoten, hebben recht op basis- en secundair onderwijs in die
taal. Het tweede lid van artikel 23 bepaalt dat dit evenzeer geldt voor Canadese inwoners van wie:
“[…] any child has received or is receiving primary or secondary school instruction in
English or French in Canada […]”413
Er weze opgemerkt dat deze bepaling enkel slaat op publiekelijk gefinancierd onderwijs; men kan zijn
kinderen steeds sturen naar private scholen in een taal naar keuze. Verder kan men ook uit de
geciteerde bepaling afleiden dat dit recht niet geldt voor immigranten. In beginsel kan men
immigranten bijgevolg verplichten om onderwijs te volgen in de taal van de provinciale
meerderheid.414
Het derde lid van artikel 23 bepaalt echter dat het recht om basis- en secundair onderwijs te genieten in
de minderheidstaal van de provincie slechts geldt indien:
411
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 18.
412
Art. 23 (1) Constitution Act 1982.
413
Art. 23 (2) Constitution Act 1982.
414
Art. 23 van het Charter heft het immers over “Citizens of Canada”. Daarnaast poneert tweede lid van dit
artikel de voorwaarde dat het kind reeds basis- of secundair onderwijs heeft gevolgd “in Canada”. In Québec
legt men dan ook de voorwaarde op om als ouder in Canada onderwijs in het Engels genoten te hebben opdat het
kind Engelstalig onderwijs zou mogen genieten. Op die manier wordt iedere immigrant verplicht om onderwijs
in de Frans taal te volgen (zie infra).
pag. 66
“the number of children […] is sufficient to warrant the provision of minority language
education […] in minority language education facilities.”415
Men heeft bijgevolg enkel recht op gesubsidieerd basis- en secundair onderwijs, voor zover een
voldoende significante vraag aanwezig is.
Daarnaast kunnen ouders wiens kind in Canada het lager of secundair onderwijs heeft genoten in de
minderheidstaal van de provincie, ook voor hun andere kinderen onderwijs in dezelfde taal vragen.416
§ 2. De interpretatie en doelstelling van artikel 23
De initiële doelstelling van artikel 23 was volgens de bevoegde minister, Jean Chretien, de volgende:
“We are seeking to protect, once and for all, the education rights of francophones outside of
Quebec. The aim […] is to provide francophones outside Quebec with approximately the same
rights as the Anglophones in Quebec enjoy, or once enjoyed.”417
Men kan bijgevolg het invoegen van artikel 23 zien als een reactie op het artikel 73 van Bill 101 die de
provinciale overheid van Québec enkele jaren eerder had ingevoerd. Artikel 73 van Bill 101 bepaalde
immers dat op vraag van beide ouders het Engelstalig onderwijs mogelijk is indien een van beide
ouders Engelstalig lager onderwijs heeft genoten in Québec (zie infra). Artikel 73 werd later in strijd
bevonden met artikel 23 van het Canadian Charter.418
De in artikel 23 gestelde voorwaarde “where numbers warrant” wordt niet nader gedefinieerd in de
wet zelf. In de zaak Mahe t. Alberta419 kreeg het Supreme Court in 1990 hiertoe kans.
In deze zaak waren Franstalige ouders (behorende tot de Franstalige minderheid) in de stad Edmonton
niet tevreden met het bestaande onderwijssysteem in de provincie Alberta. De ouders meenden dat
artikel 23 ook het recht omvatte om de school te besturen en te controleren. De zaak kwam voor het
Supreme Court die over deze interpretatie diende te oordelen.420
Het Supreme Court oordeelde dat artikel 23 weldegelijk het recht op bestuur en controle omvat 421,
maar besloot na een nader onderzoek van de situatie in Edmonton dat het studentenaantal niet groot
genoeg was om de oprichting van een aparte Franstalige school te rechtvaardigen. Niettemin meende
het Hof dat Franstaligen vertegenwoordigd moeten zijn in het bestaande schoolbestuur en een
aanzienlijke exclusieve bevoegdheid hebben met betrekking tot taalkundige minderheidsrechten in het
onderwijs.422
415
W. GREEN, “Schools, signs and separation: Québec Anglophones, Canadian constitutional politics and
international language rights”, Denver Law Journal of International Law & Politics 1998-99, 455-456.
416
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 390.
417
Geciteerd in A.N. KAHN, “Minority Language Education Rights in Canada”, Journal of Law and Education
1994, 401.
418
Quebec Attorney General v. Quebec Protestant School Board [1984] 2 SCR 66.
419
Mahe v. Alberta [1990] 1 SCR 342.
420
R.G. RICHARDS, “Mahe v. Alberta: Management and Control of Minority Language Education”, McGill Law
Journal 1990-91, 217.
421
Mahe v. Alberta [1990] 1 SCR 342, p. 369-370: “If the term “minority language educational facilities” is not
viewed as encompassing a degree of management and control, then there would not appear to be any purpose in
including it in s. 23.”
422
R.G. RICHARDS, “Mahe v. Alberta: Management and Control of Minority Language Education”, McGill Law
Journal 1990-91, 218.
pag. 67
Het Hof voegde hieraan toe dat de voorwaarde “where numbers warrant” een zogenaamde “sliding
scale” inhoudt:
“The idea of a sliding scale is simply that section 23 guarantees whatever type and level of
rights and services is appropriate in order to provide minority language instruction for the
particular number of students involved.”423
Voorheen was de meerderheid van de rechtspraak de mening toegedaan dat artikel 23 twee
verschillende rechten inhield, namelijk enerzijds een recht met betrekking tot het onderricht en
anderzijds een recht met betrekking tot de faciliteiten.424 Het Hof meende echter dat de “sliding scale”interpretatie de enige juiste was:
“the sliding scale approach ensures that the minority group receives the full amount of
protection that its numbers warrant.”425
De vroegere interpretatie kon immers het perverse effect hebben dat indien men de rechtbank kon
overtuigen dat artikel 23 verplicht om een volledig apart schoolbestuur (i.t.t. een soort van
vertegenwoordiging in het bestaande schoolbestuur) op te richten, andere groepen van ouders geen
enkele mate van bestuur of controle bezitten omdat hun groep net niet het gewenste aantal bereikt.
Het Supreme Court meende in de zaak Mahé dat rechters moeten bewust zijn van de positieve
verplichting die artikel 23 aan de overheid oplegt om de institutionele structuren zo nodig te wijzigen
en/of te ontwikkelen.426
In latere rechtspraak verduidelijkte het Hof deze voorwaarde. Het Supreme Court meende dat
taalrechten in alle zaken doelmatig moeten worden geïnterpreteerd op een wijze die overeenstemt met
het behoud en de ontwikkeling van de officiële taalgemeenschappen in Canada. Het Hof vervolgde:
“A purposive interpretation of s. 23 rights is based on the true purpose of redressing past
injustices and providing the official language minority with equal access to high quality
education in its own language, in circumstance where community development will be
enhanced.”427
Hieruit kan men opmaken dat artikel 23 een remediërende functie heeft ten aanzien van de bestaande
gebreken.428
Daarnaast kan de provinciale wetgever de beslissingsbevoegdheid met betrekking tot de significante
vraag niet toewijzen aan het schoolbestuur zelf429 (deze beslissing kan enkel door een overheidsorgaan
worden genomen). In latere rechtspraak werd ook de aandacht gevestigd op het afdwingbare karakter
van artikel 23 ten aanzien van de overheid430.
423
Mahe v. Alberta [1990] 1 SCR 342, p. 366.
A.N. KAHN, “Minority Language Education Rights in Canada”, Journal of Law and Education 1994, 405406.
425
Mahe v. Alberta [1990] 1 SCR 342, p. 366.
426
A.N. KAHN, “Minority Language Education Rights in Canada”, Journal of Law and Education 1994, 402.
427
Arsenault-Cameron v. Prince Edward State [2000] 1 RCS, 3, p. 25.
428
Concreet werd in de zaak Arsenault-Cameron besloten dat een nieuwe school diende opgericht te worden en
dat kinderen niet verplicht konden worden de bus te nemen naar een andere gemeente of stad.
429
Arsenault-Cameron v. Prince Edward State [2000] 1 RCS, 3.
430
Doucet-Boudreau v. Novia Scotia (Minister of Education [2003] 3 SCR, 3, p. 25: “[Section 23] is designed to
correct past injustices not only by halting the progressive erosion of minority official language cultures across
Canada, but also by actively promoting their flourishing.”
424
pag. 68
§ 3. Vergelijking met basisonderwijs in de Belgische faciliteitengemeenten
In België maakt een specifieke taalregeling in de faciliteitengemeenten het mogelijk dat, in afwijking
van het territorialiteitsbeginsel, het lager- en kleuteronderwijs verstrekt mag worden in de moedertaal
of gebruikelijke taal van het kind.
Zo wordt in de Nederlandstalige faciliteitengemeenten het basis- en secundair onderwijs n het
Nederlands verstrekt. Voor het kleuter- en lager onderwijs bestaat een afwijkende regeling ten
behoeve van de Franstalige kinderen in die gemeenten.431 Op verzoek van minstens 16 gezinshoofden
kan de betrokken gemeente verplicht worden om Franstalig onderwijs te verstrekken (let wel: het gaat
enkel om basisonderwijs). De kinderen van het gezinshoofd moeten het Frans als moedertaal of
gebruikelijke taal hebben en het gezinshoofd moet verblijven in één van de gemeenten.432
Net als in Canada geldt hier een voorwaarde voor wat betreft het aantal. Hier is deze voorwaarde
echter gepreciseerd: de voorwaarde wordt vervuld bij een verzoek van minstens 16 gezinshoofden. In
België kent men hieromtrent dan ook minder geschillen dan in Canada.
Daarnaast is de voorwaarde om tot de taalkundige minderheid te behoren in België minder restrictief
ingevuld dan in Canada. De Canadese wetgeving bepaalt immers dat de minderheidstaal de moedertaal
van het kind moet zijn, terwijl de Belgische wetgeving slechts vereist dat het kind de taal “als
gebruikelijke taal of moedertaal” heeft. Ook dit lijkt op het eerste zicht juridische geschillen te
vermijden.
Verder vereist de Belgische regeling ook niet dat men reeds onderwijs in de andere landstaal heeft
genoten in België, noch dat het gaat om kinderen van Belgische burgers. De Onderwijstaalwet stelt
enkel als voorwaarde dat het kind de taal als gebruikelijke taal of moedertaal heeft en dat het
gezinshoofd in de betrokken gemeente verblijft. Zo kan een EU-onderdaan uit Frankrijk die zijn
verblijfplaats heeft in een Nederlandstalige faciliteitengemeente ook partij zijn bij de aanvraag om
lager onderwijs in de andere landstaal. In Canada lijkt men ter zake bijgevolg strenger ten aanzien van
immigranten dan in België.
v.
Overige bepalingen
Allereerst dient te worden opgemerkt dat de Constitution Act 1982 geen uitdrukkelijke bepalingen
bevat die het taalgebruik in commerciële of private aangelegenheden beschermen. Deze bescherming
kan men wel afleiden uit artikel 2 (b), dat de vrijheid van meningsuiting waarborgt. Het Supreme
Court heeft immers al geoordeeld dat de vrijheid van meningsuiting eveneens “the freedom to express
oneself in the language of one’s choice”433 omvat.434
Naast de bepalingen inzake taalgebruik, lijkt het aangewezen nog even kort stil te staan bij enkele
“naburige” bepalingen.
Zo bepaalt artikel 1 dat de rechten onder het Charter kunnen worden beperkt door een rechtsregel die
wordt gemotiveerd binnen een vrije en democratische samenleving, binnen “reasonable limits”. Hier
wordt niet verder op ingegaan.
431
Art. 3 jo. art. 6 Onderwijstaalwet.
L. WITGENS, Taalperikelen in Vlaanderen. Een bijdrage tot het Komen-autaire dossier, Brugge, die Keure,
1984, 41.
433
Ford v. Quebec (Attorney General) [1988] 2 SCR 712.
434
P. HOGG, Constitutional Law of Canada, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1312.
432
pag. 69
Belangrijker lijkt artikel 33, i.e. de zogenaamde notwithstanding clause. Dit artikel bepaalt dat
provincies de bepalingen van artikel 2 en artikel 7 tot en met artikel 7 buiten werking kunnen
stellen.435 Québec maakt geregeld gebruik van deze bepaling, aangezien ze de overheden toelaat in
bepaalde situaties voormelde artikelen buiten beschouwing te laten. Dit kan wel enkel voor een
beperkte periode, de wetgeving dient immers na vijf jaar te worden herzien.436
Tot slot is er artikel 24. Deze bepaling stelt dat in geval van schending van één van de official
language rights de bevoegde rechtbank federale en provinciale wetgeving kan vernietigen.437
c. The Official Languages Act
Naast de voormelde grondwettelijke bepalingen, zijn ook enkele federale bepalingen terug te vinden
inzake taalgebruik. In 1969 vaardigde de federale wetgever de Official Languages Act438 uit, die de
tweetaligheid van de federale openbare sector moest garanderen en het Frans en Engels erkende als
officiële talen.439 De OLA 1969 wordt dan ook beschouwd als de juridische hoeksteen van het “equal
partnership” tussen beide talen. Deze wet bepaalt immers dat:
“the English and French languages are the official languages of Canada for all purposes of
the Parliament and Government of Canada, and possess and enjoy equality of status and
equal rights and privileges as to their use in all the institutions of the Parliament and
Governement of Canada.” 440
De nieuwigheid ten opzichte van het bestaande artikel 133 van de Constitution Act van 1867 bestaat
erin dat de rechten onder de OLA 1969 zich richten tot de eigenheid van de talen an sich, terwijl de
rechten onder de Constitution Act 1867 zich richten tot personen of de taalgemeenschappen.441
De aandachtige lezer maakt wellicht de bedenking dat ook de Constitution Act 1982 deze twee
principes uitwerkt. Inderdaad, verschillende bepalingen van de OLA 1969 zijn overgenomen in het
Canadian Charter of Rights and Freedoms.
Dit is dan ook de reden waarom de OLA 1969 in 1988 in grote mate geamendeerd werd. Een
belangrijke vernieuwing is Deel VII van de OLA 1988442, die de volgende bewoordingen bevat:
“The government of Canada is Committed to
(a) enhancing the vitality of the English and French linguistic minority communities in
Canada and supporting and assisting their development; and
(b) fostering the full recognition and use of both [languages] in Canadian society.”
De Minister of Canadian Heritage heeft ter zake een specifiek mandaat gekregen om alle
noodzakelijke maatregelen te nemen hiervoor.443
435
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 391.
436
Art. 33 (1) Constitution Act 1982.
437
Art. 24 (1) Constitution Act 1982.
438
Official Languages Act 1969, RSC 1970, c 0-2 (verder: OLA 1969).
439
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 391.
440
V.C. GOLDBLOOM, “Language Equality in Canada: A Delicate Balance”, UNB Law Journal 1998, 178.
441
Ibid.
442
Official Languages Act 1988, RSC 1985, c 31 (hier: OLA 1988).
443
V.C. GOLDBLOOM, “Language Equality in Canada: A Delicate Balance”, UNB Law Journal 1998, 181.
pag. 70
Daarnaast zijn in 1991 bepaalde richtlijnen uitgevaardigd met betrekking tot communicatie en diensten
die onder de OLA 1988 vallen. 444 Deze regulering bevat nieuwe criteria om te oordelen of er voldaan
is aan de voldoende vraag en somt de diensten op die omwille van hun aard tweetalig zijn. Op die
manier garandeert men dat diensten worden aangeboden volgens de omvang van de minderheden, de
locatie van de dienst en het belang van de diensten. Daarnaast worden diensten voorzien in een
bepaald aantal kantoren dat proportioneel is aan de omvang van de minderheidsgroep.445
d. Besluit
Het hoeft geen betoog dat de Canadese federale overheid het personaliteitsbeginsel volgt. De leden
van de federale wetgevende vergaderingen hebben het recht om het Engels of Frans naargelang hun
voorkeur te gebruiken tijdens de parlementaire debatten. Dit recht is niet afhankelijk van de lokale
taalomgeving waar het parlement gevestigd is, noch van de afkomst van het parlementslid, noch van
de deelstaat die de afgevaardigde vertegenwoordigt.446 De artikelen 17 tot en met 19 Constitution Act
1982 waarborgen de tweetaligheid van parlementaire commissies, de tweetaligheid in gerechtszaken
en de tweetaligheid van federale documenten.
Daarnaast hebben particulieren het recht om te communiceren met de federale instellingen in een
officiële taal naar keuze. De betrokken instelling is dan gehouden om haar dienst te verstrekken in
diezelfde taal. Hierbij geldt echter een belangrijke afwijking voor de gedecentraliseerde diensten van
het federale parlement. Voor deze diensten heeft de burger slechts keuze tussen beide landstalen op die
plaatsen waar er een voldoende vraag is of de aard van de dienst zelf het gebruik van de Franse of
Engels taal rechtvaardigt. Aangezien dit recht afhankelijk wordt gesteld van de plaats waar men
dergelijke dienstverlening verantwoord acht (er moet immers een voldoende grote vraag voorhanden
zijn), kan men opmaken dat het territorialiteitsbeginsel hier eerder toepassing vindt.
Wat het taalgebruik in onderwijszaken betreft doet artikel 23 denken aan de regeling in de Belgische
faciliteitengemeenten. Dit artikel kent taalrechten toe aan de minderheden doorheen het land. Dit kan
als een toepassing van het personaliteitsbeginsel aanzien worden. Opnieuw moet echter een voldoende
vraag aanwezig zijn. Net als bij het taalgebruik in bestuurszaken is dit afhankelijk van de lokale
taalomgeving en kan men hierin de toepassing van het territorialiteitsbeginsel zien.
Tot slot dient te worden opgemerkt dat de federale overheid uitgaat van de gelijkwaardigheid van
beide officiële talen.
3. De taalwetgeving van Québec
a. Bill 63 en Bill 22
In 1963 werd de Act to promote the French language in Québec447 aangenomen als reactie op een
conflict binnen de Montrealeense schoolcommissies met betrekking tot de onderwijstaal van
immigranten. De wet bepaalde onverkort dat immigranten in beginsel het onderwijs in het Frans
444
Official Languages (Communications with and Services to the Public) Regulations S.O.R./92-48.
V.C. GOLDBLOOM, “Language Equality in Canada: A Delicate Balance”, UNB Law Journal, 1998, 181.
446
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 45.
447
De Franse benaming is de Loi pour promouvoir la langue française au Québec (LQ 1969, c 9). Verder wordt
deze wet ook aangeduid als Bill 63.
445
pag. 71
zouden moeten volgen en stelde dat de leerlingen die Engelstalig onderwijs volgen een bepaalde
kennis van het Frans moeten hebben. De wet voorzag niet in concrete maatregelen.448
In 1974 werd de Act to promote the French language in Québec vervangen door de Official Language
Act van 1974449. Met deze wet werd een eind gemaakt aan de taalkundige gelijkwaardigheid. De
preambule van de wet bepaalde immers dat “French is the official language of Quebec”. Deze wet
creëerde geen eentalig regime, maar gaf de Franse taal voorrang in de regering, het bedrijfsleven en
het openbaar onderwijs.450 Een echt dwingend karakter ontbrak nog in deze wet en het taalgebruik in
de sociale en decentrale diensten moest niet enkel in het Frans verlopen.451 Daarnaast bepaalde deze
wet dat men enkel Engelstalig onderwijs kon volgen indien men door middel van een test bewees dat
men voldoende kennis had van de Engelse taal. Had men geen voldoende kennis van deze taal, dan
moest men noodgedwongen Franstalig onderwijs volgen.452
Er kwam vanuit beide taalgemeenschappen protest op Bill 22. De Engelstalige minderheid in Québec
had echter maar weinig grondwettelijke rechtsmiddelen voorhanden. Artikel 133 van de Constitution
Act 1867 voorziet slechts tweetaligheid voor de provinciale wetgevende vergadering en de provinciale
rechtbanken van Québec en artikel 93 van de Constitution Act 1867 kende de provinciale wetgevers de
exclusieve bevoegdheid inzake onderwijs toe.453
In de zaak Protestant School Board of Greater Montreal v. Minister of Education of Quebec454
probeerde de Engelstalige minderheid de taalregeling in onderwijs van Bill 22 aan te vechten op grond
van artikel 93 van de Constitution Act 1867. Het Hooggerechtshof van Québec meende echter dat
artikel 93 geen taalkundige rechten beschermt en bevond Bill 22 dus in overeenstemming met de
grondwet.
b. Bill 101
Onder impuls van de Parti Québecois werd in 1977 Bill 101455 goedgekeurd. Deze wet riep het Frans
uit tot officiële taal van bijna het gehele openbare leven van Québec.456 Net als bij de uiteenzetting
over de Constitution Act 1982 wordt hier voor de overzichtelijkheid in verschillende onderdelen
gewerkt.
448
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 393.
449
De Franse benaming luidt Loi sur la langue officielle (LQ 1974, c. 6). Deze wet wordt ook vaak aangeduid als
“Bill 22”.
450
A. BRAËN, “La Politique Linguistique du Québec: Le Malaise”, Revue de la Common Law en Français 2009,
148; W. GREEN, “Schools, Signs and Separation: Quebec Anglophones, Canadian Constitutional Politics, and
International Language Rights”, Denver Journal of International Law and Politics 1998-99, 454.
451
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 393.
452
W. GREEN, “Schools, Signs and Separation: Quebec Anglophones, Canadian Constitutional Politics, and
International Language Rights”, Denver Journal of International Law and Politics 1998-99, 454.
453
W. GREEN, “Schools, Signs and Separation: Quebec Anglophones, Canadian Constitutional Politics, and
International Language Rights”, Denver Journal of International Law and Politics 1998-99, 454.
454
Protestant School Board of Greater Montreal v. Minister of Education of Quebec [1976] 83 DLR 645.
455
i.e. het Charter of the French Language of het Charte de la Langue Française (LRQ cC. 11).
456
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 18.
pag. 72
i.
Taalgebruik in wetgevings- en gerechtszaken
Hoofdstuk III van Titel I van het Charter of the French Language bepaalt dat het Frans de enige taal is
voor het wetgevend en gerechtelijk apparaat.457 Artikel 7 stelt immers:
“French is the language of the legislature and the courts in Quebec.”
In vergelijking met Bill 22 breidt Bill 101 dus de voorrangspositie van het Frans uit naar het
provinciale parlement.
Over de parlementaire debatten wordt met geen woord gerept in de Charter of the French Language.
Artikel 133 Constitution Act 1867 stelt immers klaar en duidelijk dat zowel het Frans als het Engels
tijdens de parlementaire debatten mocht gebruikt worden. Hier kon men niet omheen.
In verband met de parlementaire documenten en wetten bepaalt artikel 133 Constitution Act 1867
slechts het volgende:
“The Acts […] of the Legislature of Québec shall be printed and published in both those
Languages.”
Bill 101 bepaalde dan ook dat de publicatie van de wetten in beide talen zou gebeuren, maar dat enkel
de Franse versie de officiële is. De Engelse versie is slechts een onofficiële vertaling. 458 De wetten
zullen immers “be drafted […], tabled […], passed and assented in [the French language]”459.
De eentaligheid van het gerecht werd oorspronkelijk gewaarborgd door de artikelen 11 tot en met
13.460
In de zaak Attorney General of Quebec v. Blaikie461 bevond het Supreme Court hoofdstuk III van het
Charter of the French Language in strijd met artikel 133 Constitution Act 1867. Het hof oordeelde dat
de vereiste van tweetaligheid eveneens inhoudt dat wetten in beide talen worden uitgevaardigd. De
beperkingen die hoofdstuk III stelt aan de Engelse vertaling van de wetgeving valt niet onder de
bevoegdheden van de Québecse wetgever. Québec had, aldus het Hof, niet de bevoegdheid om afstand
te doen van zijn verplichtingen onder artikel 133 Constitution Act 1867.462
457
A. BRAËN, “La Politique Linguistique du Québec: Le Malaise”, Revue de la Common Law en Français 2009,
150; J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 394.
458
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 19.
459
Art. 8 Charter of the French Language.
460
Deze artikelen bepaalden het volgende: “11. Artificial persons addressing themselves to the courts and to
bodies discharging judicial or quasi-judicial function shall do so in the official language, and shall use the
official language in pleading before them unless all parties to the action agree to their pleading in English. 12.
Procedural documents […] shall be drawn up in the official language […] 13. The judgments rendered in
Québec […] must be drawn up in French or be accompanied with a duly authenticated French version. Only
[this] version […] is official.”
461
Attorney General of Quebec v. Blaikie et al [1979] 2 SCR 1016.
462
A. TREMBLAY, “L’interprétation des dispositions constitutionnelles relatives aux droits linguistiques”,
Manitoba Law Journal 1983, 660.
pag. 73
De zaak Blaikie breidde de bestaande taalrechten onder artikel 133 Constitution Act 1867 aanzienlijk
uit: i) beide versies van de wetgeving worden nu officieel erkend463; ii) gedelegeerde wetgeving
(waaronder ook regulations) wordt gelijkgesteld met acts onder artikel 133464; ook rechtspersonen
mogen een officiële taal naar keuze gebruiken in gerechtszaken465; en ook administratieve
rechtscolleges vallen onder de notie Québec Courts.466
Momenteel luidt Chapter III van het Charter of the French Language bijgevolg als volgt:
“7. French is the language of the legislature and the courts in Québec, subject to the
following:
(1) legislative bills shall be printed, published, passed and assented to in French and in
English, and the statutes shall be printed and published in both languages;
(2) the regulations and other similar acts to which section 133 of the Constitution Act, 1867
applies shall be made, passed or issued, and printed and published in French and in English;
(3) the French and English versions of the texts referred to in paragraphs 1 and 2 are equally
authoritative;
(4) either French or English may be used by any person in, or in any pleading in or process
issuing from, any court of Québec.
8. Where an English version exists of a regulation or other similar act to which section 133 of
the Constitution Act, 1867 does not apply, the French text shall prevail in case of discrepancy.
9. Every judgment rendered by a court of justice and every decision rendered by a body
discharging quasi-judicial functions shall, at the request of one of the parties, be translated
into French or English, as the case may be, by the civil administration bound to bear the cost
of operating such court or body.”467
ii.
Taalgebruik in bestuurszaken
Hoofdstuk IV bevat de bepalingen met betrekking tot het taalgebruik in bestuurszaken. Artikel 14 stelt
allereerst dat de regering, de ministeriële departementen en de openbare administratie van Québec
enkel met hun Franse benaming mogen worden aangeduid.468
463
P. HOGG, Canadian Constitutional Law, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1298; A. TREMBLAY,
“L’interprétation des dispositions constitutionelles relatives aux droits linguistiques”, Manitoba Law Journal
1983, 660.
464
P. HOGG, Canadian Constitutional Law, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1303; A. TREMBLAY,
“L’interprétation des dispositions constitutionelles relatives aux droits linguistiques”, Manitoba Law Journal
1983, 660.
465
P. HOGG, Canadian Constitutional Law, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1306; A. TREMBLAY
“L’interprétation des dispositions constitutionelles relatives aux droits linguistiques”, Manitoba Law Journal,
1983, 659.
466
P. HOGG, Canadian Constitutional Law, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1306.
467
http://www2.publicationsduquebec.gouv.qc.ca/dynamicSearch/telecharge.php?type=2&file=/C_11/C11_A.ht
ml.
468
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 75; A. BRAËN, “La Politique Linguistique du Québec: Le Malaise”, Revue de la Common
Law en Français 2009, 151.
pag. 74
Voor benoemingen en promoties in een overheidsdienst is een voldoende kennis van het Frans
vereist469. Ook de scholen, gezondheidsdiensten, de lokale besturen en de semi-publieke instellingen470
worden als onderdelen van de administratie beschouwd471.472
Artikelen 16 tot en met 19 bepalen dat de overheidsdiensten in de interne communicatie het Frans
moeten gebruiken voor zowel betrekkingen binnen als tussen de besturen:
“16. The civil administration shall use the official language in its written communications with
other governments and with legal persons established in Québec.
17. The Government, the government departments and the other agencies of the civil
administration shall use only the official language in their written communications with each
other.
18. French is the language of written internal communications in the Government, the
government departments, and the other agencies of the civil administration.
19. The notices of meeting, agendas and minutes of all deliberative assemblies in the civil
administration shall be drawn up in the official language.”
Artikel 15 bepaalt dat hetzelfde geldt voor de betrekkingen met het publiek, maar hierop worden wel
enkele uitzonderingen gemaakt:
“The civil administration shall draw up and publish its texts and documents in the official
language.
This section does not apply to relations with persons outside Québec, to publicity and
communiqués carried by news media that publish in a language other than French or to
correspondence between the civil administration and natural persons when the latter address
it in a language other than French.”473
De regel geldt dus niet voor betrekkingen met individuen die buiten Québec wonen en voor inwoners
van Québec die zich in een andere taal tot een overheidsdienst van Québec richten. Het Charter raakt
bijgevolg niet aan het recht die de Engelstalige minderheid van Québec sedert jaar en dag geniet om in
de Engelse taal geholpen te worden door de diensten van de openbare administratie.474
iii.
Taalgebruik in het bedrijfsleven
Hoofdstuk VI van Bill 101 maakt van het Frans de verplichte werktaal in de particuliere sector.
Daarnaast breidt hoofdstuk VII dit uit naar het commerciële gebeuren.475
469
Art. 20 Charter of the French Language.
Art. 30 e.v. Charter of the French Language.
471
Art. 29.1 Charter of the French Language.
472
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 394.
473
Eigen onderlijning.
474
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 75
475
A. BRAËN, “La Politique Linguistique du Québec: Le Malaise”, Revue de la Common Law en Français 2009,
152.
470
pag. 75
§1. Het interne taalgebruik
Wat het interne taalgebruik van ondernemingen betreft dient de werkgever in zijn schriftelijke
communicatie met zijn personeel het Frans te gebruiken. Ook jobaanbiedingen en mogelijkheden tot
promotie dienen in het Frans te worden opgemaakt.476
Het Charter of the French Language gaat zelfs zo ver dat het verboden is voor werkgevers om een
werknemer te ontslaan, over te plaatsen of te royeren om de enkele reden dat hij of zij enkel de Franse
taal beheerst of omdat hij of zij een onvoldoende kennis heeft van een andere taal dan de Franse.477
Evenmin is het de werkgever verboden om het verkrijgen van een betrekking afhankelijk te stellen van
een bepaalde kennis van een andere taal dan de Franse. Deze laatste regel geldt echter niet wanneer de
aard van de diensten dergelijke kennis vereist.478
De regeling voor het interne taalgebruik van de onderneming gaat duidelijk verder dan de Belgische
regelgeving ter zake. Zo bestaat in België de verplichting niet om een bepaalde taal te gebruiken bij
werkaanbiedingen. Daarnaast bestaan geen dergelijke verboden voor de werkgevers zoals deze die
hierboven zijn aangehaald.
§2. Het externe taalgebruik
Ook het taalgebruik in de betrekkingen tussen ondernemingen en hun cliënteel verlopen in beginsel in
het Frans. Zo bepaalt artikel 51 dat o.a. vermeldingen op producten, handleidingen, menukaarten in
restaurants en garantiebewijzen in het Frans moeten worden opgesteld:
“Every inscription on a product, on its container or on its wrapping, or on a document or
object supplied with it, including the directions for use and the warranty certificates, must be
drafted in French. This rule applies also to menus and wine lists.”479
Voormeld artikel bepaalt echter wel dat men kan voorzien in een Engelse vertaling, maar deze
vertaling mag geen “greater prominance” hebben dan de Franse tekst.480
Verder moeten ook bestelbonnen, software en games, brochures, catalogi en ontvangstbewijzen in het
Frans worden opgesteld.
Artikelen 58 en 69 gaan echter nog verder. Luidens artikel 58 mag uitsluitend de Franse taal gebruikt
worden op uithang- of reclameborden. Daarnaast bepaalt artikel 69 dat namen van commerciële
ondernemingen Franse namen moeten zijn. Deze bepalingen zijn de meeste controversiële van allen en
maken duidelijk waarvoor Bill 101 eigenlijk stond.481
In 1984 meenden vijf Engelstalige ondernemingen dat artikel 58 en artikel 69 hun vrijheid van
taalgebruik, die voortvloeit uit artikel 2(b) van de Constitution Act 1982 en artikel 3 van het Quebec
Charter of Human Rights and Freedoms, beperkte. Nadat reeds het Québec Superior Court en het
476
Art. 41 Charter of the French Language.
Art. 45, eerste lid Charter of the French Language.
478
Art. 46, eerste lid Charter of the French Language.
479
Art. 51, eerste lid Charter of the French Language.
480
Art. 51, tweede lid Charter of the French Language.
481
R. YALDEN, “Liberalism and Language in Quebec: Bill 101, the Courts, and Bill 178”, University of Toronto
Faculty of Law Review 1989, 974.
477
pag. 76
Québec Court of Appeal zich over de zaak hadden gebogen, kwam de kwestie voor het Supreme
Court.482
Op 15 december 1988483 oordeelde het Supreme Court dat de vrijheid van meningsuiting484 eveneens
de vrijheid omvat om zich uit te drukken in de taal die men wenst.485 Deze keuzevrijheid strekt zich
eveneens uit tot de zogenaamde commercial expression die geviseerd wordt door de artikelen 58 en
69. Deze commercial expression speelt een belangrijke rol omdat ze het voor particulieren mogelijk
maakt om geïnformeerde economische beslissingen te nemen. Het Hof beschouwt dit laatste immers
als “an important aspect of individual self-fulfillment and personal autonomy”486.487
Het Hof ging na of de beperkingen die de artikelen 58 en 69 opleggen aan de vrijheid van taalgebruik
gerechtvaardigd zijn als “reasonable limits” zoals opgenomen in artikel 1 van het Canadian Charter of
Rights and Freedoms en artikel 9 (1) (oud artikel 3) van het Quebec Charter of Human Rights and
Freedoms.488
Het Hof oordeelde dat de doelstelling “serious and legitimate” was. Québec wou immers de kwetsbare
positie van het Frans in Québec en Canada beschermen en trachtte te verzekeren dat het taalkundig
uitzicht van Québec het overwicht van de Franse taal zou weerspiegelen.489 In het licht van een aantal
relevante gegevens (o.a. de dalende Franstalige bevolking buiten Québec, het dalende geboortecijfer
van de Québecse Franstalige bevolking en de Engelstalige dominantie in het hoger kader van de
economische sector van Québec) meende het Supreme Court dat de doelstelling voldoende belangrijk
was.490
Het Supreme Court meende daarentegen dat de bestreden bepalingen niet proportioneel waren aan de
beoogde doelstelling. Het exclusieve gebruik van het Frans op de uithang- of reclameborden is niet
noodzakelijk of proportioneel om de overleving van het Frans in Québec te bereiken. Het Hof stelde
wel uitdrukkelijk dat:
“[…] predominant display of the French language, even its marked predominance, would be
proportional to the goal of promoting and maintaining a French ‘visage linguistique’ in
Québec […].”491
482
W. GREEN, “Schools, Signs and Separation: Quebec Anglophones, Canadian Constitutional Politics, and
International Language Rights”, Denver Journal of International Law and Politics 1998-99, 459.
483
Ford v. Quebec (Attorney General) [1988] 2 SCR 712.
484
Zoals deze wordt gewaarborgd door artikel 2 (b) Constitution Act 1982.
485
Het Supreme Court volgde hiermee de zienswijze van zowel het Superior Court of Quebec als het Quebec
Court of Appeal. Het Hof stelde: “Language is so intimately related to the form and content of expression that
there cannot be true freedom of expression by means of language if one is prohibited from using a language of
one’s choice” (Ford v. Quebec (Attorney General) [1988] 2 SCR 712, p. 748).
486
Ford v. Quebec (Attorney General) [1988] 2 SCR 712, p. 767.
487
W. GREEN, “Language Regimes, Minority Language Rights, and International Legal Issues: The Case of the
Québec Anglophones”, Syracuse Journal of International Law and Commerce 1998-99, 274-275.
488
Dit doet men aan de hand van een test die zijn oorsprong vindt in de zaak R. v. Oakes. Eerst gaat men na of
het wetgevend doel voldoende belangrijk is en daarna kijkt men of de maatregelen proportioneel zijn aan het
beoogde doel.
489
W. GREEN, “Language Regimes, Minority Language Rights, and International Legal Issues: The Case of the
Québec Anglophones”, Syracuse Journal of International Law and Commerce 1998-99, 275.
490
R. YALDEN, “Liberalism and Language in Quebec: Bill 101, the Courts, and Bill 178”, University of Toronto
Faculty of Law Review 1989, 981-982.
491
Ford v. Quebec (Attorney General) [1988] 2 SCR 712, p. 780.
pag. 77
Het Hof oordeelde dat een “marked predominance” van het Frans wel als een redelijke beperking van
de vrijheid van meningsuiting kon aanzien worden aangezien dit de realiteit van de Québecse
maatschappij weerspiegelt.492
Bijgevolg verklaarde het Hof de bestreden bepalingen ongrondwettelijk.
De reactie van Québec bleef niet lang uit. Kort na het arrest Ford amendeerde de provinciale wetgever
het Charter of the French Language. Artikel 58 werd gewijzigd en behield de eentalige Franse
reclame- en publiciteitsborden buiten de onderneming, maar stond het gebruik van tweetalige borden
toe binnen de onderneming zelf. Hierbij gold wel de voorwaarde dat het Frans markedly predominant
was. Opdat het amendement niet meer het voorwerp zou uitmaken van juridische geschillen riep men
de notwithstanding clause van de Constitution Act 1982 in.493
Het inroepen van de notwithstanding clause resulteerde uiteindelijk in de zaak Ballantyne v. Canada494
in 1993. Dit was een zaak voor het Mensenrechtencomité van de Verenigde Naties.
Het Comité was van oordeel dat Bill 178 in strijd was met artikel 19 van het Internationaal Verdrag
inzake Burgerrechten en Politieke Rechten. Artikel 19 bepaalt immers:
“Everyone shall have the right to freedom of expression; this right shall include freedom to
seek, receive and impart information and ideas of all kinds, regardless of frontiers, either
orally, in writing or in print, in the form of art, or through any other media of his choice.”495
Het Mensenrechtencomité meende dat dit als volgt diende te worden geïnterpreteerd:
“[article 19 should be interpreted] as encompassing every form of subjective ideas and
opinions capable of transmission to others [and the commercial form of expression did not
remove] this expression from the scope of protected freedom.”496
De vrijheid om zich uit te drukken in een bepaalde taal mag niet worden uitgesloten. Het verbod om
reclame en publiciteit te maken in de Engelse taal werd bovendien niet proportioneel geacht aan de
beoogde maatregel, namelijk om de kwetsbare positie van de Franstalige minderheid in Canada te
beschermen. Het Comité meende wel dat deze maatregel kon bereikt worden door de regel dat
reclame- en publiciteitsborden in zowel het Engels als het Frans dienen te worden opgemaakt.497
Het jaar ‘93 was eveneens het jaar waarin de notwithstanding clause het eind van zijn vijfjarige
levensduur bereikte. De wetgevende vergadering van Québec amendeerde498 het Charter dan ook
waardoor het huidige artikel 58 tot op heden als volgt luidt499:
492
W. GREEN, “Language Regimes, Minority Language Rights, and International Legal Issues: The Case of the
Québec Anglophones”, Syracuse Journal of International Law and Commerce 1998-99, 275; E. VEITCH,
“Language, Culture and Freedom of Expression in Canada”, International and Comparative Law Quarterly
1990, 112.
493
D. JOHANSEN en P. ROSEN, “Background Paper. The Notwithstanding Clause of the Charter”, Parliamentary
Information and Research Service, http://www.parl.gc.ca/Content/LOP/ResearchPublications/bp194-e.pdf, 7.
494
UN Human Rights Committee, Ballantyne, Davidson and McIntyre v. Canada, Communication No.
385/1989 : Canada. 05-05-1993,
http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/CCPR.C.47.D.385.1989.En?Opendocument.
495
Artikel 19, 2 Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van de Verenigde Naties.
496
W. GREEN, “Schools, Signs and Separation: Quebec Anglophones, Canadian Constitutional Politics, and
International Language Rights”, Denver Journal of International Law and Politics 1998-99, 464.
497
Ibid.
498
Via Bill 86 of de Act to amend the Charter of the French Language (SQ 1993, s. 40).
pag. 78
“Public signs and posters and commercial advertising must be in French.
They may also be both in French and in another language provided that French is markedly
predominant.
However, the Government may determine, by regulation, the places, cases, conditions or
circumstances where public signs and posters and commercial advertising must be in French
only, where French need not be predominant or where such signs, posters and advertising
may be in another language only.”
Het vernieuwde artikel 58 staat dus toe dat reclame- of publiciteitsborden in zowel het Frans als het
Engels mogen worden opgemaakt, op voorwaarde dat het Engels markedly predominant is. Indien het
Frans dus in een groter lettertype wordt aangebracht of er, bij meerdere borden, meer Franstalige dan
Engelstalige borden zijn, is ook het Engels toegelaten. Deze geamendeerde wet werd niet beschermd
door een notwithstanding clause.500
Het contrast met de Belgische taalregelgeving is hier schrijnend. In België is de vrijheid van
taalgebruik nog steeds het basisbeginsel in het bedrijfsleven. Bijgevolg mogen ondernemingen de taal
gebruiken die ze willen in externe communicatie en in de relatie met hun klanten. Reclame van private
ondernemingen is dan ook niet onderworpen aan taalwetgeving. Er bestaat enkel regelgeving die
betrekking heeft op de officiële documenten en het taalgebruik binnen de onderneming zelf.
iv.
Taalgebruik in onderwijszaken
De bepalingen die betrekking hebben op het taalgebruik in het onderwijs vindt men terug in hoofdstuk
VIII van het Charter. In beginsel is het Frans de taal van het onderwijs, zowel voor het officieel als
voor het vrij onderwijs.501
Oorspronkelijk bepaalde artikel 73 dat op vraag van beide ouders het Engelstalig onderwijs mogelijk
is indien een van beide ouders Engelstalig lager onderwijs heeft genoten in Québec.502 Artikel 23 van
de Constitution Act 1982 bepaalt daarentegen dat men onderwijs in de minderheidstaal kan genieten
indien de ouders dit onderwijs hebben genoten in Canada. Ook kinderen die een broer of zus hebben
die het onderwijs hebben genoten in de minderheidstaal kunnen dit onderwijs genieten.
In 1984503 bevond het Supreme Court artikel 73 in strijd met artikel 23 van de Canadian Charter of
Rights and Freedoms. Het Hof oordeelde dat de Québecse regering de kinderen van Canadese ouders
en deze wiens broers of zussen Engelstalig onderwijs hebben genoten ergens in Canada, moest
toelaten tot het Engelstalig onderwijs. Aangezien artikel 23 Constitution Act 1982 zich enkel richt tot
Canadese burgers, kunnen Engelse, Franse of anderstalige immigranten nog steeds geen Engelstalig
onderwijs genieten in Québec.504
499
D. JOHANSEN en P. ROSEN, “Background Paper. The Notwithstanding Clause of the Charter”, Parliamentary
Information and Research Service, http://www.parl.gc.ca/Content/LOP/ResearchPublications/bp194-e.pdf, 7.
500
D. JOHANSEN en P. ROSEN, “Background Paper. The Notwithstanding Clause of the Charter”, Parliamentary
Information and Research Service, http://www.parl.gc.ca/Content/LOP/ResearchPublications/bp194-e.pdf, 7.
501
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 394.
502
Ibid.
503
Quebec Attorney General v. Quebec Protestant School Board [1984] 2 SCR 66.
504
W. GREEN, “Schools, Signs and Separation: Quebec Anglophones, Canadian Constitutional Politics, and
International Language Rights”, Denver Journal of International Law and Politics 1998-99, 457-458.
pag. 79
Om te conformeren met de uitspraak van het Supreme Court herzag Québec de bestreden voorziening.
In 2005 meende het Hof505 echter dat ook de geamendeerde versie in strijd was met artikel 23
Constitution Act. De nieuwe versie van artikel 73 voorzag in een reeks van vrijstellingen die het
mogelijk maakten dat studenten die leefden in Québec Engelstalig onderwijs genoten. Men kon van
bepaalde vrijstellingen echter enkel genieten op voorwaarde dat de student het “major part” van zijn
voorgaande opleiding in het Engels had genoten. Het Hof hekelde de brede interpretatie die de
provinciale overheid aan de notie “major part” gaf en stelde dat men hierbij een kwalitatieve
beoordeling diende te maken in plats van een kwantitatieve beoordeling. Men moest dus niet naar het
merendeel (in jaren of maanden) van de opleiding kijken, doch wel naar het meest betekenisvolle
gedeelte ervan.506 In 2009 werd de herziene bepaling uiteindelijk ongrondwettelijk verklaard507,
vermits de bestreden wetgeving stelde dat privaat Engelstalig onderwijs niet langer in overweging
mocht worden genomen om te bepalen of een kind geschikt was om publiekelijk gefinancierd
Engelstalig onderwijs te genieten.508
c. Besluit
De provinciale overheid van Québec volgt hoofdzakelijk het territorialiteitsbeginsel, waarbij de lokale
taalomgeving bepalend is voor het taalgebruik. De toepassing van dit beginsel is echter niet absoluut,
er zijn immers uitzonderingen voor de Engelstalige minderheid ingebouwd. Men kan deze vergelijken
met de specifieke taalregeling in de Belgische faciliteitengemeenten.
De voorrangspositie van het Frans werd via Bill 101 uitgebreid naar onder meer het provinciale
parlement en de provinciale rechtbanken. Hoewel Québec krachtens het Canadian Charter of Rights
and Freedoms niet verplicht is tot tweetaligheid, blijft artikel 133 Constitution Act 1867 van
toepassing op de provincie. Het Supreme Court oordeelde dan ook terecht in de zaak Blaikie dat
Québec zijn wetten in zowel het Frans als het Engels dient uit te vaardigen. Ondanks het feit dat het
Charter of the French Language voorschrijft dat het Frans de officiële taal is in wetgevings- en
gerechtszaken, verlopen de parlementaire debatten nog steeds in de taal naar keuze en wordt de
provinciale wetgeving in beide talen bekendgemaakt.
Twee jaar voordien bepaalde Bill 22 reeds dat het Frans de officiële taal van Québec was, alsook de
taal van de openbare administratie. Dit principe werd ook in het Charter of the French Language
bevestigd. Er werd wel een uitzondering ingeschreven die bepaalt dat deze regel niet geldt voor
personen die buiten Québec wonen, noch voor inwoners van Québec die zich in een andere taal tot de
administratieve dienst richten.
Het taalgebruik in het bedrijfsleven gaat een stuk verder dan de Belgische regelgeving ter zake. Het
vernieuwde artikel 58 staat toe dat reclame- of publiciteitsborden in zowel het Frans als het Engels
mogen worden opgemaakt, op voorwaarde dat het Engels markedly predominant is. Indien het Frans
dus in een groter lettertype wordt aangebracht of er, bij meerdere borden, meer Franstalige dan
Engelstalige borden zijn, is ook het Engels toegelaten. Ook hier is het Frans duidelijk de
voorrangstaal.
505
Solski (Tudor of) v. Quebec (Attorney General) [2005] 1 SCR 201.
D. R. CAMERON en J. D. KRIKORIAN, “Recognizing Quebec in the Constitution of Canada: using the bilateral
constitutional amendment process”, University of Toronto Law Journal 2008, 401-402.
507
Nguyen v. Quebec [2009] 3 SCR 208.
508
J. SOJI, “Canada Update May 2010 through July 2010 Highlights of Major Legal News & Significant Court
Cases”, Law & Business Review of the Americas 2010, 902.
506
pag. 80
Ook over het taalgebruik in het onderwijs vindt men bepalingen terug in het Charter of the French
Language. Dit bleek een moeilijke evenwichtsoefening. De Québecse wetgever tracht immers de
Franse taal te beschermen, terwijl ze tegelijk bepaalde onderwijsrechten tracht toe te kennen aan de
Engelstalige kinderen. De betrokken bepalingen zijn dan ook meermaals het onderwerp geweest van
grondwettelijke toetsing door het Supreme Court.
4. Besluit
Er werd reeds benadrukt dat de Canadese federale overheid het personaliteitsbeginsel volgt, waarbij
men uitgaat van taalgelijkheid, en dat de provinciale overheid van Québec het territorialiteitsbeginsel
aanhangt. De toepassing van beide beginselen is echter niet absoluut. Er geldt immers een belangrijke
afwijking voor de gedecentraliseerde diensten van het federale parlement. Voor deze diensten heeft de
burger slechts keuze tussen beide landstalen op die plaatsen waar er een voldoende vraag is of de aard
van de dienst zelf het gebruik van de Franse of Engels taal rechtvaardigt. Daarnaast is in Québec een
soort van faciliteitenregeling ingebouwd ten voordele van de Engelstalige minderheid.
Het grootste voordeel van dit systeem is dat het personaliteitsbeginsel rekening houdt met de
behoeften van de minderheid die in een regio leeft die “toebehoort” aan een andere taalgroep. Op die
manier wordt een minimumstandaard aan bescherming in het leven geroepen voor taalminderheden in
elke provincie. Doordat de federale overheid ook de gelijkheid tussen beide officiële talen predikt,
worden de facto twee meerderheden gecreëerd, namelijk een Franstalige meerderheid in Québec en
een Engelstalige meerderheid in de overige provincies. Binnen haar bevoegdheden kan elke
meerderheid zijn eigen taalrechten een verdere bescherming bieden. De gelijkheid tussen beide talen
wordt echter, op de provincie New Brunswick na, niet per se nagestreefd door de provinciale
overheden.
Het Canadese taalbeleid kent echter ook zijn nadelen. Het grootste nadeel is wellicht het gevolg dat er
geen nationale minderheden bestaan, enkel provinciale. Deze provinciale minderheden kunnen door de
federale wetgever niet beschermd worden dan door de Canadese grondwet. Dit kan tot het perverse
effect leiden dat de provinciale minderheden voornamelijk beschermd worden door die wetgever die
nu net het verst van hen verwijderd is, namelijk de federale wetgever.
Hoewel de Belgische federale overheid ook eerder het personaliteitsbeginsel aanhangt, worden,
behoudens in de faciliteitengemeenten, binnen de homogene taalgebieden geen minderheidsrechten
toegekend voor de andere taalgroepen. Ook het karakter van de “faciliteiten” is verschillend in beide
staten. Hoewel het niet uitdrukkelijk in de Belgische wetgeving te lezen staat, hebben de toegekende
faciliteiten in België een uitdovend karakter. Men wou de minderheden stimuleren om de bestuurstaal
van hun woonplaats aan te leren en op die manier het isolement te voorkomen. Ook het aangepaste
onderwijsstelsel in de faciliteitengemeenten, dat van de minderheid volstrekt tweetaligen zou maken,
werd omwille van voormelde reden in het leven geroepen.509 In Canada ligt dit anders. Hier kent men
minderheidsrechten toe aan de burgers net opdat de taal zou overleven.
Daarnaast kent België in hoofdzaak eerder een bipolaire structuur. In Canada zijn de minderheden veel
meer verspreid. Canada kent daarnaast ook geen taalgebieden. Dit wil niet zeggen dat België geen
lessen kan trekken uit het Canadese systeem. Hoewel in Canada ook administratieve eentaligheid
voorkomt op die plaatsen waar er geen significant demand is, zijn bepaalde minderheidsrechten, denk
aan artikel 23 Constitution Act 1982, toch door het gehele land gewaarborgd. In het algemeen besluit
509
J. CLEMENT, “Omzendbrief Peeters: Raad van State bevestigt institutionele basisgegevens van het land” (noot
bij RvS 23 december 2004, nr. 138.860, Kraainem), TPB 2005/2, 62.
pag. 81
bij het Belgisch luik werd reeds geopperd dat ook dit systeem in België zou kunnen aarden, mits
enkele voorwaarden. Op die manier zouden de Belgische eentalige gebieden bescherming bieden aan
de binnen hun grenzen levende anderstalige minderheid, zoals van elke democratische rechtstaat kan
verwacht worden.
V.
ZWITSERLAND
1. De Zwitserse Confederatie is een federale staat
Hoewel de term “Zwitserse Confederatie” anders doet vermoeden, is Zwitserland weldegelijk een
federale staat.
Artikel 1 van de Zwitserse Grondwet van 14 april 1999510 bepaalt immers dat de Zwitserse staat
bestaat uit 23 kantons, waarvan er drie in half-kantons zijn gesplitst511:
“Das Schweizervolk und die Kantone Zürich, Bern, Luzern, Uri, Schwyz, Obwalden und
Nidwalden, Glarus, Zug, Freiburg, Solothurn, Basel-Stadt und Basel-Landschaft,
Schaffhausen, Appenzell Ausserrhoden und Appenzell Innerrhoden, St. Gallen, Graubünden,
Aargau, Thurgau, Tessin, Waadt, Wallis, Neuenburg, Genf und Jura bilden die Schweizerische
Eidgenossenschaft.”
Dit artikel duidt op de federale structuur van de Zwitserse staat. De kantons zijn soeverein voor zover
hun soevereiniteit niet door de grondwet wordt beperkt.512 Elk kanton heeft zijn eigen grondwet,
bestuur, parlement rechtbanken en wetgeving. De kantons beschikken over een grote autonomie en
beslissingsbevoegdheid.513 De gelijkheid tussen de kantons en de half-kantons is de regel.514
De federale overheid heeft verschillende toezichts-, controle- en dwangmatige bevoegdheden ten
opzichte van de kantons. Daarnaast waarborgt de federale overheid het bestaan en de gebiedsgrenzen
van de kantons. Dit brengt met zich mee dat zonder een grondwetswijziging geen kanton kan worden
510
Hoewel de recentste grondwet van 1999 dateert, worden in dit werkstuk vaak bronnen gebruikt die deze
datum voorafgaan. De nieuwe Grondwet is echter eerder een update van de eerdere: verouderde bepalingen
werden verwijderd, ongeschreven of louter wettelijk ingeschreven normen werden in de Grondwet opgenomen,
niet langer grondwettelijke normen werden uitgeschreven en de Grondwet werd gesystematiseerd en taalkundig
verbetert (M. WITTIBSCHLAGER, Einführung in das schweizerische Recht in JuS Schriftenreihe ausländisches
Recht, München, Verlag C.H. Beck, 2000, 6-7).
511
Het is gerechtvaardigd om te stellen dat de Zwitserse Staat uit 26 kantons bestaat (F. GRIN, “L’aménagement
Linguistique
en
Suisse”,
Genève,
6
september
2010,
http://www.unige.ch/traductioninterpretation/recherches/groupes/elf/documents/elfwp4.pdf, 13). Volgens J. VANDE LANOTTE is het echter
correcter om ter zake te spreken van 20 kantons en 6 ‘demi kantons’ of ‘semi-kantons’ (J. VANDE LANOTTE, De
Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden, basiskenmerken en
publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de Belgische context,
Antwerpen, Kluwer, 1988, 99).
512
M. WITTIBSCHLAGER, Einführung in das schweizerische Recht, in JuS Schriftenreihe ausländisches Recht,
München, Verlag C.H. Beck, 2000, 12.
513
F. M. R. WALTHER, “The Swiss Legal System. A Guide for Foreign Researchers”, International Journal of
Legal Information 2001, 6.
514
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 100.
pag. 82
gecreëerd, de kantons niet kunnen fuseren noch een deel van hun grondgebied afstaan. De grondwet
regelt in artikel 53 de grenswijzigingen tussen de afzonderlijke kantons.515
De kantons zelf zijn verder opgedeeld in Gemeinde (gemeenten). Momenteel bestaan er zo’n 3000.
Ongeveer een vijfde van deze gemeenten beschikt over een eigen parlement. In de overige gevallen
worden beslissingen genomen door middel van directe democratie in de lokale raden. De
bevoegdheden van de verschillende Gemeinde zijn erg verschillend, de kantons bepalen immers het
toepassingsgebied van de gemeentelijke autonomie.516
Daarnaast heeft elk kanton één of meer officiële talen. De huidige Zwitserse Grondwet laat de kantons
toe om zelf hun officiële ta(a)l(en) vast te stellen.517 Bij de creatie van de Zwitserse Confederatie in
1848 waren de meeste kantons in taalopzicht homogeen. Men oordeelde destijds dat deze
taalhomogeniteit het best bewaard kon blijven indien de kantonnale grenzen samen zouden vallen met
de taalgrens. Daarom werd aan de verschillende kantons de expliciete bevoegdheid toegekend om het
eigen taalkarakter te bewaken, de zgn. Sprachenhoheit. Indien dit op kantonnaal vlak onmogelijk
bleek omwille van de grote heterogeniteit van de bevolking, werd dit principe doorgetrokken tot op de
lagere niveaus (de districten en gemeenten).518
Wanneer we uitgaan van de 23 kantons zoals omschreven in artikel 1 van de Zwitserse Grondwet kan
men stellen dat de Zwitserse Confederatie momenteel uit veertien Duitstalige kantons, vier Franstalige
kantons en één Italiaanstalig kanton bestaat. Daarnaast zijn er drie tweetalige (Duits-Frans) kantons en
één drietalig kanton (Duits-Frans-Rhaeto-Romaans), namelijk Graubünden.519
Luidens artikel 4 van de Zwitserse Bundesverfassung kent Zwitserland vier nationale talen, zijnde het
Duits, het Frans, het Italiaans en het Rhaeto-Romaans.520 Van deze vier talen zijn drie ervan officiële
talen, namelijk het Duits, het Frans en het Italiaans.521 Het Rhaeto-Romaans is enkel een officiële taal
voor communicatie tussen de federale overheid en Rhaeto-Romaanse burgers.522 Over de draagwijdte
van de drie officiële talen op kantonnaal en gemeentelijk niveau rept de Zwitserse Grondwet geen
woord.523 Hierop wordt verder in dit deel teruggekomen.
2. Bevoegdheidsverdeling
Volgens artikel drie van de federale grondwet oefenen de kantons alle rechten uit die niet aan de
federale overheid zijn toegewezen:
515
M. WITTIBSCHLAGER, Einführung in das schweizerische Recht, in JuS Schriftenreihe ausländisches Recht,
München, Verlag C.H. Beck, 2000, 12-13.
516
F. M. R. WALTHER, “The Swiss Legal System. A Guide for Foreign Researchers”, International Journal of
Legal Information 2001, 7.
517
M. GRÜNERT, “Does the territoriality principle work in practice? The principle’s applicability to the Romansh
area in the Swiss Canton of Grisons” in A. ENDER, A. LEEMANN en B. WÄLCHLI (eds.), Methods in
Contemporary Linguistics, Berlin/Boston, Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, 2012, 472.
518
R. VAN DYCK, “Belgische, Canadese en Zwitserse ‘taaltoestanden’. Een kijk op taalminderheden in het
onderwijs” in E. WITTE (ed.), De Brusselse Rand, Brussel, VUB Press, 1993, 324.
519
F. GRIN,
“L’aménagement
Linguistique
en
Suisse”,
Genève, 6
september 2010,
http://www.unige.ch/traduction-interpretation/recherches/groupes/elf/documents/elfwp4.pdf, 10.
520
Art. 4 Zwitserse Grondwet.
521
Art. 70, 1 Zwiterse Grondwet.
522
Art. 70, 1 Zwiterse Grondwet.
523
M. GRÜNERT, “Does the territoriality principle work in practice? The principle’s applicability to the Romansh
area in the Swiss Canton of Grisons” in A. ENDER, A. LEEMANN en B. WÄLCHLI (eds.), Methods in
Contemporary Linguistics, Berlin/Boston, Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, 2012, 472.
pag. 83
“Die Kantone sind souverän, soweit ihre Souveränität nicht durch die Bundesverfassung
beschränkt ist; sie üben alle Rechte aus, die nicht dem Bund übertragen sind.”
Het basisprincipe is dus de residuaire bevoegdheid van de kantons en de beperking van de
bevoegdheid van de federale overheid tot bevoegdheden die haar krachtens de grondwet zijn
toegewezen.524 De bevoegdheden van de federale overheid zijn in beginsel allemaal terug te vinden in
het eerste deel van de federale grondwet (art. 1 – art. 70).525
Dit brengt met zich mee dat de grondwettelijke vrijheden gewaarborgd worden zolang men er niet
krachtens de grondwet van kan afwijken.526
Daarnaast bepaalt artikel 70, 2 dat de kantons zelf hun officiële taal mogen bepalen:
“Die Kantone bestimmen ihre Amtssprachen. Um das Einvernehmen zwischen den
Sprachgemeinschaften zu wahren, achten sie auf die herkömmliche sprachliche Zusammensetzung
der Gebiete und nehmen Rücksicht auf die angestammten sprachlichen Minderheiten.”527
Volgens de huidige grondwet mogen de kantons dus hun officiële taal of talen bepalen, op voorwaarde
dat dit gebeurt met respect voor de traditionele territoriale verspreiding van de verschillende talen en
dat men rekening houdt met de kantonnale taalkundige minderheden. Op die manier tracht men de
vrede tussen de verschillende taalkundige gemeenschappen te bewaren.528 Hierin kan men duidelijke
de toepassing van het territorialiteitsbeginsel zien.
Verder kent artikel 70 ook een aantal bevoegdheden in verband met taalgebruik toe aan de federale
overheid:
“3) Bund […] förder[t] die Verständigung und den Austausch zwischen den
Sprachgemeinschaften.
4) Der Bund unterstützt die mehrsprachigen Kantone bei der Erfüllung ihrer besonderen
Aufgaben.
5) Der Bund unterstützt Massnahmen der Kantone Graubünden und Tessin zur Erhaltung und
Förderung der rätoromanischen und der italienischen Sprache.”529
De federale overheid heeft inzake taalgebruik vooral ondersteunende bevoegdheden en bevoegdheden
ter bevordering van de minderheidstalen. Deze bepalingen werden verder geconcretiseerd in een
federale wet van 5 oktober 2007530, nl. de Sprachengesetz (SpG) of de Loi sur les langues (LLC). Deze
wet trad in werking op 1 januari 2010 en wou het viertalig karakter als kenmerk van de nationale
524
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 109.
525
M. WITTIBSCHLAGER, Einführung in das schweizerische Recht, in JuS Schriftenreihe ausländisches Recht,
München, Verlag C.H. Beck, 2000, 13.
526
J. VANDE LANOTTE, De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de mogelijkheden,
basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op intermediair niveau binnen de
Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 109.
527
Eigen onderlijning.
528
M. GRÜNERT, “Does the territoriality principle work in practice? The principle’s applicability to the Romansh
area in the Swiss Canton of Grisons” in A. ENDER, A. LEEMANN en B. WÄLCHLI (eds.), Methods in
Contemporary Linguistics, Berlin/Boston, Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, 2012, 472.
529
Art. 70, 3 t.e.m. art. 70, 5 Zwitserse Grondwet.
530
Bundesgesetz vom 5 Oktober 2007 über die Landessprachen Und die Verständigung zwischen den
Sprachgemeinschaften (http://www.admin.ch/ch/d/sr/c441_1.html).
pag. 84
identiteit en cohesie van de Zwitserse staat waarborgen en de individuele en institutionele
meertaligheid in de praktijk bevorderen531.
3. Taalgebieden
a. Algemeen
Artikel 70 van de Zwitserse Grondwet van 1999 bepaalt dat de kantons zelf hun officiële taal of talen
bepalen, op voorwaarde dat dit gebeurt met respect voor de traditionele territoriale verspreiding van de
verschillende talen en dat men rekening houdt met de kantonnale taalkundige minderheden.
In het kanton Graubünden, waar het Rhaeto-Romaans voorkomt, heeft men in de jaren 1970-1980 de
vraag gesteld of men deze nationale taal niet meer diende te beschermen door middel van het
territorialiteitsbeginsel. Wetsvoorstellen die het territorialiteitsbeginsel hebben trachten in te voeren op
het kantonnaal niveau werden echter in de jaren ’80 verworpen.532 In 2004 werd daarom de volgende
bepaling opgenomen in de kantonnale grondwet van het kanton Graubünden:
“Gemeinde und Kreise bestimmen ihre Amts- und Schulsprachen im Rahmen ihrer
Zuständigkeiten und im Zusammenwirken mit dem Kanton. Sie acten dabei auf die
herkömmliche sprachliche Zusammensetzung und nehmen Rücksicht auf die angestammten
sprachlichen Minderheiten.”533
In hoofdzaak komt het er dus op neer dat het kanton Graubüden zijn kantonnale bevoegdheid om zelf
de officiële talen vast te stellen heeft toevertrouwd aan de gemeenten en districten van het kanton. Het
territorialiteitsbeginsel speelt hier dus op een lager niveau.
b. Vier taalgebieden
Indien we ervan uitgaan dat de Zwitserse Confederatie bestaat uit 23 kantons zijn er momenteel 14
Duitstalige kantons (Basel-Stadt en Basel-Landschaft, Solothurn, Aargau, Luzern, Uri, Glarus, Zug,
Schwyz, Zürich, Thurgau, Schaffhausen, St.-Gallen en Appenzell), 4 Franstalige kantons (Genève,
Vaud, Neuchâtel en Jura) en één Italiaans kanton (Ticino). Daarnaast zijn er drie tweetalige kantons
(Berne/Bern, Fribourg/Freiburg en Vallais/Wallis. In deze laatste kantons zijn de officiële talen het
Duits en het Frans. Tot slot is er één drietalige kanton (Duits, Italiaans en Rhaeto-Romaans), nl.
Graubünden/Grisons.
In hoofdzaak kan men vier taalkundige gebieden onderscheiden: het Duitse, het Frans, het Italiaanse
en het Rhaeto-Romaans taalgebied (zie bijlage 1).
c. De taalgrenzen en kantonnale grenzen: Quid met de meertalige kantons?
i. Algemeen
In beginsel zijn voormelde taalgebieden eigenlijk eentalig. In de meertalige kantons lopen de
taalgrenzen immers dwars door het kanton en verloopt de publieke dienstverlening aan weerszijden
531
Art. 2 SpG.
M. GRÜNERT, “Does the territoriality principle work in practice? The principle’s applicability to the Romansh
area in the Swiss Canton of Grisons” in A. ENDER, A. LEEMANN en B. WÄLCHLI (eds.), Methods in
Contemporary Linguistics, Berlin/Boston, Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, 2012, 474.
533
Art. 3, 3 Kantonnale Grondwet Graubünden.
532
pag. 85
van de taalgrens in slechts één taal.534 Enkele gemeenten zijn wel tweetalig, maar dit vormen eerder
uitzonderingen die de regel bevestigen.
ii. De tweetalige kantons
Zo heeft het tweetalige kanton Bern, waar de officiële talen het Duits en het Frans zijn, in zijn
grondwet omschreven welke de officiële taal is in de verschillende gebieden van het kanton:
“Die Amtssprachen sind:
a. das Französische in der Verwaltungsregion Berner Jura;
b. das Deutsche und das Französische in der Verwaltungsregion Seeland sowie im
Verwaltungskreis Biel/Bienne;
c. das Deutsche in den übrigen Verwaltungsregionen sowie im Verwaltungskreis
Seeland.”535
Uit voormelde bepaling blijkt dat binnen het kanton Bern tweetalige gebieden bestaan, nl. de regio
Seeland en het district Biel. In een volgende paragraaf wijst de kantonnale grondwet er echter op dat
enkel de gemeente Biel en de gemeente Leubingen twee officiële talen kennen.536 De overige
gemeenten in de genoemde gebieden zijn ofwel Franstalig ofwel Duitstalig. De twee tweetalige
gemeenten vormen duidelijk een uitzondering.537
De grondwet van het tweetalige kanton Freiburg is de enige die het territorialiteitsbeginsel als richtlijn
van het taalbeleid aanhaalt:
“Ihr Gebrauch wird in Achtung des Territorialitätsprinzips geregelt: Staat und Gemeinden
achten auf die herkömmliche sprachliche Zusammensetzung der Gebiete und nehmen
Rücksicht auf die angestammten sprachlichen Minderheiten.”538
De kantonnale grondwet vervolgt:
“Die Amtssprache der Gemeinden ist Französisch oder Deutsch. In Gemeinden mit einer
bedeutenden angestammten sprachlichen Minderheit können Französisch und Deutsch
Amtssprachen sein.”539
De gemeenten kiezen dus hun officiële taal of talen op basis van het territorialiteitsbeginsel. Om een
gemeente tweetalig te verklaren is vereist dat de minderheidstaal wordt gesproken door minimaal 30%
van de bevolking. Slechts vier gemeenten hebben uiteindelijk gekozen voor een tweetalig karakter,
waaronder de gemeente Freiburg. Opnieuw kunnen we hier dus eerder spreken van uitzonderingen.540
De opname van het territorialiteitsbeginsel in de kantonnale grondwet van Bern, kan verklaard worden
door de onduidelijke taalgrens die door het kanton loopt. De bestaande frictie omtrent de taalgrens
binnen het kanton Freiburg, kan verklaard worden door de spanningen tussen de Franstalige
534
F. GRIN,
“L’aménagement
Linguistique
en
Suisse”,
Genève, 6
september 2010,
http://www.unige.ch/traduction-interpretation/recherches/groupes/elf/documents/elfwp4.pdf, 11.
535
Art. 6, 2 Kantonnale Grondwet Bern.
536
Art. 6, 3 Kantonnale Grondwet Bern.
537
M. GRÜNERT, “Does the territoriality principle work in practice? The principle’s applicability to the Romansh
area in the Swiss Canton of Grisons” in A. ENDER, A. LEEMANN en B. WÄLCHLI (eds.), Methods in
Contemporary Linguistics, Berlin/Boston, Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, 2012, 474.
538
Art. 6, 2 Kantonnale Grondwet Freiburg (eigen onderlijning).
539
Art. 6, 3 Kantonnale Grondwet Freiburg.
540
M. GRÜNERT, “Does the territoriality principle work in practice? The principle’s applicability to the Romansh
area in the Swiss Canton of Grisons” in A. ENDER, A. LEEMANN en B. WÄLCHLI (eds.), Methods in
Contemporary Linguistics, Berlin/Boston, Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, 2012, 473.
pag. 86
kantonnale meerderheid (die op federaal vlak het moet afleggen tegen een dominante Duitstalige
taalgroep) en de Duitstalige minderheid (die op federaal vlak de grotere uitmaakt).541
Het derde tweetalig kanton is het kanton Wallis. In zijn grondwet geeft dit kanton geen omschrijving
van de gebieden waar welke officiële taal moet worden gebruikt. Toch zijn hier geen tweetalige
gemeenten. De districten van het kanton behoren immers ofwel tot het Duitse taalgebied, ofwel tot het
Franse taalgebied. Dit valt allicht te verklaren door de duidelijke taalgrens die doorheen het kanton
loopt.542
iii.
Het drietalige kanton Graubünden
Wat het kanton Graubünden betreft, werd er reeds op gewezen dat dat het kanton zijn kantonnale
bevoegdheid om zelf de officiële talen vast te stellen heeft toevertrouwd aan de gemeenten.
In 2008 trad ook een kantonnale wet in werking (de Sprachengesetz des Kantons Graubünden543) die
bepaalt hoe de gemeenten hun officiële ta(a)l(en) moeten vaststellen.544
De wet bepaalt dat gemeenten waarvan minstens 40 procent van de bevolking behoort tot een
“inheemse” taalgemeenschap, dienen beschouwd te worden als eentalige gebieden. De traditionele taal
is daar ook de officiële taal van de gemeente.545
Meertalige gemeenten zijn gemeenten waar minstens 20 procent van de bevolking tot een traditionele
taalgemeenschap behoort. In deze gemeenten is de “inheemse” taal één van de officiële talen.546
De percentages worden bepaald aan de hand van de resultaten van de meest recente volkstelling. Om
te bepalen of iemand behoort tot Rhaeto-Romaanse of Italiaanse taalgemeenschap, gaat men louter na
of de personen een bepaalde verbondenheid met de taal voelen.547
Gelet op het voorgaande, alsook op het gegeven dat de verschillende kantons zelf hun officiële talen
mogen vaststellen, kan men argumenteren dat Zwitserland veranderlijke taalgrenzen kent. Daarnaast
interpreteert men het territorialiteitsbeginsel als een statistisch gegeven met een dynamisch karakter.
Deze situatie verschilt duidelijk van de Belgische invulling ter zake. Hoewel de taalgrenzen de jure
onveranderlijk zijn, zijn deze tot nu toe praktisch ongewijzigd gebleven.
4. Taalwetgeving
a. Algemeen
De eerste moderne Zwitserse grondwet van 1848 vermeldde drie officiële en nationale talen, namelijk
het Duits, het Frans en het Italiaans. In de grondwet van 1874 werd dit hernomen in artikel 116.548
541
Ibid., 473-474.
Ibid., 474.
543
Sprachengesetz
des
Kantons
Graubünden
vom
19
Oktober
2006
(http://www.grlex.gr.ch/frontend/versions/238/pdf_file).
544
Ibid., 475.
545
Art. 16, 2 Sprachengesetz des Kantons Graubünden.
546
Art. 16, 3 Sprachengesetz des Kantons Graubünden.
547
Art. 16, 4 Sprachengesetz des Kantons Graubünden.
548
F. GRIN,
“L’aménagement
Linguistique
en
Suisse”,
Genève, 6
september 2010,
http://www.unige.ch/traduction-interpretation/recherches/groupes/elf/documents/elfwp4.pdf, 9; U. HÄFELIN en
W. HALLER, Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Zürich, Schulthess Polygrapischer Verlag AG, 1988, 197.
542
pag. 87
In 1938 werd het Rhaeto-Romaans in de grondwet opgenomen als vierde nationale taal, maar tegelijk
werden het Duits, het Frans en het Italiaans verheven tot officiële talen (Amtssprachen). Dit
onderscheid is opmerkelijk. De erkenning van het Rhaeto-Romaans als nationale taal heeft eerder een
grote psychologische en symbolische waarde, terwijl de erkenning als officiële taal aanleiding geeft tot
bepaalde rechten en praktijken in het federale parlement en de administratieve en gerechtelijke sfeer.
Het Rhaeto-Romaans kent deze rechten niet.549 In essentie heeft het onderscheid tussen de notie
nationale taal en de notie officiële taal betrekking op de verschillende taaldomeinen en rechten die de
respectievelijke talen er al dan niet genieten.550
In de huidige Grondwet, die sedert het jaar 2000 van kracht is, worden alle vier de talen beschouwd als
nationale talen.551 Daarnaast zijn het Duits, het Frans en het Italiaans officiële talen, terwijl het RhaetoRomaans eveneens een officiële taal is, doch enkel voor de communicatie tussen de federale overheid
en de Rhaeto-Romaanse burgers.552
b. Vier institutionele principes
De Zwitserse taalregeling berust in hoofdzaak op vier grote institutionele principes: i) taalvrijheid, ii)
gelijkheid tussen de talen, iii) subsidiariteit en iv) territorialiteit.553 Hierna volgt een bespreking van
voormelde beginselen.
i.
Taalvrijheid
Op 31 maart 1965 erkende het Zwitserse Bundesgericht de vrijheid van taalgebruik als een
ongeschreven grondwettelijk beginsel554:
“Die Sprachenfreiheit gehört nach der Lehre zu den ungeschriebenen Freiheitsrechten der BV
[…] Das Bundesgericht had den Bestand ungeschriebenen Verfassungsrechts des Bundes mit
Bezug auf die Eigentumsgarantie […], die Meinungsäusserungsfreiheit […] und die
persönliche Freiheit anerkannt; es besteht kein Grund, diese Anerkannung nicht auch auf die
Sprachenfreiheit auszudehnen. Wie die persönliche Freiheit […] so ist auch die
Sprachenfreiheit, das heisst die Befugnis zum Gebrauche der Muttersprache, eine wesentliche,
ja bis zu einem gewissen Grade notwendige Voraussetzung für die Ausübung andere
Freiheitsrechte; im Falle der Sprachenfreiheit ist dabei an alle jene Grundrechte zu denken,
welch die Freiheit der Äusserung durch das gesprochene oder geschriebene Wort
gewährleisten.”
In de zaak Brunner stelde het Hooggerechtshof daarnaast dat de erkenning van de vier nationale talen
in het toenmalige artikel 116 van de Zwitserse Grondwet het recht voor individuen om zich te
549
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies. Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 120
550
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 23.
551
Art. 4 Zwitserse Grondwet: “Die Landessprachen sind Deutsch, Französisch, Italienisch und
Rätoromanisch”.
552
Art. 70, 1 Zwitserse Grondwet: “Die Amtssprachen des Bundes sind Deutsch, Französisch und Italienisch. Im
Verkehr mit Personen rätoromanischer Sprache ist auch das Rätoromanische Amtssprache des Bundes”.
553
Deze stelling is gebaseerd op de opvattingen van enerzijds MCRAE, die meent dat de taalregeling gebaseerd is
op het principe van subsidiariteit, taalgelijkheid en territorialiteit, en anderzijds op de opvattingen van GRIN die
meent dat de taalregeling gebaseerd is op het beginsel van taalvrijheid, subsidiariteit en territorialiteit.
554
Bundesgericht, 31 maart 1965, Association de l’Ecole française, BGE 91 I 480
(http://www.servat.unibe.ch/dfr/c1091480.html).
pag. 88
bedienen in de taal van hun gebied indirect versterkt.555 Daarnaast preciseerde het tweede lid van
voormeld artikel dat de burger het recht heeft om in zijn betrekkingen met de federale overheid een
officiële taal naar keuze te gebruiken.556 Hierin kan men dan ook een toepassing van het
personaliteitsbeginsel zien.557 Het Hof meende in dezelfde zaak dat de erkenning van de nationale
talen ook een beperking van de taalvrijheid inhoudt, aangezien het artikel 116 de toepassing van het
territorialiteitsbeginsel inhoudt.558 Hierop wordt verder teruggekomen.
In de nieuwe grondwet van 14 april 1999 is de taalvrijheid uitdrukkelijk ingeschreven in artikel 18:
“Die Sprachenfreiheit ist gewährleistet.”
De vrijheid van taalgebruik impliceert dat de burger het recht heeft om de taal van hun keuze te
gebruiken in private aangelegenheden, waaronder ook de taal van de handel en het bedrijfsleven valt.
In enkele uitzonderlijke gevallen zijn de kantons bevoegd om dit recht te beperken, maar over het
algemeen is dit nog niet gebeurd.559
ii.
Taalgelijkheid
Volgens Kenneth MCRAE is een tweede grote beginsel de absolute gelijkheid tussen de Zwitserse
talen. Deze stelling is gebaseerd op het vroegere artikel 116 van de Grondwet van 1874, die zowel de
erkenning van de nationale talen als van de officiële talen bevatte. Momenteel vindt men gelijkaardige
bepalingen terug in het artikel 4 en het artikel 70 van de Zwitserse Grondwet. Over de precieze
draagwijdte van de taalgelijkheid bestaat discussie. Sommige auteurs menen dat de notie geldt voor de
vier nationale talen, terwijl anderen van mening zijn dat men dit enkel moet toepassen op de drie
officiële talen.560
Daarnaast stelde het federale parlement in een beslissing over de verhoging van de toegekende
subsidies aan de kantons Graubünden en Tessin op 24 april 1942 eveneens:
“Notre conception suisse de l'Etat et la constitution elle-même ne connaissent pas la notion
juridique de minorités linguistiques, non plus que celle de la protection légale de ces
minorités. Notre droit public repose au contraire sur le principe de l'égalité des langues
nationales reconnues par la Confédération. L'allemand, le français et l'italien sont considérés
en outre comme les trois langues officielles, et mises sur un pied d'égalité. En effet, le
caractère particulier de notre Etat fédéral consiste précisément en ceci que les populations de
la Suisse qui parlent diverses langues vivent en commun dans un Etat qui les rassemble en une
seule nation. Ces différents groupes ethniques cultivent en toute liberté leur langue originelle
et la mentalité propre qui en découle.”561 562
555
U. HÄFELIN en W. HALLER, Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Zürich, Schulthess Polygrapischer Verlag
AG, 1988, 385; D. THÜRER, “National Minorities: A Global, European and Swiss Perspective”, Fletcher Forum
of World Affairs 1995, 62.
556
Ibid., 197 en 385.
557
J. VOYAME, “Introduction” in F. DESSEMONTET en T. ANSAY (eds.), Introduction to Swiss Law, Londen,
Kluwer Law International, 1995, 12.
558
U. HÄFELIN en W. HALLER, Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Zürich, Schulthess Polygrapischer Verlag
AG, 1988, 197 en 386.
559
F. GRIN, “Language Policy in Multilingual Switzerland: Overview and Recent Developments”, Cicle de
confèrencies sobre política lingüística Direcció general de política lingüística, Barcelona, 4 december 1998,
http://www.ecmi.de/uploads/tx_lfpubdb/brief_2.pdf, 4.
560
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 121.
561
Eigen onderlijning.
pag. 89
Het parlement meende dat de Zwitserse Grondwet de juridische notie minderheden niet kende, noch de
juridische bescherming van deze minderheden. Het Zwitserse publiekrecht is immers gebaseerd op het
beginsel van gelijkheid tussen de nationale talen die erkend zijn door de Confederatie. Daarnaast
worden de officiële talen, namelijk het Duits, het Frans en het Italiaans op gelijke voet geplaatst.
Ook artikel 3 van de federale Sprachengesetz van 2007 bepaalt:
“Der Bund beachtet bei der Erfüllung seiner Aufgaben […] die vier Landessprachen gleich zu
behandeln.”563
De Zwitserse federale overheid dient dus ook ingevolgde de Sprachengesetz van 2007 de vier
nationale talen gelijk te behandelen bij de uitvoering van haar taken.
iii.
Subsidiariteit
Een derde principe betreft het subsidiariteitsbeginsel. De kantons zijn immers soeverein in taalkundige
aangelegenheden voor zover hun bevoegdheid niet beperkt wordt door de Grondwet in het voordeel
van de federatie.564
Een rechtstreeks gevolg hiervan, in tegenstelling tot wat men bijvoorbeeld kan waarnemen in Canada,
is dat er nauwelijks federale taalwetgeving bestaat. Een tweede belangrijk gevolg is dat de kantonnale
regelgeving wordt bekendgemaakt in de respectievelijke taal van elk kanton. In de tweetalige kantons
zal het kantonnale bestuur de ene dan wel de andere taal gebruiken (maar niet beiden) voor de lokale
dienstverlening, rekening houdende met de taalgrenzen. In het drietalige kanton Graubünden is de
bevoegdheid om de officiële taal te kiezen verder toevertrouwd aan het gemeentelijk bestuur. Het
taalbeleid wordt hier bepaald op het niveau van de kleinste politieke eenheden.565
Tot slot valt hier te vermelden dat het Zwitserse Grondwettelijk Hof in 1957 heeft geoordeeld dat de
gelijkheid tussen de talen, zoals deze destijds werd gewaarborgd door het toenmalige artikel 116 van
de Grondwet 1874, geen gevolgen heeft voor de taalkundige regels die men moet in acht nemen in
betrekkingen met de kantonnale overheidsorganen.566
iv.
Territorialiteit
Een laatste ongeschreven grondwettelijk beginsel is het territorialiteitsbeginsel. Dit werd door het
Bundesgericht afgeleid uit het eerste lid van het toenmalige artikel 116 van de Grondwet van 1874:
“Die Kantone sind daher aufgrund dieser Bestimmung befugt, Massnahmen zu ergreifen, um
die überlieferten Grenzen der Sprachgebiete und deren Homogenität zu erhalten, selbst wenn
dadurch die Freiheit des Einzelnen, seine Muttersprache zu gebrauchen, beschränkt wird.
562
Feuille fédérale, 1942, I, 274.
Art. 3, eerste lid, b) SpG.
564
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 122.
565
F. GRIN, “Language Policy in Multilingual Switzerland: Overview and Recent Developments”, Cicle de
confèrencies sobre política lingüística Direcció general de política lingüística, Barcelona, 4 december 1998,
http://www.ecmi.de/uploads/tx_lfpubdb/brief_2.pdf, 4.
566
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 122.
563
pag. 90
Solche Massnahmen müssen aber verhältnismässig sein, d.h. sie haben ihr Ziel unter
möglichster Schonung der Würde und Freiheit des Einzelnen zu erreichen.”567
Het Hof meent dat het de taak is van de kantons om binnen hun grenzen de overgeleverde grenzen van
de taalgebieden en hun grenzen te waarborgen. De stabiliteit van de taalgrenzen zit volgens het
Bundesgericht bijgevolg vervat in de federale grondwet.
Momenteel kan men het territorialiteitsbeginsel terugvinden in art. 70, 2 van de Grondwet van 1999.
Deze bepaling stelt immers dat de kantons zelf hun officiële taal of talen bepalen, maar ze moeten dit
doen met respect voor de traditionele territoriale verspreiding van de verschillende talen.
Daarnaast maakt art. 3 van de Sprachengesetz van 2007 melding dat “der Bund […] trägt der
herkömmlichen sprachlischen Zusammensetzung der Gebiete Rechnung”568.
Bij conflicten tussen het territorialiteitsbeginsel en het beginsel van de vrijheid van taalgebruik dient,
aldus het Bundesgericht, voorrang worden gegeven aan het territorialiteitsbeginsel.569 Ook in geval
van conflict met het personaliteitsbeginsel, heeft het territorialiteitsbeginsel voorrang.570
Een rechtstreeks gevolg van het territorialiteitsbeginsel is het gegeven dat burgers verplicht zijn om
zich aan te passen aan de taalomgeving van het kanton.571 Men heeft immers geen recht op
bijvoorbeeld Franstalig onderwijs in het Duitstalig deel van Zwitserland en omgekeerd. De kantons
kunnen hier wel flexibel in zijn, maar over het algemeen heeft de burger geen recht om onderwijs te
genieten in een andere taal of een andere taal te gebruiken in zijn betrekkingen met de kantonnale
overheidsdiensten.572 Op die manier wordt ook de taalvrijheid van anderstaligen ingeperkt.573
Daarnaast vormt het territorialiteitsbeginsel een waarborg tegen de mobiliteit van de bevolking. In
1848 werd het vrij verkeer van personen tussen de kantons immers in de Zwitserse Grondwet
geschreven. De graduele erkenning van het taalkundige territorialiteitsbeginsel als een van de
algemene principes van het publiekrecht kan men als een reactie zien hierop.574
Wanneer we het territorialiteitsbeginsel combineren met het eerder besproken subsidiariteitsbeginsel,
kan men enkele belangrijke gevolgen hiervan waarnemen.
567
Bundesgericht 25 april 1980, Brunner, BGE 106 Ia 299, 303 (http://www.servat.unibe.ch/dfr/a1106299.html).
Art. 3, eerste lid, c) SpG.
569
T. FLEINER, A. MISIC en N. TÖPPERWIEN, Swiss Constitutional Law, Den Haag, Kluwer Law International,
2005, 194; D. THÜRER, “National Minorities: A Global, European and Swiss Perspective”, Fletcher Forum of
World Affairs 1995, 63.
570
J. VOYAME, “Introduction” in F. DESSEMONTET en T. ANSAY (eds.), Introduction to Swiss Law, Londen,
Kluwer Law International, 1995, 12.
571
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 122.
572
F. GRIN, “Language Policy in Multilingual Switzerland: Overview and Recent Developments”, Cicle de
confèrencies sobre política lingüística Direcció general de política lingüística, Barcelona, 4 december 1998,
http://www.ecmi.de/uploads/tx_lfpubdb/brief_2.pdf, 4.
573
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 122; J. VOYAME, “Introduction” in F. DESSEMONTET en T. ANSAY (eds.), Introduction to
Swiss Law, Londen, Kluwer Law International, 1995, 11.
574
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 123.
568
pag. 91
Een eerste gevolg lijkt de verplichting die rust op de federale overheid om in hun betrekkingen met de
kantonnale openbare administratie de officiële taal of een van de officiële talen van het kanton te
gebruiken.575
Daarnaast dienen particulieren in hun betrekkingen met de kantonnale openbare administratie verplicht
de officiële ta(a)l(en) van het kanton gebruiken. De kantons zijn niet verplicht om diensten te voorzien
in een andere taal dan de officiële. De kantonnale regelgeving wordt dan ook in enkel in de ta(a)l(en)
van het kanton gepubliceerd. Meer nog, zelfs de federale overheid is geneigd deze praktijk door te
trekken doordat ze ook de federale documenten in dezelfde taal verspreidt. In deze laatste situatie heeft
de burger echter wel het recht om het gebruik van een andere taal te vragen.576
Een laatste gevolg komt tot uiting op het niveau van de Gemeinde. Binnen de meertalige kantons vindt
het territorialiteitsbeginsel verdere toepassing op het regionale en lokale niveau. De overgrote
meerderheid van de dienstverlening op het niveau van de gemeenten is eentalig. Tweetalige
gemeentelijke dienstenverlening zoals in de gemeente Biel of de gemeente Freiburg is eerder de
uitzondering dan de regel. In de tweetalige kantons lopen de taalgrenzen dwars door het kanton en
opereert de openbare administratie in een enkele taal (het Duits of het Frans). In het drietalige kanton
Graubünden, waar de Gemeinde en Kreise de bevoegdheid hebben verworven om hun eigen officiële
taal te bepalen, opereert de openbare administratie eveneens in één taal. Dit wordt ook aanzien als een
van de factoren die bijdraagt tot de aanzienlijke achteruitgang van het Rhaeto-Romaans.577
Het Zwitsers systeem is erg territoriaal en gelokaliseerd. In de volgende onderdelen wordt de impact
van het territorialiteitsbeginsel nagegaan in de verschillende rechtsdomeinen.
c. Taalgebruik in wetgevingszaken
De Zwitserse Confederatie kent vier nationale talen, die allen kunnen gebruikt worden voor
administratieve doeleinden. De drie officiële talen betreffen het Duits, het Frans en het Italiaans. Het
Rhaeto-Romaans is een nationale taal, samen met de drie officiële talen. Het Rhaeto-Romaans kan wel
gebruikt worden als officiële taal in de betrekkingen tussen de federale overheid en de RhaetoRomaanse bevolking. In het kanton Graubünden is het Rhaeto-Romaans bovendien aanvaard als één
van de officiële talen van het kanton.578
In formeel opzicht genieten de drie officiële talen dezelfde status op het federale niveau: i) alle
federale wetten worden gepubliceerd en vertaald in de drie talen, ii) alle drie talen worden als
gelijkwaardig beschouwd bij de interpretatie van de regelgeving, iii) particulieren kunnen in hun
betrekkingen met de federale parlementaire diensten een van de drie officiële talen naar keuze
gebruiken en iv) de parlementsleden mogen tijdens de parlementaire vergaderingen zich bedienen van
het Duits, het Frans, het Italiaans of het Rhaeto-Romaans579.580 Hierin valt duidelijk een toepassing
575
Ibid.
Ibid.
577
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 123; F. GRIN, “L’aménagement Linguistique en Suisse”, Genève, 6 september 2010,
http://www.unige.ch/traduction-interpretation/recherches/groupes/elf/documents/elfwp4.pdf, 10-14..
578
S. TRIFUNOVSKA en F. DE VARENNES, Minority Rights in Europe – European Minorities and Languages, Den
Haag, T.M.C. Asser Press, 2001, 578.
579
Opmerking: tot voor kort werd enkel aanvaard dat men zich kon bedienen van het Duits, het Frans en het
Italiaans. Art. 8, eerste lid van de SpG 2007 bracht hier echter verandering in door te stellen: “Dans les
délibérations des commission parlementaires et des Conseils, les députés s’expriment dans la langue nationale
de leur choix” (eigen onderlijning).
576
pag. 92
van het personaliteitsbeginsel te herkennen. Het recht om één van officiële talen te gebruiken is
immers niet afhankelijk van de lokale taalomgeving.
De theorie verschilt echter vaak van de praktijk. Zo werd reeds gewezen op het feit dat zelfs de
federale overheid geneigd is de praktijken van de kantonnale overheden door te trekken doordat ze ook
de federale documenten in dezelfde taal zal verspreiden als deze die de kantonnale overheden
gebruiken. Dit neemt echter niet weg dat de burger het recht heeft om het gebruik van een andere
officiële taal te vragen.581 Verder wijst R. VAN DYCK erop dat in de parlementaire commissie bijna
uitsluitend het Frans of het Duits wordt gebruikt. Tijdens de vergaderingen kan men geen beroep doen
op vertaaldiensten. De verslaggeving van de commissies gebeurt dan ook in beginsel in twee
afzonderlijke versies in het Duits en het Frans. Het Italiaans komt niet voor. Daarnaast worden ook de
debatten van de grote kamer enkel vertaald in het Duits en het Frans.582
Het Italiaans lijkt in de praktijk dan ook geen volwaardige parlementaire taal. Het Rhaeto-Romaans
komt er over het algemeen simpelweg niet aan te pas583.
De werking van de kantonnale parlementen verloopt volgens het territorialiteitsbeginsel. Tijdens de
parlementaire beraadslagingen moet men in de regel de taal van het kanton gebruiken. In de eentalige
kantons verloopt de parlementaire werking dus uitsluitend in de ene officiële taal. Ook parlementaire
documenten en de publicatie van de kantonnale regelgeving gebeurt in de taal van het gebied. In de
kantons waar men twee of drie officiële talen kent, verlopen de parlementaire werkzaamheden in
beginsel in de twee of drie officiële talen van het kanton. In de praktijk wordt deze regel echter niet
overal even absoluut toegepast.584 Zo geven de kantons Freiburg en Graubünden in hun parlementaire
werking een duidelijke voorrang aan één bepaalde taal, ondanks de formele gelijkheid tussen de talen
van het kanton.585
d. Taalgebruik in gerechtszaken
Het hoogste federale hof betreft het Bundesgericht, i.e. het Zwitsers Grondwettelijk Hof.586 In hun
betrekkingen met het Bundesgericht mogen de betrokken partijen één van de drie officiële talen naar
580
S. TRIFUNOVSKA en F. DE VARENNES, Minority Rights in Europe – European Minorities and Languages, Den
Haag, T.M.C. Asser Press, 2001, 578; U. HÄFELIN en W. HALLER, Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Zürich,
Schulthess Polygrapischer Verlag AG, 1988, 197; R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van
taalminderheden in plurale samenlevingen. Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en
Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor Federalisme, 1992, 23.
581
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 123.
582
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 23-24.
583
Mits enkele uitzonderingen. Zo werden reeds een aantal belangrijke wetten in het Rhaeto-Romaans vertaald
(R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 24).
584
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 26-27.
585
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 28; K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario,
Wilfrid Laurier University Press, 1983, 172-180.
586
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 142.
pag. 93
keuze gebruiken587. De procestaal en de taal van de uitspraak is deze waarin de aangevochten
beslissing geveld is. Men kan hiervan afwijken, wanneer de moedertaal van de partijen een andere is
dan deze van de aangevochten beslissing.588 Op het federale niveau is duidelijk de toepassing van het
personaliteitsbeginsel merkbaar.
Wat de overige rechtbanken betreft, bepaalt art. 122 van de Zwitserse Grondwet 1999 dat de kantons
bevoegd zijn voor zowel de werking, als de bevoegdheid van de rechtbanken, ongeacht of het gaat om
burgerlijke, strafrechtelijke of administratieve rechtscolleges.589
De kantons zijn verder verdeeld in zgn. Bezirken of Kreise,590 dit zijn districten waarbinnen men een
bepaalde gerechtstaal heeft aangeduid. Elke rechtszaak in eerste aanleg verloopt in de taal van deze
districten.591 Wanneer men in hoger beroep gaat, dient men naar het Kantonsgericht te trekken.592 In
deze hogere kantonnale rechtbank wordt dezelfde taal gebruikt als deze die in eerste aanleg werd
gebruikt.593 Ook hier kan men de toepassing zien van het territorialiteitsbeginsel, aangezien de lokale
taalomgeving bepalend is voor de taal in gerechtszaken.
e. Taalgebruik in bestuurszaken
i.
De federale openbare administratie
Er werd reeds gewezen op het feit dat het Rhaeto-Romaans als nationale taal in de publieke sector niet
dezelfde status geniet als de drie officiële talen. Dit betekent echter niet dat er geen RhaetoRomaanstalige ambtenaren in de federale openbare administratie werken. In de federale openbare
administratie is de balans over het algemeen in evenwicht. Dit is opmerkelijk, gezien het feit dat dit
evenwicht nooit als wettelijke vereiste werd vastgelegd.594
In het algemeen verwacht men van de federale ambtenaren dat ze een bepaalde kennis bezitten van
minstens twee officiële talen. Deze kennis hangt af van het departement waar de ambtenaar werkzaam
is, de functie die hij bekleed, het precieze werk en de mate waarin men in contact komt met de
bevolking. Er bestaat echter geen wettelijke regeling die preciseert voor welk soort werk welke
talenkennis vereist is, noch bestaan er formele taaltesten om de talenkennis te beoordelen. Indien
nodig wordt deze kennis wel getest tijdens het sollicitatiegesprek.595 Voor de gedecentraliseerde
federale overheidsdiensten zijn de vereisten ten aanzien van de talenkennis van de ambtenaren in
587
U. HÄFELIN en W. HALLER, Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Zürich, Schulthess Polygrapischer Verlag
AG, 1988, 269-270.
588
Ibid., 270.
589
F. M. R. WALTHER, “The Swiss Legal System. A Guide for Foreign Researchers”, International Journal of
Legal Information 2001, 9.
590
S. TRIFUNOVSKA en F. DE VARENNES, Minority Rights in Europe – European Minorities and Languages, Den
Haag, T.M.C. Asser Press, 2001, 578; H. U. WALDER, “Law of Civil Procedure” in F. DESSEMONTET en T.
ANSAY (eds.), Introduction to Swiss Law, Londen, Kluwer Law International, 1995, 268; S. TRECHSEL, “Law of
Criminal Procedure” in F. DESSEMONTET en T. ANSAY (eds.), Introduction to Swiss Law, Londen, Kluwer Law
International, 1995, 246.
591
S. TRIFUNOVSKA en F. DE VARENNES, Minority Rights in Europe – European Minorities and Languages, Den
Haag, T.M.C. Asser Press, 2001, 578.
592
H. U. WALDER, “Law of Civil Procedure”, in F. DESSEMONTET en T. ANSAY (eds.), Introduction to Swiss
Law, Londen, Kluwer Law International, 1995, 268.
593
S. TRIFUNOVSKA en F. DE VARENNES, Minority Rights in Europe – European Minorities and Languages, Den
Haag, T.M.C. Asser Press, 2001, 579.
594
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 77.
595
Ibid., 78.
pag. 94
beginsel minder streng. De werving van de kandidaat-ambtenaren gebeurt er ter plaatse en er wordt
rekening gehouden met de lokale talenkennis van de kandidaat. Ook met de kennis van het plaatselijke
dialect houdt men rekening596.597
Het interne taalgebruik hangt af van de lokale taalomgeving waar de dienst gelegen is of van de taal
van de plaatselijke ambtenaren in kwestie.598 Zo zal de federale openbare administratie te Bern bijna
uitsluitend functioneren in het Frans of het Duits, gelet op de Frans-Duitse taalomgeving van Bern.599
De betrekkingen tussen de federale openbare administratie en de bevolking of andere overheden
verlopen in beginsel in de officiële of dominante taal van het kanton. In haar gedecentraliseerde
diensten zal de federale overheid in de betrekkingen met de burgers, steeds de lokale taal gebruiken. 600
De meeste aan de bevolking gerichte documenten publiceert men in de drie officiële talen, maar de
verspreiding gebeurt op basis van de taal of talen van het kanton of de gemeente. 601 Inwoners mogen
de federale overheidsdiensten contacteren in een officiële taal naar keuze.602 603 Rhaeto-Romaanstalige
burgers mogen de federale overheid contacteren in het Rhaeto-Romaans.604 De federale overheden
zullen de burger antwoorden in de taal waarvan hij zich heeft bediend.605
ii.
De kantonnale openbare administratie
In de eentalige kantons werkt de volledige kantonnale administratie in de taal van het kanton. De
interne voertaal is de officiële taal van het kanton en bij de uitoefening van hun taken gebruiken de
kantonnale, gemeentelijk of lokale overheden de taal van het kanton.606
In de tweetalige kantons wordt in beginsel de kennis van het Duits607 en van het Frans geëist. De
interne voertaal is dan ook het Frans of het Duits, hoewel in het kanton Freiburg het Frans dominanter
is. De voertaal van de plaatselijke administratie is de taal van de gemeente of het district. In het
596
Dit is voornamelijk het geval in de Rhaeto-Romaanse gebieden in het drietalig kanton Graubünden.
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 136-137.
598
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 79.
599
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 138.
600
F. GRIN,
“L’aménagement
Linguistique
en
Suisse”,
Genève, 6
september 2010,
http://www.unige.ch/traduction-interpretation/recherches/groupes/elf/documents/elfwp4.pdf, 10.
601
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 79.
602
Art. 6, eerste lid SpG.
603
U. HÄFELIN en W. HALLER, Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Zürich, Schulthess Polygrapischer Verlag
AG, 1988, 197.
604
Art. 6, derde lid SpG.
605
Art. 6, tweede lid SpG.
606
F. GRIN,
“L’aménagement
Linguistique
en
Suisse”,
Genève, 6
september 2010,
http://www.unige.ch/traduction-interpretation/recherches/groupes/elf/documents/elfwp4.pdf, 11; U. HÄFELIN en
W. HALLER, Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Zürich, Schulthess Polygrapischer Verlag AG, 1988, 197.
607
Opmerking: in Freiburg is dit slechts een passieve kennis van deze taal. De Franse taal domineert dan ook in
de centrale openbare administratie van dit kanton.
597
pag. 95
algemeen verlopen ook de contacten met de federale overheid in het Frans of het Duits. De contacten
met de inwoners verlopen in de taal van het district of van de inwoner in kwestie.608
In het drietalig kanton Graubünden wordt van de ambtenaren in dienst van de kantonnale openbare
administratie enkel een kennis van de Duitse taal verwacht. De interne voertaal is dan ook het Duits. In
de betrekkingen met de federale overheid wordt ook hoofdzakelijk het Duits gebruikt. 609 In de
betrekkingen tussen de kantonnale openbare administratie en de lokale overheden en burgers wordt het
Duits of het Italiaans gebruikt. In de betrekkingen met Rhaeto-Romaanstalige gemeenten wordt
gewoonlijk het Duits gebruikt. De interne voertaal van de plaatselijke administratieve diensten
verschilt naargelang het district: Duits, Italiaans en zelfs Rhaeto-Romaans worden er gebruikt.610
f.
Taalgebruik in onderwijszaken
Onderwijs is een kantonnale bevoegdheid. Ook hier ziet men een duidelijke toepassing van het
territorialiteitsbeginsel. De onderwijstaal volgt over het algemeen het territorialiteitsbeginsel.611 De
kantonnale of gemeentelijke overheden kunnen op grond van de Sprachenfreiheit niet verplicht
worden om onderwijs aan te bieden in de minderheidstaal.612
Een van de gevolgen hiervan is dat men geen recht heeft op Franstalig onderwijs in Duitstalig
Zwitserland en omgekeerd. De kantons hebben de mogelijkheid om minder streng te zijn, maar in
beginsel heeft men als burger geen recht om onderwijs in een andere taal dan deze van het gebied te
genieten.613 Duitstalige Zwitsers die zich vestigen in een Franstalig kanton zullen bijgevolg hun
Duitstalige kinderen moeten inschrijven in een Franstalige school.614 Het kanton moet niet
tussenkomen in de kosten indien ouders hun kinderen naar een anderstalige school zenden in een
andere gemeente, zelfs niet indien het gaat om private scholen.615 Daarnaast kan kantonnale overheid
ook het gebruik van een andere nationale onderwijstaal in private scholen beperken.616
In het drietalige kanton Graubünden ligt de situatie ietwat complexer, aangezien de officiële taal er
kan verschillen van gemeente tot gemeente. Zo bood een gemeente uit Graubünden waar er een
Rhaeto-Romaanse minderheid (20%) aanwezig was geen onderwijs aan in het Rhaeto-Romaans.
Daarnaast weigerde ze de kosten terug te betalen die ouders moesten maken om hun kinderen naar een
Rhaeto-Romaanse school te sturen. Het Bundesgericht vond hier dat de gemeente niet in strijd met de
Zwitserse Grondwet had gehandeld.617
608
R. VAN DYCK, Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale samenlevingen.
Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel, Studiecentrum voor
Federalisme, 1992, 79-80.
609
Ibid., 80.
610
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 181-182.
611
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 147-148.
612
Bundesgericht, 15 juli 1996, Althaus, BGE I 236 (http://www.servat.unibe.ch/dfr/c1122236.html).
613
F. GRIN, “Language Policy in Multilingual Switzerland: Overview and Recent Developments”, Cicle de
confèrencies sobre política lingüística Direcció general de política lingüística, Barcelona, 4 december 1998,
http://www.ecmi.de/uploads/tx_lfpubdb/brief_2.pdf, 4.
614
T. FLEINER, A. MISIC en N. TÖPPERWIEN, Swiss Constitutional Law, Den Haag, Kluwer Law International,
2005, 193.
615
Bundesgericht, 15 juli 1996, Althaus, BGE I 236 (http://www.servat.unibe.ch/dfr/c1122236.html).
616
Bundesgericht, 31 maart 1965, Association de l’Ecole française, BGE 91 I 480
(http://www.servat.unibe.ch/dfr/c1091480.html).
617
Bundesgericht 30 oktober 1974, Derungs, BGE 100 Ia 462 (http://www.servat.unibe.ch/dfr/a1100462.html).
pag. 96
Hoewel het territorialiteitsbeginsel duidelijk bepalend is voor de onderwijstaal, bestaan desalniettemin
enkele uitzonderingen hierop. Het betreft uitzonderingen die betrekkingen hebben op gemeenten die
langs de Frans-Duitse taalgrens gelegen zijn. Er werd reeds opgemerkt dat er de jure weinig
meertalige gemeenten bestaan, maar ook de facto komen deze nauwelijks voor.618
Het kleine aantal van taalgemengde gemeenten belet echter niet dat in die gemeenten waar een groot
deel anderstaligen woont, toch onderwijs in de twee talen wordt aangeboden. Zo wordt in de
tweetalige taalgrensgemeenten Biel, Siders en Fribourg onderwijs in de twee talen aangeboden. Dit
onderwijs is meestal opgesplitst in aparte klassen. In het hogere onderwijs zijn er een aantal scholen
die effectief in beide talen functioneren.619
Daarnaast is onderricht in de tweede taal een belangrijk kenmerk van het Zwitserse onderwijsstelsel.
Vanaf het middelbaar vereisen alle kantons dat men een tweede officiële taal aanleert. In Duitstalige
Zwitserland en in Tessin is deze tweede taal steeds het Frans. In Franstalige Zwitserland is dit steeds
de Duitse taal.620
In Graubünden ligt dit anders. De Duitstalige gedeelten van het kanton wordt het Frans steevast
aangeleerd als tweede taal. In de Rhaeto-Romaanse en Italiaanse regio’s van het kanton leert men het
Duits aan vanaf de laatste jaren van het lager onderwijs. Kennis van het Duits is immers van
onmisbare waarde. In het secundair onderwijs wordt dan het Frans geïntroduceerd als derde taal voor
beide taalgroepen. In de Rhaeto-Romaanse municipaliteiten wordt het territorialiteitsbeginsel deels
verlaten naarmate de leerlingen ouder worden tot uiteindelijk in het middelbaar het Duits de enige
onderwijstaal wordt, met uitzondering van het opleidingsonderdeel Rhaeto-Romaans.621
g. Taalgebruik in de handel en het bedrijfsleven
Er werd reeds vermeld dat de vrijheid van taalgebruik impliceert dat de burger het recht heeft om de
taal van hun keuze te gebruiken in private aangelegenheden, waaronder ook de taal van de handel en
het bedrijfsleven valt.
Over het algemeen hebben de kantons wel de mogelijkheid om bepaalde regelgeving uit vaardigen met
betrekking tot commerciële publiciteits- en reclameborden, doch wordt over het algemeen weinig
gebruik gemaakt van deze bevoegdheid. Door de toepassing van het territorialiteitsbeginsel heeft men
immers vaak reeds het gewenste resultaat bekomen.622
Een zaak van het Bundesgericht van 3 juni 1932 verdient hier toch enige aandacht. De feiten waren de
volgende: op 28 december 1931 vaardigde de kantonnale overheid van Tessin een taaldecreet met als
doelstelling de overlevering van de Italiaanse cultuur van het kanton. Om dit te bereiken verplichtte
het kanton de voorrang van het Italiaans op reclame- en publiciteitsborden van ondernemingen. Het
gebruik van andere talen werd niet voorgeschreven, maar deze moesten alleszins de Italiaanse versie
volgen in kleinere letters. Het Zwitsers Grondwettelijk Hof oordeelde dat hoewel de kantons bevoegd
waren om het taalgebruik te regelen, het tegen de geest van de federale Grondwet zou ingaan om het
gebruik van een nationale taal te gaan beperken om niet-dwingende redenen van openbare orde. In
618
R. VAN DYCK, “Belgische, Canadese en Zwitserse ‘taaltoestanden’. Een kijk op taalminderheden in het
onderwijs” in E. WITTE (ed.), De Brusselse Rand, Brussel, VUB Press, 1993, 326.
619
Ibid.
620
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 148.
621
Ibid., 148-149.
622
F. GRIN,
“L’aménagement
Linguistique
en
Suisse”,
Genève,
6
september
2010,
http://www.unige.ch/traduction-interpretation/recherches/groupes/elf/documents/elfwp4.pdf, 10.
pag. 97
deze zaak werd het taaldecreet van Tessin niet vernietigd, doch enkel de bepaling dat het gebruik van
een andere taal slechts werd toegestaan in kleinere letters.623
Deze zaak doet erg denken aan de zaak Ford van het Canadese Supreme Court die in dit werkstuk
reeds besproken werd. In tegenstelling tot deze zaak oordeelde het Canadese Hof echter dat een
marked predominance van het Frans wel als een redelijke beperking van de vrijheid van meningsuiting
kon aanzien worden aangezien dit de realiteit van de Québecse maatschappij weerspiegelt. Het
Zwitserse Bundesgericht lijkt op dit vlak een stuk strenger.
5. Besluit
Op het federale niveau lijkt Zwitserland op het eerste zicht geopteerd te hebben voor het
personaliteitsbeginsel. Men moet echter een onderscheid maken tussen de centrale federale overheid
en de gedecentraliseerde federale overheidsdiensten.
De centrale federale overheid zal in de betrekkingen met de burgers de officiële taal gebruiken
waarvan de burger in kwestie zich heeft bediend. Indien een Rhaeto-Romaanse burger zich in zijn
moedertaal tot de centrale federale overheidsdiensten richt, zal de overheid ook in dezelfde taal
antwoorden. De gedecentraliseerde federale diensten volgen echter het territorialiteitsbeginsel. Voor
hun werking is de lokale taalomgeving van belang.
Op het regionale en lokale niveau wordt resoluut het territorialiteitsbeginsel gevolgd. Het Zwitsers
territorialiteitsbeginsel kenmerkt zich doordat op elk punt op het nationaal grondgebied er slechts één
officiële taal mag gebruikt worden. De handvol tweetalige gemeenten en districten vormen de
uitzondering die de regel bevestigen. In de eentalige kantons is de situatie duidelijk; men gebruikt
overal de officiële taal van het kanton. In de tweetalige kantons lopen de taalgrenzen echter dwars
door het kantonnale grondgebied en verloopt de publieke dienstverlening aan elke kant van de
taalgrens slechts in één officiële taal.
Kenmerkend voor het Zwitsers systeem is dat het aantal officiële talen toeneemt naarmate het
bestuursniveau stijgt (bijvoorbeeld van district naar kanton), maar dat het omgekeerde niet kan. Zo kan
een kanton niet verklaren slechts één officiële taal te hebben, wanneer er tweetalige gemeenten of
districten op haar grondgebied zijn gevestigd. Daarentegen zal een de officiële taal van een bepaalde
gemeente ook een (van de) officiële ta(a)l(en) van het district en het kanton zijn.
In tegenstelling tot België berust de Zwitserse taalregeling eerder op gebruiken en ongeschreven
principes. Waar het Belgische territorialiteitsbeginsel door het Grondwettelijk Hof werd gedistilleerd
uit de grondwettelijke bepaling die de indeling in taalgebieden bevat, heeft het Zwitserse
Bundesgericht het territorialiteitsbeginsel gehaald uit het artikel die de nationale talen aanduidt. Bij de
grondwetsherziening van 1999 werd het principe eindelijk in de Bundesverfassung geschreven.
Het Zwitserse territorialiteitsbeginsel gaat echter verder dan de Belgische toepassing ervan, doch de
doelstelling is dezelfde, nl. de taalkundige gemeenschappen trachten te beschermen alsook conflicten
tussen deze gemeenschappen te voorkomen. Door toepassing van het territorialiteitsbeginsel creëert
men immers bepaalde meerderheden binnen de verschillende kantons of gemeenten en/of districten.
De toepassing van het territorialiteitsbeginsel lijkt ook logisch, aangezien de verschillende talen niet
wijdverspreid zijn over het Zwitsers grondgebied. Het grote nadeel is dat de taalkundige minderheden
binnen de verschillende taalregio’s zich niet kunnen beroepen op bepaalde minderheidsrechten. Zo
623
K. MCRAE, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 123-124.
pag. 98
heeft men als Franstalige Zwitser geen recht heeft op Franstalig onderwijs in Duitstalig Zwitserland en
omgekeerd.
De toepassing van het territorialiteitsbeginsel wordt in evenwicht gehouden door het beginsel van de
taalvrijheid. Naarmate men zich meer en meer in het vaarwater van het privéleven gaat begeven, zal de
taalvrijheid het halen van het territorialiteitsbeginsel. In gevallen waar het eerder gaat om officiële
communicatie domineert het territorialiteitsbeginsel.
VI.
ALGEMEEN BESLUIT
Federale staatstructuren vindt men veelal terug in staten waar diverse etnische groepen aanwezig zijn
die elk een verschillende moedertaal kennen. Binnen de federale staat wordt het gezag verdeeld tussen
de deelstaten en de federale overheid. Deze deelstaten kunnen verschillende namen kennen (zo werd in
dit werkstuk gesproken over o.a. provincies, gemeenschappen of kantons) en voor verschillende
aangelegenheden bevoegd zijn. Vaak zijn deze deelstaten bevoegd om het taalgebruik op hun
grondgebied te regelen.
Via de toepassing van het territorialiteitsbeginsel tracht men de rechten van de verschillende
taalgemeenschappen te waarborgen door binnen een bepaald gebied voorrang te geven aan een
bepaalde landstaal. Wanneer de verschillende taalgroepen geografisch erg verspreid zijn, ontstaat hier
echter een nieuwe problematiek. Via het territorialiteitsbeginsel gaat men op regionaal vlak immers
niet alleen nieuwe meerderheden, maar ook nieuwe minderheden gaan creëren (denk aan de
provinciale minderheden in Canada). Verder zijn de deelstaten ook niet steeds etnisch homogeen.
Groepen die op nationaal niveau een meerderheid vormen, worden op bepaalde plaatsen de regionale
minderheid (denk aan de Vlamingen in Brussel of de Duitstalige minderheid in Freiburg). Daarnaast
kan de vorming van deelstaten ook leiden tot een homogenere bevolking van de verschillende
deelstaten. Deze assimilatieproblematiek is duidelijk merkbaar in België vandaag de dag.
In deze rechtsvergelijkende studie werd het taalbeleid van drie federale staten onder de loep genomen,
namelijk België, Zwitserland en Canada. Op federaal niveau opteren alle drie de staten voor het
personaliteitsbeginsel. Gelet op de aanwezigheid van meer dan één officiële taal binnen de drie
voormelde staten, lijkt dit meer dan logisch. De federale overheid dient immers de vrede te bewaren
tussen de verschillende taalgroepen.
Regionaal opteren België en Zwitserland duidelijk voor het territorialiteitsbeginsel. Terwijl de
Zwitserse taalregeling meer op gewoonte en ongeschreven rechtsregels berust, vindt men in België
meer wetgeving en uitvoeringsbesluiten terug.
In de eentalige deelgebieden worden vooral de rechten van de meerderheden beschermd. Via de
toepassing van het territorialiteitsbeginsel worden in beide staten immers regionale meerderheden
gecreëerd. Op die manier tracht men de taalgemeenschap te beschermen tegen de invloed van een taal
met een grotere status (denk aan het Frans in België voor de definitieve vastlegging van de taalgrens).
Tweetaligheid is immers vaak in het voordeel van één dominante taal (denk ook aan de dominantie
van het Frans in het tweetalig kanton Freiburg).
Het Belgische territorialiteitsbeginsel is niet zo absoluut als zijn Zwitserse variant. In België kent men
in de faciliteitengemeenten immers speciale taalrechten toe aan de anderstalige minderheden. In
Zwitserland kent men dergelijke regeling niet. Dit valt makkelijk te illustreren aan de hand van het
taalgebruik in onderwijszaken. Terwijl de taalkundige minderheden in de Belgische
pag. 99
faciliteitengemeenten (alsook in provincie Québec, waar de vereisten nog strenger zijn) een beperkt
recht hebben op onderwijs in de andere landstaal, kent men dit in Zwitserland niet.
Terwijl België en Zwitserland hebben geopteerd voor duidelijk afgebakende taalgrenzen, weigert
Canada dergelijke grenzen te trekken op het regionale niveau. De Canadese federale overheid promoot
ook de officiële tweetaligheid over het gehele land en kent bepaalde taalrechten toe aan de
respectievelijke minderheden.
De provincie New Brunswick volgt de gedachtegang van de federale overheid. Hoewel reeds gewezen
werd op het feit dat tweetaligheid de dominante taal mogelijks kan bevoordelen, vormt dit in deze
provincie geen probleem, aangezien de dominante taal ook de taal van de taalkundige meerderheid is.
In de provincie Québec ligt dit anders. Hier is de dominante taal de taal van de minderheid. De
Franstalige meerderheid meent dan ook dat de bescherming van hun taal enkel kan bereikt worden
door middel van definitieve eentaligheid. Met de geschiedenis van de Belgische taalregeling in
gedachten, kan dit argument wel bijval vinden. De provinciale overheid van Québec opteert dan ook
voor de toepassing van het territorialiteitsbeginsel, hoewel deze ook hier niet absoluut is. Ook in
Québec is immers een soort van “faciliteitenregeling” ingebouwd ten voordele van de Engelstalige
minderheid.
Daarnaast bestaat ook een schrijnend mentaliteitsverschil tussen enerzijds België en Canada, waar er
wrevel bestaat tussen beide bevolkingsgroepen, en anderzijds Zwitserland, waar de verschillende
bevolkingsgroepen toch meer respect tonen voor elkaar.
In België en Zwitserland zijn de verschillende taalgroepen geografisch gegroepeerd en zijn de
verschillende talen niet wijdverspreid over het grondgebied van de staat. Daarom is het logisch dat
deze staten geopteerd hebben voor de toepassing van het territorialiteitsbeginsel.
Via dit principe creëert men immers een security area en worden bepaalde nationale minderheden
“gepromoveerd” tot regionale meerderheden. De grote nadelen van de keuze voor dit principe zijn de
volgende: i) de minderheden in de eentalige taalgebieden worden volledig over het hoofd gezien en ii)
de toepassing van dit beginsel leidt tot assimilatie van de deelbevolkingen.
Daarnaast is de positie van het Duits in België en het Italiaans in Zwitserland opvallend gelijkaardig
op het federale niveau. Hoewel beide talen officiële talen zijn, worden ze in de praktijk vaak niet
gebruikt in bijvoorbeeld parlementaire debatten. Ook het Rhaeto-Romaans wordt niet tot nauwelijks
gebruikt, maar aangezien deze laatste taal een nationale taal is met vooral symbolische waarde, lijkt de
vergelijking met het Duits in België niet op te gaan. Dit gegeven lijkt te duiden op een zwakheid van
het personaliteitsbeginsel. Indien men de keuze heeft tussen verschillende talen, concurreren de
dominante talen vaak de andere weg.
In Canada zijn de taalkundige minderheden veel wijder verspreid over het grondgebied van de staat.
Daarom kent Canada ook geen taalgebieden. Het Canadese systeem roept een minimumstandaard aan
bescherming in het leven voor de taalminderheden in de verschillende provincies. Naast deze
minimumstandaard kunnen de provincies zelf verdere bescherming geven aan een taal. Vaak zal men
de taalkundige provinciale meerderheid een verdere bescherming garanderen. Het grote nadeel is dat
de provinciale minderheden voornamelijk beschermd worden door de wetgever die het verst van hen
verwijderd is, namelijk de federale wetgever.
Gezien de bipolaire structuur van de Belgische staat lijkt het aangewezen het territorialiteitsbeginsel te
behouden. In een eerste besluit bij deel III (België), werden reeds enkele mogelijke alternatieven
pag. 100
uitgedacht voor het huidige systeem. Zo zou men kunnen opteren voor een Belgische Unie met vier
deelstaten, bepaalde minderheidsrechten toekennen in de eentalige taalgebieden of, nog beter, een
combinatie van beiden.
Het Zwitsers systeem toont echter aan dat het ook anders kan. Hoewel er een verschil in mentaliteit
tussen de Belgische en Zwitserse deelbevolkingen merkbaar is, zou een striktere toepassing van het
territorialiteitsbeginsel de interne vrede ten goede kunnen komen. Zonder de speciale taalrechten in de
Brusselse randgemeenten zou de Franstaligen elk argument voor de aanhechting van deze gemeenten
bij Brussel ontnomen worden. Naar mijn aanvoelen heeft de Belgische wetgever in 1962 ter zake zijn
kans gemist. Hoewel de Kamercommissie van mening was dat de faciliteiten slechts tijdelijk waren
en/of een uitdovend karakter hadden, werd dit nergens uitdrukkelijk opgenomen. Indien men destijds
een wetsbepaling had opgenomen die bepaalde dat de faciliteiten enkel zouden worden toegekend aan
personen die zich op dat ogenblik aan de verkeerde kant van de taalgrens bevonden, en niet aan de
“nieuwkomers”, zou men intussen al een stap verder staan.
Hoewel dit laatst besproken alternatief evenmin rekening houdt met de anderstalige minderheden in de
eentalige gebieden, noch een onmiddellijke oplossing biedt voor de assimilatie van de deelbevolking,
biedt het wel een oplossing voor het probleem van de Brusselse rand, dat toch een blijvende bron van
frictie blijkt tussen Vlamingen en Franstaligen. Daarnaast kan men de problematiek van de assimilatie
niet oplossen louter aan de hand van de taalwetgeving. De regionalisatie van pers en media en de
politieke partijen dragen hier mijn inziens evenzeer (of meer) tot bij.
Over hetgene de toekomst uiteindelijk zal brengen, durf ik geen uitspraken te doen. Een ding staat
echter vast: gelet op het huidige politieke landschap in België, lijkt een drastische wijziging van de
vigerende taalregeling nog ver weg.
pag. 101
VII. BIJLAGE 1
http://www.slmc.uottawa.ca/?q=bi_switzerland
pag. 102
VIII. BIBLIOGRAFIE
1. Algemeen
a. Rechtspraak
EHRM, Mahieu-Mohin en Clerfayt t. België, 1987.
Arbitragehof 26 maart 1986, nr. 17/86.
b. Rechtsleer
§1. Boeken
ALEN, A., Handboek van het Belgisch Staatsrecht, Brussel, Kluwer Rechtswetenschappen, 1995, 889
p.
CLEMENT, J., Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Intersentia,
Antwerpen, 2003, 926 p.
FRENKEL, M., Federal Theory, Center for Research on Federal Financial Relations, The Australian
National University, Canberra, 2007, http://www.maxfrenkel.ch/federal.html.
INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en
economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 193 p.
LIJPHART, A., Patterns of Democracy, New Haven, Yale University Press, 1999, 351 p.
VAN DAMME, M., Overzicht van het Grondwettelijk Recht, Brugge, Die Keure, 2008, 467 p.
VANDE LANOTTE, J., GOEDERTIER G. en VANDEN HEEDE, P., Overzicht Publiekrecht, Brugge, Die
Keure, 2007, 1576 p.
VELAERS J., “Territorialiteit versus personaliteit: een never ending story?” in P. POPELIER, D.
SINARDET, J. VELAERS en B. CANTILLON (eds.), België, quo vadis? Waarheen na de zesde
staatshervorming? , Antwerpen, Intersentia, 2012, 61-107.
§2. Artikelen
ALEN, A. en ERGEC, R., “Het territorialiteitsbeginsel in de Belgische en Europese rechtspraak. Een
poging tot synthese”, RW 1998-1999, 417-424.
DELPÉRÉE, F., “Quelle coopération entre l’Etat, les Communautés et les Régions ?”, Journ.Proc., n°
148, 7 april 1989, 12-14.
HÉRAUD, G., “Pour un droit linguistique comparé”, Revenu internationale de droit comparé 1971,
309-330.
KLOSS, H., “Territorialprinzip, Bekenntnisprinzip, Verfügungsprinzip: Über die Möglichkeiten der
Abgrenzung der volklichen Zugehörigkeit”, Europa Ethnica 1965, afl. 22, 52-73.
MAST, A, “Elementaire bedenkingen bij het vraagstuk van de omvorming van de Belgische
eenheidsstaat in een federale staat”, RW 1961-1962, 2323-2338.
pag. 103
MCRAE, K.D., “The Principle of Territoriality and the Principle of Personality in Multilingual States”,
Linguistics. An International Review 1975, afl. 157, 33-54.
VUYE, “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De Rand,
december 2010, http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-in-vlaanderen-ineen-historisch-en-internationaal-perspectief, 1-42.
WITTE, E., “Language and territoriality. A Summary of developments in Belgium”, International
Journal on Group Rights 1993, 203-223.
2. België
a. Wetgeving
Wet van 21 juli 1921 op het taalgebruik in bestuurszaken, BS 12 augustus 1921.
Wet 15 juli 1935 op het gebruik der talen in gerechtszaken, BS 22 juli 1935.
Wet van 31 mei 1961 betreffende het gebruik der talen in wetgevingszaken, het opmaken,
bekendmaken en inwerkingtreden van wetten en verordeningen, BS 21 juni 1963.
Wet van 30 juli 1963 houdende taalregeling in het onderwijs, BS 22 augustus 1963.
De wetten van 28 juni 1932, 8 november 1962 en 2 augustus 1963 werden gecoördineerd bij het K.B.
van 18 juli 1966 houdende coördinatie van de wetten op het gebruik van de talen in bestuurszaken, BS
2 augustus 1966.
Wet 3 juli 1971 tot indeling van de leden van de wetgevende kamers in taalgroepen en houdende
diverse bepalingen betreffende de cultuurraden voor de Nederlandse cultuurgemeenschap en voor de
Franse cultuurgemeenschap, BS 6 juli 1971.
Bijzondere wet van 21 juli 1971 betreffende de bevoegdheid en de werking van de Cultuurraden voor
de Nederlandse cultuurgemeenschap en voor de Franse cultuurgemeenschap, BS 23 juli 1971.
Decreet Ned. Cult. R. 19 juli 1973 tot regeling van de talen voor de sociale betrekkingen tussen de
werkgevers en de werknemers, alsmede van de door de wet en de verordeningen voorgeschreven akten
en bescheiden van de ondernemingen, BS 6 september 1973.
Gewone wet 9 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, BS 15 augustus 1980.
Decreet Fr. Gem. R. 30 juni 1982 inzake de bescherming van de vrijheid van het taalgebruik van de
Franse taal in de sociale betrekkingen tussen de werkgevers en hun personeel, alsook van akten en
documenten an ondernemingen opgelegd door de wet en de reglementen, BS 27 augustus 1982.
Wet 31 december 1983 tot hervorming der instellingen voor de Duitstalige Gemeenschap, BS 18
januari 1984.
Parl.St. Senaat 1969-70, nr. 390, 12-13.
Adv.RvS 5 september 1972 over het wetsontwerp houdende het statuut van het kanton van de Voer,
Parl.St. Kamer 1971-72, nr. 282/5, 2.
pag. 104
Adv.RvS 17 mei 1989 over een voorstel van decreet houdende regeling van het taalgebruik van de
talen in het Nederlands taalgebied, Parl.St. Vl. R. BZ 1988, 146/2.
b. Rechtspraak
Arbitragehof 30 januari 1986, nr. 10/86, B.S. 12 februari 1986.
Arbitragehof 25 maart 1986, nr. 15/86, B.S. 17 april 1986.
Arbitragehof 25 maart 1986, nr. 16/86, B.S. 17 april 1986.
Arbitragehof 26 maart 1986, nr. 17/86, B.S. 17 april 1986.
Arbitragehof 19 december 1991, nr. 40/91.
Arbitragehof 9 november 1995, nr. 72/95, B.S. 7 december 1995.
Arbitragehof 10 maart 1998, nr. 26/98, RW 1998-99, noot W. PAS.
Arbitragehof 3 mei 2006, nr. 65/2006.
GwH 29 juli 2010, nr. 95/2010.
Cass. 30 maart 1981, Pas. I, 818.
Cass. 12 november 1982, Arr.Cass. 1982-83, 353.
RvS 27 januari 1954, nr. 1302, Oostende.
RvS 19 februari 1957, nr. 5.504, N.V. Benelux Films.
RvS 12 augustus 1970, nr. 14.241.
RvS 17 augustus 1973, nr. 15.990, Germis.
RvS 20 maart 1979, nr. 19.522, Carlier, Arr.RvS 1979, 313-314.
RvS 6 april 1982, nr. 22.186, Verheyden.
RvS 8 november 1983, nr. 23.658, Verkiezing van de leden van de raad voor maatschappelijk welzijn
van Wezembeek-Oppem, Arr.RvS 1983, 2117.
RvS 24 mei 1983, nr. 23.282, Gemeente Sint-Genesius-Rode.
RvS 30 september 1986, nr. 26.943, Broers.
RvS 30 september 1986, nr. 26.944, Happart.
RvS 30 september 1986, nr. 29.945, Peeters.
RvS 1 oktober 1986, nr. 26950, Cheema.
RvS 12 juni 1990, nr. 35.187, Walraet .
RvS 23 maart 1999, nr. 79.431, Wezembeek-Oppem.
pag. 105
RvS 29 juni 2001, nr. 97.257, Linkebeek.
RvS 23 december 2004, nr. 138.860, gemeente Kraainem.
RvS 23 december 2004 nr. 138.861, Gregoire.
RvS 23 december 2004, nr. 138.862, gemeente Linkebeek.
RvS 23 december 2004, nr. 138.863, Bolle.
RvS 23 december 2004, nr. 138.864, OCMW Linkebeek.
RvS 15 februari 2005, nr. 140.635, Renard, NJW, 122-123.
RvS 19 juni 2008, nr. 184.353, Wezembeek Oppem.
Brussel 6 oktober 1999, RW 1999-2000, 1408.
Brussel (8ste kamer) 28 januari 2003, onuitg.
c. Rechtsleer
§1. Boeken
ALEN, A., BILLIET, J., HEREMANS, D., MATTHIJS, K., PEETERS, P., VELAERS, J. en VAN ROMPUY, P.,
Rapport van de Club van Leuven. Vlaanderen op een Kruispunt. Sociologische, economische en
staatsrechtelijke perspectieven, Tielt/Leuven, Lannoo/Universitaire Pers Leuven, 1990, 271 p.
CLEMENT, J., Bestuurstaal, faciliteiten en de resolutie Nabholz van de Raad van Europa. Geen taal,
geen vrijheid? in Academiae Analecta 14, Brussel, Koninklijke Academie voor Wetenschappen,
Letteren en Schone Kunsten van België, 2003, 48 p.
CLEMENT, J., Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen,
Intersentia, 2003, 926 p.
CLEMENT, J., PAS, W., SEUTIN, B., VAN HAEGHENDOREN, G. en VAN NIEUWENHOVE, J., Proeve van
Grondwet voor Vlaanderen, Brugge, die Keure, 1996, 243 p.
DE PELSMAEKER, T., DERIDDER, L, JUDO, F., PROOT, J. en VANDENDRIESSCHE, F., Taalgebruik in
Bestuurszaken in Administratieve Rechtsbibliotheek 15, Brugge, die Keure, 2004, 305 p.
DUJARDIN J., GOEDERTIER, G., VANDEN HEEDE, P. en VANDE LANOTTE J.,
Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2008, 439 p.
Basisbegrippen
GOEDERTIER G. en VANDE LANOTTE J., Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010,
1530 p.
GOEDERTIER G. en VANDE LANOTTE J., Overzicht Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2007, 1576 p.
INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FEDERALISME (ed.), Federalisme. Staatkundig, politiek en
economisch, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu Uitgevers, 1994, 193 p.
RENARD, R., Talen in bestuurszaken, in de bedrijven en in de sociale betrekkingen in A.P.R. Gent,
Story-Scientia, 1983, 337 p.
pag. 106
RIMANQUE, K., De grondwet toegelicht, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2003, 436 p.
EECKHOUTTE, W., Handboek Belgisch Arbeidsrecht, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium NV,
2008, 591 p.
VAN
VAN DYCK, R., “Belgische, Canadese en Zwitserse ‘taaltoestanden’. Een kijk op taalminderheden in
het onderwijs” in E. WITTE (ed.), De Brusselse Rand, Brussel, VUB Press, 1993, 313-355.
VAN DYCK, R., Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale
samenlevingen. Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel,
Studiecentrum voor Federalisme, 1992, 117 p.
VELAERS, J., Het gebruik van de talen in G. VAN HAEGENDOREN en B. SEUTIN (eds.), De
bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2002, 179 p.
VELAERS, J., “Territorialiteit versus personaliteit: een never ending story?” in P. POPELIER, D.
SINARDET, J. VELAERS en B. CANTILLON (eds.), België, quo vadis? Waarheen na de zesde
staatshervorming? , Antwerpen, Intersentia, 2012, 61-107.
WITGENS, L., Taalperikelen in Vlaanderen. Een bijdrage tot het Komen-autaire dossier, Brugge, die
Keure, 1984, 90 p.
§2. Artikelen
ALEN, A. en ERGEC, R., “Het territorialiteitsbeginsel in de Belgische en de Europese rechtspraak. Een
poging tot synthese”, RW 1998-99, 417-424.
BERX, C., “De faciliteiten in de rand- de taalgrensgemeenten. Enkele beschouwingen bij een
fundamenteel interpretatieprobleem naar aanleiding van een rondzendbrief”, T.Gem., 1998, 97-103.
CLEMENT, J., “Omzendbrief-Peeters: Raad van State bevestigt institutionele basisgegevens van het
land”, (noot onder RvS 23 december 2004, nr. 138.860), TBP 2005/2, 57-65.
CLEMENT, J., “Waarom de Grondwetgever geen etnograaf is” (noot onder RvS 23 december 2004, nr.
138.861), CDPK 2005, 414-421.
HERMAN, J., “Juiste taal, geen verhaal. Over mobiliteit en faciliteiten”, RABG 2006, 1022-1027.
RIMANQUE, K., “Kanttekeningen bij een herziene Grondwet”, RW 1971-72, 689-724.
VANDE LANOTTE, J., “De Belgische Unie bestaat uit vier deelstaten”, 2012,
http://www.briobrussel.be/assets/andere%20publicaties/vandelanotte_belgischeunie4deelstaten.pdf, 124.
VANSCHOEBEKE, B., “Het taalgebruik in de onderneming”, Or. 1994, 263-279.
VUYE, H., “Het territorialiteitsbeginsel in de rechtspraak van de Grondwettelijk Hof en de Raad van
State: eenduidig of meerduidig?”, CDPK 2007, 10-36.
VUYE, H., “Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief”, vzw De
Rand, december 2010, http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/taal-en-territorialiteit-invlaanderen-in-een-historisch-en-internationaal-perspectief, 1-42.
pag. 107
X,
“Taalwetwijzer
van
de
Vlaamse
Overheid.
http://brussel.vlaanderen.be/documenten/53776Brussel.pdf, 1-31.
Welke
taal
wanneer?”,
3. Canada
a. Wetgeving
Constitution Act, http://lois.justice.gc.ca/eng/Const/.
Official Languages Act, 1988, http://laws-lois.justice.gc.ca/eng/acts/O-3.01/FullText.html.
Official Languages (Communications with and Services to the Public) Regulations, 1991, http://lawslois.justice.gc.ca/PDF/SOR-92-48.pdf.
Loi sur la langue officielle, 1974, http://www.oqlf.gouv.qc.ca/charte/reperes/Loi_22.pdf.
Charte de la Langue Française, 1977,
http://www2.publicationsduquebec.gouv.qc.ca/dynamicSearch/telecharge.php?type=2&file=/C_11/C1
1.html.
b. Rechtspraak
UN Human Rights Committee, Ballantyne, Davidson and McIntyre v. Canada, Communication No.
385/1989 : Canada. 05-05-1993,
http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/CCPR.C.47.D.385.1989.En?Opendocument.
Attorney General of Quebec v. Blaikie et al [1979] 2 SCR 1016, http://scc.lexum.org/decisia-scccsc/scc-csc/scc-csc/en/2637/1/document.do.
Quebec Attorney General v. Quebec Protestant School Board
http://scc.lexum.org/decisia-scc-csc/scc-csc/scc-csc/en/26/1/document.do.
[1984]
2
SCR
66,
Ford v. Quebec (Attorney General) [1988] 2 SCR 712, http://scc.lexum.org/decisia-scc-csc/scccsc/scc-csc/en/384/1/document.do.
Mahe v. Alberta [1990]
csc/en/580/1/document.do.
1
SCR
342,
http://scc.lexum.org/decisia-scc-csc/scc-csc/scc-
Arsenault-Cameron v. Prince Edward State [2000] 1 RCS, 851, http://scc.lexum.org/decisia-scccsc/scc-csc/scc-csc/en/1755/1/document.do.
Doucet-Boudreau v. Novia Scotia (Minister of Education) [2003]
http://scc.lexum.org/decisia-scc-csc/scc-csc/scc-csc/en/2096/1/document.do.
3
SCR,
3,
Solski (Tudor of) v. Quebec (Attorney General) [2005] 1 SCR 201, http://scc.lexum.org/decisia-scccsc/scc-csc/scc-csc/en/2214/1/document.do.
Nguyen v. Quebec [2009]
csc/en/7822/1/document.do.
3
SCR
208,
http://scc.lexum.org/decisia-scc-csc/scc-csc/scc-
pag. 108
c. Rechtsleer
§1. Boeken
HOGG, P., Constitutional Law of Canada, Ontario, Thomson Canada Limited, 1997, 1584 p.
VAN DYCK, R., Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale
samenlevingen. Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel,
Studiecentrum voor Federalisme, 1992, 117 p.
VAN DYCK, R., “Belgische, Canadese en Zwitserse ‘taaltoestanden’. Een kijk op taalminderheden in
het onderwijs” in E. WITTE (ed.), De Brusselse Rand, Brussel, VUB Press, 1993, 313-355.
VANDE LANOTTE, J., De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de
mogelijkheden, basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op
intermediair niveau binnen de Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 556 p.
§2. Artikelen
BRAËN, A., “La Politique Linguistique du Québec: Le Malaise”, Revue de la Common Law en
Français 2009, 147-160.
CAMERON, D.R. en KRIKORIAN, J.D., “Recognizing Quebec in the Constitution of Canada: using the
bilateral constitutional amendment process”, University of Toronto Law Journal 2008, 389-420.
GOLDBLOOM, V.C., “Language Equality in Canada: A Delicate Balance”, UNB Law Journal 1998,
177-184.
GREEN, W., “Language Regimes, Minority Language Rights, and International Legal Issues: The Case
of the Québec Anglophones”, Syracuse Journal of International Law and Commerce 1998-99, 267290.
GREEN, W., “Schools, signs and separation: Québec Anglophones, Canadian constitutional politics
and international language rights”, Denver Law Journal of International Law & Politics 1998-99, 449481.
JOHANSEN, D. en ROSEN, P., “Background Paper. The Notwithstanding Clause of the Charter”,
Parliamentary
Information
and
Research
Service,
http://www.parl.gc.ca/Content/LOP/ResearchPublications/bp194-e.pdf, 1-14.
KAHN, A.N., “Minority Language Education Rights in Canada”, Journal of Law and Education 1994,
339-412.
RICHARDS, R.G., “Mahe v. Alberta: Management and Control of Minority Language Education”,
McGill Law Journal 1990-91, 216-227.
SOJI, J., “Canada Update May 2010 through July 2010 Highlights of Major Legal News & Significant
Court Cases”, Law & Business Review of the Americas 2010, 897-906.
TREMBLAY, A., “L’interprétation des dispositions constitutionnelles relatives aux droits linguistiques”,
Manitoba Law Journal 1983, 651-662.
pag. 109
VAN DE CRAEN, F., “De ‘Constitution Act, 1982’ Canada’s herziene en eindelijk eigen grondwet”,
TBP 1983, 96-111.
VEITCH, E., “Language, Culture and Freedom of Expression in Canada”, International and
Comparative Law Quarterly 1990, 101-119.
X, “Territorial Rights in Belgium (Under
http://www.slmc.uottawa.ca/?q=bi_belgium.
the
Community
X,
“The
Constitution
Act
of
1867
and
http://www.slmc.uottawa.ca/?q=bnaa_linguistic_question.
and
the
Regional
Language
System)”,
Question”,
YALDEN., R., “Liberalism and Language in Quebec: Bill 101, the Courts, and Bill 178”, University of
Toronto Faculty of Law Review 1989, 973-994.
4. Zwitserland
a. Wetgeving
Bundesverfassung
der
Schweizerischen
http://www.admin.ch/ch/d/sr/1/101.de.pdf.
Eidgenossenschaft
vom
18.
April
1999,
Verfassung des Kantons Bern vom 6. Juni 1993 , http://www.admin.ch/ch/d/sr/131_212/.
Verfassung des
Kantons
Graubünden
http://www.admin.ch/ch/d/sr/131_226/.
vom
18.
Mai
2003/14.
September
2003,
Verfassung des Kantons Freiburg vom 16. Mai 2004, http://www.admin.ch/ch/d/sr/131_219/.
Bundesgesetz vom 5 Oktober 2007 über die Landessprachen Und die Verständigung zwischen den
Sprachgemeinschaften, http://www.admin.ch/ch/d/sr/c441_1.html.
Sprachengesetz des Kantons Graubünden
lex.gr.ch/frontend/versions/238/pdf_file.
vom
19
Bundesgericht, 31 maart 1965, Association
http://www.servat.unibe.ch/dfr/c1091480.html.
de
l’Ecole
Bundesgericht
30
oktober
1974,
http://www.servat.unibe.ch/dfr/a1100462.html.
Derungs,
Oktober
2006,
http://www.gr-
b. Rechtspraak
Bundesgericht
25
april
1980,
Brunner,
http://www.servat.unibe.ch/dfr/a1106299.html.
BGE
française,
BGE
106
BGE
91
I
480,
100
Ia
462,
Ia
299,
303,
Bundesgericht, 15 juli 1996, Althaus, BGE I 236, http://www.servat.unibe.ch/dfr/c1122236.html.
c. Rechtsleer
§1. Boeken
VARENNES, F. en TRIFUNOVSKA, S., Minority Rights in Europe – European Minorities and
Languages, Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2001, 606 p.
DE
pag. 110
FLEINER, T., MISIC, A. en TÖPPERWIEN, N., Swiss Constitutional Law, Den Haag, Kluwer Law
International, 2005, 305 p.
GRÜNERT, M., “Does the territoriality principle work in practice? The principle’s applicability to the
Romansh area in the Swiss Canton of Grisons” in A. ENDER, A. LEEMANN en B. WÄLCHLI (eds.),
Methods in Contemporary Linguistics, Berlin/Boston, Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, 2012,
463-486.
HÄFELIN, U. en HALLER, W., Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Zürich, Schulthess Polygrapischer
Verlag AG, 1988, 574 p.
MCRAE, K., Conflict and Compromise in Multilingual Societies. Switzerland, Ontario, Wilfrid Laurier
University Press, 1983, 274 p.
TRECHSEL, S., “Law of Criminal Procedure” in F. DESSEMONTET en T. ANSAY (eds.), Introduction to
Swiss Law, Londen, Kluwer Law International, 1995, 241-265.
VANDE LANOTTE, J., De Noodzakelijke Decentralisatie? Rechtsvergelijkende studie naar de
mogelijkheden, basiskenmerken en publiekrechtelijke vormgeving van een decentralisatie op
intermediair niveau binnen de Belgische context, Antwerpen, Kluwer, 1988, 556 p.
VAN DYCK, R., “Belgische, Canadese en Zwitserse ‘taaltoestanden’. Een kijk op taalminderheden in
het onderwijs” in E. WITTE (ed.), De Brusselse Rand, Brussel, VUB Press, 1993, 313-355.
VAN DYCK, R., Federalisme en Democratie: Bescherming van taalminderheden in plurale
samenlevingen. Taalminderheden in de besluitvorming in België, Canada en Zwitserland, Brussel,
Studiecentrum voor Federalisme, 1992, 79-80.
VOYAME, J., “Introduction” in F. DESSEMONTET en T. ANSAY (eds.), Introduction to Swiss Law,
Londen, Kluwer Law International, 1995, 1- 12.
WALDER, H.U., “Law of Civil Procedure” in F. DESSEMONTET en T. ANSAY (eds.), Introduction to
Swiss Law, Londen, Kluwer Law International, 1995, 266-278.
WITTIBSCHLAGER, M., Einführung in das schweizerische Recht, in JuS Schriftenreihe ausländisches
Recht, München, Verlag C.H. Beck, 2000, 224 p.
§2. Artikelen
GRIN, F., “L’aménagement Linguistique en Suisse”, Genève, 6 september 2010,
http://www.unige.ch/traduction-interpretation/recherches/groupes/elf/documents/elfwp4.pdf, 1 - 20.
GRIN, F. “Language Policy in Multilingual Switzerland: Overview and Recent Developments”, Cicle
de confèrencies sobre política lingüística Direcció general de política lingüística, Barcelona, 4
december 1998, http://www.ecmi.de/uploads/tx_lfpubdb/brief_2.pdf, 1-9.
THÜRER, D., “National Minorities: A Global, European and Swiss Perspective”, Fletcher Forum of
World Affairs 1995, 53-69.
WALTHER, F. M. R., “The Swiss Legal System. A Guide for Foreign Researchers”, International
Journal of Legal Information 2001, 1-24.
pag. 111
X, “Territorial Rights in Switzerland
http://www.slmc.uottawa.ca/?q=bi_switzerland.
(Under
the
Cantonal-Sovereignty
System)”,
pag. 112