Workshops sociaaldemocratisch energiebeleid
advertisement
Workshops sociaaldemocratisch energiebeleid 2006 volledige documentatie 24 September 2005 27 Oktober 2005 24 November 2005 26 Januari 2006 30 Maart 2006 Politiek Forum Efficiënt Besparen Energie opwekking Internationaal Energiebeleid Beleid en Instrumentarium organisatie: werkgroep Sociaaldemocratisch Energie Beleid van de Wiardi Beckman Stichting eindredactie: Egbert Boeker 1 Workshops sociaaldemocratisch energiebeleid .......................................................................... 1 1.0 Inleiding ........................................................................................................................... 5 Thema 1: Principiële punten rond klimaat en energie,............................................................... 6 2.0 Hoofddocument ................................................................................................................ 6 2.1 Klimaatverandering ..................................................................................................... 6 2.2. Economische gevolgen ................................................................................................ 9 2.3 Kernenergie of kolen .................................................................................................. 11 3.0 Nadere toelichting op thema 1: Principiële punten rondom klimaat en energie ............ 15 3.1: klimaatverandering .................................................................................................... 15 3.2: inzetten van economische groei ................................................................................ 20 3.3. Overgang: Kolen of kernenergie ............................................................................... 26 4.0 Samenvatting van enkele recente documenten van de WBS-werkgroep ....................... 44 4.1 Het document ‘Energie opties voor 21e eeuw’ (samenvatting) ................................. 44 4.2 Elementen voor een sociaal-democratisch energieprogramma (conclusies conferentie)....................................................................................................................... 52 4.3 Elementen voor een toekomstig energiebeleid van de PvdA (Kees Daey Ouwens) .. 55 5.0 Verslag Politiek Forum 24 September 2005 – door Egbert Boeker ............................... 57 5.1Column van Dick Kroon, hoogleraar marine geologie, VU, Amsterdam. .................. 57 5.2 Uit de discussie........................................................................................................... 58 Thema 2: Efficiënt besparen .................................................................................................... 60 6.0 uitnodigingsbrief ............................................................................................................ 60 6.1 PvdA actieplan energiebesparing (Tweede Kamer Fractie) ........................................... 65 Inleiding ........................................................................................................................... 65 Instrumenten om energiebesparing te bevorderen: .......................................................... 66 resultaten .......................................................................................................................... 68 Conclusies: Maatregelen Kabinet en PvdA vergeleken: .................................................. 70 6.2 Schriftelijke inbreng deelnemers (op persoonlijke titel) ................................................ 70 6.2.1 Land- en tuinbouw .................................................................................................. 70 6.2.2 Huishoudens/ Bouw/ Gebouwde omgeving ............................................................ 75 6.2.3 Verkeer en vervoer .................................................................................................. 77 6.2.4 Ministeries/(lokale) overheid .................................................................................. 79 6.2.5 Algemeen ................................................................................................................ 82 6.2.6 Elementen uit het Europees (PvdA) manifest ......................................................... 84 6.3 Achtergrondnotitie, Rokus Wijbrans.............................................................................. 85 6.4 Verleiden en versieren – door Rokus Wijbrans ............................................................. 88 Algemeen ......................................................................................................................... 88 Dilemma’s & denkrichtingen ........................................................................................... 88 Mogelijke oplossingsrichtingen ....................................................................................... 90 6.5 Verslag ........................................................................................................................... 91 6.5.1 Land- en tuinbouw .................................................................................................. 92 6.5.2 Huishoudens, bouw, gebouwde omgeving .............................................................. 93 6.5.3 Verkeer en vervoer .................................................................................................. 94 6.5.4 Industrie ................................................................................................................... 95 6.5.5 Algemeen ................................................................................................................ 96 Thema 3: Energievoorziening .................................................................................................. 98 7.1 de uitnodigingsbrief ........................................................................................................ 98 7.2 De enquête met bespreking ............................................................................................ 99 7.3 Schriftelijke bijdragen .................................................................................................. 104 7.4 Inleiding tot de discussie door Heleen de Coninck ...................................................... 106 2 7.5 Verslag van de discussie .............................................................................................. 106 Algemeen ....................................................................................................................... 106 Over duurzame elektriciteit in 2025: .............................................................................. 106 Relatie met economische groei....................................................................................... 106 Besteding overheidsgeld: ............................................................................................... 107 Leercurves: ..................................................................................................................... 107 Verhouding markt en overheid: ...................................................................................... 107 Per sector ........................................................................................................................ 108 7.6 Naschriften ................................................................................................................... 110 7.7 Conclusie en naschrift van Teun Bokhoven en Heleen de Coninck ............................ 112 Thema 4: Energie Internationaal: Klimaat en Ontwikkeling ................................................. 114 8.1 De uitnodigingsbrief met programma .......................................................................... 114 8.2 Inleiding op het thema met 7 stellingen ...................................................................... 116 1 Internationaal Klimaatbeleid en ontwikkeling ........................................................... 116 2 Energie en armoede .................................................................................................... 116 Stellingen ........................................................................................................................ 117 8.3 Samenvatting van de schriftelijke reacties op de stellingen ......................................... 118 8.4 Energie en ontwikkeling; hoe kan ontwikkeling klimaatvriendelijker ? versie 1 ........ 125 Klimaatverdrag en Kyoto Protocol ................................................................................ 126 Onderhandelingen over het vervolg van ‘Kyoto’ (post-2012) ....................................... 127 Mogelijke inbreng van de PvdA..................................................................................... 128 8.5 Energie en armoede: een bijdrage in een complexe discussie...................................... 129 Algemene opmerkingen: ................................................................................................ 129 Energieverbruik in een dorpje in India ........................................................................... 129 Verbetering van de energievoorziening ......................................................................... 130 Genereren van inkomen ................................................................................................. 130 De ‘oude’ rol van donoren: projecthulp ......................................................................... 131 Verschuiving in het beleid van het Nederlandse DGIS op het gebied van energie ....... 131 Lessen uit hulpprogramma’s .......................................................................................... 131 De huidige rol van donoren: budgetsteun....................................................................... 132 Een beleid voor de toekomst .......................................................................................... 133 8.6 Verslag van de discussie .............................................................................................. 133 A. Internationaal klimaatbeleid en ontwikkeling .............................................................. 133 Voorzieningszekerheid: naar een breder concept ........................................................... 133 Biomassa tegenover zon-PV .......................................................................................... 134 Hoe verder met Kyoto .................................................................................................... 134 Liberalisering van de energievoorziening ...................................................................... 135 Samenvatting van de voorzitter (Jaap Jelle Feenstra) .................................................... 135 B. Energie en armoede Kernvraag: Hoe kunnen we bereiken dat de 2 miljard mensen, die nu geen toegang hebben tot moderne vormen van energie, dat wel krijgen? .................... 136 Continuïteit en sleutelfiguren ......................................................................................... 136 Project- of budgetsteun? ................................................................................................. 136 De allerarmsten: moeilijk te bereiken ............................................................................ 137 biomassa ......................................................................................................................... 137 Samenvatting van de voorzitter (Jaap Jelle Feenstra) .................................................... 138 Draagvlak voor klimaatmaatregelen .............................................................................. 138 8.7 Naschriften ................................................................................................................... 138 Kees Daey Ouwens; Duurzame energiebronnen en armoedebestrijding ....................... 138 Christine Pirenne: adaptatie ........................................................................................... 140 Een reactie uit de kerken (Judith Grootscholten, Oikos)................................................ 141 3 Annemarie Goedmakers: ................................................................................................ 142 Frans van der Loo: beleidspunten .................................................................................. 142 Thema 5: Beleid en Instrumentarium ..................................................................................... 144 9.1 Discussienotitie ............................................................................................................ 144 Uitgangspunten voor een duurzame energiehuishouding: ............................................. 144 Beleidsinstrumentarium ................................................................................................. 145 Gevolgen van beleidsinstrumentarium ........................................................................... 147 Energieparagraaf verkiezingsprogramma 2002-2006 .................................................... 148 Bijlage: Kernenergie ..................................................................................................... 150 9.2 vragenlijst en reactie deelnemers .............................................................................. 151 Egbert Boeker, SEB ....................................................................................................... 152 Gerard Bot, Wageningen Universiteit ............................................................................ 153 Frans van der Loo, NOVEM/SEB.................................................................................. 154 Frans Rooijers, CE ......................................................................................................... 155 Frans Saris, Universiteit Leiden ..................................................................................... 156 Sible Schöne, Klimaatbureau ......................................................................................... 156 Patrick Teunissen, Gemeente Amsterdam ..................................................................... 157 Remko Ybema, ECN ...................................................................................................... 158 Landelijke werkgroep Milieu en Energie (LME), Chris Zyderveld, voorzitter ............. 159 9.3 Inleiding ....................................................................................................................... 160 Klimaatverandering ........................................................................................................ 160 Voorzieningszekerheid op het gebied van energie ......................................................... 160 Kernenergie .................................................................................................................... 160 Duurzame energie .......................................................................................................... 161 Drie beleidsniveaus ........................................................................................................ 161 beleidsinstrumentarium .................................................................................................. 161 drie doelen ...................................................................................................................... 161 Overige elementen .......................................................................................................... 161 9.4 Verslag discussie .......................................................................................................... 162 Uitgangspunten ............................................................................................................... 162 Rol van de overheid ........................................................................................................ 162 R & D ............................................................................................................................. 162 Research→ development→proefprojecten→demonstratieprojecten→marktintroductie ........................................................................................................................................ 162 Energie-opties ................................................................................................................. 163 Europees kader ............................................................................................................... 164 Instrumentarium ............................................................................................................. 164 9.5 Naschriften van deelnemers en andere betrokkenen .................................................... 165 4 1.0 Inleiding In Nederland en Europa worden de komende jaren beslissingen genomen over het te voeren klimaatbeleid, en daarmee in samenhang de energievoorziening en de milieugevolgen. De PvdA zal in haar verkiezingsprogramma’s hierover punten opnemen. Daarnaast zal de PvdA bij haar inbreng in de Tweede Kamer en in het Europarlement posities moeten innemen, die draagvlak vinden binnen de partij. De werkgroep Sociaaldemocratisch Energie Beleid (SEB) van de Wiardi Beckman Stichting1 organiseert daarom in samenwerking met de Tweede Kamerfractie en de Eurofractie van de Partij van de Arbeid een serie workshops in het najaar van 2005 en het vroege voorjaar van 2006. Aandachtspunten zijn het lange-termijn energiebeleid, de wereldwijde voorzieningszekerheid en het inzetten op het tegengaan van negatieve klimaateffecten door reductie van het surplus aan CO2-uitstoot. Voorwerk is gedaan in de werkgroep Energieopties, die een wetenschappelijk-technische inventarisatie heeft gemaakt van de (on)mogelijkheden van een stabiele energievoorziening2. De workshops worden op 24 September 2005 voorafgegaan door een principiële discussie met het Politiek Forum van de PvdA, waarmee respons wordt verkregen van een brede vertegenwoordiging van de partij. De thema’s zijn op de volgende manier gerangschikt: 1. 2. 3. 4. 5. Principes en grote keuzes (Politiek Forum 24 September 2005) Efficiënt besparen (workshop) Productie van energie (workshop) Energie internationaal, vooral solidariteit met ontwikkelingslanden (workshop) Beleid en instrumentarium (workshop) In deze WBS internetpublikatie nr. 3 wordt de volledige documentatie rondom de vijf thema’s opgenomen, dat wil zeggen 1. Het hoofddocument dat ter discussie staat 2. Eventueel: nadere toelichting en uitwerking 3. Verslag van de discussie 1 De werkgroep Sociaaldemocratisch Energie Beleid (SEB) bestaat uit Rokus Wijbrans, Kees Daey Ouwens, Anton Jansen, Heleen de Coninck, Marco Mensink (voorzitter), Teun Bokhoven, Marc Beurskens en Egbert Boeker (secretariaat). Vanuit de fractie zijn bij de voorbereidingen betrokken Ferd Crone en Diederik Samsom met hun medewerkers Anne Janssen en Rutger Pol. Vanuit de Europese fractie onderhoudt Dorette Corbey het contact. SEB en fractie stemmen in met dit document als discussiestuk; de precieze formuleringen blijven voor rekening van de opstellers. 2 Energieopties voor de 21e eeuw, WBS internetpublicatie nr. 1, te vinden via www.wbs.nl, klik publicaties (linkerbalk) en daarna internetpublicaties (bovenbalk). 5 Thema 1: Principiële punten rond klimaat en energie, opgesteld door Egbert Boeker en Kees Daey Ouwens 2.0 Hoofddocument Het voorliggende document over principes en grote keuzes behandelt 3 stellingen waarover de PvdA in Nederlands en Europees verband standpunten zal moeten innemen. In verkorte vorm luiden die: 1. iedere wereldburger heeft recht op dezelfde uitstoot van CO2, 2. een deel van de economische groei in de EU wordt besteed aan de opbouw van een energievoorziening met steeds lagere CO2-uitstoot, 3. in de overgang naar een duurzame energiehuishouding wordt voor Nederland gekozen voor schone steenkool met CO2-opslag; de discussie over kernenergie wordt verder op Europees niveau gevoerd. Stelling 3 komt politiek niet alleen aan de orde bij klimaatbeleid maar ook bij energiepolitiek, voorzieningszekerheid van energie, en de verspreiding van kernwapens. De komende 5 jaar zullen tal van EU- landen besluiten om centrales te sluiten, de sluiting uit te stellen (Borssele) of nieuwe te bouwen. De PvdA ontkomt er dus niet aan haar standpunt nogmaals te toetsen. Hieronder worden de drie stellingen kort besproken en aangevuld. Meer informatie is te vinden op de WBS-site als internetpublicatie nr. 3. Daar is voor de volledigheid het huidige stuk ook opgenomen, alsmede een samenvatting van eerdere WBS-studies3 . 2.1 Klimaatverandering De verkorte stelling luidt: iedere wereldburger heeft recht op dezelfde uitstoot van CO2 Wij geven nu de context en formuleren de stelling uitgebreider. Door het verbranden van fossiele brandstoffen (steenkool, olie en gas) verandert de aardatmosfeer. In het bijzonder de concentratie van CO2 (koolstofdioxide) neemt daardoor toe. Dit is het voornaamste broeikasgas, naast andere gassen zoals methaan en lachgas. Broeikasgassen hebben het effect van een ‘dekbed’ rondom het aardoppervlak en hun toename veroorzaakt temperatuurstijging en daarmee klimaatveranderingen, die leiden tot een stijging van de zeespiegel, een grotere verwoestende kracht van orkanen e.d. Inzicht in klimaatverandering groeit en toont de noodzaak van krachtig ingrijpen om de menselijke invloed op het klimaat, binnen de autonome, ‘natuurlijke’ klimaatveranderingen, terug te dringen – opdat ook volgende generaties kunnen genieten van een goed leefmilieu. Het effect van alle door de mens in de atmosfeer gebrachte broeikasgassen wordt omgerekend naar de hoeveelheid CO2 die hetzelfde effect zou hebben, en die ‘equivalente’ concentratie Het betreft de samenvatting uit het rapport ‘Energieopties voor de 21 e eeuw, WBS, 2004, Internetpublicatie nr 1, verder te noemen ‘Energieopties’ en het verslag van de daarover gehouden conferentie, WBS 2004, Internetpublicatie nr 2 en de toegevoegde opvattingen van Kees Daey Ouwens. 3 6 wordt dan aangegeven door CO2eq 4. De toename van de emissie van alle broeikasgassen samen wordt geschetst in figuur 2.1. Men ziet dat de wereldwijde emissie de laatste 50 jaar sterk is toegenomen en dat zonder maatregelen de emissies volgens de bovenste gestreepte lijn deze eeuw blijven toenemen. Wereld broeikasgas emissies (Gt CO2 equivalent per jaar) 1.5% groei per jaar 90 Benodigde emissiereductie in 2100 60 Kyoto 550 ppm 30 0 1950 2000 2050 2100 2150 Jaar Figuur 2.1. Emissies van CO2 op wereldschaal met de emissie van andere broeikasgassen omgerekend naar CO2. De gestreepte stijgende kromme geeft aan wat er gebeurt als de stijging van het verstoken van fossiele brandstoffen op dezelfde voet blijft doorgaan. De stippellijn geeft aan hoe de wereldwijde emissies moeten dalen om in de 22e eeuw een constante equivalente CO2-concentratie te bereiken van 550 ppm 5.De figuur is kwalitatief; gedetailleerde modellen kunnen er iets anders uitzien, maar globaal is de stippellijn in alle berekeningen hetzelfde. De Europese Unie heeft als beleid om de wereldwijde, temperatuurstijging te beperken tot op zijn hoogst 2 0C. De concentratie van broeikasgassen ten opzichte van de waarde aan het begin van het industriële tijdperk (rond 1800) mag dan op zijn hoogst verdubbelen. De equivalente CO2-concentratie in de atmosfeer mag dan op zijn hoogst 550 ppm6 bedragen Broeikasgassen verblijven tientallen tot honderden jaren in de atmosfeer, vandaar dat de wereldwijde uitstoot sterk moet afnemen om uiteindelijk een stabiele concentratie te verkrijgen. In figuur 2.1 is met een rode stippellijn aangegeven hoe groot die daling zou moeten zijn: rond 2020 zou de stijging moeten afvlakken en rond 2100 zou de uitstoot weer terug moeten zijn op het niveau van 1970. Het terugbrengen van uitstoot zal niet eenvoudig zijn. De gevolgen van klimaatverandering zijn wereldwijd voelbaar, de oorzaken zijn wereldwijd verspreid (al emitteren industrielanden als de VS en de EU veel meer dan ontwikkelingslanden), en de reductie van de emissies zal 4 Men berekent het effect van de gassen op een termijn van 100 jaar en vergelijkt dat met het effect van CO 2 na 100 jaar. Op die manier rekent men terug. 5 Ontleend aan Marc Beurskens, Conferentieverslag Energieopties voor de 21e eeuw, WBS 2004, internetpublicatie nr. 2. De verticale schaal is omgerekend naar CO2eq. Gt=Gton=Gigaton=miljard ton 6 ppm=part per million. Dus 550 ppm betekent 550 moleculen CO2 per miljoen moleculen lucht. 7 wereldwijde inspanning vergen. De vraag is dus hoe de pijn moet worden verdeeld. Men kan die vraag ook omdraaien: hoe moet de toegestane emissie van CO2 worden verdeeld over de wereldbevolking. Voor het jaar 2050 bijvoorbeeld geeft Fig. 2.1 een totale geoorloofde uitstoot van ongeveer 40 Gton per jaar en voor het jaar 2100 is dat rond 20 Gton. Met een bevolking van 9.5 miljard mensen in 2050 zou de toegestane emissie dan rond 4 ton per persoon per jaar zijn en in 2100 zou dat verder gedaald moeten zijn tot 2 ton per persoon per jaar. Men kan de uitstoot vergelijken met die voor Nederland in 2003, welke 13 ton per hoofd bedroeg (zie ook tabel 3.1 in internetpublicatie nr. 3). Voor veel ontwikkelingslanden is de uitstoot overigens lager dan de hier genoemde 4 ton per persoon, sommigen van de armste emitteren ‘slechts’ 0.2 ton per persoon. De werkgroep ziet als sociaal-democratische verdelingsmechanisme: Stelling 1: Iedere wereldburger heeft recht op dezelfde uitstoot van CO2 ; dit recht wordt uiterlijk in 2050 gerealiseerd binnen een wereldwijd traject met als doelstelling een maximale temperatuurverhoging van 2 0C, De verkorte stelling is hier uitgebreid met enkele punten, die wij langs lopen, te beginnen met de datum 2050. De meeste modelberekeningen gaan uit van stelling 1 bij hun projecties voor de lange termijn. Zij verschillen alleen in het tempo waarin dit moet worden bereikt. Een studie van de ‘European Environmental Agency, EEA’ 7 noemt het jaartal 2075. Een groep onderzoekers van de Nederlandse planbureaus CPB (Centraal Planbureau) en MNP (Milieu en Natuur Planbureau) 8 neemt het jaar 2025. Alle berekeningen gaan er van uit, dat landen hun niet-gebruikte emissierechten verhandelen. De hoogte van het recht op uitstoot wordt bepaald door de temperatuurverhoging, die op 2 0C wordt gesteld. De evenwichtsconcentratie en de geoorloofde uitstoot worden via modelberekeningen hiervan afgeleid. De zinsnede ‘wereldwijd traject’ geeft aan dat de EU dit niet alleen kan realiseren. Stelling 1 is niet vanzelfsprekend. Want een andere stelling die door de Verenigde Staten wordt aangehangen luidt9: Stelling 1b: Alle landen verminderen de koolstofintensiteit van hun economie met een bepaald percentage Dit zou betekenen dat er per verdiende dollar of euro minder CO2 wordt uitgestoten. In stelling 1 worden aan iedereen dezelfde rechten toegekend op het gebruik van de atmosfeer, terwijl stelling 1b vaag is en bovendien voor ontwikkelde landen weinig inspanning vraagt. 7 Climate Change and a European low-carbon energy system, European Environmental Agency, EEA 1/2005. Dit document is te downloaden via www.mnp.nl – publicaties - 2005 8 How much does a 30 % emission reduction cost ? , Macroeconomic effects of post-Kyoto climate policy in 2020, Johannes Bollen, Tom Manders, Paul Veenendaal, CPB Document No 64, September 2004. Dit document is te downloaden via www.cpb.nl , klik ‘publicaties per onderwerp’ en dan ‘Milieu en klimaat’. Een recente ‘update’ is JC Bollen, AJG Manders en PJ Veenendaal, Caps and Fences in Climate Change Policies, MNPreport 500035003/2005, te downloaden via www.mnp.nl. Deze update wordt verder aangegeven als Bollen-2. 9 Verslag van een conferentie in Bonn, ter voorbereiding van een verdrag of protocol over het wereldwijde klimaatbeleid na 2012 in: New Scientist, 28 May 2005, pag. 12-13. Stelling 1 werd verdedigd door Zwitserland, Kenya, Mexico en Monaco. 8 Verlaging van de koolstofintensiteit is (wegens stijgende prijzen van fossiele brandstoffen) daar al lang de trend. Stelling 1 kan gezien worden als een ‘mensenrecht’. Een bezwaar tegen het individualiseren van uitstootrechten kan zijn dat het een premie zet op bevolkingsgroei: hoe groter de bevolking, hoe meer het relatieve recht op uitstoot en omdat landen als India en China sterk zullen groeien en de EU nauwelijks, ondervinden de EU landen een extra moeilijkheid. Een ander bezwaar tegen stelling 1 is dat het geen rekening houdt met verschillen tussen landen. Landen met veel waterkracht of met goedkope aardwarmte (IJsland) zouden het gemakkelijk hebben en een land als Nederland, dat beide mist, heeft het moeilijker. Hier staat tegenover dat sommige mensenrechten (bestaansminimum, goed onderwijs, gelijkheid tussen man en vrouw) om geografische en culturele redenen in het ene land gemakkelijker zijn te verwezenlijken dan in het andere. Dat doet niets af aan het principe van het mensenrecht als zodanig. Bovendien kan een land met veel waterkracht of aardwarmte weer andere manco’s hebben, zoals gebrek aan landbouwgrond, het ontbreken van een sociale infrastructuur e.d. Voor Nederland zou Stelling 1 in combinatie met Fig. 2.1 overigens betekenen dat er van 2005 tot 2050 jaarlijks 2.6 % minder CO2 wordt uitgestoten dan het voorafgaande jaar (over de periode van 45 jaar dus van 13 ton naar 4 ton per persoon per jaar) en van 2050 tot 2100 jaarlijks 1.4 % minder (van 4 ton naar 2 ton). Aandachtspunten: 1. Stelling 1 als principe 2. Het jaar 2050 effectuering van de stelling 2.2. Economische gevolgen10 De tweede stelling luidt: Stelling 2: een deel van de economische groei in de EU wordt besteed aan de opbouw van een energievoorziening met sterk afnemende CO2-uitstoot binnen een wereldwijd traject naar een maximale temperatuurverhoging van 2 0C. De gevolgen van klimaatbeleid voor de besteding van de economische groei is doorgerekend in de eerder genoemde studies van de Nederlandse planbureaus CPB/MNP (uit 2004 met een update in 2005) en het Europese EEA (2005). De eerste concentreert zich op Nederland, de tweede op de EU. Tot het jaar 2012 zijn de toegestane emissies voor de deelnemende landen vastgelegd in het Kyoto Protocol, maar voor de periode na 2012 moeten de onderhandelingen nog beginnen. De genoemde studies geven daarbij het nodige houvast voor politici. Beide studies gebruiken hetzelfde verdelingsmechanisme voor CO2 emissies over de landen, namelijk op de duur dezelfde emissierechten voor iedere wereldburger en in de tussentijd een langzame groei naar die gelijkheid. De CPB/MNP studie stelt – zoals vermeld - gelijkheid op het jaar 2025 en de EEA studie op 2075. Binnen landen wijst de overheid emissierechten toe aan (groot)-emitters. Emissierechten kunnen worden verhandeld, tussen bedrijven binnen een land, of over de landsgrenzen heen. Bij een echt vrije markt in emissierechten wordt de reductie op deze manier bereikt bij de laagste (macro-economische) kosten. Landen die minder dan de toegestane emissies uitstoten krijgen op die manier geld van de rijkere 10 De opstellers van dit document zijn zeer erkentelijk voor het geduld waarmee Dr Bollen van het MNP al hun vragen per omgaande beantwoordde 9 industrielanden totdat zij door hun eigen groei of door het verlagen van de emissieplafonds genoodzaakt worden hun emissies te beperken. Zoals besproken bij stelling 1 moeten die plafonds tot het jaar 2050 sterk dalen en in de periode 2050 2100 nog eens worden gehalveerd. De macro-economische kosten worden berekend door het Nationaal Inkomen met klimaatbeleid te vergelijken met het inkomen zonder dat beleid. De kosten meten dus niet slechts de uitgaven van overheid, bedrijfsleven en particulieren om dat beleid te realiseren, maar houden ook rekening met verschuivingen in de economie door veranderingen in de concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland. Uit beide studies volgt dat bij een gemiddelde economische groei van 3 % de kosten in 2020 kleiner zullen zijn dan 1% van het nationale inkomen op dat moment, en dus betaalbaar11. Een deel van die kosten wordt besteed aan het opkopen van emissierechten in het buitenland. Voor Nederland is die fractie groter dan voor EU, omdat Nederland relatief al meer besparingsmaatregelen heeft genomen dan de andere EU landen en klimaatmaatregelen binnen Nederland daarom duurder zijn. Voor Nederland wordt in 2020 slechts 18 % van de emissiereductie behaald binnen ons land. Voor de EU is ongeveer de helft van de reducties in 2020 en 2030 binnen de EU zelf te behalen. Op het eerste gezicht lijken de kosten dus gering. Maar er zijn moeilijkheden. Want door het klimaatbeleid zullen energie-intensieve sectoren veel sterker getroffen worden dan arbeidsintensieve sectoren en ook de intensieve landbouw en veeteelt kunnen door de emissie van broeikasgassen in moeilijkheden kunnen komen. De pijn zal dus niet gelijkmatig verdeeld zijn. De getroffen sectoren zullen klagen en lobbyen en proberen maatregelen af te zwakken. Er zal dus een sterke overheid nodig zijn, en geen ‘zachte heelmeester’ om voor een lange periode aan het beleid vast te houden. Zulk een vastbesloten overheid met oog voor de lange termijn van Fig. 2.1 is ook nodig om ver in de toekomst de Nederlandse concurrentiepositie veilig te stellen. Een afspraak minstens de helft van emissiereducties in Nederland te halen is op korte termijn duurder maar dwingt het bedrijfsleven tot innovatie. Daar komt bij, dat technologische doorbraken niet in modellen kunnen worden gevat. Die doorbraken zijn alleen mogelijk met langdurige overheidssteun, waarbij – doordachte – financiële risico’s worden genomen. De genoemde studies leiden nog tot enkele interessante resultaten. Beide studies hebben namelijk varianten van hun model doorgerekend. De Nederlandse planbureaus gingen na wat er zou gebeuren als India en China ook na 2012 ongelimiteerd blijven groeien, iets wat ze als ontwikkelingsland tot 2012 is gegund. Voor Nederland zouden in 2020 de kosten dan oplopen tot 2.6 % van het Nationaal Inkomen in dat jaar12. Als ook de Verenigde Staten blijven weigeren zich in te zetten voor drastische emissiereductie wordt klimaatbeleid echt duur. Die stijgende kosten zullen binnen Nederland en de EU het draagvlak voor klimaatbeleid verminderen. De EEA heeft ook doorgerekend wat er gebeurt als hernieuwbare energiebronnen worden gestimuleerd met een premie, die voor elektriciteit 2.4 €ct/kWh zou bedragen in 2020 en oplopen tot 4.5 €ct/kWh in 2030. Die premies zouden de totale elektriciteitsprijs verhogen 11 Als men het nationaal inkomen (NI) in 2005 stelt op 100, dan zou dat zonder klimaatbeleid in 2020 uitkomen op 156 en met klimaatbeleid op 154.5. 12 Met 2005=100 wordt dat dus 156-4=152. 10 met 0.3 €ct/kWh, maar daardoor zou het marktaandeel van hernieuwbare energiebronnen stijgen met een factor 4. Dat is – ook economisch - te verantwoorden doordat de afhankelijkheid van het buitenland vermindert en de negatieve milieueffecten van hernieuwbare bronnen minimaal zijn. Bij de laatste workshop ‘Beleid en Instrumentarium’ komt stimulatie van hernieuwbare energiebronnen aan de orde. Opmerkelijk is ook het resultaat van de EEA-groep dat het uitfaseren van kernenergie de kWh prijs zou verhogen met 0.3 €ct en het weer volop bouwen van kerncentrales die prijs zou doen dalen met 0.1 € ct. In een eerdere studie van de Nederlandse planbureaus zijn 13 binnen dezelfde rekenmethode twee economische modellen voor Europa naast elkaar gezet. Het reeds genoemde model ‘Global Economy’ resulteert voor de toenmalige EU15 in een economische groei van 2.4 % over de periode 2000-2040. In “Strong Europe’ is er een sterke publieke sector met meer samenwerking tussen Europese landen, veel aandacht voor hernieuwbare energiebronnen, en regulering van de elektriciteitsmarkt, wat resulteert in een iets lagere economische groei van 1,5 % over dezelfde periode14. Voor het jaar 2040 berekent het model ‘Strong Europe’ de kosten van klimaatbeleid als 2.2 %, maar in ‘Global Economy’ is dat hoger op 6.7 %.15 De werkgroep SEB staat achter stelling 2, maar signaleert wel dat de sociaaldemocratie alert moet zijn op de besteding van de economische groei. Als een deel van de economische groei tot 2020 wordt ingezet voor klimaatbeleid zal het grootste deel van de rest moeten worden besteed aan publieke sociaal-economische bestemmingen. Klimaatbeleid komt daarmee in competitie met de toename van het vrij besteedbare inkomen van de burgers. Het is dus zaak binnen Nederland en Europa te werken aan een breed draagvlak voor een langdurig volgehouden klimaatbeleid. De prognoses van CPB/MNP tot 2040 geven aan dat een sterke Europese publieke sector een noodzaak is om ook op lange termijn een betaalbaar klimaatbeleid te kunnen voeren. Om ook op lange termijn betaalbaar klimaatbeleid te voeren met een breed draagvlak, zullen zowel in Nederland als in Europa maatregelen genomen moeten worden die in de workshops rond thema’s 2 tot 5 worden besproken: sterke stimulansen voor hernieuwbare energie, een sterke openbare sector, organisatorische en technologische doorbraken forceren en daarbij het risico nemen dat niet alle vernieuwingen zullen slagen. Aandachtspunten 1. Klimaatbeleid kan ten dele ten koste gaan van sociale wenselijkheden 2. Klimaatbeleid is alleen goed mogelijk bij een sterke publieke sector 3. De vuistregel van het kabinet-Kok moet in ere worden hersteld: voorlopig moet de helft van de Nederlandse emissiereductie worden behaald in Nederland 2.3 Kernenergie of kolen In verkorte vorm luidt stelling 3: 13 Four Futures for Energy Markets and Climate Change, Johannes Bollen, Tom Manders, Machiel Mulder, CPB N0. 52, April 2004, te citeren als’ Four Futures’. Dit rapport is te downloaden via www.rivm.nl. 14 Four Futures, pag. 31 15 Men gaat hier uit van 2000=100. Het Nationale Inkomen in 2040 bij Global Economy zou door klimaatbeleid dalen van 258 naar 241 en bij Strong Europe van 181 naar 177. 11 in de overgang naar een duurzame energiehuishouding wordt voor Nederland gekozen voor schone steenkool met CO2-opslag; de discussie over kernenergie wordt verder op Europees niveau gevoerd Rond 1980 hoorde men de leus: ‘geen kernenergie of kolen, bouw een molen’. Inmiddels weten wij dat de energievoorziening zo eenvoudig niet is. De voorganger van de werkgroep SEB16 heeft als volgorde van prioriteit aangegeven: 1. 2. 3. 4. Besparen en verhogen van energie-efficiency Hernieuwbare energiebronnen (plus kernfusie, indien aanvaardbaar, na 2050) Schoon fossiel (met opslag van CO2) Kernenergie De eerste twee hebben de voorkeur van de eerdere werkgroep; fossiele brandstof is alleen aanvaardbaar als ook de CO2 wordt afgevangen en opgeslagen en kernenergie is alleen aanvaardbaar in geval van nood en onder bepaalde voorwaarden. Acties 1 en 2, hoe noodzakelijk ook, zullen de eerste decennia niet de volledige energiebehoefte van Nederland en de EU kunnen dekken. Bij actie 3 moet men denken aan gas, olie en steenkool, waarbij het afvangen en opslaan van CO2 alleen realistisch is bij elektriciteitscentrales en bepaalde fabrieken en raffinaderijen. Het is onpraktisch bij iedere CV-ketel de geproduceerde CO2 af te vangen en op te slaan. Het verstoken van gas in huishoudens en centrales is betrekkelijk schoon, maar zal de komende 20 jaar zijn grenzen bereiken, stellig op EU-niveau. En de beschikbare olie zal nodig blijven als transportbrandstof. Zolang grootschalige, duurzame energievoorziening nog niet beschikbaar is gaat bij het bouwen van nieuwe grote elektriciteitscentrales de keus daarom tussen: 1. steenkool met opslag van CO2 2. kernenergie Voor steenkool met afvang en opslag van CO2 is de technologie bewezen, maar zijn de kosten nog onduidelijk, wat de reden is dat deze optie niet in de hierboven besproken economische analyses zijn meegenomen. Ook is het denkbaar dat bij het weglekken van CO2 uit een onderaardse opslag een CO2-deken ontstaat met verstikking van leven in de buurt van het lek. De PvdA heeft nog geen standpunt ingenomen over CO2-opslag, maar over kernenergie is uitvoerig gedebatteerd, wat leidde tot de volgende passages in onze verkiezingsprogramma’s: 1. De PvdA wijst uitbreiding van het opgesteld vermogen aan kernenergie af a. zolang intrinsiek veilige kerncentrales niet beschikbaar zijn en b. het vraagstuk van een veilige opslag van radioactief afval niet is opgelost. Bovendien wordt c. de bestaande kerncentrale in Borssele aan het eind van 2003 gesloten. 2. Nederland zet zich in Europa in voor het gebruik van duurzame energiebronnen, om zo ook elders kernenergie onnodig te maken. 16 WBS internetpublicaties nrs. 1 en 2. 12 3. In EU-verband wordt gewerkt aan internationale initiatieven gericht tegen de verspreiding van nieuwe kernwapens en op de ontmanteling van bestaande – ook in Nederland nog opgeslagen – kernwapens. Passage 1 heeft betrekking op Nederland. Voorwaarde 1a kan worden vervuld. Intrinsiek veilige reactors slaan af als het splijtingsproces uit de hand loopt. Problemen zoals in Tsjernobyl en Harrisburg zullen niet ontstaan. Er is minstens één type reactor, de Hoge Temperatuur Reactor HTR, die aan deze eis voldoet. Er werken reeds reactors volgens principe. Met name in China met een proefcentrale van 10 MW wordt hard gewerkt aan uitbreiding; experts17 verwachten dat in 2010 de eerste centrales kunnen worden besteld met levering in 2015. Voorwaarde 1b is lastiger. De PvdA heeft niet uitgesproken wat wordt bedoeld met ‘veilige opslag’. Technisch onhaalbaar is de situatie dat het afval van het kernsplijtingsproces geen enkel stralingsgevaar met zich meebrengt. Technisch haalbaar is het beperken van de omvang van het afval tot 3 tot 6 m3 afval per jaar voor een centrale van 1000 MW (Borssele levert 450 MW). Technisch haalbaar is ook dat afval zo te versplijten dat het grootste deel (maar niet alles) na 300 jaar het stralingsniveau heeft van het brok natuurlijk uraan waar het uit voort komt. Strengere eisen zijn technisch onhaalbaar18. Hoewel de centrale in Borssele niet ‘inherent veilig’ is, is Punt 1c minder relevant na de recente discussies in de Tweede Kamer. Passage 2 geeft aan dat de partij niet enthousiast is over kernenergie. Passage 3 verwijst naar het verdrag tegen de verspreiding van kernwapens. Van de intentie van het verkiezingsprogramma is weinig terecht gekomen. Ook in Europees verband is het een taboe om met de Franse en Britse zusterpartijen hun kernwapens ter discussie te stellen. De werkgroep onderscheidt twee, beide legitieme en verdedigbare, standpunten. De eerste, opvatting A, vindt kernenergie onaanvaardbaar en wil alle geld en menskracht zowel binnen Nederland als binnen Europa inzetten op het verwezenlijken van hernieuwbare bronnen van energie (vooralsnog wind, biomassa en zon) en krachtig te werken aan verbetering van omzettingsrendementen. In dit standpunt is zelfs 300 jaar een te lange tijd om afval op te slaan en de 100 jaar die een afgeleefde centrale nog blijft stralen voordat ze ontmanteld kan worden is ook te lang. Immers, zo luidt het argument, 300 jaar geleden leefden wij in de pruikentijd en 100 jaar geleden was er de eerste Russische revolutie. En wie kan garanderen dat onze samenleving met al onze veiligheidsstructuren over 100 of 300 jaar nog intact zal zijn ? In Rusland zijn, naar verluidt, diverse kerninstallaties verlaten, is de omheining verdwenen en worden (radioactieve) onderdelen hergebruikt in landbouw en industrie. En ook als een wetenschapper of politicus garanties afgeeft, wat zijn die waard. Over 100 of 300 jaar zijn de betrokkenen immers allang ter ziele. Het andere standpunt, opvatting B, geeft dit alles toe, maar meent dat het ondenkbaar is dat de EU kernenergie opgeeft. Immers, een derde van alle elektriciteit in de EU wordt met kernenergie opgewekt. En in die situatie geldt het Engelse spreekwoord: ‘If you can’t beat 17 Prof T. v. d. Hagen, Reactor Instituut Delft Het is natuurlijk altijd mogelijk dat een nieuwe doorbraak komt of een nieuw principe wordt bedacht. Voor de discussie is het verstandig aan te nemen dat strengere eisen dan hier geformuleerd, technisch of economisch onhaalbaar zijn. 18 13 them, join them’, dus als je ze niet kan verslaan, doe dan maar mee. En als Nederland meedoet, kan ons land in de EU pleiten voor strenge Europese eisen aan alle kerninstallaties. Dat wil zeggen dat in de EU voortaan alleen centrales worden gebouwd, die intrinsiek veilig zijn. Bovendien moeten alle installaties (uraanverrijking, centrales, afvalverwerking en afvalopberging) onder internationaal bestuur staan, worden hun locaties op Europees niveau geoptimaliseerd en wordt voor heel Europa ook de meest veilige opslaglocatie bepaald. De huidige situatie, waarin elk van de 13 EU-landen met kernenergie zijn eigen afval moet opslaan, is beslist de meest onveilige optie. Opvatting B betekent dat nieuwe centrales niet perse in Nederland hoeven te komen, maar gebruiken we legitiem atoomstroom (zoals nu uit Frankrijk, ruim 10 % van ons totale elektriciteitsverbruik). Bovendien kunnen op Europees niveau de Franse en Britse wapens ter discussie worden gesteld en nieuwe ontwapeningsinitiatieven worden ondernomen. De voorbereidingsgroep is verdeeld over de keus tussen opvattingen A of B. De groep meent wel dat de veiligheidsaspecten van steenkool + CO2-opslag duidelijk kleiner zijn dan die van kernenergie. Daarom ligt de prioriteit van de groep bij steenkool + CO2-opslag. De groep is het er ook over eens dat de discussie over kernenergie naar Europees niveau moet worden getild. De hamvraag is dan: A. Binnen de EU kernenergie met kracht van argumenten bestrijden B. Binnen de EU zorgen voor de strengste veiligheidseisen (wat geloofwaardiger is als men kernenergie accepteert, dan wanneer men het te vuur en te zwaard bestrijdt.) De volledige formulering van de stellingen wordt nog wat ingewikkelder. Duidelijk moet zijn, dat de aangegeven prioriteit van steenkool plus opslag boven kernenergie niet ten koste mag gaan van de overgang naar een duurzame energiehuishouding. De budgetten voor onderzoek, ontwikkeling en stimulering van hernieuwbare energiebronnen moeten daarom in beide gevallen blijven groeien. De keus is derhalve tussen de volgende stellingen: Stelling 3A: in de overgang naar een duurzame energiehuishouding wordt in Nederland gekozen voor steenkool + CO2-opslag en worden alle budgetten voor onderzoek, ontwikkeling en stimulering uitgegeven aan hernieuwbare energieopwekking; binnen de EU wordt kernenergie met kracht van argumenten bestreden en zullen PvdA en Eurofractie pleiten voor het verschuiven van de budgetten van kernenergie naar duurzame energie . Stelling 3B: in de overgang naar een duurzame energiehuishouding wordt in Nederland gekozen voor steenkool + CO2-opslag; binnen de EU wordt kernenergie als feit geaccepteerd en zullen wij ons inspannen voor de strengste, haalbare veiligheidseisen voor alle onderdelen van de kernenergiecyclus; op Europees niveau steunen wij onderzoek en ontwikkeling op dit gebied, mits de budgetten voor onderzoek, ontwikkeling en stimulering van duurzame energieopwekking royaal groeien. Slot Stellingen 1 tot 3 over gelijkheid van de wereldburger bij het gebruik van (dalende) emissierechten, de noodzakelijke groei van duurzame energie in Nederland en Europa en de keuze voor investeringen in voorzieningszekerheid van energie voor de lange termijn staan in 14 een brede maatschappelijk context. Omgevingsfactoren, die het Nederlandse en Europese beleid danig kunnen beïnvloeden zijn de liberale marktstructuur, conflicten over dreigende schaarste en over e prijs van energie en de concurrentie met opkomende landen met goedkope arbeid. Het tegengaan van een desastreuze klimaatverandering bij behoud van een goed welvaartsniveau door een innovatieve economie vereist daarom brede en hechte coalities, in de eerste plaats met sociaal-democratische zusterpartijen in de EU-landen en in het Europarlement, maar ook met maatschappelijke bewegingen in Nederland en Europa. Op die manier is een klimaatbeleid dat soms moeilijke aanpassingen vereist, langdurig vol te houden. 3.0 Nadere toelichting op thema 1: Principiële punten rondom klimaat en energie In deze nadere toelichting wordt de argumentatie uitvoeriger gegeven en toegelicht; elementen uit de ‘hoofdlijnen’ worden herhaald en in een bredere context geplaatst. Zoals aangegeven gaat het bij thema 1 om 3 stellingen: Stelling 1: Iedere wereldburger heeft recht op dezelfde uitstoot van CO2 ; dit recht wordt uiterlijk in 2050 gerealiseerd binnen een wereldwijd traject met als doelstelling een maximale temperatuurverhoging van 2 0C, Stelling 2: een deel van de economische groei in de EU wordt besteed aan de opbouw van een energievoorziening met sterk afnemende CO2-uitstoot binnen een wereldwijd traject naar een maximale temperatuurverhoging van 2 0C. Stelling 3A: in de overgang naar een duurzame energiehuishouding wordt in Nederland gekozen voor steenkool + CO2-opslag en worden alle budgetten voor onderzoek, ontwikkeling en stimulering uitgegeven aan hernieuwbare energieopwekking; binnen de EU wordt kernenergie met kracht van argumenten bestreden en zullen PvdA en Eurofractie pleiten voor het verschuiven van de budgetten van kernenergie naar duurzame energie . Stelling 3B: in de overgang naar een duurzame energiehuishouding wordt in Nederland gekozen voor steenkool + CO2-opslag; binnen de EU wordt kernenergie als feit geaccepteerd en zullen wij ons inspannen voor de strengste, haalbare veiligheidseisen voor alle onderdelen van de kernenergiecyclus; op Europees niveau steunen wij onderzoek en ontwikkeling op dit gebied, mits de budgetten voor onderzoek, ontwikkeling en stimulering van duurzame energieopwekking royaal groeien. Stellingen 1 en 2 betreffen een positie van de voorbereidingsgroep, waarvoor het draagvlak binnen de partij wordt getoetst, onderwerp 3 betreft een dilemma waarover naar mening van de groep de partij een uitspraak zou moeten doen. Hieronder worden elk der 3 onderwerpen met hun argumentatie toegelicht. 3.1: klimaatverandering Zonder de atmosfeer zou het op aarde gemiddeld 18 0C onder nul zijn in plaats van gemiddeld 15 0C boven nul. De atmosfeer zorgt dus voor een gemiddelde opwarming van 33 0C. Dat is toe te schrijven aan de broeikasgassen in de atmosfeer, waarvan CO2 de bekendste is, maar 15 ook methaan, distikstofoxide en fluorkoolwaterstoffen van groot belang zijn. De samenstelling van de atmosfeer verandert door natuurlijke oorzaken zoals vulkaanuitbarstingen, terwijl ook de intensiteit van de zonne-instraling varieert door oorzaken op de zon zelf en door langzame veranderingen in de beweging van de aarde ten opzicht van de zon. Door al deze veranderingen variëren ook de plantengroei en de bedekking met ijs, die beide weer invloed hebben op de hoeveelheid zonnewarmte die de aarde vasthoudt. Er zijn zo altijd natuurlijke variaties geweest in het klimaat en die zullen er blijven. Het bijzondere van de laatste 200 jaar is dat de mens invloed heeft op de samenstelling van de atmosfeer19. De industriële revolutie rond 1800 werd gevoed door een steeds toenemende verbranding van fossiele brandstoffen zoals steenkool, en later, olie en gas. De hoeveelheid CO2 in de lucht nam daardoor toe (Figuur 3.1) evenals die van andere broeikasgassen. De laatste 40 jaar nam door de toenemende verbranding ook de hoeveelheid fijn stof toe, waardoor er wat minder zonnestraling op aarde kwam 20. Het netto effect is echter – volgens alle berekeningen – een langzaam opwarmende aarde. 19 De mens heeft ook invloed op het aardoppervlak zelf: verstedelijking, ontbossing e.d. Voor de eenvoud laten we dat hier buiten discussie. 20 New Scientist, 14 May 2005, 12. Fijn stof heeft de opwarming getemperd. Meer fijn stof in de atmosfeer veroorzaakt een toenemende hoeveelheid ‘smog’ en allerlei longaandoeningen. Die concentratie mag dus niet verder toenemen. Bovendien verdwijnt fijn stof uit de atmosfeer op een tijdschaal van jaren en CO2 op een tijdschaal van 100 jaar of langer. Je moet dus heel wat brandstof verstoken om een verdere toename van concentratie fijn stof te veroorzaken. Volgens sommige modellen zal de vermindering van toename van stof in de atmosfeer (aerosols) er toe leiden dat de aarde deze eeuw met 6 0C opwarmt. Zie Nature 435, 2005, 1187 16 Figuur 3.1. De toename van de concentratie van drie broeikasgassen in de atmosfeer gedurende de laatste 1000 jaar. De linkeras geeft de concentratie van het gas aan en de rechteras is evenredig met hun bijdrage tot de opwarming van de aarde21. Figuur 3.1 laat de toename zien in concentratie van de broeikasgassen CO2 (koolstofdioxide), CH4 (methaan) en N2O (distikstofoxide) over de laatste 1000 jaar. Op de linkeras staat de eenheid ppm voor het aantal moleculen CO2 per miljoen moleculen lucht en ppb voor het aantal moleculen CH4 of N2O per miljard moleculen lucht. De toename van elk van deze concentraties vanaf het jaar 1800 is duidelijk waar te nemen. De rechteras in Fig 3.1 geeft de invloed van de concentratie op het klimaat22 en het is goed te zien dat methaan als broeikasgas niet veel onder doet voor CO2. Om politieke discussies te vereenvoudigen rekent men het effect van een bepaald broeikasgas om naar de hoeveelheid CO2 die hetzelfde effect zou geven. Met de term ‘toename van de CO2-concentratie’ bedoelt men dus het effect van alle broeikasgassen samen23. In Fig 3.1 ziet men dat de CO2-concentratie in de jaren 1000-1800 ongeveer constant is op 275 ppm en daarna begint te stijgen. De klimaatgevolgen van verdere stijging van de CO2concentratie veroorzaakten internationale verontrusting, hetgeen in 1988 leidde tot een ‘Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) en in 1992 tot een ‘United Nations Framework Convention on Climate Change’. De IPCC24 heeft in 1990, 1995 en 2001 uitvoerige en gedetailleerde samenvattingen gepubliceerd van de wetenschappelijke litteratuur en daaraan voorspellingen verbonden van het klimaat in de toekomst. Er bestaat wijdverspreide overeenstemming – en is een uitgangspunt van het EU klimaatbeleid - dat de CO2-concentratie in de atmosfeer niet hoger mag worden dan het dubbele van de preïndustriële concentratie van 275 ppm, dus 550 ppm25, hetgeen zou betekenen dat de uitstoot van CO2 op wereldschaal drastisch naar beneden moet gaan. Dit wordt geïllustreerd in Fig 3.226. 21 IPCC Climate change2001: the Scientific Basis, summary for policy makers, figure 2) Ook weergegeven in . ‘Energieopties’, pag 19 . De ‘radiative forcing’ van een bepaald gas is evenredig met zijn bijdrage tot de temperatuursverhoging van de aarde. 23 De toename van fijn stof en de verandering van de waterdampconcentratie worden eveneens gemodelleerd. De broeikasgassen hebben een onderling verschillende verblijftijd in de atmosfeer. Bij de omrekening tot CO2 moet men daarom het effect van de gassen vergelijken voor een bepaalde tijd na hun emissie. Men kiest daarvoor meestal 100 jaar. 24 De publicaties van IPCC zijn gratis te kopiëren vanaf de website www.ipcc.ch. In 2001 werden 4 lijvige rapporten gepubliceerd, met de titels ‘The Scientific Basis’, Impacts, Adaptation and Vulnerability, Mitigation, Synthesis Report. 25 De EU heeft uitgesproken dat de temperatuurstijging maximaal 2 0C mag zijn. Het hangt van het klimaatmodel af hoeveel ppm hierbij hoort. 26 Figuur 3.2 is gemaakt door Marc Beurskens en in een iets andere vorm gepresenteerd op de conferentie Energieopties van 30-10-2004. 22 17 Wereld broeikasgas emissies (Gt CO2 equivalent per jaar) 1.5% groei per jaar 90 Benodigde emissiereductie in 2100 60 Kyoto 550 ppm 30 0 1950 2000 2050 2100 2150 Jaar Figuur 3.2. Emissies van CO2 op wereldschaal met alle broeikasgassen omgerekend tot CO2 equivalenten. De gestreepte stijgende kromme geeft aan wat er gebeurt als de stijging van het verstoken van fossiele brandstoffen na het jaar 2000 op dezelfde voet als in het verleden doorgaat tot in de volgende eeuw. De stippellijn geeft aan hoe de wereldwijde emissies moeten dalen om in de 22e eeuw een constante CO2-concentratie te bereiken van 550 ppm. Gedetailleerde modellen kunnen er iets anders uitzien, maar kwalitatief is de vorm van de kromme in alle berekeningen dezelfde. De waarde van 550 ppm is tot op zekere hoogte willekeurig. Fysische modellen hanteren uiteenlopende onderstellingen; zij komen bij verdubbeling van CO2-concentratie ten opzichte van het preïndustriële tijdperk op een door de mens veroorzaakte temperatuurstijging van 2 tot 4 0C. Een waarde lager dan 2 0C wordt onwaarschijnlijk geacht. Maar het zou ook hoger kunnen zijn, zelfs 11 0C27. Het zou dus veiliger zijn om een nog lager niveau dan 550 ppm als streefniveau te hanteren. De waarde van 550 ppm is echter een officieuze wereldstandaard en werd onder andere gebruikt als richtlijn bij de onderhandelingen in Kyoto, 1997, die tot doel hadden op wereldniveau tot een ombuiging te komen. De afgesproken ombuiging is aangegeven in Figuur 3.2 en beoogt om dat de industrielanden in het jaar 2012 gemiddeld uitkomen op een daling van hun emissies tot 5.2 % onder het niveau van 1990. Het ziet er naar uit dat dit niet zal lukken, onder meer door tegenwerking van de Verenigde Staten, en het is duidelijk dat een nog grotere reductie dan 5.2 % een eensgezinde inspanning op wereldschaal zal vereisen. Toch is daar niet aan te ontkomen, vandaar dat wij de consequenties van dit klimaatbeleid (in deze en de volgende paragraaf) voor Nederland en de EU in kaart brengen. 27 New Scientist, 12 February 2005, 8. Zie ook Nature 433, p. 403 waar wordt beschreven hoe 95000 vrijwilligers meer dan 2000 klimaatmodellen met uiteenlopende parameters op hun computer testten. De temperatuurstijgingen liepen uiteen van 1.9 oC tot 11.5 0C. 18 Om de CO2-concentratie stabiel te krijgen op 550 ppm moet de uitstoot per hoofd van de wereldbevolking in het jaar 2100 teruggebracht zijn tot gemiddeld 2 ton CO2 28. In Nederland is die uitstoot thans 13.5 ton per hoofd per jaar. De vraag is dan hoe de emissies in 2100 over de wereldbevolking moeten worden verdeeld. De werkgroep stelt: Stelling 1: Iedere wereldburger heeft recht op dezelfde uitstoot van CO2 ; dit recht wordt uiterlijk in 2050 gerealiseerd binnen een wereldwijd traject met als doelstelling een maximale temperatuurverhoging van 2 0C. Voor Nederland zou Stelling 1 in combinatie met Fig. 3.1 betekenen dat er van 2005 tot 2050 jaarlijks 2.6 % minder CO2 wordt uitgestoten dan het voorafgaande jaar (over de periode van 45 jaar dus van 13 ton naar 4 ton per persoon per jaar) en van 2050 tot 2100 jaarlijks 1.4 % minder (van 4 ton naar 2 ton). In absolute termen is de afname in het begin het grootst en wordt het later minder. Er zijn ook andere tijdpaden in modellen verwerkt, maar steeds blijkt dat – als alle landen meedoen - de economische gevolgen van dergelijke reducties zijn te overzien. De stelling van gelijke emissierechten voor iedere wereldburger is in lijn met het beginselmanifest van de PvdA, al wordt het niet zo expliciet gesteld29. De stelling is uitdrukkelijk naar voren gebracht door Zwitserland, Monaco en Mexico in besprekingen over de opvolger van het Kyoto Protocol (dus de periode na 2012), Mei 2005, in Bonn30. De Verenigde Staten huldigen een ander principe: Stelling 1b: Alle landen verminderen de koolstofintensiteit van hun economie met een bepaald percentage De koolstof-intensiteit van een economie is de hoeveelheid koolstof of CO2 die gemiddeld wordt uitgestoten om 1 dollar of 1 euro van het bruto nationaal product, het BNP, te produceren. Als de koolstofintensiteit veel sneller daalt dan het BNP toeneemt zou dit principe met wat extra bepalingen ook kunnen leiden tot een stabiel niveau van 550 ppm. Stelling 1 zal voor een land met een hoog niveau van technologie en voldoende geld voor milieu-investeringen leiden tot een hoger BNP dan voor landen met een lager niveau en minder geld. Veel ontwikkelingslanden hebben thans een uitstoot van 0.2 ton per hoofd per jaar31. Die kunnen dus groeien in uitstoot en hun ruimte gebruiken voor het opbouwen van een koolstofarme economie, ook al blijft hun BNP voorlopig lager dan dat van ontwikkelde landen. Stelling 1 zegt dus niet dat alle landen gelijk worden, maar wel dat ze alle per persoon op dezelfde manier gebruik mogen maken van het wereldmilieu. 28 Bij een wereldbevolking in het jaar 2100 van 9 miljard mensen vindt men uit Fig 3.2 voor dat jaar een uitstoot van CO2 per hoofd van 2 ton. In de toekomst kan deze waarde op basis van meer informatie en nieuwe modellen worden bijgesteld, maar de toegestane uitstoot zal altijd heel wat minder zijn dan de huidige uitstoot. 29 Het beginselmanifest stelt in paragraaf 3.1.1 dat mondialisering rechtvaardig moet uitwerken en onrecht en ongelijkheid verkleinen in plaats van vergroten. 30 New Scientist, 28 May 2005, 12-13 31 Zie http://earthtrends.wri.org en klik Climate and Atmosphere. Het meest recente overzicht dateert uit 1998 en geeft in dat jaar voor Kameroen en Haiti 0.1 ton CO2 uitstoot per hoofd en voor Bangla Desh 0.2 ton per hoofd per jaar. Het gaat hier kennelijk om de CO2 alleen. Voor Nederland staat het getal 10.4 ton per hoofd per jaar aangegeven. 19 Bij Stelling 1b is het verschil tussen arm en rijk ingebakken in het systeem, het zegt niets over de rechten en plichten van alle wereldburgers en extra maatregelen zouden nodig zijn om de kloof tussen rijk en arm te dichten. Ook is Stelling 1b nogal gratuite. In praktisch alle industrielanden is de koolstofintensiteit de laatste jaren al gedaald door technologische maatregelen, o.a. om hogere energieprijzen op te vangen. Die daling gaat dus ook zonder beleidsuitspraak 1b wel verder. Stelling 1 is duidelijker dan stelling 1b het gaat er van uit dat niemand meer recht heeft om klimaatverandering te veroorzaken dan een ander, het is te generaliseren tot ander milieugebruik en meer in lijn met de beginselen van de sociaal-democratie. Vandaar dat de werkgroep voorstelt Stelling 1 als PvdA-principe te hanteren.. 3.2: inzetten van economische groei De tweede stelling voor de workshop luidt: Stelling 2: een deel van de economische groei in EU wordt besteed aan de opbouw van een energievoorziening met sterk afnemende CO2-uitstoot binnen een wereldwijd traject naar maximale temperatuurverhoging van 2 0C, CO2-uitstoot wordt in hoofdzaak veroorzaakt door het verbranden van fossiele brandstoffen. Een lagere CO2-uitstoot door vermindering van de verbranding, dus door meer efficiënte omzettingsmethoden en zuiniger gebruik van energie in bedrijven, transport en huishoudens zal dan ook minder andere emissies (gassen en fijne stofdeeltjes) tot gevolg hebben. In die zin is een verlaging van de CO2-uitstoot ook een algemeen milieubelang. Om een idee te krijgen van de consequenties van deze stelling worden twee recente studies kort besproken: een van het Centraal Planbureau en het Natuur en Milieu planbureau (te noemen de CPB/MNP-studie)32 en een van het Europese Milieubureau (te noemen de EEAstudie)33. Deze macro-economische studies behandelen de gevolgen voor Nederland en Europa van het inzetten op een energievoorziening met steeds minder uitstoot van CO2 zodanig dat op de duur de CO2 concentratie wordt gestabiliseerd op 550 ppm. Zij laten niet alleen hernieuwbare bronnen toe zoals zon, wind en biomassa, maar ook het verbranden van olie, gas of steenkool en kernenergie. De macro-economische kosten worden berekend door het Nationaal Inkomen met klimaatbeleid te vergelijken met het inkomen zonder dat beleid. De kosten meten dus niet slechts de uitgaven van overheid, bedrijfsleven en particulieren om dat beleid te realiseren, maar houden ook rekening met verschuivingen in de economie door veranderingen in de concurentiepositie ten opzichte van het buitenland. Door het klimaatbeleid zullen energieintensievere sectoren veel sterker getroffen worden dan arbeidsintensieve sectoren. En dus zal de pijn niet gelijkmatig verdeeld zijn. Dat zou, ook als de macro-economische kosten niet hoog zouden zijn, het draagvlak voor klimaatbeleid kunnen ondermijnen. 32 How much does a 30 % emission reduction cost ? , Macroeconomic effects of post-Kyoto climate policy in 2020, Johannes Bollen, Tom Manders, Paul Veenendaal, CPB Document No 64, September 2004. Dit document is te downloaden via www.cpb.nl , klik ‘publicaties per onderwerp’ en dan ‘Milieu en klimaat’. Een recente ‘update’ is JC Bollen, AJG Manders en PJ Veenendaal, Caps and Fences in Climate Change Policies, Report 500035003/2005, te downloaden via www.mnp.nl. Deze update wordt verder aangegeven als Bollen-2. 33 Climate Change and a European low-carbon energy system, European Environmental Agency, EEA 1/2005. Dit document is te downloaden via www.mnp.nl – publicaties - 2005 20 Zoals in alle economische modellen worden de parameters ontleend aan historische gegevens en waargenomen trends en worden veronderstellingen gemaakt over toekomstige ontwikkelingen. Het CPB/MNP heeft eerder34 een viertal scenarios ontwikkeld voor toekomstige ontwikkelingen, waarvan we hier noemen ‘Global Economy’ en ‘Strong Europe’. In ‘Global Economy’ is de economische groei hoger met een grotere verschuiving naar de dienstensector dan in ‘Strong Europe’. Ook is er een steviger band met de Verenigde Staten en minder milieubeleid en minder klimaatbeleid. Er is meer concurrentie op de energiemarkt en minder regulering van de elektriciteitsmarkt35. Deze scenarios leiden uiteraard tot verschillen, wat aan de ene kant betekent dat een zeker voorbehoud bij de gepresenteerde getallen op zijn plaats is, maar aan de andere kant een indicatie geeft van de invloed van te voeren beleid. De prijsontwikkeling van energiebronnen is een verdere bron van onzekerheid. Doorbraken bij hernieuwbare energiebronnen zoals sterke prijsverlaging bij zon, wind of biomassa kunnen in een model niet worden meegenomen. Evenmin kan men bij de huidige stand van kennis een betrouwbare prijs vaststellen voor verbranding van fossiele brandstof in een elektriciteitscentrale inclusief afvang en opslag van de geproduceerde CO2. Deze optie is overigens niet echt duurzaam omdat op de duur de opslagcapaciteit gevuld is. Maar ze kan wel een lange periode overbruggen totdat hernieuwbare bronnen volledig ontwikkeld zijn. Deze optie is, vanwege de onbekende prijs niet in de modellen meegenomen (maar wij zullen er bij Stelling 3 wel iets over zeggen). Technologische doorbraken bij hernieuwbare bronnen en niet al te dure CO2-opslag kunnen dus leiden tot gunstiger resultaten dan uit de modellen volgt. De resultaten kunnen ook ongunstiger worden dan uit de modellen zou volgen. De gekozen waarde van een CO2-concentratie van 550 ppm in de atmosfeer, waarmee de doelstelling van de EU om de temperatuurstijging te beperken tot 2 0C zou worden gehaald, is waarschijnlijk aan de optimistische kant. Gedetailleerde berekeningen door o.a. MNP-medewerkers36 duiden er op dat 550 ppm te hoog is en een beperking van de CO2-concentratie tot 450 ppm met een grotere statistische waarschijnlijkheid uitzicht biedt op de gewenste maximaal toelaatbare klimaatverandering. Dit kan betekenen dat het bereiken van de 2 0C doelstelling moeilijker zal zijn dan uit de besproken studies blijkt. het middel: emissiehandel De meeste modellen, waaronder de genoemde van CPB/MNP en EEA, gaan uit van figuur 3.2: op wereldschaal mag de totale CO2-uitstoot toenemen tot het jaar 2020, waarna de totale emissie moet gaan dalen. Omdat niet alleen CO2, maar ook andere gassen klimaatverandering veroorzaken (zie figuur 3.1) rekent men die andere gassen om naar het effect van CO2 en spreekt dan over equivalente CO2-concentratie. Bij de onderhandelingen in Kyoto (1997) is afgesproken dat de industrielanden in 2012 zouden uitkomen op een niveau dat 5.2 % lager zou liggen dan het niveau van 1990; voor Nederland is een niveau van 6 % onder dat van 34 Four Futures for Energy Markets and Climate Change, Johannes Bollen, Ton Manders, Machiel Mulder, CPB No 52, April 2004. Hiernaar wordt verwezen als ‘Four Futures’. 35 Voor een overzicht van deze verschillen en een aanduiding van de twee hier niet genoemde scenarios, zie Four Futures, pag 31. 36 Meeting the EU 2 0C climate target: global and regional emission implications, Milieu en Natuur Planbureau, MNP, 2005,report 728001031/2005, te downloaden via www.mnp.nl – publicaties – 2005. Zie ook EEA, pag 21 21 1990 overeengekomen en voor EU is dat 5.3 %37 . Om ruimte te geven aan groeiende economieën zoals die van India en China zouden de rijke industrielanden onmiddellijk beginnen met het terugbrengen van hun emissies, terwijl de ontwikkelingslanden later (na 2012) zouden volgen. De stand van zaken voor Nederland en EU is weergegeven in tabel 3.1, waarbij ook de uitstoot per jaar per hoofd van de bevolking is berekend 38, alsmede de volgens de CPB- en EEA modellen ‘toegestane’ emissies in 2012, 2020 en 2030. NL CO2/Mton CO2eq/Mton Bevolking/M CO2eq/hoofd EU CO2/Mton CO2eq/Mton Bevolking/M CO2eq/hoofd 1990 2000 2003 158 212 14 15,1 169 214 15,8 13,5 177 215 16,2 13,3 3902 4945 439 10.6 3796 4680 452 10.3 454 Kyoto (2012) CPB (2020) 199 148 18,2 8,1 4682 (454) 10.3 EEA (2020) EEA (2030) EEA (2050) 3956 (454) 8.7 2967 (454) 6.5 1978 (454) 4.4 Tabel 3.1. De jaarlijkse uitstoot aan CO2 alleen en aan CO2 met andere broeikasgassen in miljoen ton, het aantal inwoners in miljoenen, evenals de jaarlijkse uitstoot per hoofd, zowel voor Nederland als voor de 25 landen van de EU samen. De Kyoto-doelstelling geldt per land. De waarden voor 2020 en 2030 zijn projecties van modellen, resp. CPB en EEA, die op wereldschaal passen in convergentie naar een stabiele CO2-concentratie op 550 ppm. In de onderste rij is voor EU de toegestane emissie/hoofd aangegeven; voor 2020, 2030 en 2050 is de bevolking daartoe constant ondersteld. Men ziet in de onderste rij convergentie naar (ruim) 4 ton per hoofd per jaar in 2050. Het Kyoto-protocol streeft, zoals gezegd, voor industrielanden naar een wereldwijde totale reductie van de uitstoot van broeikasgassen van 5.3 % onder het niveau van 1990 in het jaar 2012. Om de pijn wereldwijd zo eerlijk mogelijk te verdelen wordt het instrument van emissiehandel ingezet. Landen die onder het afgesproken niveau blijven kunnen het overschot aan geoorloofde emissie verkopen aan landen die er boven dreigen te blijven. Ook binnen landen kunnen bedrijven hun overschot aan (door de nationale overheid vastgesteld) emissie verkopen op de vrije markt aan bedrijven in binnen- of buitenland die tekort komen. Er is dus verschil tussen de echte emissie per land en de boekhoudkundige emissie, waar de ingekochte emissies worden afgetrokken. 37 Zie EEA pag 18/19. Voor Malta en Cyprus gelden binnen Kyoto geen reductiedoelstellingen. Gezien hun geringe omvang is dit niet van invloed op de getallen. 38 De gegevens voor Nederland zijn ontleend aan Greenhouse Gas Emission in the Netherlands, 1990-2003, National Inventory report 2005, RIVM 773201009/2005. Downloaden via www.mnp.nl. Ook de kolom CPB(2020) van de tabel is hieraan ontleend: NL in 2020 zou 30 % onder het niveau van 1990 moeten liggen. De gegevens voor de EU zijn ontleend aan de EEA studie, tabel 4.1, pag 30 en pag 18. 22 de CPB/MNP berekeningen Uit Fig 3.2 blijkt dat na 2012 nog verder gaande reducties moeten worden bereikt. Er is dan opnieuw een verdelingsmechanisme over de landen nodig. In de CPB/MNP-berekeningen gaat men uit van gelijke emissierechten per wereldburger in 2025. Dat komt voor dat jaar uit op 5.3 ton CO2eq per hoofd39. Op grond van Figuur 3.2, of een gemoderniseerde versie daarvan, verdeelt men de emissierechten over de landen; de rijke industrielanden komen tekort, de ontwikkelingslanden houden rechten over en verkopen die aan de meest biedende. Als er zo inderdaad een vrije markt wordt gerealiseerd, wordt wereldwijd de goedkoopste manier gevonden om aan de globale reductie te voldoen. Na 2025 moeten op grond van Fig. 3.2 de wereldwijde emissies verder omlaag. Het CPB/MNP maakt bij de berekeningen, binnen het scenario ‘Global Economy’ de volgende veronderstellingen40: 1. Een wereldwijde economische groei van 3.5 % per jaar, met in Nederland 3 %. 2. In 2010 sluiten ook de Verenigde Staten en Australië zich aan bij de wereldwijde Kyoto-coalitie; hun emissierechten worden vanaf dat jaar verminderd op dezelfde manier als bij de andere landen 3. Alle landen, dus ook China en India sluiten zich aan. 4. De Kyoto-landen (d.w.z. die het protocol hebben geratificeerd) krijgen in 2010 emissierechten die corresponderen met hun Kyoto afspraken 5. De emissies die men in het buitenland mag kopen worden niet beperkt. Er wordt dus geen regel gehanteerd zoals door het kabinet-Kok, dat 50 % van de Nederlandse Kyoto-doelstellingen in het Nederland moet worden bereikt. 6. Geen onvoorziene (maar wel geleidelijke) prijsverlaging bij hernieuwbare energiebronnen. 7. Geen afvang en opslag van CO2. 8. De substitutie elasticiteit voor energie blijft dezelfde als in het verleden. Dat wil zeggen het gemak waarmee energie in het productieproces kan worden vervangen door andere inputs blijft hetzelfde; het wordt niet lastiger. De resultaten zijn bemoedigend. Voor Nederland bedragen in 2020 de kosten 0,8 % van het Nationaal Inkomen (NI) in dat jaar. De Nationale productie daalt slechts met 0.3 % maar 0.5 % wordt betaald aan andere landen, vooral ontwikkelingslanden voor hun emissierechten. Deze 0.8 % voor Nederland zou het Nationaal Inkomen in 2020 verminderen van 156 naar 154.8 op basis van NI (2005) =100. Klimaatpolitiek is dus betaalbaar. Maar wel moet worden aangetekend dat er minder ruimte ontstaat voor verbetering van de sociale voorzieningen en meer in het algemeen voor versterking van de sociale infrastructuur van ons land. Klimaatpolitiek kan zo in concurrentie komen met sociale politiek. Na 2020 wordt reductie van CO2 uitstoot lastiger. Volgens Figuur 3.2 neemt wereldwijd de geoorloofde emissie af, waardoor de kosten voor Nederland, volgens hetzelfde model, in 2040 kunnen toenemen tot 6.7 % van het Nationaal Inkomen41. Het beschikbare inkomen zou dan dus dalen van 281 naar 262 op basis van NI (2005) = 100. Verdere wereldwijde reductie van CO2 uitstoot zal ook voor ontwikkelingslanden lastiger worden. Hun emissierechten zullen 39 Ontleend aan Fig 2.1 van Bollen-2, a.w. waarbij de verticale eenheid moet zijn tien ton C. Met dank aan de heer Bollen voor zijn informatie en zijn erratum. Figuur 2.1 in Bollen-2 heeft betrekking op C en niet op Ceq. In ons getal 5.3 ton CO2eq per hoofd per jaar is hiervoor gecorrigeerd. 40 Het CPB maakte ook nog diverse andere berekeningen en varianten; die worden hier niet vermeld. 41 CPB, a.w. pag. 22. Er staat 2020 maar dat moet 2040 zijn, met dank aan de heer Bollen. Hetzelfde getal is te vinden in ‘Four Futures’, pag 92 23 afnemen, waardoor er minder rechten zijn te verkopen. Bovendien zullen veel landen hun rechten gebruiken voor de eigen groei, of zelfs emissierechten moeten aankopen op de vrije markt. De prijs zal dus stijgen, wat hun groei zal belemmeren. Een belangrijke veronderstelling (nummer 5) in het model is het bestaan van een vrije markt in emissierechten. Daardoor wordt van de 64 Mton CO2eq, die Nederland zou moeten bezuinigen ten opzichte van 1990 (tabel 3.1) slechts 18 % in Nederland zelf behaald en de rest dus aangekocht. Onder de paarse kabinetten werd de regel gehanteerd dat de helft van de reductie in ons land moest worden behaald. Dat zou de kosten voor ons land dus hoger maken. Het is echter raadzaam om toch deze regel weer te hanteren. Het dwingt ons land namelijk om intern doorbraken te verwezenlijken op energiegebied – bijvoorbeeld door het uitvoeren van de voorstellen die in de vervolg-workshops naar voren komen. Hierdoor zou ons land aan concurrentiekracht kunnen winnen en dus op de duur goedkoper uit kunnen zijn. Ten slotte moet worden opgemerkt dat het essentieel is dat alle landen gaan meedoen (onderstellingen 2 en 3). Als bijvoorbeeld Afrika en Azië niet zouden meedoen, maar de Verenigde Staten en Australië nog wel, stijgen de kosten voor Nederland van 0.8 % van het Nationaal Inkomen tot 2.6%. Op langere termijn zouden de stijgende kosten van klimaatbeleid ook binnen ons land het draagvlak voor klimaatbeleid verminderen. In dat geval zou besproken moeten worden welke alternatieven er nog zijn voor klimaatbeleid. de EEA studie De studie van de European Environmental Agency, de EEA, richt zich meer op de EU en behandelt een langere periode dan de CPB studie, namelijk tot 2030 met een blik op het jaar 2050. De gebruikte methodiek is in essentie dezelfde met vergelijkbare onderstellingen. Een belangrijk verschil is dat men wat langzamer toegroeit naar een gelijk emissieniveau per wereldburger. Dat is af te lezen in de onderste rij van tabel 3.1 waar in de laatste drie kolommen de EEA-doelstellingen voor 2020, 2030 en 2050 zijn aangegeven; hierdoor zou in 2075 een gelijk niveau per wereldburger worden bereikt42. Deze kleinere afnametrend wordt weerspiegeld in de iets lagere kosten volgens dit model, zoals we zullen zien. Bij een wereldwijde economische groei van rond 3 % bedragen de kosten van de klimaatmaatregelen voor de EU als geheel in 2020 ongeveer 0.2 % van de Nationale Productie (GDP), nemen tegen 2040 toe tot 0.8 % van het GDP, bereiken een piek in 2075 van 1 % en dalen dan weer langzaam tot 0.8 % in 210043. Deze getallen voor 2040 en later zijn lager dan in de CPB/MNP-studie, wat toegeschreven moet worden aan een iets andere keuze van parameters. Emissiehandel is ook in de EEA studie de drijvende kracht achter de emissiereductie, waarbij – interessant genoeg – de meeste reductie wordt bereikt bij de elektriciteitscentrales. In 2010 wordt 56 % van de reductie daar bereikt en in 2030 zelfs 70 %44. Een aanzienlijk deel van de reductie kan binnen de EU zelf worden bereikt. In 2020 en 2030 is dat ongeveer de helft en in 2050 bijna alles. Het verschil met de CPB studie zal er in schuilen dat EU veel groter is dan Nederland en dat emissieverschuiving door handel binnen de EU voor de EU meetelt als ‘binnenlands’. 42 EEA, pag 38 EEA, fig 6.3, pag 61 44 EEA, fig 5.2, pag 43 43 24 Bovenstaande getallen gelden voor een vrije energiemarkt zonder stimulerende maatregelen voor hernieuwbare energie, zoals zon, wind en biomassa. Men heeft ook doorgerekend wat het effect is van stimulerende maatregelen, die men ook economisch kan verdedigen met de argumenten dat hernieuwbare elektriciteit niet hoeft te worden geïmporteerd (waardoor de voozieningszekerheid wordt bevorderd), dat het minder negatieve effecten heeft op het milieu, dat het de werkgelegenheid bevordert en wellicht zelfs nieuwe exportkansen biedt. Het ingezette middel is een premie op elektriciteit die hernieuwbaar wordt opgewekt, die stijgt van 2.4 €ct/kWh in 2020 tot 4.5 €ct/kWh in 2030. De kosten van die premies zouden worden gedragen door een algemene toeslag op de kWh-prijs van 0.3 €ct45. Tot 2030 zou deze maatregel vooral gunstig zijn voor wind en biomassa en leiden tot een relatief groter deel van de reductie binnen EU, namelijk een stijging van het interne deel van 60 tot 80 %. Het totale aandeel van hernieuwbaar in de energievoorziening stijgt met de premie een factor 4 46. Men heeft ten slotte ook de gevolgen voor de kWh-prijs doorgerekend voor twee opties op het gebied van kernenergie. In de eerste wordt kernenergie geleidelijk verminderd, bij de tweede worden vanaf 2015 oude installaties vervangen door moderne. Bij de kosten worden die voor het ontmantelen van de centrale en het verwerken van het afval meegerekend. Kosten om de verlaten lokatie weer bouwrijp te maken of om de opslag definitief te regelen worden buiten beschouwing gelaten. Het verlaten van de nucleaire optie zou de kWh prijs in EU verhogen met 0.4 €ct/kWh en het weer volop meedoen met kernenergie zou de prijs verlagen met 0.1 €ct/kWh. conclusies uit beide studies 1. Het voeren van een klimaatbeleid gericht op het beperken van een wereldwijde temperatuursverhoging van 2 0C is tot 2020 voor Nederland en de EU betaalbaar, zeker als het aantal landen dat klimaatbeleid voert groter wordt 2. Na 2020 zullen de kosten stijgen maar ze blijven betaalbaar als praktisch alle landen op wereldschaal meedoen en dezelfde klimaatdoelstelling hanteren 3. Internationale emissiehandel is een efficiënte invulling van klimaatbeleid. Het koppelt de prijs van dat beleid in de landen die meedoen 4. De sociaaldemocratie moet – in de competitie om de besteding van de stijging van het Nationaal Inkomen- insisteren op het reserveren van een deel van de groei, naast klimaatbeleid, voor sociaal nuttige zaken. 5. Het geven van gegarandeerde premies op hernieuwbare energie verhoogt de kWh-prijs van elektriciteit met 0.3 €ct en verhoogt het aandeel in de energievoorziening met een factor 4. 6. Kernenergie is niet nodig uit kostenoogpunt. Het verhoogt wel de voorzieningszekerheid. 7. Overheidshandelen op Europees niveau (of van de EU-regeringen gezamenlijk) is nodig vanwege a. de lange looptijd van klimaatbeleid b. de noodzaak om ook na 2020 de kosten van klimaatbeleid binnen de perken te houden – en dus vóór 2020 daartoe al maatregelen te treffen c. het geven van zekerheid aan industrie en bedrijfsleven bij het nemen van investeringsbeslissingen (anders doen ze niet mee) d. het Europabreed geven van langdurige premies op hernieuwbare energie 45 46 EEA, pag 51 en table 6.2, pag 62. EEA fig 5.3, pag 47 25 e. het Europabreed verrichten van research en ontwikkeling en het initiëren van proefprojecten op energiegebied, gericht op technologische en institutionele ‘doorbraken’ f. het Europabreed verwijderen van subsidies op energieopwekking die niet sporen met het te voeren klimaatbeleid 8. Het is essentieel voor het slagen van klimaatbeleid om (praktisch) alle landen daarbij te betrekken; anders wordt het onbetaalbaar. 3.3. Overgang: Kolen of kernenergie Inleiding . De voorganger van de werkgroep SEB47 heeft voor het bereiken van reductie van CO2 uitstoot als volgorde van prioriteit aangegeven: 1. 2. 3. 4. Besparen en verhogen van energie-efficiency Hernieuwbare energiebronnen (plus kernfusie, indien aanvaardbaar, na 2050) Schoon fossiel (met opslag van CO2) Kernenergie De werkgroep meent dat maatregelen 1 en 2 niet voldoende zijn om de klimaatdoelstellingen de gedurende de eerste 20 jaar of zo, te bereiken. Maatregel 1 (besparen en verhoging van energie-efficiency van apparatuur en installaties) werkt wel, maar niet voldoende en het grootschalig inzetten van hernieuwbare energiebronnen werkt ook, maar gaat eveneens langzaam. Om de Nederlandse, en Europese, energievoorziening veilig te stellen zullen maatregelen 3 (schoon fossiel) of 4 (kernenergie) moeten worden ingezet. We geven hieronder eerst een korte uiteenzetting over schoon fossiel, daarna een langer betoog over kernenergie, met een fictieve discussie tussen partijleden A en B over het voor en tegen daarvan, en we eindigen met stellingen 3A (bestrijd kernenergie met alle middelen) of 3B (aanvaard kernenergie op Europees niveau). schoon fossiel: elektriciteit uit steenkool met CO2-opslag CO2 komt in de atmosfeer bij verbranding van de fossiele brandstoffen olie, gas of steenkool. Het ligt dus voor de hand de CO2 af te vangen en op te slaan. Het is onpraktisch om bij iedere CV-ketel zulk een installatie te bouwen en even onpraktisch om in iedere auto zulk een installatie in te bouwen. In de praktijk zal men CO2-afvang en opslag toepassen bij grote installaties, zoals elektriciteitscentrales, bepaalde fabrieken en raffinaderijen. Er is een goede reden om CO2-afvang vooral in te zetten bij steenkool. De voorraden goedkope olie zijn beperkt en zal men willen gebruiken voor de transportsector. De voorraden gas zijn wat groter, maar gas is schoon en geeft van de fossiele brandstoffen de minste CO2 uitstoot, en daarom zal men gas reserveren voor CV-ketels en de-centrale toepassingen. De voorraden steenkool zijn het grootst en volgens alle schattingen voldoende voor een paar honderd jaar. Vandaar dat wij ons hier beperken tot steenkool. Men spreekt dikwijls van schone steenkool om aan te geven dat niet alleen alle milieuvervuilende stoffen zoals SO2 en NOx uit de rookgassen worden verwijderd, maar ook om aan te geven dat per kg steenkool zoveel mogelijk kWh elektriciteit worden gewonnen. 47 WBS internetpublicaties nrs. 1 en 2. 26 Dat betekent dat de steenkool niet gewoon wordt verbrand, zoals in een ouderwetse kachel, maar dat moderne technieken worden benut. Een voorbeeld daarvan is het verpulveren van steenkool en dat laten smeulen, het blazen van lucht en stoom door het smeulende steenkool, waardoor syngas ontstaat, een mengsel van CO en H2. Het syngas wordt gebruikt om met een gasturbine bij hoge temperatuur elektriciteit op te wekken, en de restwarmte wordt nog eens gebruikt om via stoom opnieuw elektriciteit te maken. Dit moderne proces heet IGCC (Integrated Gasification Combined Cycle) en heeft een omzettingsrendement van 40 % met uitzicht op 50 % bij technische verbeteringen48. Een hoger rendement betekent dat per kWh elektriciteit minder CO2 wordt uitgestoten, dus daar zal men altijd naar streven, ook al omdat men dan minder CO2 per kWh hoeft op te slaan. In Nederland heeft Shell een IGCC ontwikkeld, die in Buggenum (bij Roermond) wordt bedreven door Nuon. Daar worden 2000 ton steenkool per dag verwerkt, wat leidt tot een vermogen van 253 MWe.49 De keus tussen schoon fossiel en kernenergie gedurende de overgang naar een duurzame energieopwekking zal dus in feite gaan tussen kolen en kernenergie. Voor kolen bespreken wij kort twee aspecten: de kosten en de veiligheidsaspecten. Daarna komt kernenergie aan de orde. kosten Grootgebruikers van elektriciteit betalen met langlopende contracten 3 á 4 ct per kWh voor hun elektriciteit. Extra kosten voor schoon fossiel en CO2 afvang en opslag moet men met deze bedragen vergelijken.50 De kosten voor de afvang bij de elektriciteitscentrale zijn sterk afhankelijk van de centrale zelf. Het goedkoopste is om bij het ontwerpen van de centrale de installatie voor CO2-afvang in te plannen, duurder al om bij renovatie van een bestaande centrale de installatie toe te voegen, en nog duurder “achter de pijp” bij oude centrales een installatie te plaatsen. Na de CO2-afvang moet het gas worden vervoerd naar de locatie van opslag. Dat kan via pijpleidingen of – voor grote afstanden – met tankschepen. Eventueel kan het gas worden samengeperst en vloeibaar gemaakt. Dat kost allemaal geld. Maar duidelijk is: hoe kleiner de afstand, hoe goedkoper. De opslag van CO2 is het goedkoopste als die opslag kan worden gebruikt voor een ander doel. Een voorbeeld is het persen van CO2 in oude olievelden, waardoor extra bruikbare olie naar boven wordt geduwd. Deze mogelijkheden zijn echter beperkt, en meer voor de hand ligt opslag in oude en diepe zoutformaties, in lege gasvelden of lege oliereservoirs. Bij CO2 afvang en opslag zal men de kosten voor de bovengenoemde onderdelen moeten optellen, en het is duidelijk dat er een grote spreiding zal bestaan in de geschatte kosten. Ruwweg kan men zeggen dat met afvang van ongeveer 80 % van de CO2 de kosten van een kWh elektriciteit met 2,5 á 3 ct zullen stijgen (dus van 4 naar 7 ct per kWh), met een brede marge naar beide kanten51. 48 Gegevens uit deze paragrafen zijn ontleend aan New Scientist, 3 September 2005, pp. 30-42 Zie het Shell document worldwide_gasification_developments.pdf te vinden via de Shell zoekmachine en www.shell.nl 50 De Nederlandse particulier betaalt 5.6 ct per kWh voor de levering, daarnaast nog voor transport en belasting. 51 Ralph E. H. Sims e.a., Carbon emissions and mitigation cost comparisons between fossil fuel, nuclear and renewable energy resources for electricity generation, Energy Policy 31 (2003) 1315-1326 49 27 Onderzoek en ontwikkeling om de kosten te verlagen, zullen zich niet alleen moeten richten op IGCC-centrales met de modernste technologie, maar ook op eenvoudige centrales, waar de installatie achter de pijp wordt geplaatst. De reden is dat in China 560 steenkoolcentrales worden gepland en in India 213, waar geen enkele voorziening voor CO2 afvang wordt getroffen. Die voorziening zal dus later moeten worden toegevoegd, als de internationale onderhandelingen slagen, en mogen dan niet al te duur zijn52. veiligheid De lucht die wij inademen bevat ongeveer 0.04 % CO2. Grotere concentraties kunnen gevaarlijk zijn. Bij een concentratie van 2 á 3 % gaan we al twee keer zo snel ademen en bij een concentratie van 10 % verliezen wij het bewustzijn en ontstaat verstikking. Het is dus zaak grote concentraties van CO2 te voorkomen. De kans op lekken bij pijpleidingen is gering, en ontsnapte CO2 zal zich snel verspreiden, waardoor de concentratie weer daalt. Voor langzame lekken uit opslagreservoirs geldt hetzelfde. Bij abrupte en grote lekken kan gebruik gemaakt worden van de ervaringen, opgedaan bij het dichten van brandende olie- of gasinstallaties. Gevaren voor de gezondheid zijn dus wel aanwezig, maar lijken hanteerbaar. De afvang en opslaginstallaties moeten wel regelmatig, of liefst continu, worden gecontroleerd op lekkages. Dat moet niet alleen gebeuren uit veiligheidsoverwegingen, maar ook vanwege de handel in emissierechten. De CO2 die wordt afgevangen en opgeslagen wordt immers niet uitgestoten, en de vermeden uitstoot kan de eigenaar van de centrale te gelde maken. Als de CO2 op een later tijdstip toch in de atmosfeer komt, zou die eigenaar dan alsnog moeten betalen – of het hele systeem van emissiehandel komt op losse schroeven. kernenergie De toekomst van kernenergie staat opnieuw ter discussie. In Nederland gaat het na het besluit om de kerncentrale Borssele nog een tijdje open te houden om de optie om een of meer nieuwe kerncentrales te bouwen. Het recente CDA rapport53 noemt dit laatste als mogelijke optie om het gat tussen het heden en een toekomstige duurzame energievoorziening te overbruggen. Op Europees niveau is de positie van kernenergie sterker dan in Nederland. In de 25 landen van de Europese Unie wordt in 13 landen elektriciteit opgewekt met kernenergie. Op het totaal van de EU levert kernenergie 1/3 van de totale elektriciteitsproductie, verdeeld over 160 centrales die gemiddeld 78 % van hun tijd in werking waren54. Dat is een prestatie, gezien het feit dat tijd nodig is voor onderhoud en het verwisselen van splijtstof. In Finland is besloten tot het bouwen van een nieuwe kerncentrale55. In Frankrijk is besloten om minstens één nieuwe kernreactor toe te voegen aan een complex van 2 centrales in 52 New Scientist, 3 September 2005, 36 Keuzes voor duurzaamheid – Energie op de drempel van transitie, Wetenschappelijk Bureau CDA, juni 2005. 54 De cijfers zijn van 2002. Zie www.eia.doe.gov/iea 55 Die centrale krijgt een lening van 1.9 miljard € van de Bayerische Landesbankk tegen 2.6 % rente. Die lage rente kan worden gezien als een verkapte subsidie. Zie New Energy 1/2005, 6 53 28 Normandië56. In Engeland zal naar verwachting de regering-Blair besluiten tot het bouwen van enkele nieuwe kerncentrales57. In Duitsland zal een eventuele, toekomstige CDU-regering het besluit terugdraaien om kerncentrales te sluiten. De komende 4 jaar zal de PvdA zowel in Nederland als in het Europarlement worden uitgedaagd om concrete standpunten in te nemen. Het is dus noodzakelijk om als partij – gezien de gevoeligheid van het onderwerp – de argumenten opnieuw te wegen. Dat is het onderwerp van dit hoofdstuk. Eerst wordt nagegaan hoe de PvdA volgens haar eigen verkiezingsprogramma denkt over kernenergie58. Na een korte analyse daarvan wordt globaal aangegeven wat er bij kernenergie komt kijken. Ten slotte worden twee opties aangeven waarin het partijprogramma zich verder zou kunnen ontwikkelen, namelijk A. kernenergie wordt als energieoptie op alle niveaus bestreden. B. kernenergie wordt op Europees niveau verder ontwikkeld, met de strengste eisen aan (internationale) veiligheid. Voor beide opties worden hieronder argumenten gegeven, waarbij de werkgroep in beide gevallen sterk hecht aan een breed internationaal perspectief in de verdere besluitvorming. Het stuk eindigt met een denkbeeldige dialoog tussen twee partijgenoten, die de standpunten (A) respectievelijk (B) vertolken. Het partijprogramma Volgens de geldende verkiezingsprogramma’s59 heeft de PvdA het volgende standpunt over kernenergie: “De PvdA wijst uitbreiding van het opgesteld vermogen aan kernenergie af o zolang intrinsiek veilige kerncentrales niet beschikbaar zijn en o het vraagstuk van een veilige opslag van radioactief afval niet is opgelost. De bestaande kerncentrale in Borssele wordt aan het eind van 2003 gesloten”. De eerste voorwaarde voor ontwikkeling van kernenergie is dus dat centrales intrinsiek veilig zijn. Daarmee wordt bedoeld dat – als er iets mis gaat – de natuurwetten er voor zorgen dat de centrale vanzelf afslaat, de reactorkern niet smelt met grote hitte en er geen kans is op verspreiding van radioactiviteit in het milieu. Ook bij menselijke fouten (zoals eerder bij de ongelukken in Tsjernobyl en Harrisburg) zullen de centrales niet smelten of exploderen en zullen er geen radioactieve substanties in het milieu terechtkomen. De tweede voorwaarde is dat het radioactieve afval veilig moet worden opgeslagen. Het is onduidelijk wat het programma bedoelt met ‘veilig’, maar dat wordt wel relevant als er politieke onderhandelingen moeten worden gevoerd. Op dit punt komen wij uitvoerig terug. 56 Op de lokatie Flamanville staan reeds 2 reactoren van 1330 MWe. De nieuwe zou een vermogen krijgen van 1600 MWe en 3 miljard € kosten. Zij zou in 2012 moeten draaien. Meer positief getinte informatie over kernenergie is te vinden op www.kernvisie.com Voor de franse centrale zie bijv. Nieuwbrief 30. 57 Het formele besluit is nog niet genomen; zie New Energy 3/2005, p. 52 58 Fysisch maakt men onderscheid tussen kernsplijting, het onderwerp van dit artikel, en kernfusie, een energieoptie waarvoor proefprojecten worden opgestart. Omdat kernfusie voorlopig geen grote rol speelt in de publieke discussie wordt in dit artikel aangesloten bij het spraakgebruik dat kernenergie zegt waar kernsplijting wordt bedoeld. 59 De punten zijn ontleend aan het verkiezingsprogramma 2002-2006. Dit geldt momenteel voor zoverre het is niet achterhaald door het kortere verkiezingsmanifest 2003-2007. Het manifest noemt kernenergie niet. Vandaar dat de punten uit het programma 2002-2006 zijn geciteerd. 29 Internationale aspecten worden in de geciteerde voorwaarden niet genoemd. Dat moet wèl gebeuren, omdat de problematiek van kernenergie niet goed op het niveau van een klein land als Nederland kan worden besproken. Immers, ontstaan er problemen met centrales of opslag over de grens, dan merken wij die gevolgen ook in Nederland. En als andere landen wel elektriciteit opwekken met kerncentrales, en Nederland importeert die stroom, dan gebruikt ons land kernenergie van elders. Het verkiezingsprogramma onderkent dit aspect en schrijft: “Nederland zet zich in Europa in voor het gebruik van duurzame energiebronnen, om zo ook elders kernenergie onnodig te maken.” Er is nog een vierde aandachtspunt bij het verder ontwikkelen van kernenergie. Als een land de technologie onder de knie heeft om zelf kerncentrales te bouwen en te bedrijven en over eigen opwerkings- dan wel verrijkingscapaciteit beschikt, dan kan het in principe ook kernwapens maken. Met deze massavernietigingswapens, gebruikt op Hiroshima en Nagasaki, werd aan het eind van de Tweede Wereldoorlog Japan tot capitulatie gedwongen. Dat mag in onze discussie geen ondergeschikt punt worden. Dagelijks kan men in de krant de vrees lezen dat Noord-Korea of Iran hun kernenergieprogramma gaan inzetten voor het maken van een eigen kernbom. Het verkiezingsprogramma zegt daarover in een paragraaf over defensie en ontwapening: “In EU-verband wordt gewerkt aan internationale initiatieven gericht tegen de verspreiding van nieuwe kernwapens en op de ontmanteling van bestaande – ook in Nederland nog opgeslagen – kernwapens. Conflicten worden actief voorkomen door hulp te geven bij het opzetten van rechtssystemen en diplomatieke diensten.” De kernbewapening wordt in het programma weliswaar niet verwaarloosd, maar niet in verband gebracht met kernenergie. begrippen Voor een goed begrip is het nodig om enkele van de begrippen rond kernenergie in hun samenhang te bespreken. Dat doen wij aan de hand van Figuur 3.3, waar de onderdelen van het thans gangbare type kernenergiesysteem zijn samengevat. In Uraniummijnen (links boven in de figuur) wordt Uraanerts gedolven; daarin bestaat de Uraan bestaat uit 2 chemisch nietonderscheidbare zgn. isotopen, aangegeven met U235 en U238. De getallen 235 en 238 hebben betrekking op het iets verschillende gewicht van beide isotopen. Van beide isotopen is alleen het voor 0.7 % voorkomende U235 goed geschikt om energie op te wekken. In de huidige types kerncentrales gebruikt men verrijkt U235, met een gehalte van 3 % of iets meer. Het gehalte aan U238 is dan natuurlijk kleiner. Het is begrijpelijk dat een groot land als Iran de beschikking wenst te hebben over een eigen verrijkingsfabriek (rechts boven in de figuur), om daarmee niet afhankelijk te zijn van import uit het buitenland en gevoelig te worden van politieke drukmiddelen vanuit dat buitenland . De narigheid is echter dat de verrijkingstechnologie ook kan worden gebruikt om U235 te verrijken tot 80% of meer – waarmee men gemakkelijk kernbommen van het Hiroshima-type kan produceren. Na de verrijking worden brandstofelementen geproduceerd, meestal lange metalen staven, met daarin de splijtstof Uraan. Die brandstofelementen gaan naar een kerncentrale, waarin met een of meer kernreactors elektriciteit wordt opgewekt. Een typische kernreactor (midden 30 rechts) levert een elektrisch vermogen van 1000 MW60 door stoom te verhitten tot 330 0C, waarmee vervolgens een stoomturbine wordt aangedreven. Mijnbouw Uverrijking en/of 0.7 % U235 Th99.3% toevoeging U238 Opwerking Pu en restant U235 afscheiden naar brandstofelementen Verrijking tot 3 % U235 en Productie brandstofelementen Kernreactor 1000 MWe met 3300C H2O U235 brokstukken U238 Pu239 + actiniden Afval: brokstukken, Pu en actiniden Figuur 3.3: Het systeem kernenergie volgens het meest gangbare principe. Na de mijnbouw van het uraan met een lage fractie U235, wordt dat verrijkt, ingebracht in brandstofelementen en in de kernreactor gebracht. Daar splijt een deel van het U235 in brokstukken onder productie van warmte; een deel van het U238 wordt omgezet in plutonium en nog zwaardere elementen, de actiniden. Veel hiervan is radioactief en wordt meestal beschouwd als afval (dikke pijl). Soms wordt een deel van het afval opgewerkt tot nieuwe brandstof, aangegeven met stippellijnen, waarbij opnieuw een deel als afval overblijft. De huidige generatie kernreactors is niet intrinsiek veilig. Zulke reactors bestaan wel op de tekentafel en zijn met klein vermogen in bedrijf. In China werkt bijvoorbeeld een proefreactor van 10 MWe en daar is een programma gestart voor het bouwen van grotere, commerciële reactoren. In Zuid-Afrika is voor 2007 de bouw gepland61 van zulk een reactor met een elektrisch vermogen van 165 MWe, een stuk lager dan het vermogen van de traditionele kerncentrales. Bij uitvallen van de koeling schakelt de reactor zichzelf af en kan de centrale de kleinere hoeveelheid restwarmte makkelijk kwijt raken. Die afschakeling geschiedt op fysische gronden waardoor het kernsplijtingsproces vanzelf stopt. Als men kernenergie niet afwijst op andere gronden, is het de moeite waard na te gaan of, en voor welke kosten, intrinsiek veilige reactors kunnen worden gebouwd. In dat geval kan men ook het begrip ‘intrinsiek veilig’ nader preciseren62. Het ziet er naar uit dat aan de eerste eis van 60 Om aan te geven dat het gaat om elektrisch vermogen wordt dikwijls een extra e aan MW toegevoegd, dus MWe. Dat is gebeurd in figuur 3.3. 61 zie www.pbmr.co.za 62 Bij de Chinese of Zuidafrikaanse Hoge Temperatuur Reactor splijten kleine uraanbolletjes, die worden gekoeld met gas. Na afslaan is er geen menselijke koeling nodig. Als men na afslaan een ‘respijttijd’ toestaat van bijvoorbeeld een maand waarin door menselijk ingrijpen de koeling wordt hersteld, is een grote variatie aan reactorontwerpen mogelijk. 31 het partijprogramma kan worden voldaan. Daarom kijken wij nu naar de tweede eis: veilige opslag van radioactief afval. radioactief afval Radioactiviteit is het proces waarbij stoffen straling uitzenden, die gevaarlijk kan zijn voor de levensprocessen van mens, dier en plant. De radioactiviteit wordt bepaald door de halveringstijd, de tijd waarin de straling tot de helft is afgenomen. Wij bespreken het afvalprobleem aan de hand van figuur 3.3. Bij mijnbouw (links boven) blijven resten van ertsen over, waaruit radioactief radon ontsnapt. Dit is beheersbaar door de resten onder water te bewaren. De kernreactor (midden rechts) is aan het einde van zijn bedrijfstijd van 30 tot 50 jaar zelf sterk radioactief geworden. De meeste radioactiviteit heeft een korte halveringstijd, dus de praktijk is om de reactor tientallen jaren gewoon te laten staan, daarna te demonteren en onderdelen met een hoge radioactiviteit nog wat langer op te slaan. Na 100 jaar is het gezondheidsrisico van de reststraling gering. In het hart van de reactor vindt de kernsplijting plaats. De U235 valt uiteen in brokstukken en uit de aanwezige U238 ontstaan plutonium en actiniden. De meeste brokstukken van U235 zijn na 100 jaar nauwelijks meer radioactief met uitzondering van technetium (Tc99) met een halveringstijd van 200 000 jaar en jodium (J129) met een halveringstijd van 16 miljoen jaar. Daar is technisch weinig mee te doen en men zal ze moeten afscheiden van de rest van de brokstukken en daarna opslaan. Het radioactieve plutonium (Pu239), dat ontstaat uit U238 heeft een halveringstijd van 24000 jaar terwijl veel actiniden, die daarnaast nog ontstaan halveringstijden hebben die in de miljoenen jaren lopen. Men kan chemisch het plutonium en de actiniden afscheiden van de rest en samen met de zojuist genoemde langlevende brokstukken opslaan. Dit ‘eenmaal doorvoeren’ proces is aangegeven met de dikke lijn in figuur 3.3. Dat opslaan lijkt erger dan het is. Want voor een typische reactor is dat een paar m3 per jaar63. Voor veel reactors en veel jaren bedrijfstijd telt dat natuurlijk wel op64. Een alternatief is aangegeven met de stippellijn in figuur 3.3, namelijk dat men plutonium en het nog aanwezige restant aan U235 opwerkt en opnieuw gebruikt als brandstof. Effectief gebruikt men dan een deel van de U238 om energie op te wekken: men noemt dat een splijtingscyclus. Momenteel probeert men ook de actiniden weer terug te voeren naar brandstofelementen en naar de reactor. Dat is een nog effectiever gebruik van de U238 en 63 Als vuistregel geldt dat met 1000 kg zuiver U235 een jaar lang een 1000 MWe centrale in bedrijf kan zijn. Metallisch U235 heeft een hoge dichtheid en in die vorm zou het slechts 0.1 m3 aan volume innemen. Door de splijting vermindert het gewicht nauwelijks: met splijtingsproducten neemt het nog steeds praktisch hetzelfde volume in. Er zijn echter de actiniden uit U238, er zijn chemische verbindingen, er is een omgeving en het materiaal wordt ingesmolten in glas. Het totale volume aan hoogradioactief splijtingsafval blijft echter klein. Zonder afscheiding van Pu en actiniden is dat voor 1000 MWe ongeveer 3 m3 per jaar en zonder deze opwerking is het 7,5 m3 per jaar. Met dank aan Dr Kloosterman, Reactor Instituut, Delft. Voor de liefhebbers: van de 1000 kg U235 wordt slechts 0,4 kg omgezet in energie via E=mc2. Het totaal volume radioactief afval is groter dan de hier genoemde enkele m3. Borssele met 480 MWe levert bijvoorbeeld 30 a 40 m3 lichtradioactief afval en nog 2 m3 samengeperste hoogradioactieve metaaldelen als splijtstofbuizen. 64 In Engeland heeft men thans (2005) 92000 m3 langlevend afval. Waarschijnlijk is daar ook afval van de militaire programma’s bij inbegrepen. Zie New Scientist, 18 June 2005, 12 32 vermindert de hoeveelheid actiniden die men overhoudt. Volgens schattingen65 kan men 90 tot 95% van de actiniden op deze manier kwijt raken. Een nadeel van dit proces is dat men langlevende materialen moet transporteren van kernreactor naar opwerkingsinstallatie, vervolgens naar de productiehal van brandstofelementen en dan weer naar de reactor. Tijdens dat proces kunnen door menselijke fouten ongelukken gebeuren of kunnen de stoffen in handen raken van terroristen of landen die ze gebruiken voor de productie van kernbommen. Dit bezwaar kan worden verminderd door zoveel mogelijk onderdelen van de cyclus op dezelfde plaats onder te brengen ‘achter een groot hek’. In de Verenigde Staten heeft men op kostenoverwegingen overigens al in de jaren ’80 besloten om voorlopig af te zien van opwerking en actiniden niet in de reactor terug te voeren. Volgens sommige studies blijft dit kostenargument nog wel een jaar of 50 geldig66. Er blijft, met of zonder opwerking, altijd- meer of minder - langlevend radioactief afval over, dat op een of andere manier zo moet worden opgeslagen dat het niet in het leefmilieu terecht komt. De gangbare oplossing is om dat in glas in te smelten en daarna op te bergen in geologische formaties (zoals rotsen of zoutkoepels) waarvan men kan verwachten dat ze ook na honderdduizend jaar nog stabiel zijn en in staat zijn om de vervalwarmte van het afval op te vangen zonder te desintegreren67. De moeilijkheid schuilt in het opbergen: ook als wetenschappelijke modelberekeningen zouden uitwijzen dat een bepaalde opslagmethode 100 % veilig zou zijn, kan men dat nooit zeker weten. Want modellen berusten op onderstellingen, die door nieuwe inzichten achterhaald kunnen worden. Het is wel zeer waarschijnlijk68 dat een eventuele verspreiding in het leefmilieu langzaam zal gaan en vanwege de afgegeven straling gemakkelijk meetbaar is. Toekomstige generaties met een minimum aan technologische vaardigheid kunnen zo de verspreiding van de radioactiviteit volgen en maatregelen nemen. veilige opslag Wat dat alles betekent voor de tweede eis van het PvdA-programma, veilige opslag van radioactief afval hangt af van de definitie van het begrip veiligheid. Volstrekte veiligheid valt niet te garanderen, nu niet en in de toekomst evenmin. De politieke vraag is daarom welke marges men toestaat. In de werkgroep die het rapport ‘Energie opties’ heeft voorbereid waren de meningen verdeeld. Aan het ene uiterste heerste de opvatting, dat alle radioactiviteit na 30 jaar verdwenen moet zijn, omdat men komende geslachten niet mag opzadelen met de gevolgen van onze energiegulzigheid. Aan het andere uiterste vond men dat het technisch haalbare aanvaardbaar was, dat wil zeggen dat na 300 jaar het stralingsniveau van de U235brokstukken afgenomen moet zijn tot dat van natuurlijk uraan en dat de plutonium en actiniden tot 90% worden verspleten. De optie om ze zonder verdere splijting op te slaan is niet grondig besproken. De eerste opvatting (na 30 jaar alle radioactiviteit verdwenen) houdt in dat men kernenergie als middel tot opwekking van energie verwerpt – al realiseren de aanhangers van dit standpunt 65 H. van Dam, persoonlijke communicatie The economics of reprocessing versus direct disposal of spent nuclear fuel, Matthew Bunn, John Holdren, Steve Fetter, Bob van der Zwaan, Nuclear Technology 150 (June 2005) 209-230 67 Tussen experts in Nederland wordt thans gediscussieerd over de vraag of men het afval zo moet opbergen dat het weer omhoog gehaald kan worden als betere opslagmethodes worden gevonden – of dat men dat juist niet moet doen: weg is weg. 68 Een voorbeeld van eventuele snelle verspreiding is dat men het afval opbergt op een plek waar een aardbeving plaats vindt (bij opslag ondergronds) of een vernietigende tsunami (bij opslag bovengronds). 66 33 zich dat er voor het afval dat al ligt opgestapeld toch wel een definitieve opslagmethode moet worden gezocht. Als dit standpunt door de PvdA wordt aangehangen is het zuiver om in verkiezingsprogramma’s de gegeven voorwaarden te vervangen door : de PvdA is tegenstander van het inzetten kernenergie. Punt uit. Als men dan nog principiëler zou zijn moet daar nog bij, dat men ook de import van stroom, opgewekt met kerncentrales (rond 10 tot 15 % van het totale verbruik) verwerpt. De tweede opvatting zou zijn: ga tot het technisch uiterst mogelijke en zorg er voor dat die wordt gerealiseerd. Lever daar uit kostenoverwegingen niet op in. Het voordeel van deze invalshoek is dat de partij weer ten volle kan meedoen aan de internationale politieke discussie, zowel met zusterpartijen binnen en buiten de EU als via de Nederlandse regering met andere regeringen69. Een punt van discussie zou zijn of het wijs is om – zoals nu het geval is - van ieder land te verlangen dat het zorgt voor de opslag van het langlevende afval dat het zelf produceert. Uit het oogpunt van veiligheid lijkt het raadzaam om op het niveau van EU criteria voor geologische opslag te definiëren en dan te zoeken naar de meest veilige plek. Het land dat uit het dan volgende onderzoek naar voren komt zal dan moeten aanvaarden dat het afval daar wordt opgeslagen. De politieke discussie wordt dan welke lusten tegenover deze last moeten staan – en of alleen de 13 landen met kerncentrales in principe open moeten staan voor definitief opslaan van het afval, of alle 25 landen. Ten slotte gebruiken ze via de koppelnetten allemaal ‘atoomstroom’. Niet-verspreiding van kernwapens Ons land heeft, volmondig, het Verdrag inzake de niet-verspreiding van kernwapens, het Nonproliferatie Verdrag (NPV) ondertekend en geratificeerd. Dit NPV werd gesloten in 1968, werd van kracht in 1970 en is in 1995 voor onbepaalde tijd verlengd. In het NPV wordt gesproken over staten die kernwapens bezitten, zoals Engeland en Frankrijk, en landen die ze niet bezitten. De niet-kernwapenstaten verplichten zich om geen kernwapens aan te schaffen en worden beloond doordat ze alle medewerking krijgen bij de toepassing van kernenergie voor vreedzame doeleinden. De Internationale Organisatie voor Atoomenergie, het IAEA te Wenen, werd opgericht om de uitvoering op zich te nemen: controle op verboden activiteiten bij de niet-kernwapenstaten en steun aan diezelfde staten bij vreedzame toepassingen. Artikel VI van het NPV zegt het volgende: “Elk van de partijen bij dit Verdrag verbindt zich er toe, te goeder trouw onderhandelingen te voeren omtrent doeltreffende maatregelen met betrekking tot spoedige beëindiging van de nucleaire bewapeningswedloop en tot nucleaire ontwapening en omtrent een verdrag inzake algemene en volledige ontwapening onder strenge en doeltreffende internationale controle.” 69 Een punt dat dan ook ter discussie kan komen is welke lage stralingsdoses uit het oogpunt van volksgezondheid aanvaardbaar zijn. De gemiddelde Nederlander ontvangt per jaar een stralingsdosis van 2 mSv (milliSievert) uit de natuur en nog eens 0.50 mSv uit medisch onderzoek. De energievoorziening levert een verwaarloosbare bijdrage (< 0.01 mSv/jaar) en radioactiviteit uit oude kernproeven nog eens 0.01 mSv/jaar. Een kleine verhoging van de bijdrage van de energievoorziening (mits er geen ongelukken gebeuren) zal geen meetbare extra gezondheidsrisico’s meebrengen. Zie ook: A. J. J. Bos e.a., Inleiding tot de Stralingshygiene, Elsevier Gezondheidszorg, Maarssen, 2000, hoofdstuk 7, tabel 7.8. 34 Hiervan is weinig terecht gekomen. Integendeel, het aantal landen dat in het geheim of openlijk beschikt over kernwapens is alleen maar gegroeid. Sommige landen dreigen met het produceren van eigen kernwapens (Noord-Korea), andere zoals Iran worden ervan verdacht dat ze een verrijkingsinstallatie willen benutten voor een eigen ‘bom’. Deze ontwikkeling is niet alleen bedreigend voor de vrede, ze legt ook een zware hypotheek op een verdere ontplooiing van kernenergie. Het gaat de mogelijkheden van een land als Nederland verre te boven om hier rechtstreeks op wereldniveau wat aan te doen. Anders ligt dat misschien voor de EU, de Europese Unie van 25 landen, waarbinnen twee landen, Engeland en Frankrijk, over kernwapens beschikken. politieke overwegingen Als de principiële overweging of het scheppen van langlevend radioactief afval onder bepaalde voorwaarden aanvaardbaar is positief uitvalt, kan men nagaan of kernenergie nodig of nuttig is vanuit het oogpunt van industrie, energievoorziening, klimaat, internationale veiligheid en maatschappelijke stabiliteit. Wij bespreken deze aspecten zowel op Nederlands niveau als op Europees niveau. Dat laatste niveau is bepalend voor de Nederlandse inbreng in Europese besluitvorming; bovendien houdt de wereld niet op bij de grenzen van Nederland. industriepolitiek Voor de ontwikkeling van het technologisch niveau van de Nederlandse industrie is kernenergie van weinig betekenis. Van de elementen uit Figuur 3.3 staat op Nederlandse bodem alleen een verrijkingsfabriek (Urenco) in Almelo. Alle andere onderdelen, zoals het bouwen van kerncentrales zijn in andere landen veel verder ontwikkeld. Uit het oogpunt van industriepolitiek is het zinloos in Nederland een kerncentrale er bij te bouwen. Op Europees niveau ligt dit anders. De Frans-Duitse industrie ontwikkelt en bouwt wel degelijk kerncentrales. Ook doet de Europese Unie met geld en menskracht mee aan internationale projecten om intrinsiek veilige centrales te ontwikkelen. Dat vereist een hoog niveau van technisch kunnen en verhoogt daarmee de standaard van Europese technologie. Die technische kennis kan worden gebruikt om de exportpositie van Europa te versterken. Men kan daar tegenover stellen dat ook de ontwikkeling van duurzame bronnen (zon, wind en biomassa) en van steenkool + CO2 opslag van belang zijn voor een Europese industriepolitiek. Dat is juist. De vraag blijft dan of men op 3 paarden wil wedden (duurzaam, steenkool en kernenergie) of op twee paarden (duurzaam en steenkool). energiepolitiek In Nederland staat slechts een kerncentrale, en wel in Borssele, die voorziet in 7 % van de Nederlandse elektriciteitsbehoefte. Nederland beschikt over een gasbel die nog voldoende is voor 20 jaar en uit energie oogpunt is een nieuwe centrale voorlopig overbodig, evenals trouwens de centrale in Borssele zelf. Voor de wat langere termijn kan Nederland inzetten op duurzaam, aangevuld met steenkool en CO2-opslag. Op Europees niveau ligt ook dit anders. Zoals eerder opgemerkt voorzien kerncentrales in 1/3 van de Europese elektriciteit. Het is niet eenvoudig om die allen te vervangen door duurzaam plus steenkool met CO2-opslag, zeker niet bij een groeiend energieverbruik. Maar het kan technisch wel, zoals is aangegeven in het rapport ‘Energieopties’. 35 De vraag blijft over of – uit het oogpunt van energiepolitiek - afzien van kernenergie op Europees niveau verstandig is. Het is meestal goed om te beschikken over een verscheidenheid aan energiebronnen. Als de levering vanuit de ene bron gevaar loopt, zoals de aanvoer van biomassa van overzee, is er altijd nog een andere. Kernenergie heeft dan nog het voordeel dat kernsplijting zo krachtig is dat een centrale van 1000 MWe een jaar kan draaien op 1000 kg U235. Het is dus gemakkelijk om een voorraad aan te leggen en de energievoorziening voor een lange periode zeker te stellen. Bovendien zijn de uraanvoorraden veel meer gespreid dan die van olie, waardoor de leveringszekerheid niet afhankelijk is van de aanvoer uit enkele landen. Ten slotte kan men naast uranium ook thorium gebruiken als grondstof voor een splijtingsreactor. Daar gebeurt momenteel weinig onderzoek naar, maar het heeft een groot technisch potentieel en op Europees niveau kan meer research naar deze optie best zinvol zijn. De echte kostprijs van elektriciteit, opgewekt met kernenergie is onduidelijk. De centrale die in Finland gebouwd zal worden, levert commercieel interessante elektriciteit, maar dat kan alleen met een goedkope en langlopende lening. Die centrale is niet intrinsiek veilig. Wat de kostprijs zal worden met een intrinsiek veilige centrale is momenteel nog niet te overzien. klimaatpolitiek Elektriciteit, opgewekt met kernenergie is CO2-arm. Bij het splijtingsproces zelf komt geen CO2 vrij. Bij de andere onderdelen van figuur 3.3 worden momenteel fossiele brandstoffen ingezet, zoals de dieselolie voor de machines die de mijnbouw bedrijven. Die produceren wel degelijk CO2 en beïnvloeden daarmee het klimaat nadelig. Men kan de hoeveelheid CO2 die over het gehele proces vrijkomt bij de productie van 1 kWh met kernenergie vergelijken met de hoeveelheid CO2 die een gasgestookte centrale (een zuinige dus !) uitstoot. Die schattingen lopen uiteen van 1 % tot enkele procenten met een uitschieter tot 30 % 70. Het is nuttig om hier meer zekerheid over te krijgen, maar zelfs in het ergste geval is de uitstoot van een kerncentrale met alles er op en eraan minder dan die van de zuinigste fossiel gestookte centrale. Het is niet te ontkennen dat kernelektriciteit CO2-arm is. Men zou dat moeten vergelijken met een steenkoolcentrale waar men CO2 uit de schoorsteen eerst afvangt en dan opslaat. Ook daar komt CO2 vrij bij mijnbouw en vervoer van steenkool, dus in eerste benadering zullen deze beide opties elkaar niet veel ontlopen. En zelfs bij de productie van zonnecellen en windmolens komt op diverse plekken in het productieproces CO2 vrij. Dit geldt natuurlijk zowel op het niveau van Nederland als op Europees niveau. veiligheidspolitiek De meest besproken relatie van kernenergie met internationale veiligheid is het verband tussen kernenergie en kernwapens. Er zijn schematisch gezien 3 wegen naar de bom: a) met een verrijkingsfabriek kan men hoogverrijkt U235 (tot 80 % verrijkt of meer) produceren en een Hiroshima bom maken; voor de meeste types kerncentrales is 3 % verrijking voldoende, 70 Het nucleaire landschap, Rathenau Instituut, 2004, pag 55. De genoemde waarde van 30 % vindt onder experts weinig steun. 36 b) met een opwerkingsinstallatie kan men Plutonium scheiden van andere elementen en daarmee een bom maken van het Nagasaki type. Dit werkt het beste als een splijtingsstaaf niet langer dan een paar weken in de reactor is geweest 71 c) men kan de hoge intensiteit aan neutronen binnen een kerncentrale gebruiken om illegaal een staaf uranium te bestralen en zo plutonium te maken. De meest gangbare types commerciële centrales zijn niet geschikt om dit illegaal te doen, omdat men de centrale dan zou moeten stoppen en weer opstarten, wat nogal in het oog loopt. Een researchreactor produceert een externe neutronenbundel die desgewenst voor productie van plutonium kan worden gebruikt. Volgens experts is weg a) naar de bom het eenvoudigste. Landen, die het verdrag inzake de niet-verspreiding van kernwapens (NPV) hebben getekend, inclusief de latere protocollen, verplichten zich om niet-aangekondigde controles van IAEA inspecteurs op hun civiele nucleaire installaties toe te staan. Het zijn controles achteraf, vergelijkbaar met de controle op zwartrijders in de tram door beveiligingsploegen. Net zoals in de tram is controle vooraf, (voor een tram bij de ingang) effectiever. Maar zelfs als controle achteraf goed zou werken zijn er de militaire, nucleaire activiteiten van kernwapenlanden (die niet worden gecontroleerd), nucleaire activiteiten van landen die het NPV niet hebben ondertekend of hebben opgezegd en de dreiging van terroristische groepen. Die brengen alle hun eigen veiligheidsrisico met zich. De nucleaire militaire activiteiten van kernwapenlanden zijn verweven met hun civiele activiteiten en leveren een argument voor landen zonder kernwapens om ze toch maar aan te schaffen: kernwapens lijken immers een begerenswaardig bezit, op zijn minst als prestigeobject en in sommige gevallen als afweer tegen een (reële of vermeende) nucleaire dreiging van buurlanden. En tegen landen die het NPV niet hebben getekend, zijn uitgestapt of dat dreigen te doen, helpt een NPV niet. Ten slotte is daar de dreiging van terrorisme. Het is weliswaar gemakkelijker om een bom in een metro tot ontploffing te brengen dan om hoogverrijkt uranium of Pu239 te stelen en om te werken tot een bom, maar juist die moeilijkheidsgraad kan aanleiding zijn voor een groep om het te proberen. Men staat dan immers zichtbaar op hetzelfde technologische niveau als een kernwapenstaat en kan een dreiging uitoefenen die groter is dan het vernietigen van de Twin Towers in New York. Daarbij komt dat terroristen ook gebruik kunnen maken van plutonium dat uit een gewone kerncentrale is opgewerkt72. De vernietigende kracht is dan onvoorspelbaar en voor beroepsmilitairen daarom niet interessant, maar voor nucleaire afpersing geschikt genoeg: ’als jullie Mohammed B. niet vrijlaat, dan brengen we die en die bom tot ontploffing’. Overwegingen van deze aard brachten de directeur van de IAEA, El-Baradei, er toe om zijn ideeën voor een veiliger non-proliferatie regime op papier te zetten73. Wat vrij vertaald luiden die als volgt. Controles achteraf worden vervangen door permanent toezicht, alle civiele nucleaire activiteiten vinden plaats binnen een multinationale organisatie74. Kerncentrales en research faciliteiten gebruiken geen materiaal dat gemakkelijk voor nucleaire explosieven is 71 In dat geval is er alleen Pu-239 gevormd. Als een splijtingsstaaf lang in de centrale hangt krijgt men een mengsel van Pu 239 en zwaardere Pu isotopen. 72 In dat geval bestaat de plutonium uit een mengsel van Pu239 en zwaardere Pu-isotopen. 73 The Economist, 16 October 2003 74 Dit is vrij vertaald. El-Baradei spreekt van ‘multinational control’. 37 in te zetten, dus geen hoogverrijkt uranium75 of plutonium. Daarmee is de weg naar ‘de bom’ veel moeilijker gemaakt. Ten slotte zouden de staten die nu over kernwapens beschikken geen nieuw nucleair materiaal voor bomproductie mogen maken76. Daarmee wordt een zekere symmetrie bereikt tussen de staten die nu over kernwapens beschikken en die dat niet doen. Men zou hiermee bovendien kunnen bereiken dat alle nucleaire activiteiten onder internationaal of multinationaal bestuur komen en daarmee op de duur kernwapens de wereld uit helpen. De suggesties van El-Baradei leveren een goede aanzet en kunnen in veel richtingen worden uitgewerkt. Voor de PvdA en meer in het algemeen voor de sociaal-democratie gaat het erom of wij willen meewerken aan het veiliger maken van kernenergie of het standpunt innemen dat dit niet zal lukken, en daarom ook vanuit veiligheidsoogpunt kernenergie moet worden bestreden. maatschappelijke veiligheid Gesteld dat alle onderdelen van het kernenergiesysteem, beschreven in figuur 3.3 goed en veilig werken, en dat de verspreiding van kernwapens onder controle is gebracht, dan nog is het de vraag of de samenleving op langere termijn stabiel genoeg is om het systeem in de toekomst veilig te houden. Kan de bewaking van oude kerncentrales voor 100 jaar worden gegarandeerd, worden de bovengrondse opslagplaatsen van afval regelmatig gecontroleerd op fouten, slijtage of lekkage, wordt in de buurt van ondergrondse opslagplaatsen regelmatig gecontroleerd op lekken, enzovoorts. Dezelfde vragen gelden natuurlijk ook voor veel chemisch afval dat lang gevaarlijk kan blijven en voor afgedankte biologische en chemische wapens. Maar met een globaal opererend kernenergiesysteem nemen de noodzakelijke voorzorgen toe. (Fictieve) discussie tussen twee partijgenoten De werkgroep onderscheidt 2, allebei goed te verdedigen, opties als het gaat over een partijstandpunt met betrekking tot kernenergie: A. kernenergie wordt als energieoptie afgevoerd. B. kernenergie wordt op Europees niveau verder ontwikkeld. De argumentatie voor beide opties is te ontlenen aan bovenstaande tekst. Om de discussie in de partij te helpen en de verschillen te verduidelijken geven wij hieronder een fictieve discussie tussen voorstanders van beide opties. algemeen B: Ik stel voor dat wij elk enkele opmerkingen maken over onze houding tegenover kernenergie, dan achtereenvolgens de 4 politieke aspecten bespreken. Ik ga er van uit, dat wij het beiden eens zijn met de feitelijke gegevens uit het achtergrondsdocument voor het Politiek Forum en dat wij vooral proberen onze standpunten te verhelderen – met als doel de partij over te halen een van beide standpunten in te nemen. Begin jij maar. 75 Hoogverrijkt uranium wordt thans gebruikt in nucleaire onderzeeers en in sommige research reactors. Dit voorstel is uitgewerkt in een ontwerp voor een ‘Fissile Material Cut-Off Treaty’. Dat verdrag is er nooit gekomen. 76 38 A: Akkoord. Zoals in het rapport ‘Energie opties’ is aangetoond kan EU technisch in zijn energiebehoefte voorzien zonder kernenergie. En mijns inziens moet dat ook. Door het feit dat er in Nederland 20 jaar geleden veel weerstand bestond tegen het bouwen van kerncentrales, is er goed geïnvesteerd in andere energieopties, zoals besparen. Er zijn veel huizen geïsoleerd, spaarlampen en zuinige koelkasten aangeschaft, enzovoorts. Dat gebeurde lang niet genoeg, en we de overheid is veel te wispelturig geweest in haar steun aan zon- en windenergie. Maar met nieuwe kerncentrales zou de energieverkwisting veel groter zijn geweest. Dat argument geldt nu nog. Nee zeggen tegen kernenergie dwingt ons om snel naar duurzame vormen van energie over te stappen. Ik kan in feite goed leven met de tekst van het huidige verkiezingsprogramma. Maar ik twijfel sterk aan de mogelijkheid om een veilige opslag voor het afval te vinden, wat voor mij betekent dat het nooit in het leefmilieu terecht kan komen. Het is inderdaad misschien wel eerlijker om ook in EU-verband onze steun aan de verdere ontwikkeling van kernenergie te staken – afgezien dan van de noodzaak om voor het afval dat er is en tijdens de levensduur van de huidige centrales zal komen een zo goed mogelijke oplossing te zoeken. B: Ik begrijp best dat een wereld zonder kernenergie veiliger is dan een wereld met kernenergie. Het lijkt mij echter niet realistisch om te verwachten dat wij die toestand ooit zullen bereiken, want er zullen altijd landen zijn die uit oogpunt van energievoorziening, nationaal prestige, technologieontwikkeling of vanwege de kernwapens kernenergie in hun nationale palet willen opnemen. En vergeet niet dat alle EU-landen het verdrag inzake de nietverspreiding van kernwapens (NPV) hebben getekend, waarin aan landen die kernenergie willen hebben daarbij alle steun wordt aangeboden. Als je op wereldniveau zou afwillen van kernenergie zou je dus ook het NPV moeten opzeggen. Omdat het niet realistisch is dat we kernenergie kwijt raken, is mijns inziens de beste optie dat we het zo veilig mogelijk realiseren. En het lijkt me lastig om als PvdA of als sociaaldemocratische fractie in het EU-parlement aan de ene kant te zeggen dat we geen kernenergie willen en aan de andere kant actief meepraten over veilige centrales en veilige opslag van afval. Dan worden wij niet serieus genomen. Ik vind wel dat we keihard moeten vasthouden aan de eis dat nieuwe centrales in Europa en liefst in de wereld intrinsiek veilig moeten zijn. Vanuit dat gezichtspunt kunnen we dan op Europees niveau praten over de beste locaties, zowel voor de centrales als voor het afval. En het zou best zo kunnen zijn dat Nederland voor geen van beide geschikt is. Maar we kunnen wel met een gerust geweten kernstroom uit andere landen afnemen. A: Ik heb er geen bezwaar tegen om in een overgangssituatie kernstroom te importeren, zolang er maar een even grote export van duurzame energie tegenover staat - bijvoorbeeld op windrijke dagen. B: Ik vind dat erg Nederlands gedacht. En je geeft daarmee toe dat kernenergie soms nodig kan zijn. industriepolitiek A: Wij kunnen de beschikbare gelden voor onderzoek en ontwikkeling en de menskracht van ingenieurs en wetenschappers in Europa maar één keer inzetten. Wat mij betreft moeten wij alles inzetten voor de verschillende vormen van duurzame energie: zon, wind, biomassa, getijden, zeestromingen en verder op energiezuinige apparatuur, installaties en gebouwen. Het 39 is ‘zonde’ om die beperkte middelen te delen met kernenergie, zelfs met de ontwikkeling van intrinsiek veilige reactortypes. Ik hoop zelfs dat een ondubbelzinnige keuze voor duurzame energie in Europa jonge mensen weer enthousiast maakt om een bèta studie te kiezen, want techneuten hebben wij ook nodig. Niet alleen voor duurzame bronnen trouwens maar ook voor steenkool met CO2-opslag. B: Dat laatste ben ik roerend met je eens. Maar bedenk wel dat wij praten over de EU met een paar honderd miljoen inwoners, een gebied met grote regionale verschillen en ook met grote verschillen in cultuur en in belangstelling van mensen. Het lijkt me onverstandig om op Europees niveau een bepaalde lijn van technologieontwikkeling helemaal af te sluiten. Dat nijpt te meer, omdat landen als China kerncentrales zullen bouwen en daarbij veel kennis zullen opdoen, die wij dan zullen missen. energiepolitiek B: En dat brengt mij op het punt van de leveringszekerheid van energie. De Europese kerncentrales hebben gezorgd voor een betrouwbare levering van elektriciteit. Sommige intrinsiek veilige centrales kunnen werken bij een zeer hoge temperatuur, waarbij misschien door de hitte water gesplitst kan worden in waterstof en zuurstof. De waterstof kan dan worden ingezet voor een waterstofeconomie, waarbij onder andere waterstof als brandstof voor auto’s en machines kan worden gebruikt. Het afzien van kernenergie sluit ook deze weg naar – misschien goedkope – waterstof af. A: In mijn visie wordt sterk ingezet op besparing, zodat we minder energie nodig hebben bij een blijvend hoge levensstandaard. Voor zover duurzame energie niet in onze energiebehoefte kan voorzien, moeten wij als terugvaloptie steenkool nemen, met opslag van CO2 onder de grond. Daar kunnen wij in elk geval een paar honderd jaar mee vooruit. En de waterstof die je noemt kunnen wij ook maken uit biomassa of uit steenkool, waarbij het eerste natuurlijk duurzamer is dan het tweede. Ten slotte moet je bij leveringszekerheid ook kijken naar de kosten. Het is een sprookje dat elektriciteit uit kernenergie goedkoop zou zijn. De gebruikte rekenmethodes77 onderschatten de kosten van ontmanteling van centrales en van opslag van het overblijvende afval. De nieuwe Finse centrale bijvoorbeeld kan alleen worden gebouwd door een langdurige lening met lage rente – en bij de fransen speelt geld bij een semi-overheidsbedrijf als EDF (Electricité de France) slechts een beperkte rol. Bovendien hoeven kerncentrales zich maar in beperkte mate te verzekeren tegen aansprakelijkheid voor ongevallen. Boven een bepaald bedrag worden die gedekt door de overheid. Kijk ook maar eens op de polis van je woonhuisverzekering. Kernongelukken worden daar niet in gedekt. B: Ik ben het er mee eens, dat bij de diverse energieopties de echte kosten, dus de kosten zonder subsidies, moeten worden vergeleken. Ik vind ook dat diverse rekenmethodes (diverse methodes van disconteren) naast elkaar moeten worden gezet. Maar ik vind wel, dat je als samenleving voor een betrouwbare en constante bron van elektriciteit iets mag over hebben. Extra kosten voor leveringszekerheid, als die er echt zijn, moeten dan wel door een sterk (Euro-) parlement worden goedgekeurd. Gedoeld wordt op ‘discounting’ waarbij toekomstige kosten via een bepaald rentepercentage worden teruggerekend naar huidige kosten. 77 40 klimaatpolitiek A: Wij zijn het er over eens dat zowel in Nederland als in Europa de CO2-uitstoot moet worden verminderd en terug moet gaan tot bijna nul. Ik geef toe dat kernenergie CO2-arm is, maar sta op het standpunt dat wij met duurzame energie (en eventueel steenkool als overgang) kernenergie niet nodig hebben. Bovendien krijg ik een kriebelig gevoel als studies van prokernenergie organisaties aangeven dat de opwekking van 1 kWh aan elektriciteit met kernenergie slechts 1 % uitstoot van een gasgestookte centrale, terwijl studies van antikernenergie-lobbies daar 30% berekenen. Het zou interessant zijn daar duidelijkheid over te krijgen maar het verandert niets aan mijn standpunt. B: Ik denk dat die duidelijkheid wel belangrijk is om een gevoel te krijgen voor de echte prijs van kernelektriciteit. Als het uitstoten van CO2 een prijs krijgt – en met de huidige beginnende emissiehandel gebeurt dat al – zal die prijs worden doorberekend in de kosten van de verrijkte uranium. Als de mijnbouw en verrijking weinig energie kosten, zal ook de uitstoot gering zijn en de prijsverhoging ook gering. De concurrentiepositie van kernenergie uit klimaatoogpunt wordt dan helder. A: Dat geldt overigens niet zonder meer voor de toekomstige kosten van ontmanteling en opslag. Die zul je altijd moeten schatten ! veiligheidspolitiek A: Je hebt al toegegeven dat een wereld zonder kernenergie en kernwapens veiliger is dan een wereld met die beide. Met kernwapens en hun verspreiding is er altijd een risico dat ze worden gebruikt, al is dat – gelukkig ! – al 50 jaar niet gebeurd. Je kunt er helaas niet op rekenen, dat dit de komende 50 jaar zo zal blijven. Zelfs een enkele kernexplosie bij bevolkingscentra zal veel slachtoffers maken, en in een oorlog zal een partij wel doorgaan tot het – voor iedereen – bittere einde. Voor terroristen zullen kerninstallaties (centrales, opwerkingsfabrieken, opslagcentra) een aantrekkelijk doelwit zijn vanwege de gigantische gevolgen als radioactieve materialen zich over een groot gebied verspreiden: veel mensen zullen sterven, sommigen onmiddellijk, anderen – erger misschien nog - na een slepende en nare stralingsziekte, weer anderen zullen hun leven lang letterlijk ‘zwak, ziek en misselijk’ blijven. De enige drastische en doeltreffende manier om die risico’s te vermijden is om kernenergie uit te bannen. Daarnaast moet ik toch ook opmerken, dat als er iets mis gaat met de opslag van het afval, en dat zich verspreidt door het milieu de daardoor ontstane radioactiviteit ook slecht is voor de gezondheid, en in ernstige gevallen eveneens kan leiden tot ziekte en sterfte. B: Dat is allemaal waar. De politieke vraag is echter wat de meest veilige weg is om vanuit de huidige situatie naar een betere te komen. De wereld is er mijns inziens (nog) niet aan toe om kernenergie af te schaffen en kernwapens al helemaal niet. Dat is misschien het geval na enkele grote ongelukken en wellicht een beperkte kernoorlog. Maar dat is iets wat we allen hopen te vermijden. Bovendien is het afzien van kernenergie in strijd met het door alle EU-landen ondertekende NPV. Dat kun je natuurlijk proberen te wijzigen of opzeggen, maar het gevaar bestaat dat 41 daarmee ook alle preventieve maatregelen tegen de verspreiding van kernwapens hun kracht verliezen. De enige realistische weg, mijns inziens, is om als sociaal-democraten in Europa en daarbuiten, de weg van El-Baradei, de directeur van het IAEA, te bewandelen, maar dan nog wat aangescherpt: alle kerninstallaties onder VN-bestuur, gevaarlijke stoffen als hoogverrijkt uranium en plutonium verbieden en de bestaande materialen te mengen, zodat ze niet meer voor kernwapens kunnen worden gebruikt, ook de bestaande kernwapenlanden hieraan houden opdat kernwapens ‘vanzelf’ uitsterven, enzovoorts. In de EU hebben we de situatie dat er 2 kernwapenstaten zijn, Engeland en Frankrijk, waarop we als EU gezamenlijk druk kunnen uitoefenen om op deze weg mee te gaan. A: Je denkt toch niet dat Engeland en Frankrijk bereid zijn om hun kernwapens op te geven. B: Op dit moment is dat inderdaad onvoorstelbaar. Maar wat niet is kan komen, en het is op termijn toch de enige weg. Trouwens, je tegenwerping geldt ook voor hun kernenergieprogramma. Wij moeten ons niet uit het veld laten slaan door het traditionele denken. A: Zelfs als alles nu goed geregeld wordt, qua veiligheid en proliferatie, welke garantie geeft dat voor de toekomst. Een afschrikwekkend voorbeeld is de oude Sovjet-Unie. Toen die maatschappij was ingestort, zijn diverse kerninstallaties door het personeel verlaten. Je hoeft dan niet eens te denken aan terroristen om te beseffen dat burgers onderdelen demonteren om die thuis of op hun werk te gebruiken – met alle stralingsgevaar die dat voor hen meebrengt. B: Inderdaad, dit betekent dat men waarborgen moet inbouwen dat dit niet of bijna nooit zal gebeuren. Dat is een extra argument om kerninstallaties onder internationaal bestuur te plaatsen. Als dan een plaatselijk bestuur instort, zoals de Sovjet-Unie, zal het internationale bestuur waaronder alle kerninstallaties vallen de bewaking overnemen. slotopmerkingen B: Ik wil nog een opmerking kwijt over straling. Ik vind dat er wat al te spastisch wordt gedaan over de toename van het stralingsniveau, ook bij vreedzame toepassingen van kernenergie. Ook nu is het stralingsniveau verschillend voor verschillende mensen. het is afhankelijk van de grondsoort waar je woont en de soort gesteente waaruit je woonhuis is opgebouwd. In Maastricht is het hoger dan in Amsterdam. We moeten het proberen eens te worden over een aanvaardbaar niveau van straling boven het natuurlijke niveau. Wat mij betreft is het verschil tussen Amsterdam en Maastricht aanvaardbaar als een extra ten gevolge van kernenergie – inclusief straling door het afval. A: Met alle respect voor mijn geachte opponent, vind ik dat politici de strijd niet te gauw moeten opgeven. Kernenergie heeft veel meer nadelen dan voordelen – en we moeten alles inzetten op een wereld zonder kernenergie ! Afweging kolen en kernenergie Schone steenkool met opslag van CO2 heeft vooralsnog als moeilijke punten (1) de extra kosten van enkele centen per kWh 42 (2) (3) (4) (5) slechts 80 % kan dan worden afgevangen; meer afvangen wordt snel zeer duur er zullen grote transporten van steenkool nodig zijn – voor Nederland moeten centrales vanaf zee goed bereikbaar zijn een veiligheidsrisico bij grote lekkages een moeilijkheid van emissiehandel bij kleine lekkages daar staat tegenover (6) kosten kunnen dalen (7) een grote voorraad aan steenkool wereldwijd (8) veiligheidsrisico’s bestaan maar zijn gering Kernenergie heeft als moeilijke punten (1) inherent veilige centrales zijn nog niet te koop (2) sommige van de uraanbrokstukken na splijting blijven zeer lang radioactief (3) sommige van de actiniden die ontstaan blijven zeer lang radioactief (4) volledige zekerheid dat radioactieve materialen niet in het leefmilieu komen is – zeker op langere termijn – niet te geven (5) er is een relatie met kernbewapening daar staat tegenover (6) inherent veilige centrales kunnen in 2015 in bedrijf zijn (7) er is weinig uraan nodig om een centrale langdurig te bedrijven (8) het volume aan langdurig radioactieve materialen is gering (9) radioactieve materialen zijn goed waar te nemen (en bij verspreiding zijn dus maatregelen te treffen) (10) de relatie met kernbewapening kan afnemen of hopelijk zelfs verdwijnen door een sterk internationaal veiligheidsregime De werkgroep SEB kiest in de afweging tussen steenkool en kernenergie voor de optie schone steenkool met CO2-opslag. Deze keus wordt voor Nederland gemaakt en internationaal, met name in de EU, verdedigd. Over de PvdA positie ten opzichte van kernenergie op Europees niveau zijn de meningen verdeeld. Duidelijk is het volgende (1) (2) (3) Het ontwikkelen van duurzame energie moet prioriteit hebben. De keuze voor steenkool in de overgangsperiode en eventueel voor kernenergie op Europees niveau mag deze prioriteit niet in de weg staan Het verdrag tegen de verspreiding van kernwapens verplicht Nederland om landen die vreedzame kernenergie willen ontwikkelen, bij te staan – mits ze afzien van kernwapens Nederland is lid van Euratom en heeft bij het Euratom Verdrag als doel aanvaard het ‘ontwikkelen van kernenergie als alternatieve energiebron voor civiel gebruik’. De werkgroep meent dat een keus gemaakt moet worden tussen de hieronder beschreven stellingen 3A (altijd en overal strijden tegen kernenergie) of 3B (kernenergie als feit aanvaarden in Europa). Bij keus voor Stelling 3A zal een modus moeten worden gevonden om de hierboven genoemde punten (2) en (3) te accommoderen. Stelling 3A: in de overgang naar een duurzame energiehuishouding wordt in Nederland gekozen voor steenkool + CO2-opslag en worden alle budgetten voor 43 onderzoek, ontwikkeling en stimulering uitgegeven aan hernieuwbare energieopwekking; binnen de EU wordt kernenergie met kracht van argumenten bestreden en zullen PvdA en Eurofractie pleiten voor het verschuiven van de budgetten van kernenergie naar duurzame energie . Stelling 3B: in de overgang naar een duurzame energiehuishouding wordt in Nederland gekozen voor steenkool + CO2-opslag; binnen de EU wordt kernenergie als feit geaccepteerd en zullen wij ons inspannen voor de strengste, haalbare veiligheidseisen voor alle onderdelen van de kernenergiecyclus; op Europees niveau steunen wij onderzoek en ontwikkeling op dit gebied, mits de budgetten voor onderzoek, ontwikkeling en stimulering van duurzame energieopwekking royaal groeien. ------------------------------------------------------------------------------------------------------4.0 Samenvatting van enkele recente documenten van de WBS-werkgroep 4.1 Het document ‘Energie opties voor 21e eeuw’78 (samenvatting) In April 2003 is de PvdA-projectgroep energieopties voor de 21e eeuw opgericht met als doel om een inhoudelijke discussie over de lange termijn energieproblematiek aan te wakkeren. De zorg van de initiatiefnemers van de projectgroep is dat er, zowel op nationale als internationale schaal, onvoldoende tijdige maatregelen worden genomen om klimaatverandering ten gevolge van broeikasgasemissie tegen te gaan. In combinatie met de wereldwijd toenemende vraag naar energie en de daardoor dreigende schaarste aan duurzame energiebronnen, zijn investeringsbeslissingen van nu bepalend voor de mate van duurzame voorzieningszekerheid in de toekomst. In het omvangrijke inventariserende rapport “Energie opties voor 21e eeuw” van de projectgroep is alle beschikbare kennis en informatie verzameld om in een volgende stap verantwoorde beleidskeuzes te kunnen maken voor de korte, middellange en langere termijn. De numerieke gegevens in het rapport hebben betrekking op de EU15, omdat statistische gegevens voor de 25 landen van EU25 op het moment van schrijven nog niet voorhanden waren. In het rapport zijn de mogelijkheden van de belangrijkste duurzame energieopties en andere CO2-vrije of -arme energiebronnen gewogen, de voor- en nadelen op een rijtje te gezet en bezien welke rol elk van deze opties kan spelen in reductie van CO2-uitstoot en de energievoorziening van de toekomst. De problematiek moet gezien worden in verband met een aantal gedeeltelijk aan elkaar gerelateerde onderwerpen: -Energieverbruik: De energievraag zal nog sterk verder groeien, vooral in ontwikkelingslanden. -Energie-armoede: In vele gebieden heerst er een gebrek aan toegang tot energie. Deze energiearmoede belemmert vaak verdere ontwikkeling en bemoeilijkt ontsnapping aan economische armoede. -Voorzieningszekerheid: De voorraden fossiele brandstoffen dreigen op te raken, en we worden meer en meer afhankelijk van olie uit het Midden -Oosten en gas uit Rusland. 78 Het volledige rapport is te vinden als internetpublikatie nr. 1 op www.wbs.nl 44 -Klimaatverandering: De CO2-emissies die vrijkomen bij de verbranding van fossiele brandstoffen dragen bij aan het opwarmen van de aarde. De drie onderwerpen, energiearmoede, voorzieningszekerheid en klimaatverandering zijn in de studie van een politieke, wetenschappelijke en technische kant worden benaderd. Bij de voorzieningszekerheid gaat het er om dat energie een redelijke prijs behoudt en voor alle bevolkingsgroepen toegankelijk blijft. Bij het voorkomen of matigen van klimaatverandering gaat het er om dat niet alleen onze generatie, maar ook toekomende generaties in Europa een goed, interessant en redelijk welvarend leven kunnen leiden. En bij de ontwikkelingslanden laten wij de zaak niet op zijn beloop, maar stimuleren dat ook daar voor de hele bevolking, en niet alleen de toplaag, energie en grondstoffen beschikbaar zullen zijn. In het rapport is gebruik gemaakt van economische modellen om projecties naar de toekomst te maken. Die modellen bevatten vooronderstellingen die niet altijd overeen komen met de manier waarop sociaal-democraten de samenleving willen inrichten. Zij kunnen echter wel de keuzes verhelderen waarvoor wij staan. Vanuit de sociaal democratische gedachten gang van eerlijk delen, internationale solidariteit en het streven naar een duurzame samenleving, zijn alle beschouwde energieopties getoetst. Dat is gebeurd aan de hand van gedetailleerde criteria/aandachtspunten die zijn samengevat in het laatste hoofdstuk van het rapport, de eindconclusies van de projectgroep. Eindconclusies van de projectgroep79 In dit rapport is een analyse gemaakt van de haalbaarheid van verschillende energieopties om de problemen van klimaatverandering, voorzieningszekerheid en voor arme landen en opkomende economieën toegang tot energie het hoofd te bieden. In het verleden is schaarste van grondstoffen de reden van vele oorlogen geweest. Dit rapport moet de PvdA en de overheid aanzetten tot beter plannen en doordenken van de lange termijn energievoorzieningszekerheid. Volgens de auteurs moeten ook toegang tot energie en klimaatverandering hoger op de agenda van de Partij van de Arbeid staan, aangezien ze direct raken aan begrippen en beginselen als solidariteit, economische vooruitgang en kansen voor de volgende generaties om zich duurzaam te ontwikkelen. Doel van dit rapport is een fysische onderbouwing van het energiebeleid van de PvdA. We zijn uitgegaan van bekende scenario’s maar zouden de toekomst graag veranderen en het anders doen. De problemen met klimaatverandering en voorzieningszekerheid hangen grotendeels samen met de dominante rol van fossiele brandstoffen in onze energiemix. Fossiele brandstoffen hebben als voordeel dat ze goedkoop zijn: meer gebruik van fossiele brandstoffen leidt in ontwikkelingslanden vaak juist weer tot vermindering van armoede, omdat dat (zeker op de korte termijn) goedkoper is. Dit vergroot voor de geïndustrialiseerde landen de urgentie om het gebruik van fossiele brandstoffen te verminderen. De eerste en voornaamste conclusie is dat geen enkele energieoptie op zichzelf de dominante rol van fossiele brandstoffen volledig kan overnemen en daarmee dus ook op zichzelf geen volledige oplossing voor de problemen kan leveren. Het rapport toont aan dat een toekomstige duurzame energiehuishouding moet bestaan uit een mix van opties. De samenstelling van 79 Dit deel is volledig overgenomen uit internetpublicatie nr. 1 van de WBS 45 deze mix zal gedicteerd worden door de diversiteit van de problematiek, de specifieke karakteristieken van de energieopties en de behoeften van de gebruikers. Methodologie Om een realistische inschatting te maken van de mogelijkheden om de problemen op te lossen, moet de stap van technisch potentieel naar economisch potentieel worden gemaakt. De groep heeft dit geprobeerd door de volgende middelen: Voor economische potentiëlen zijn de getallen genomen van organisaties die belang hebben bij de implementatie van de energieoptie. De redenering hierachter is dat dit geen conservatieve inschattingen zijn, maar aan de optimistische kant; De denkmethode van dit rapport gaat niet uit van enorme sprongen - bijvoorbeeld tegen hoge kosten een fabriek te bouwen om de vraag en daarmee de kostendaling aan te wakkeren. Door middel van het toekennen van een waardering aan verschillende aspecten van energieopties kan er toch - zoveel mogelijk op basis van de huidige wetenschappelijke gegevens - een globale prioriteitstelling worden afgeleid. Waardeoordelen zijn echter onvermijdelijk, aangezien de samenleving voor een wenselijke optie meer geld over heeft (en de optie daardoor economisch haalbaarder kan zijn) ook al is hij duur. Bij het vaststellen van de prioriteitenlijst zijn aannames gedaan over haalbaarheid in relatie met wenselijkheid van een energieoptie. Op basis van de prioriteitenlijst zou beleid moeten worden gemaakt. Het in de hand houden van de menselijke invloed op het klimaat noopt tot een stabilisatie van de CO2-concentratie in de atmosfeer tot 550 ppmv aan het einde van deze eeuw. Dit is het dubbele van de concentratie in 1780. Om dit te bereiken, mogen aan het eind van deze eeuw de mondiale emissies nog maar 25-50% van het niveau in 1990 bedragen, terwijl het totale energiegebruik op aarde naar verwachting een factor 3 tot 4 zal stijgen, bij ongewijzigd beleid. Achtereenvolgens zijn opties voor energiebesparing, hernieuwbare energiebronnen en schone energiedragers, alternatief gebruik van fossiele brandstoffen en nucleaire opties bekeken. Een synthese van deze opties en een eenvoudig scenario van de resultaten wordt vervolgens ook gegeven. Het scenario is gebaseerd op het technisch potentieel van de opties, waarbij impliciet of expliciet aannamen over de maximaal aanvaardbare kosten zijn gedaan. Die zijn gebaseerd op de prijs die voor energie in relatie met economische ontwikkeling kan worden betaald. De aannames over implementatiesnelheid zijn gebaseerd op de inschattingen van technologiebelangenorganisaties, zoals bijvoorbeeld de Europese Associatie van Zonneenergie producenten. Deze inschattingen zijn in het algemeen aan de optimistische kant. Er is geen rekening gehouden met onvoorziene energieopties, verrassingstechnologieën en plotselinge enorme investeringen. Verder is de analyse gebaseerd op de waardering die aan belangrijke gerelateerde gebieden gegeven is in de vorm van een soort "consumentengidstabel" met plusjes en minnetjes. Er kan worden geconcludeerd dat Nederland in de toekomst moeilijk zelfvoorzienend kan zijn in termen van energie (dat is het nu ook niet) maar dat in de EU, gegeven de verwachte ontwikkelingen, de voorzieningszekerheid van energie niet in gevaar hoeft te komen, mits alle zeilen worden bijgezet in het verwezenlijken van de hieronder besproken opties. De voorzieningszekerheid komt ook niet in gevaar als er geen olie of gas meer zijn en als er sterk moet worden gereduceerd in de broeikasgasuitstoot. Energiebesparing (hoofdstuk 2) Energiebesparing (reductie van energiegebruik aan de vraagkant) heeft een hoog potentieel voor het reduceren van energieverbruik. Energiebesparing wordt als zeer wenselijk 46 beschouwd in de analyse omdat het zowel voor de voorzieningszekerheid (de lange termijn beschikbaarheid van energie) als voor het reduceren van de CO2-uitstoot een voordelige optie is. Energiebesparing kan plaatshebben in huishoudens (minder of zuiniger apparaten bijvoorbeeld), in de industrie (energie-efficiëntere processen) of in de woning- en kantoorbouw ("nul-energiewoningen"). De uiteindelijke kosten zijn vaak laag of kunnen zelfs binnen enkele jaren worden terugverdiend door de energieconsument. Echter, de investeringen die moeten worden gedaan zijn vaak relatief hoog en moeten bovendien niet in alle gevallen worden gedaan door degene die aan de besparing verdient. Er zijn zelfs situaties waarin niemand direct baat heeft bij besparing. Er is in het algemeen een gebrek aan bewustzijn over de kostenbesparingen die als gevolg van een lagere energierekening kunnen worden gehaald. Het consumentengedrag in Nederland lijkt meer in de richting van een groter energieverbruik te gaan dan in de richting van energiebesparing. In de analyse wordt uitgegaan van een maximaal haalbare energiebesparing en efficiencyverhoging van ca. 20% bij gestaag stijgende welvaart en bepaalde - enigszins beperkte - kostenveronderstellingen. Aangezien vrijwillige gedragsverandering niet lijkt te gebeuren, zouden verdere besparingen mogelijk kunnen zijn door financieel afgedwongen gedragsverandering. Hernieuwbare energie (hoofdstuk 3) Hernieuwbare energie wordt opgewekt uit energiebronnen die niet opraken. In dit rapport zijn de opties windenergie, zonnewarmte, zonne-elektriciteit, bio-energie, waterkracht en geothermische energie en hun potentieel behandeld. Deze opties kunnen worden gebruikt voor verwarming, transport, elektriciteit, of in de industrie. De bijdrage van duurzame energie in EU-15 is nog beperkt. Zo’n 5.6% van de primaire energie wordt opgewekt met duurzame bronnen. Daarvan nemen waterkracht en bijstook van bioafval het leeuwendeel in. Het groeipotentieel van deze twee is in Europa echter beperkt. Veel hernieuwbare energieopties zijn afhankelijk van weersomstandigheden. Om te zorgen dat er toch altijd voldoende energie beschikbaar is, is opslag van energie noodzakelijk. Een manier daarvoor is het produceren van waterstof, dat vervolgens kan worden gebruikt als brandstof. Waterstof komt dus ook aan de orde. Een andere manier van opslag kan gerealiseerd worden met het omhoog pompen van water in waterreservoirs en het daarmee aandrijven van een waterkrachtcentrale. Windenergie (hoofdstuk 3.1) Het huidige aandeel van windenergie in EU-15 is 2% van de totale elektriciteitsconsumptie, met enkele uitschieters naar boven toe zoals Denemarken met 18.5%, Spanje met 5.5% en Duitsland met 4% van de nationale elektriciteitsconsumptie. Gezien deze nationale uitschieters kan windenergie in de EU-15 nog fors groeien. Echter, omdat windenergie sterk weersafhankelijk is, is opslagcapaciteit om fluctuaties op te vangen nodig. Nadelen van windenergie zijn de horizonvervuiling en de daarmee samenhangende gebrekkige publieke acceptatie. Op basis van de grondbeschikbaarheid en minimale windsnelheden kan in Nederland hoogstens 3 GW worden geplaatst. Het potentieel van wind op zee is hoger dan dat op land, maar in de EU-15 is er meer potentieel op land. De kosten voor windenergie zijn voorlopig nog significant hoger dan die van elektriciteit uit fossiele bronnen, en windenergie (vooral op zee) wordt nu nog fors gesubsidieerd. Windenergie op land wordt snel goedkoper en kan in sommige windrijke gebieden al concurreren met conventionele elektriciteitsprijzen. Zonnewarmte (hoofdstuk 3.2) 47 Zonnewarmte kan eenvoudig worden ingezet voor warmwater voorziening, zowel huishoudelijk als in de verzorgingssector en industrie. Hiervan kan technisch, en in de meeste gevallen ook tegen lage kosten, ca. 50% worden gedekt met zonnewarmte. Dit komt overeen met ca. 5% van het totale Nederlandse energieverbruik met relatief eenvoudige, beschikbare technologie. In warmere landen kan het potentieel nog groter zijn. Daar wordt zonnewarmte overigens al veel vaker ingezet dan in West Europa. Toepassingen van zonnewarmte voor koeling zullen in de komende jaren sterk toenemen. De opbrengst van zonnewarmte varieert in Nederland wel sterk met de seizoenen. Korte termijn wisselingen kunnen goed worden opgevangen met technische voorzieningen. Zonne-elektriciteit (hoofdstuk 3.3) Bij foto-voltaïsche energie (PV) wordt de energie in zonlicht omgezet in elektriciteit door een zonnecel, gemaakt van bijvoorbeeld silicium of organische materialen. Op dit moment voorziet zonne-elektriciteit slechts in een fractie van het totale mondiale en ook Europese energieverbruik. Het is nog erg duur; de grootschalige productie in PV parken kost ongeveer 30 keer zoveel als conventionele grootschalige elektriciteitsproductie. Voor kleinschaliger toepassingen zoals PV op het dak is het kostenverschil met de consumentenprijs veel kleiner. Ook zijn er toepassingen in afgelegen gebieden in ontwikkelingslanden waarbij zonneelektriciteit concurrerend kan zijn. Bij een sterke kostenreductie van zonnecellen zou PV in 2020 voor 1% (zie tabel 3.3.3: 23000 TWh) van de mondiale primaire energievoorziening kunnen zorgen. Op de lange termijn kan dat aandeel stijgen, maar daarvoor is verdere kostenreductie wel noodzakelijk. Deze reductie kan bewerkstelligd worden door massaproductie en zware subsidie van bestaande type cellen; verwacht wordt dat dit tegen de helft van deze eeuw zal leiden tot zonnecellen die kunnen concurreren met andere hernieuwbare energieopties. Overigens hangt dit af van investeringen in onderzoek en ontwikkeling, maar ook van externe ontwikkelingen zoals de olieprijs. Onderzoek naar nieuwe types cellen kan ook een bijdrage leveren. Hierbij wordt bijvoorbeeld gedacht aan organische zonnecellen die het fotosyntheseproces van planten simuleren. Om kostenverlaging te bereiken op de middellange en lange termijn is daarom veel onderzoeksgeld nodig. Ruimtebeslag en de lange energieterugverdientijd (nu ca. 4 jaar) van zonnecellen zijn punten van aandacht, alhoewel zon qua energieopbrengst per vierkante meter efficiënter is dan windenergie of biomassa. Waterkracht (hoofdstuk 3.4) Waterkracht is op dit moment wereldwijd de meest ingezette hernieuwbare energiebron, is goed toepasbaar en is commercieel haalbaar. De inzet kan op korte termijn vergroot worden, maar er zijn ook beperkingen. In de EU-15 kan de totale capaciteit met hoogstens een factor 2 stijgen; wereldwijd wordt een factor 3 economisch haalbaar geacht rond 2020. Op langere termijn kan een factor 6 technisch mogelijk zijn, maar hierbij moeten bepaalde nadelen voor lief worden genomen. Soms heeft grootschalige inzet van waterkracht namelijk onaanvaardbare negatieve gevolgen voor mens en milieu. Bij de planning moet daaraan aandacht worden geschonken. In de analyse is een factor 3 aangenomen. Bio-energie (hoofdstuk 3.5) Het potentieel voor bio-energie is wereldwijd erg groot, maar concurreert met andere zaken zoals voedselvoorziening, stedelijk gebied en natuur, die ook veel landoppervlak nodig hebben. Nederland is zo vol gepland dat er weinig ruimte voor teelt van energiegewassen over is. Import van biobrandstoffen kan een oplossing bieden. Het grote voordeel van biomassa is 48 dat het een flexibele bron is: het is meteen een energiedrager die kan worden opgeslagen, soms in ruwe vorm, soms omgewerkt tot vloeistoffen als alcohol. Het kan worden ingezet voor transport, en worden bijgemengd bij fossiele brandstoffen. Aandachtspunt zijn de emissies van andere vervuilende stoffen zoals stikstof en zware metalen; die worden nu nogal eens voor lief genomen. Verder moet de biomassa duurzaam worden verbouwd om duurzame energie op te leveren. Met planttechnologie kan waarschijnlijk nog wel wat gewonnen worden aan opbrengst maar de grootste winst zal zitten in verbetering van de omzetprocessen van biomassa in energie. Biomassa kent ook haalbare decentrale toepassingen, maar behoeft nog wel subsidie om te kunnen concurreren met fossiele brandstoffen. Aardwarmte (hoofdstuk 3.6) Aardwarmte is vooral geschikt als bron van warm water voor verwarming van woningen en gebouwen. Voor verwarming is het potentieel aanzienlijk. Voor de elektriciteitsvoorziening in Europa kan aardwarmte een interessante, maar beperkte bijdrage leveren. Het is eenvoudige technologie, wordt al op veel plekken ingezet en levert geen horizonvervuiling of andere nadelen. Waterstof (hoofdstuk 3.7) Alleen op de zon is waterstof een energiebron. Op aarde is waterstof is geen energiebron maar een schone energiedrager. Het moet schoon geproduceerd worden om op een echt duurzame manier ingezet te worden. De goedkoopste manier om CO2-arme waterstof te produceren is op dit moment met fossiele brandstoffen gecombineerd met CO2-opslag. Vergassing van biomassa is een hernieuwbare energiebron voor waterstof en ligt qua kosten niet ver verwijderd van waterstof uit fossiele brandstoffen met CO2-opslag. Dure opties zijn op dit moment omzetting van elektriciteit uit zon of wind in waterstof (ongeveer 10-30 keer duurder afhankelijk van de duurzame elektriciteitsbron). De waterstof moet in een brandstofcel worden omgezet in energie. Brandstofcellen zijn nu al efficiënter dan benzinemotoren, en er wordt nog gewerkt aan verbetering van die efficiëntie, maar ze zijn nog te duur om op grote schaal ingezet te worden. Aandachtspunten van waterstof zijn de lage energie per volume, wat het onpraktisch maakt voor gebruik in auto’s, en het explosiegevaar, alhoewel dat door experts niet als groter wordt ingeschat dan bij bijvoorbeeld LPG. Al met al kan waterstof een rol van betekenis spelen in de transportsector, en bij energieopslag van intermittente energiebronnen zoals wind en zon als het elektrolyseproces drastisch goedkoper kan worden en de prijs van brandstofcellen naar beneden gaat. Schoon fossiel (hoofdstuk 4.1) Er is veel winst te behalen door oude kolen- en gascentrales te vervangen door nieuwere technologie. Emissiefactoren (in tonnen CO2 per kWh geproduceerde elektriciteit) zijn in Nederland de afgelopen jaren al met de helft afgenomen. Er kan ook CO2 winst worden geboekt door over te schakelen van kolen naar gas. Het potentieel is aanzienlijk, vooral in landen in Oost Europa en in ontwikkelingslanden. Opslag van CO2 (hoofdstuk 4.2) Afvang en opslag van CO2 heeft een groot potentieel. In de nu bekende reservoirs kan naar schatting 50 % van de mondiale uitstoot aan CO2 tot 2050 worden opgeslagen. CO2-afvang en -opslag is alleen van belang voor grote puntbronnen zoals de chemische industrie en elektriciteitscentrales. In principe legitimeert CO2-opslag verder gebruik van kolen voor 49 elektriciteitsproductie. In die zin verlengt CO2-opslag het fossiele brandstof tijdperk. De goedkoopste manier om waterstof te maken is op dit moment door gebruik van fossiele brandstoffen in combinatie met CO2-opslag. CO2-opslag kan dus de waterstofeconomie eerder mogelijk maken dan wanneer alleen hernieuwbare bronnen beschikbaar zouden zijn voor CO2-vrije productie. Indirect kan CO2-opslag dus een rol spelen in de anderszins moeilijk CO2-vrij te krijgen transportsector. Omdat CO2-opslag geen duurzame oplossing is voor de klimaatproblematiek, mag het de implementatie van hernieuwbare bronnen niet vertragen. Het lijkt onwaarschijnlijk dat CO2-opslag tot gevaarlijke situaties leidt, maar de exacte risico’s van CO2-opslag zijn nog onbekend en de voorwaarde voor implementatie is dat een risicoanalyse wordt uitgevoerd. Ontsnapping met gezondheidsgevolgen is niet ondenkbaar. Bovendien is het onvermijdelijk dat volgende generaties op moeten letten dat het opgeslagen CO2 niet vrijkomt. Hoe het publiek met de optie omgaat, hoe de wetgeving zich ontwikkelt en de integriteit van de reservoirs bepalen in sterke mate de implementeerbaarheid van deze optie. Kernsplijting (hoofdstuk 5.1) Kernsplijting wordt over de hele wereld op grote schaal toegepast, en levert CO2-arme en relatief goedkope stroom. Het heeft echter ook grote nadelen. Reactorveiligheid wordt ervaren als een probleem, maar er wordt gewerkt aan reactoren die op basis van fysische principes inherent veilig zijn (dat wil zeggen: uit zichzelf afslaan als er iets mis is). Het proliferatierisico, dat eruit voortkomt dat grondstoffen voor kernsplijting ook kunnen worden gebruikt voor het maken van kernwapens waardoor het risico bestaat dat met nog wijdere verbreiding van de optie deze grondstoffen in de verkeerde handen komen, is moeilijk oplosbaar. Controles zijn de enige middelen die kunnen helpen maar zijn per definitie niet waterdicht. Welk risico hier aanvaardbaar is, hangt van vele factoren af. Ook het probleem van kernafval, dat nog duizenden jaren gevaarlijk kan blijven, is slechts gedeeltelijk oplosbaar. Toepassing van nieuwe technologie zou in de toekomst de stralingstijd van het meeste (maar niet al het) kernafval kunnen reduceren tot een paar honderd jaar, maar indien als criterium wordt gehanteerd dat die tijd tot bijvoorbeeld één generatie moet worden gereduceerd, is de optie per definitie niet inzetbaar. De aanvaardbaarheid van kernsplijting als een mogelijke optie voor de energievoorziening zal onderwerp moeten zijn van een brede discussie in de PvdA en de sociaal-democratische fractie in het Europees Parlement. De uiteindelijke implementatie van kernenergie in de toekomst hangt sterk af van de publieke en politieke acceptatie van toekomstige technologische ontwikkelingen op de gebieden van inherent veilige centrales, reductie van het proliferatierisico en levensduurverkorting van radioactief afval. Kernfusie (hoofdstuk 5.2) De werkzaamheid en praktische implementeerbaarheid van kernfusie zijn nog niet experimenteel aangetoond. Het uitproberen van proefreactoren in de komende decennia zou moeten aantonen dat een commercieel beschikbare kernfusiecentrale over 40 jaar kan werken. Indien de experimenten slagen, is kernfusie een grootschalig inzetbare optie op de zeer lange termijn, praktisch zonder de nadelen van kernsplijting en kan het een fors deel van de centrale energievoorziening op een niet-milieubelastende en CO2-vrije manier dragen. Kernfusie is per definitie grootschalig en kapitaalintensief. Evaluerend… (hoofdstuk 6) 50 De potentiëlen van de energieopties die hierboven worden genoemd zijn samengevat met behulp van twee eenvoudige analyses voor de EU-15. Twee scenario's zijn beschreven voor EU-15 in de 21e eeuw: ‘alle zeilen bijzetten’ en ‘gekissebis’. In het eerste scenario worden alle fossiele efficiencyverbeteringen die tegen redelijke kosten mogelijk zijn doorgevoerd en alle technisch en economisch haalbare hernieuwbare bronnen geïmplementeerd. In het ‘gekissebis’ scenario worden ook alle fossiele efficiencyverbeteringen benut, maar wordt slechts de helft van de hernieuwbare mogelijkheden gerealiseerd. Deze scenario’s zijn semikwantitatief en hebben vooral als doel de politieke keuzes te verduidelijken. Uit de berekening van het “alle zeilen bijzetten” scenario volgt dat het mogelijk is om in 2050 en 2100 de CO2doelstellingen te halen met de inzet van duurzame bronnen, aannemende dat de EU-15 10% van de wereldwijd beschikbare biomassa kan importeren voor de energievoorziening (er wordt nu overigens meer aan olie geïmporteerd). Kernsplijting kan in dit scenario achterwege blijven. In het “gekissebis” scenario is inzet van 10 % van de wereldwijde biomassa met de huidige teeltefficiency niet voldoende om het ‘gat’ in de energievoorziening te dekken. Omdat men er niet van uit mag gaan, dat het haalbaar is grote verbeteringen in efficiency van bioenergieteelt door te voeren of dat de prijs van zonne-elektriciteit zich gunstig ontwikkelt, ontstaat er een probleem. In de EU-15 is in dit geval meer CO2-opslag nodig en wellicht ook kernsplijting. Als het echter zo is dat PV snel goedkoper wordt of de bioteelt efficiënter kan, dan is kernsplijting ook in dit gekissebis-scenario niet nodig. In de evaluatie is rekening gehouden met voorzieningszekerheid, een stijging van de Europese energievraag van (slechts) 50%, en import van biomassa en elektriciteit, maar niet met de toegang tot energie in ontwikkelingslanden. Dat is een ander, belangrijk, aandachtspunt. Mondiaal, en vooral in de zich ontwikkelende landen China en India, zal de vraag naar energie veel sterker stijgen dan in de EU-15 - zelfs met een factor zes volgens een “Business As Usual” scenario. Opmerkelijk is dat deze sterke stijging plaats zal vinden in een wereld waarin energiearmoede nog steeds een prangend vraagstuk blijft. De verwachting is dat het aantal mensen zonder toegang tot moderne energievoorziening de komende decennia niet zal dalen en zal blijven steken op 1.5 miljard mensen. Aangezien hierin alleen beleidsmatig door Europa een rol te spelen is en het niet of nauwelijks samenhangt met de evaluatie van de Europese energievoorziening, is het niet meegenomen in bovenstaande analyse. De groep heeft ook geprobeerd de voor- en nadelen van de diverse energieopties kwantitatief te wegen aan de hand van een aantal aspecten, en die vervolgens gebruikt in een wiskundig optimalisatieprogramma. Dat programma is afhankelijk van de gegevens die erin worden gestopt en die volgen uit de bovenstaande analyse. Het blijkt dat de optimale mix van 14 opties die de gewogen som van scores voor de 17 indicaties uit de vorige hoofdstukken maal de inzet maximaliseert, slechts marginaal afhangt van de gewichten. Milieubewuste gewichten bleken zelfs te leiden tot meer inzet van kernsplijting dan milieuonverschillige gewichten. De oorzaak hiervan is dat de levensduur van het afval niet is meegenomen bij de evaluaties in de eerdere hoofdstukken. Ook is er geen onderlinge afweging van de gewichten gedaan. Conclusies en prioriteiten De voordelen en nadelen van de energieopties zijn niet altijd hetzelfde. Er zijn bijvoorbeeld vele vormen van het gebruik van biomassa voor de energievoorziening die onderling sterk verschillen in duurzaamheid en betaalbaarheid. Op basis van de analyse is een globale prioriteitenvolgorde opgesteld, die echter expliciet binnen de grenzen van 51 implementeerbaarheid, wenselijkheid, acceptatie en kosten moet worden gezien. Energieopties die moeilijk omkeerbare gevolgen hebben voor volgende generaties (bijvoorbeeld kernsplijting en CO2-opslag, maar ook klimaatverandering zelf) scoren lager dan opties die geen onomkeerbare veranderingen in het systeem aarde opleveren voor de komende generaties. De prioriteitsvolgorde is: (1) Besparing/verbetering van efficiëntie (2) Hernieuwbare energiebronnen (3) Schoon fossiel, inclusief CO2 opslag (4) Kernsplijting Als kernfusie blijkt te werken tegen redelijke prijzen en met beperkte milieugevolgen, zal deze vorm van energieopwekking samen met de hernieuwbare bronnen op de tweede plaats komen. De analyse van de werkgroep laat zien dat, hoe graag we het ook willen, we er niet vanuit mogen gaan dat 1) en 2) onze problemen gaan oplossen. Het gaat niet vanzelf om uit die opties het meeste te halen. We kunnen wel een heel eind komen met royale import van biomassa en inzet met alle kracht op wind en verbetering van PV. CO2-opslag zou nodig zijn om de voorzieningszekerheid in de EU-15 te behouden en klimaatverandering te matigen. De werkgroep “Energieopties” pleit er expliciet voor om niet weg te kijken voor de energieproblematiek. We moeten durven kiezen voor echte en verantwoorde oplossingen. Dit heeft als consequentie dat er veel moet worden geïnvesteerd: in technologie, maar ook in bewustwording en verinnerlijking van energieoverwegingen in andere beleidsterreinen. Tenslotte moet ook het grote publiek zich bewust worden van de gevolgen van hun energiegebruik voor de rest van de wereld. Als niet alle zeilen worden bijgezet, kan niet worden uitgesloten dat zelfs de laatste optie in de prioriteitenvolgorde, kernsplijting, moeten worden ingezet. Om dit te voorkomen is gericht beleid nodig op zowel onderzoek en ontwikkeling als op implementatie van energieopties. “Weglopen voor het probleem is geen optie.” 4.2 Elementen voor een sociaal-democratisch energieprogramma (conclusies conferentie) Slotconclusies WBS conferentie over het rapport Energieopties in de 21e eeuw Redactie: Marc Beurskens, Egbert Boeker, Heleen de Coninck (31 oktober 2004) Volgens het beginselmanifest van de PvdA is duurzaamheid één van de idealen van de partij. Daarbij vereist solidariteit dat we onze verantwoordelijkheid nemen in de bestrijding van de wereldwijde armoede. Gelijkheid houdt in dat alle mensen, in Nederland en daarbuiten, dezelfde kansen hebben om zich te ontwikkelen, en hetzelfde recht op voldoende energie en milieugebruiksruimte. Ook moeten we onze eigen en de mondiale energievoorziening voor de toekomst zekerstellen. Het mondiale karakter van de energieproblematiek vereist een integrale en internationale aanpak. Klimaatverandering en uitputting van goedkope energiebronnen bedreigen bovengenoemde PvdA-idealen en moeten bestreden worden door degenen die er het meest schuldig aan zijn. De lasten worden dan gedragen door diegenen die de sterkste schouders hebben. Wereldwijd, 52 in de Europese Unie en in Nederland zou dat betekenen dat de volgende punten een onderdeel van de PvdA partijpolitiek moeten worden: Voor het voortbestaan van Nederland en het wereldwijde ecosysteem, en voor veel kwetsbare mensen in ontwikkelingslanden is een temperatuursstijging van 2 graden al gevaarlijk. Een stabilisatie van broeikasgasconcentraties op het dubbele van pre-industrieel leidt volgens de meeste modellen tot een nog sterkere klimaatsverandering. Een reductie van broeikasgasuitstoot in de geïndustrialiseerde landen met 30% in 2020 tot 80% in 2050 is nodig om dit af te wenden. Het dalend plafond voor de industrie in het kader van emissiehandel wordt door deze doelstellingen bepaald. Stabilisatie van de broeikasgasconcentratie op een minder gevaarlijk niveau betekent dat elke wereldburger in 2100 2 ton CO2 per jaar mag uitstoten. Nederland zou in deze eeuw terug gaan van ca. 12 naar 2 ton CO2 per hoofd van de bevolking per jaar. Landen in Afrika zouden mogen stijgen vanaf hun niveau van 0,1 ton CO2 per jaar. Het beleid wordt er consequent op gericht om zowel deze klimaatdoelstellingen te halen als goedkope voorraden aan olie, gas en steenkool (in deze volgorde) te ontzien. Dat betekent voor burgers, overheid en bedrijfsleven: Burgers worden sterk aangemoedigd om minder broeikasgassen uit te stoten. In het dagelijks leven betekent dit dat, voor zover ze nog gebruikt worden, auto’s direct of indirect veel minder broeikasgassen uitstoten. Het betekent ook dat in woningen de warmtehuishouding wordt verduurzaamd, en het elektriciteitsgebruik wordt verminderd. De overheid en de politiek voeren een consequent lange termijn beleid dat niet wisselt per regeringscoalitie en draagt dit ook uit binnen de EU-25. Lage broeikasgasuitstoot is een criterium voor alle innovatie en technologieontwikkeling. De budgetten voor onderzoek en ontwikkeling van duurzame energietechnologieën (inclusief kernfusie) worden structureel verhoogd in overeenstemming met de ernst van de problematiek. Perverse subsidies moeten structureel worden afgeschaft. Nederland zet zijn expertise op gebied van gas en landbouw in om biomassa een energiedrager van betekenis te maken. In het windrijke gedeelte van het land worden daartoe proefparken van biomassa+wind aangelegd, met adequate natuurontwikkeling. De “derde zuil” van de EU-brede Lissabon Strategie (uit 2000) ecologische duurzaamheid - moet overeind blijven. Synergieën tussen klimaatbeleid en ander beleid (lucht, werkgelegenheid, voorzieningszekerheid) moeten worden erkend en meegenomen. Het bedrijfsleven wordt sterk ontmoedigd om CO2 uit te stoten door een combinatie van emissiehandel en verbodsbepalingen. Omdat het wordt verboden om in Nederland elektriciteit op te wekken waarbij CO2 wordt uitgestoten, zou vanaf vandaag elke nieuwe elektriciteitscentrale op gas of steenkool een voorziening moeten treffen voor de afvang en opslag van CO2. Het betere alternatief is echter elektriciteit uit hernieuwbare bronnen. De energie-intensieve industrie wordt door strenge emissiehandel structureel gestimuleerd om te investeren in de ontwikkeling van technologische oplossingen, die weinig of geen CO2 of andere vervuilende stoffen uitstoten en minimaal gebruik maken van olie en gas. Op Europees niveau wordt een netwerk van kabels met een zeer hoge spanning ontwikkeld om met minimale verliezen hernieuwbare energiebronnen te koppelen en gebrek aan zon of wind op één plaats op te vangen met een overvloed elders. Op mondiaal niveau, in de Europese Unie én in Nederland worden ‘alle zeilen bijgezet’. Dat houdt onder andere in dat procedures om windparken op land of in de ondiepe zee te bouwen worden kortgesloten: op 53 provinciaal niveau wordt een algemeen besluit genomen en per project wordt niet opnieuw de discussie aangegaan. Energie uit kernsplijting is niet onontkoombaar en nieuwe capaciteit in Nederland is onnodig. Als het op Europees niveau toch nodig blijkt, zal Nederland daar de maximale veiligheidseisen voor de centrales en de meest veilige opslag bepleiten en stappen daartoe ondersteunen. Nederland bezit weinig expertise op het gebied van kernsplijting. Andere Europese landen met meer expertise kunnen de haalbaarheid en inzetbaarheid het beste onderzoeken. Onderzoek naar kernfusie als duurzaam en veilig alternatief moet worden voorgezet. 54 4.3 Elementen voor een toekomstig energiebeleid van de PvdA (Kees Daey Ouwens) april 2005 Internationaal Ontwikkelingslanden Structureer en versterk de - vrij specifieke - Nederlandse aanpak om relatief kleinschalige systemen (biomassa, zon, wind en waterkracht) in enkele ontwikkelingslanden op grote schaal te introduceren, met daarbij een centrale rol voor het MKB (samenwerking tussen bedrijven en consultants in Nederland met die in de Ontwikkelingslanden). De nadruk moet hierbij liggen op armoede bestrijding en steun aan vrouwen (groepen). Vanuit DGIS wordt hiertoe een budget van 100 miljoen Euro per jaar vrijgemaakt; projecten worden, in eerste instantie, bilateraal opgezet. Het ligt voor de hand om het beleid t.a.v. de watervoorziening hierbij te laten aansluiten. Europese Unie Ondersteun krachtig het huidige stimulerende beleid op de volgende onderdelen: het ‘verplicht’ gebruik van “groene” vloeibare transportbrandstoffen, de introductie van Duurzame Energiebronnen, de normering van elektrische apparatuur en de aanpak van de emissies van milieuschadelijke stoffen (lucht, water,bodem). Ten aanzien van het onderzoek dient een ander beleid te worden gevoerd De budgetten moeten drastisch worden aangepast. De totale budgetten voor Duurzame Energiebronnen en het efficiënt gebruik van energie dienen het dubbele te bedragen van dat van kernsplijting; hierbij verdient biomassa extra aandacht. Voor kernfusie is het budget adequaat. Nederland Efficiënt gebruik van energie Leg jaarlijks een basisnorm op voor het efficiënt gebruik van energie die gekoppeld is aan de economische groei. Basisnorm: 1 % per jaar plus 1,2 maal het percentage van de economische groei. Stel per sector een plan voor efficiency verbeterring op dat aanzienlijk boven de huidige programma’s uitsteekt. Onderzoek en ontwikkeling Ga een “gentlemen agreement” aan met de energiebedrijven om de bedragen voor lange termijn R&D aanzienlijk te verhogen. Indien dit niet succesvol blijkt, wordt er een onderzoeksbelasting ingevoerd (bv 10 % van de netto winst). Maak voor omlijnde deelgebieden programma’s op hoofdlijnen (programmering onderzoek). Innovatie 55 Besteed binnen het beleid extra aandacht aan de “vertaalslag” van de resultaten van het onderzoek naar het starten van nieuwe, innovatieve bedrijven (MKB). Duurzame energiebronnen Leg een vast percentage Duurzame Energie op van 4 % vanaf 2007, met een jaarlijkse toename van 6 % ; indien dit niet wordt gehaald: boete op hoogste marktwaarde van dat deel dat niet is gerealiseerd (geld wordt gebruikt voor onderzoek). Hergebruik van materialen Zorg voor optimaal hergebruik van materialen; statiegeld is hier de aangewezen weg. Transitiebeleid Laat de overheid (in overleg met alle relevante partijen), in het kader van de energietransitie, enkele gebieden selecteren die - op korte termijn - in aanmerking komen voor grootschalige demonstratie. Als voorbeeld: zet een demonstratieproject op voor de productie van Fischer-Tropsch diesel op de Maasvlakte (bv 40.000 ton/jaar) met maximaal gebruik van de bestaande infrastructuur. Verkeer Zorg door regelgeving dat alle auto’s schoon zijn (roet filters, lagere NOx, enz), verbeter de efficiency en zorg er voor dat elke auto goed is te recyclen. Versterk de positie van het openbaar vervoer. Positie energiebedrijven Zorg dat de elektriciteitsbedrijven en de netten (met name elektriciteit) zoveel mogelijk in overheidshanden blijven. Netconfiguraties Binnen het beleid moet meer aandacht worden besteed aan netconfiguraties; dit met name door mogelijke veranderingen in de structuur van de energievoorziening. Hierbij moet dan b.v. rekening worden gehouden met een versnelde opkomst van decentrale energie systemen en windenergie op zee. Technologie Besteed binnen de verschillende deelgebieden extra aandacht aan de rol van technologie en technologische trajecten. Kernenergie Kernenergie wordt afgewezen zolang de systemen niet aan de volgende voorwaarden voldoen: - de centrale inherent veilig is, proliferatie bestendig is, bestand is tegen terroristische aanvallen (ook van binnen uit) en bestand is tegen ingrijpende culturele of maatschappelijke veranderingen. 56 - is aangetoond en uitgetest dat het stralingsniveau van het afval binnen 50 jaar tot “natuurlijke” waarden is terug te brengen - is nagegaan wat de consequenties zijn van het gebruik van verdunde ertsen (o.a. milieu en energiebalans) Borssele Voor Borssele wordt een apart beleid voorgesteld. Indien er een verantwoord energie beleid, zoals hier aan de orde is, wordt opgezet en uitgevoerd, kan het langer openhouden van Borrsele daar een onderdeel van zijn. Het openhouden en het formuleren van een serieus energiebeleid zijn dan dus wel aan elkaar gekoppeld. Kwetsbaarheid energievoorziening (stabiliteit samenleving) Minimaliseer de kwetsbaarheid van de toekomstige energievoorziening voor ingrijpende gebeurtenissen of veranderingen (terreur, staatsgreep (Midden Oosten), natuurrampen, veranderingen in de structuur van een samenleving (b.v. Rusland)). Keuze beleidsinstrumenten Wat de keuze van beleidsinstrumenten betreft gaat over het algemeen de voorkeur uit naar de volgende instrumenten; de volgorde geeft de prioriteit weer: - Regelgeving, (als start convenanten en verder normering, verplichte concrete doelstellingen, e.d.) - Financiële prikkels (groen beleggen, lange termijn Mep regeling, emissie handel, progressieve tariefstellingen, e.d.) - Betrokkenheid burgers (wedstrijden scholen, deelname projecten in ontwikkelingslanden, car poolen, hergebruik stimuleren, e.d.) - Zo min mogelijk subsidies. 5.0 Verslag Politiek Forum 24 September 2005 – door Egbert Boeker Het Politiek Forum van de PvdA bestaat uit een kleine honderd representatieve leden van de partij. De opkomst was goed en ook de publieke tribune was vol. Het agendapunt werd geopend met een gesproken column van Dick Kroon, waarna discussie volgde. Wij geven hieronder de hoofdpunten weer die voor het vervolg van belang zijn, vergezeld van een kort commentaar van de auteurs namens de werkgroep SEB. 5.1Column van Dick Kroon, hoogleraar marine geologie, VU, Amsterdam. Kroon bestudeert beroepshalve o.a. de klimaatfluctuaties in het verleden met het oog op de voorspellingen naar de toekomst, met inachtneming van menselijke invloeden. Temperatuurstijging door toenemende concentratie van broeikasgassen is een fysisch gegeven, waarop niets valt af te dingen. De voorspellingen geven deze eeuw een gemiddelde temperatuurstijging van 2 tot 6 0C, waarbij het woord gemiddeld betrekking heeft op de aarde als geheel. De temperatuurstijging zal vooral plaats vinden op hogere breedtegraden. De 57 moeilijkheid bij modellering is dat het systeem niet-lineair is met veel elkaar versterkende, en soms tegenwerkende, effecten. Er zijn, afgezien van de fysica, verschillende aanwijzingen dat – door de mens veroorzaakte – klimaatverandering optreedt. De huidige vermindering van de bedekking van de oceaan met zee-ijs is de laatste miljoen jaar niet voorgekomen. Door smelten van ijs en uitzetting van het zeewater zal de zeespiegel 1 tot 1,5 meter per eeuw stijgen. Zulke stijgingen zijn de laatste 8000 jaar 3 keer voorgekomen. Het zit er dus dik in dat het opnieuw gebeurt. Kroon heeft drie bedenkingen bij de in de stellingen genoemde 2 0C en de koppeling aan een maximaal CO2eq gehalte van 550 ppm: 1. bij een wereldgemiddelde van 2 0C zullen de gevolgen voor het klimaat (extreme condities) aan de ernstige kant van de voorspellingen liggen. 2. bij 550 ppm zal, is zijn taxatie, de temperatuurverhoging groter zijn dan 2 0C 3. de gevolgen zijn zo ingrijpend en gaan vooral zo snel, dat natuurlijke en menselijke fluctuaties elkaar eerder zullen versterken dan verzwakken. Denk dus niet dat ze elkaar wel zullen uitmiddelen. Commentaar SEB: Wij moeten inderdaad in ons achterhoofd houden dat meer ingrijpende maatregelen nodig zijn dan voorgesteld. De voorgestelde maatregelen moeten dus worden opgevat als minima ! 5.2 Uit de discussie 1. is klimaatverandering niet een natuurlijk proces; er zijn toch geleerden die de IPCC rapporten bestrijden; er is toch een groep van 17000 wetenschappers die het oneens zijn met het Kyoto Protocol; wij willen Kroon en de werkgroep SEB best geloven, maar wij moeten ook onze kiezers overtuigen – zeker als er impopulaire maatregelen nodig zijn – er is dus behoefte aan een meta-analyse waar de argumenten worden besproken, gewogen en een conclusie wordt getrokken. Commentaar SEB: Wij zullen proberen in de afrondende publicatie na Politiek Forum en workshops een hoofdstuk met een meta-analyse op te nemen. (Actie Egbert Boeker mmv Auke Bijlsma, NWO). 2. de nota bevat helaas geen aanvalsplan; de genoemde 2 0C is inderdaad te hoog; het begrip economische groei in stelling 2 is te weinig gedifferentieerd: we hebben kwaliteitsgroei nodig geen kwantiteitsgroei; Stelling 1 noemt een recht – maar we hebben eerder een plicht, namelijk te zorgen voor een duurzaam milieu; het hele begrip armoede op nationale en wereldschaal wordt gemist. Commentaar SEB: Sommige punten komen in volgende workshops aan de orde. Ideëel gesproken gaat het inderdaad om een menselijke plicht, zeker in de rijke wereld. Maar we hebben een praktisch verdelingsmechanisme nodig dat ook de armen recht doet. Vandaar Stelling 1. 3. Uit een brief van Kerkinactie en Icco m.m.v.de Stichting Oikos: Liever in Stelling 1 een recht op een duurzaam gebruik van de atmosfeer; ethisch gesproken is het onjuist om een recht pas over 45 jaar te effectueren, liever onmiddellijk en meteen beginnen met onze overmaat aan emissies uit te betalen ; t.b.v.adaptatie en duurzame ontwikkeling in het Zuiden: is een stijging van 2 0C wel duurzaam ? Commentaar SEB: Zie de eerdere commentaren. Voorts: De kerken hebben het ethische gelijk aan hun zijde, maar een politieke partij moet rekening houden met het haalbare. 58 4. Het zal moeilijk zijn de mensen te benaderen met het ‘slechte nieuws’van Dick Kroon en van SEB. We moeten de juiste marketing toepassen en de burger duidelijk maken dat we een optredende overheid nodig hebben en niet een terugtredende. We moeten het milieu uit de linkse hoek halen en brede coalities sluiten. Commentaar SEB: Eens, staat allemaal in ons stuk. 5. ‘steenkool + opslag’lost het probleem niet duurzaam op; De HR ketels zijn een groot succes, met een bedrijf als Philips is er technologisch voldoende kennis om met besparing + duurzaam onze energievoorziening veilig te stellen Commentaar SEB: Wij hebben zeker 20 jaar nodig voor de transitie naar een duurzame energievoorziening, dus moeten we praten over de tussenperiode. 6. wij moeten het echt over kernenergie hebben – geen koudwatervrees – zowel splijting als fusie zijn bespreekbare opties; zowel splijting als fusie zijn uit den boze; we gebruiken franse atoomstroom en zullen dus de discussie op Europees niveau moeten voeren; SEB is in de val gelopen van de kernenergielobby; ook kernenergie is eindig (U voorraden) Commentaar SEB: de meningen blijven verdeeld tussen stellingen 3A en 3B. Die discussie moet dus, op Europees niveau, worden voortgezet. Overigens valt het met de eindigheid van kernenergie nogal mee – zelfs uit zeewater kan U worden gewonnen. 7. je moet de mensen dwingen om duurzaam te gaan, bijv door nu vast te stellen dat vanaf 2020 geen fossiele brandstof meer mag worden gebruikt in industrie en in auto’s. Commentaar SEB: zoiets kan alleen op Europees niveau worden geregeld – anders raakt onze industrie zijn concurrentiepositie kwijt. Een verplichting voor de lange termijn (die misschien niet zo ver gaat als voorgesteld) is wel de juiste weg, maar vereist een sterke, Europese, overheid. 8. de groei van de wereldbevolking versterkt het probleem Commentaar SEB: Inderdaad, maar daar kunnen wij weinig aan doen: Europa groeit nauwelijks, Azië des te meer. 9. de HTR is niet intrinsiek veilig, want je hebt meet- en regelstaven nodig en de C kan in brand vliegen Commentaar SEB: De HTR waarover in het document wordt gesproken is de Zuidafrikaanse variant. Als er iets fout gaat met de koeling, slaat de reactor af, ook zonder gebruik van regelstaven (hij heeft een zgn. negatieve temperatuurgradiënt). De nawarmte wordt afgevoerd omdat de reactor niet erg groot is (165 MWe) en vanwege de gaskoeling bevindt water zich op afstand van het reactorvat. Het is overigens verstandig om op Europees niveau het intrinsiek veilige karakter van dit HTR ontwerp te toetsen. 59 Thema 2: Efficiënt besparen Hieronder vindt U achtereenvolgens 7. de uitnodigingsbrief aan de geselecteerde deelnemers (zonder hun namen) 8. het PvdA Actieplan Energiebesparing 9. de schriftelijke inbreng van de deelnemers (op persoonlijke titel) 10. twee achtergronddocumenten van Rokus Wijbrans 11. het eindverslag 6.0 uitnodigingsbrief Namens de werkgroep Sociaal Democratisch Energiebeleid (SEB) van de Wiardi Beckman Stichting (WBS) en de Tweede Kamer fractie van de Partij van de Arbeid nodigen wij u uit voor een bijzondere workshop. Deze workshop “Efficiënt Besparen” vindt plaats op donderdag 27 oktober aanstaande in het gebouw van de Tweede Kamer, op het Plein in Den Haag. De workshop start om 18:30 uur (melden 18.10 uur bij ingang) en duurt tot 21:30 uur. In deze workshop gaan wij met een selecte groep deskundigen na welke mogelijkheden er zijn om energie-efficiency en besparing de rol te geven in het Energiebeleid die zij verdienen. In de Partij van de Arbeid is in 2004 het rapport “Energie-opties voor de 21 eeuw” uitgebracht. Dit rapport is opgesteld door een aantal “deskundige amateurs” die lid zijn van de PvdA en professioneel met energiebeleid bezig zijn. Op een conferentie in Utrecht (30-102004) is het rapport gepresenteerd en in discussie met onder andere Wouter Bos besproken. Kern van het rapport was het op een rij zetten van de opties die we als Nederlandse samenleving hebben om tot een duurzame energiehuishouding te komen. Dit jaar wordt met dit rapport als uitgangspunt het werk voortgezet. Einddoel is een energiemanifest dat als ‘input’dient voor het verkiezingsprogramma van de PvdA in 2007. Na het Energierapport van het huidige kabinet is des te meer duidelijk dat creatieve en innovatieve oplossingen nodig zijn. In een serie van 4 workshops brengen wij deskundigen bijeen, om onze gedachten door discussies aan te scherpen. De serie workshops is voorafgegaan door een principiële energiediscussie in het Politiek Forum van de PvdA, daarna volgen in 2005 nog de workshops “Efficiënt Besparen” (27/10) en “Energieopwekking” (24/11). In 2006 organiseren we een workshop “Internationaal Energiebeleid” (26/1), om af te sluiten met een samenvattende workshop over “Beleid en Instrumentarium” (23/2). De werkgroep en de Tweede Kamerfractie zullen conclusies trekken in een nabeschouwing (30/3/06). Voor een goede en openbare informatievoorziening is de WBS een serie internetpublicaties gestart, waarvan de eerste het rapport ‘Energie opties’ bevat, de tweede een verslag van de energieconferentie van 30-10-2004 en de derde wordt gewijd aan de huidige serie discussies. Deze derde internetpublicatie bevat momenteel de documentatie voor het Politiek Forum, het verslag van de discussie aldaar, deze brief met bijlagen – en zal tijdens het proces verder groeien. Deze internetpublicatie staat onder beheer van de secretaris van SEB, Egbert Boeker ([email protected]). De workshop van 27/10, waarvoor u wordt uitgenodigd, wordt voorbereid door Marco Mensink en Rokus Wijbrans. Voor de workshops worden maximaal 30 mensen uitgenodigd, verdeeld over specifieke groepen: politici, energiedeskundigen, Ministeries, NGO’s, PvdA-leden en sectoren waarop 60 het beleid van toepassing is (voor de workshop “Efficiënt Besparen” zijn dat Industrie, , Land- en tuinbouw, Gebouwde omgeving en Verkeer/vervoer). U wordt voor de workshop “Efficiënt Besparen” op persoonlijke titel uitgenodigd, op basis van uw deskundigheid en/of aanbevelingen vanuit de PvdA fractie. U bent nadrukkelijk niet verantwoordelijk voor de politieke keuzes die de partij zal maken. Wel vragen wij u uw inzicht, kennis en ervaring in te willen brengen, zodat het energiebeleid in de volgende kabinetsperiode stevig kan worden onderbouwd. Uw inbreng van ervaring vraagt ook een specifieke voorbereiding. U wordt geacht kennis te hebben genomen van het Energierapport, de ECN studie “onbenut rendabel potentieel”, de motie Van der Ham/Spies over energiebesparing, de EU Directive over energie-efficiency en het PvdA Actieplan Energiebesparing (Oktober 2005). Deze stukken dienen als basis voor de discussie. De vindplaats van deze en andere documenten staat vermeld onder deze brief; het Actieplan is bijgevoegd. De voorbereidingscommissie zal uit deze beleidsdocumenten een aantal springende punten destilleren. Doel van de workshop is te komen tot een matrix, waarin per sector wordt aangegeven welke extra, creatieve en aanvullende mogelijkheden er zijn om efficiency en besparing in de betreffende sector op een hoger plan te tillen. Wij vragen u deze matrix voor uzelf geheel of gedeeltelijk als voorbereiding in te vullen en aan ons toe te mailen via de secretaris van SEB ([email protected]). U kunt uw matrix voorzien van een toelichting van 2 pagina’s; indien u uw bijdrage inzendt voor 20/10 wordt die in internetpublicatie nr 3 opgenomen – desgewenst anoniem, aangeduid met N1, N2 etc. U kunt dan van tevoren kennis nemen van andere opvattingen, hetgeen ook de voorbereidingsgroep helpt de discussie te structureren. De discussie wordt gestart op basis van de totaaltabel van deelnemers en hun commentaren. In de bijlage bij deze brief vindt u een korte omschrijving van het doel en de structuur van de workshop en de matrix. Tot slot vindt u de lijst met genodigden, die wellicht nog met enkele personen wordt aangevuld. Voor zover U dat nog niet heeft gedaan, vragen wij u uw deelname per mail te bevestigen aan SEB via [email protected], desgewenst met kopie aan onze fractie via [email protected]. Documenten op websites: WBS internetpublicaties (nr. 1: Energie opties voor de 21e eeuw’; nr 2: Verslag Conferentie 30-10-2204; nr 3: Volledige documentatie Politiek Forum en workshops Sociaal Democratisch Energie Beleid (hierin tevens de conclusies uit internetpublicaties nrs. 1 en 2) http://www.wbs.nl/renderer.do/clearState/true/menuId/143974/returnPage/22132/ Energierapport EZ: “Nu voor later”, Energierapport 2005, Ministerie van Economische Zaken, juli 2005, http://appz.ez.nl/publicaties/pdfs/05DGE01.pdf ECN, ‘onbenut rendabel potentieel, juli 2005 http://www.ecn.nl/library/reports/2005/c05062.html 61 Motie kamerleden Van der Ham en Spies, Evaluatienota Klimaatbeleid, 15 maart 2005 http://www.bbo.org/ned/actueel/maart%202005/153%20Motie%20energiebesparing%20naar%202%20%25%20in%202010.pdf EC Directive energy-efficiency: “Doing more with less”, Green paper on Energy-Efficiency, European Commission, 22 June 2005 http://europa.eu.int/comm/energy/efficiency/doc/2005_06_green_paper_book_en.pdf NB. De lijst genodigden is niet op de website vermeld 62 Workshop Efficiënt besparen Doel: inventariseren van creatieve, innovatieve maatregelen en instrumenten op het gebied van efficiency verhoging en energie besparing Datum: 27 Oktober 2005 Locatie: Tweede Kamer Voorbereiding: Marco Mensink en Rokus Wijbrans Opzet: 18.10 Melden bij ingang 2e-Kamer gebouw; identificatie meenemen 18.30-19.00: ontvangst met broodjes etc 19.00-20.00: Deel 1 workshop: Efficiënt per sector 20.00-20.15: pauze 20.15-21.00: Deel 2 workshop: Verleiden en versieren 21.00-21.30: afronding met conclusies Omschrijving: Efficiënt Besparen. De beste en goedkoopste optie voor een duurzame energiehuishouding blijft vooralsnog besparing en efficiency-verhogong. Ondanks dit besef staan beide op een lager pitje dan voorheen. Kamer en kabinet praten over 1 of 2 procent per jaar. Het Energierapport van EZ maakt onduidelijke keuzes. Veel technologieën zijn bekend. Vraag is of het creatiever kan, beter, innovatiever. Of we even los kunnen komen van directe belangen, maar voor sectoren in kaart weten te brengen waar aanvullende mogelijkheden liggen. Hoe zorgen we ervoor dat de belangrijke bijdrage van efficiency-verhoging en besparing ook wordt gerealiseerd? Tijd om de politieke stelling in te vullen, zonder echter te verzanden in discussies over technologie en percentages: In de workshop bespreken we de sectoren Industrie/raffinaderijen, Land- en tuinbouw, Bouw’gebouwde omgeving/Huishoudens en Verkeer/vervoer). Dit zijn de consumenten van energie. We maken een matrix, waarin per sector zowel een beleidsdoelstelling als creatieve ideeën ter invulling daarvan worden opgenomen. Deze ideeën moeten vernieuwend zijn, bovenop het bestaande beleid. We gaan daarbij na of maatregelen, die nu of binnenkort rendabel zijn, genoeg zijn om de doelstelling te realiseren, of dat ook (vooralsnog) onrendabele maatregelen nodig zijn. En we bespreken hoe we hier dan mee omgaan.Waar mogelijk kijken we ook in de keten en wordt nagegaan waar in productieketens besparing het beste tot zijn recht komt. Voor elk van de sectoren maken we een ‘mix’ van stimuleren, afdwingen en/of motiveren, waarbij nieuwe, marktgerichte en liberaliseringsbestendige instrumenten niet worden geschuwd. We kijken daarin voorbij bestaande structuren en mechanismen en bedenken hoe we de sectoren zover kunnen krijgen. We sluiten af met een samenvatting en overzicht. Eindresultaat is daarmee een beleidsmix voor efficiënt besparen, direct te vertalen in de korte termijn en in ambities om te zetten voor de langere termijn. 63 Sector Beleidsdoel Maatregel Instrumenten Stimuleren Afdwingen Motiveren Industrie Verkeer en vervoer Landbouw Bouw/gebouwde omgeving/huishoudens NB. U hoeft niet alle hokjes in te vullen. U kunt eventueel een toelichting toevoegen van maximaal 2 pagina’s A4. 64 6.1 PvdA actieplan energiebesparing (Tweede Kamer Fractie) OKTOBER 2005 Inleiding De ramp in New Orleans van de afgelopen zomer heeft duidelijk gemaakt hoe sterk onze maatschappij afhankelijk is van een kwetsbare energievoorziening. Eén orkaan kan het aanbod van fossiele brandstoffen belemmeren en daarmee de olieprijs doen stijgen. Europa is veruit de meest kwetsbare regio op dit punt. De Europese voorraden van fossiele brandstoffen zullen de komende 20 jaar uitgeput raken, waardoor Europa volledig afhankelijk wordt van de import van olie en gas uit Rusland en het Midden Oosten. Hierdoor wordt Europa voor een essentieel onderdeel van haar economie afhankelijk van deze regio’s. Een andere zorg die samenhangt met ons energiegebruik is klimaatverandering. Om de gevolgen van wereldwijde temperatuurstijging te beperken is sterke reductie van de uitstoot van broeikasgassen noodzakelijk. Het Kyoto-verdrag is hierbij pas het begin van een langdurig proces. Klimaatverandering en voorzieningszekerheid zijn de twee redenen om onze energievoorziening de komende decennia drastisch te veranderen. De ambitie is om te komen tot een duurzame energievoorziening: klimaatneutraal, zonder grote afhankelijkheid van fossiele brandstoffen. In eerste instantie denkt iedereen bij duurzame energievoorziening aan duurzame energiebronnen, maar het belangrijkste bestanddeel bestaat niet uit windmolens of zonnepanelen, maar uit een drastische beperking van onze energievraag. Het ideaal van een duurzame energievoorziening is simpelweg onhaalbaar wanneer we onze energiebehoefte niet radicaal terugschroeven. De schoonste én goedkoopste vorm van energie is nog altijd ‘geen energie’, Het wordt dus hoog tijd dat we meer – veel meer – werk gaan maken van energiebesparing. Door de – tot voor kort - lage energieprijzen en snel stijgende welvaart is de prikkel voor besparing de afgelopen tien jaar ver weggezakt. Er zijn wel besparingen en onze energievraag groeit dus iets minder sterk dan onze economie, maar de besparingen zijn bij lange na niet voldoende om onze vraag naar energie op een gelijk niveau te houden, laat staan te doen dalen. De ambitie moet omhoog. Helaas toont het kabinetsplan voor energiebesparing, zoals gepresenteerd in het recente Energierapport, die ambitie niet. Minister Brinkhorst wil niet verder gaan dan een kleine extra inspanning bovenop de ‘autonome’ besparingen die als gevolg van voortschrijdende technologie vanzelf wel plaatsvinden. Daarmee blijft ons energieverbruik de komende 15 jaar onverantwoord snel stijgen. Om te laten zien dat het ook anders kan presenteert de PvdA een actieplan voor energiebesparing waarin een radicaal, maar betaalbaar stelsel aan maatregelen wordt voorgesteld om energiebesparing in Nederland weer een nieuwe impuls te geven. Geen beleidsnotitie maar een opsomming van concrete maatregelen om te komen tot echte besparing en daarmee de door iedereen zo gewenste duurzame energievoorziening weer een stap dichterbij te brengen. Dit plan bespaart niet alleen energie, maar ook geld. Met deze 65 maatregelen geven we in 2020 3 miljard Euro per jaar minder uit aan energiekosten. Bovendien hoeven we minder grote elektriciteitscentrales te bouwen. Het plan kan ervoor zorgen dat Nederland een van de meest energiezuinige economieën van de wereld wordt en zal een impuls geven aan de innovatiekracht van Nederland. Steeds slimmer omgaan met energie zal immers een mondiale concurrentiefactor worden. Instrumenten om energiebesparing te bevorderen: Energiebesparing loopt nu nog steeds tegen een groot aantal belemmeringen op. De PvdA stelt daarom een aantal nieuwe instrumenten voor om energiebesparing sterk te stimuleren. Deze instrumenten zijn ontworpen om in diverse sectoren, huishoudens, industrie, transport, het besparingstempo flink op te voeren. Energiebesparingsbank: Veel mensen willen hun wel hun huis isoleren of zuiniger apparatuur aanschaffen, maar laten zich weerhouden door de aanschafkosten. De wetenschap dat de investering zich vaak na een aantal jaren wel weer terugbetaalt in de vorm van lagere energierekeningen, weegt dan niet op tegen de pijn van een uitgave van (soms) duizenden euro’s in één keer. Dus wordt in de winkel toch weer de goedkopere inefficiënte koelkast gekocht of wordt de isolatie bij de verbouwing uit kostenoverweging maar weggelaten. Een ander probleem is het feit dat investeringen – in bijvoorbeeld huurhuizen – door de eigenaar worden gedaan, terwijl de huurder profiteert. Deze zogenaamde split incentive belemmert vaak grote investeringen van huiseigenaren, waaronder ook woningbouwcorporaties. Om deze problemen op te lossen stelt de PvdA voor om een energiebesparingsbank op te richten. Mensen kunnen van deze bank - die het beste kan worden ondergebracht bij Tennet (de beheerder van het hoogspanningsnet en een 100% overheidsorganisatie) – het extra geld lenen dat ze nodig hebben voor de aanschaf van de zuinige apparatuur of isolatieprogramma. Terugbetaling met minimale rente kan dan in enkele jaren plaatsvinden met het uitgespaarde bedrag op de energierekening. Om een effectieve prikkel te geven zal ervoor worden gekozen om de maandelijkse aflossing lager te kiezen dan de maandelijkse besparing. De particulier houdt dus geld over aan de investering. Omdat het hier gaat om rendabele investeringen kan het fonds zichzelf bedruipen. De overheid hoeft slechts een fors bedrag beschikbaar te stellen om uit te lenen ten behoeve van energiebesparingsmaatregelen. Gedifferentieerde overdrachtsbelasting naar energie-efficiency van de woning. Op korte termijn wordt op Europees niveau het energielabel ingevoerd, naar analogie van het label op auto’s en witgoed. Om eigenaren te prikkelen om te investeren in hun woning zal de overdrachtsbelasting verhoogd worden voor inefficiënte woningen en verlaagd voor efficiente woningen. Daarmee wordt op een natuurlijk moment (bij de aanschaf van een nieuw huis) een prikkel uitgedeeld om bijvoorbeeld isolatiemaatregelen te nemen of een HR-ketel aan te schaffen. Samen met de energiebesparingsbank kan deze maatregel de hoeveelheid huizen die per jaar wordt geïsoleerd verviervoudigen. Verleng de zomertijd: Laat de zomertijd al in februari in gaan. Dat spaart elektriciteit uit doordat lichten ’s avonds later aangaan en ’s ochtends (als het dus wat langer donker is door de zomertijd) slapen we toch nog. Experimenten hiermee in de jaren zeventig in de VS, waar een vervroeging van de zomertijd in het voorjaar leidde tot 1% besparing op 66 elektriciteit. Aankoopheffing op energievretende kleine apparaten. Het aandeel kleine elektriciteitsverbruikers (modems, DVD-installaties, computers) neemt snel toe, terwijl er weinig zicht is op het energieverbruik van deze apparaten. Ook hier is echter een groot verschil tussen de energie-efficiency van de apparatuur. Omdat het inschakelen van de energiebesparingsbank voor deze kleine aankopen teveel rompslomp is, wordt gekozen voor een aankoopheffing op energie-inefficiënte versies van diverse apparaten. Die heffing wordt op dezelfde manier geïnd als de verwijderingsbijdrage en geeft dus geen extra rompslomp. De opbrengst wordt gebruikt om het systeem van labelling van deze apparaten te betalen. Standby norm: Steeds meer apparaten in huis verbruiken als ze ‘uit’ staan (standby) stroom. Soms gaat dat om grote hoeveelheden. Inmiddels gaat 10-15% van onze energierekening op aan dit zinloze stroomverbruik. Het is technisch heel eenvoudig om apparaten op standby stand niet meer te laten verbruiken dan 1 Watt, waarmee veel stroom wordt bespaard. Fabrikanten moeten ertoe aangezet worden om dit in al hun apparaten toe te passen. Het eenvoudigst is een normstelling die het beste Europees kan worden ingevoerd. Toprunner program. Vergelijkbaar aan de 1Watt norm stelt de PvdA nog een norm voor waarbij de norm energieverbruik van apparaten iedere 5 jaar wordt aangescherpt naar de op dat moment zuinigste versie van dat apparaat. Dat geeft innovatieve fabrikanten (toprunners) een voordeel en scherpt het energieverbruik van apparaten op ambitieuze maar realistische wijze aan. Auto aanschafbelasting (BPM) naar brandstofverbruik: Om de aankoop van zuiniger auto’s in iedere klasse te bevorderen wordt een lagere aanschafbelasting (BPM) geheven op zuinige (A, B label) auto’s en een hogere op auto’s met een D, E of F label. Het Kabinet zet per 1 januari een eerste stap in die richting, maar om echt de aankoop van zuinige auto’s te bevorderen moet de differentiatie sterk worden opgevoerd. Kilometerheffing: Het meest voor de hand liggende besparingsinstrument in het verkeer Verlaging topsnelheid auto’s: Een verborgen maar zeer effectieve maatregel is het verlagen van de topsnelheid van auto’s. Een andere afstelling van de motor zorgt ervoor dat 10% van het brandstofverbruik kan worden bespaard. Inzet in Europees verband. Overheid als goede voorbeeld, veel duurzamer inkopen: De overheid is een megainkoper van apparatuur en auto’s. Door het goede voorbeeld te geven en bij elke aanschaf de zuinigste uitvoering van apparaat of auto te nemen kan er al heel veel worden bespaard. Voorbeeld: Als alle overheidsinstanties dit in 2020 doet kan één grote elektriciteitscentrale worden uitgespaard. Aanpassing vergunningen en voorschriften: De meeste bedrijven werken onder ‘algemene maatregelen van bestuur’ (AMvB’s). Daarin staat dat energiebesparende maatregelen moeten worden genomen die zich in vijf jaar terug verdienen. Door die termijn te verlengen naar 10 jaar komt een hele reeks besparingsopties in beeld. Kleine bedrijven kunnen via de energiebesparingsbank de investeringen overbruggen. Voor grote bedrijven gelden in vergunningen vergelijkbare regels. Ook hier kan de 67 terugverdientijd worden verlengd. Aanscherping energieprestatienorm nieuwe huizen naar 0,6 in 2012 en 0,4 in 2020 Na jaren van stilstand wordt deze norm, waarmee het energieverbruik van een woning wordt geregeld, in 2006 eindelijk aangescherpt van 1 naar 0,8. De PvdA wil deze tendens verder doorzetten tot 0,4 in 2020. Ook daarna zijn er nog besparingsmogelijkheden. Voor de lange termijn (na 2020) moeten we denken aan huizen die helemaal geen verwarmingsapparatuur meer nodig hebben. Door in de zomer de overtollige warmte op te slaan en in de winter te gebruiken, materialen die warmte kunnen opslaan in muren en vloeren zijn daartoe in staat. Via een zonneboiler of microWarmteKrachtCentrale in huis kan in dan warm water worden voorzien. Dergelijke huizen kunnen zelfs energie produceren. resultaten Het effect van de voorgestelde maatregelen op de energiebesparing is – voor zover goed kwantificeerbaar – hier per sector (huishoudens, industrie, verkeer etc.) toegelicht. Besparingen worden uitgedrukt in PetaJoules (PJ) (Peta is een 1 met 15 nullen). Ter vergelijking: een middelgrote elektriciteitscentrale gebruikt per jaar ongeveer 40 PJ aan energie. 1 PJ is ruwweg 125.000 vaten olie. Indicatieve besparingen zijn aangegeven voor 2020 en worden berekend ten opzichte van een referentiescenario waarin het energieverbruik zonder extra maatregelen wordt ingeschat voor de toekomst. Gasverbruik in huishoudens. 70 PJ besparing in 2020 Het isolatieprogramma’s voor bestaande woningbouw zal met een factor 4 moeten toenemen. Nu worden 70.000 huizen per jaar geïsoleerd, dat zal moeten toenemen naar 280.000 huizen per jaar. Daarmee kan in 2020 ongeveer 70 PJ worden bespaard. Differentiatie van overdrachtsbelasting en energiebesparingsbank moeten hier voldoende prikkels voor geven. Voor nieuwe huizen geldt dat een aanscherping van de energieprestatienorm zal leiden tot efficiëntere huizen. Elektriciteitsverbruik huishoudens. 35 PJ besparing in 2020 Stand-by verbruik aanpakken via de 1 Watt norm, aankoopheffing op kleine apparaten, zuinige verlichting via energiebesparingsbank, een verlening van de zomertijd (heeft ook op andere sectoren een effect) en zuinige apparatuur standaard maken via ‘toprunnerprogramma’. De zomertijdverlenging zorgt eveneens voor minder energieverbruik in huis. Gasverbruik Utiliteitsbouw. 10 PJ besparing in 2020 Extra isolatiemaatregelen via energiebesparingsbank en/of vergunningsverlening. Elektriciteitsverbruik Utiliteitsbouw. 95 PJ besparing in 2020 68 Van ieder type apparaat wordt alleen de zuinigste aangeschaft, te beginnen door een duurzaam inkopende overheid. In het bedrijfsleven wordt dit aankoopbeleid gestimuleerd door energiebesparingsbank. Met HF verlichting (de nieuwste vorm van TL-buis) en vooral afwezigheidsdetectoren in alle kantoren kan ongeveer 50 PJ worden bespaard. Ook dit kan via de energiebesparingsbank en het aanscherpen van AMvB’s worden gestimuleerd. Industrie. 100 PJ besparing In de industrie is een enorme hoeveelheid energie te besparen. Het voert te ver om alle mogelijkheden op te noemen maar een aantal aansprekende voorbeelden: - - - elektrische motoren: van het totale energieverbruik in de industrie gaat ongeveer 25% naar elektriciteit. Tweederde hiervan wordt gebruikt voor het aandrijven van motoren. Door de invoering van Variabel Toerental (VSD); compressoren beter afstellen en vooral de warmte terugwinnen (vergelijk de achterkant van een koelkast), efficiëntere pompen etc. kan op het elektriciteitsverbruik ongeveer 10 PJ extra worden bespaard. Belangrijkste prikkel hiervoor is het aanscherpen van de milieuvergunningen, eventueel ondersteund door de energiebesparingsbank In de organische basischemie (DSM, Shell, Dow) kan 10% extra besparing worden bereikt door betere afstemming van processen, warmte-terugwinning, nieuwe katalysatoren en membraanscheiding. Overigens moet deze tak van chemie op de lange termijn biogrondstoffen gaan gebruiken in plaats van olie (nafta). Kunstmestindustrie kan nog veel winnen door de inzet van membraanreactoren Uiteraard de toepassing van WKK’s op veel grotere schaal en nieuwe vormen van WKK (hoge temperatuur WKK in de raffinage industrie) Overall kan de industrie technisch ongeveer 20-30% extra energie besparen. Gezien de lange investeringstijden voor grote installaties zal niet alles voor 2020 gerealiseerd kunnen worden: 10% is een haalbare inschatting. Vergunningsverlening en de energiebesparingsbank zijn hier doorslaggevend voor het bereiken van resultaten. Tuinbouw. 15 PJ besparing in 2020 De tuinbouw gebruikt ongeveer 150 PJ aan energie per jaar. Vooral voor verlichting en verwarming. Nieuwe concepten als ‘de gesloten kas’ of zelfs ‘de kas als energiebron’ maken het mogelijk om een kas te creëren zonder extra warmtevraag. In principe kan daarmee tweederde van de energievraag verdwijnen (100 PJ). Een radicale versnelling van de introductie van de gesloten kas door de energiebesparingsbank, vergunningsverlening en vooral ruimte voor experimenten kan ervoor zorgen dat van dit potentieel ongeveer 15% in 2020 is gerealiseerd. Verkeer. 130 PJ besparing in 2020 Het transport – vooral het personenvervoer over de weg – is een sector waar hardnekkig weinig besparingen zijn gerealiseerd inde afgelopen jaren. Dat moet dus snel veranderen. Zuiniger auto’s worden gestimuleerd door differentiatie in de BPM en een EU-conventant voor bestelwagens en vrachtauto’s (geldt nu alleen nog voor personenauto’s). Auto’s kunnen 10% zuiniger rijden door een langere afstelling van de topsnelheid (rond 130 km/uur). Ook de kilometerheffing leidt tot extra besparingen. 69 Conclusies: Maatregelen Kabinet en PvdA vergeleken: Onderstaande tabel vergelijkt de resultaten van het voorgenomen Kabinetsbeleid om 1,3% energie per jaar te besparen met de maatregelen van de PvdA. Energiebesparing in 2020 (PJ) kabinetsplannen Gasverbruik huishoudens Elektriciteit huishoudens Gasverbruik utiliteitsbouw Elektriciteit utiliteitsbouw Industrie Raffinaderijen Landbouw Verkeer Lagere topsnelheid auto’s 304 250 PvdA actieplan 15 20 52 10 11 0,5 36 36 70 35 10 95 100 11 15 95 36 180,5 467 nihil 508 Totale besparing besparingpercentage/jaar tot 2020 ong. 1,4% Meer dan 2% Uitvoering van het PvdA plan bespaart ongeveer 280 PJ meer energie dan de plannen van het Kabinet. Aangenomen dat de olieprijs in 2020 nog steeds 50 Euro per vat bedraagt, besparen we daarmee in 2020 ongeveer 2 miljard aan energiekosten ten opzichte van de kabinetsplannen. In totaal is de besparing 3 miljard. Onze gasvoorraad gaat langer mee en bovendien hoeven er minder centrales gebouwd te worden om in onze energiebehoefte te voorzien. De besparing op elektriciteitsvraag maakt de bouw van ongeveer 3 grote elektriciteitscentrales overbodig. 6.2 Schriftelijke inbreng deelnemers (op persoonlijke titel) 6.2.1 Land- en tuinbouw Gerard Bot (Wageningen UR) Sector Beleidsdoel Maatregel Instrumenten Stimuleren Afdwingen Motiveren 70 Landbouw - Vitale én duurzame sector met aanvaardbare CO2-emissie - maximale benutting van sector in energievoorziening (biomassa/ reststromen/landgebruik) Verlagen energiebehoefte door verbeterde gebouwen en klimaatbeheersing gericht op optimale productie (productkwaliteit, kwantiteit) - Energievoorziening met maximaal haalbare inzet van duurzame energie en restwarmte (wkk, laagwaardige warmte, warmtepompen) - Verbeteren van omzettingsrendement van biomassa/reststromen naar duurzame energievormen (schone biobrandstof, -gas en –olie, waterstof) Sector met relatief kleinschalige bedrijven; motiveren door bruikbare instrumenten centraal te ontwikkelen en te demonstreren, stimuleren door “groene financiering”. Stimuleren inzet biomassa/reststrom en door geleidelijk invoeringstraject Over alle sectoren heen: - analyse van energiekringlopen (laag- en hoogwaardige energie) en verbeteren van de interactie op gebiedsniveau, alleen hoogwaardige energie inzetten volgens principe van trias energetica vanuit gebiedsanalyse. - Energieprobleem internationaal op te lossen, sterke Europese component; beslis waar investering in Europa meest rendeert bv Z-Europa jaarlijkse instraling tbv zonneenergie ca 17% van die in Nederland met homogener verloop over jaar, nog hoger (250%) en homogener in ZW-Egypte, Sahara ) Anton Kool (CLM) Matrix ingevuld voor de sector landbouw Sector Beleidsdoel Maatregel Instrumenten Stimuleren Afdwingen Motiveren 71 Landbouw Energie neutrale landbouw (zie toelichting hieronder) - mestvergisting -Voorwaarden scheppen voor soepele vergunningverlening -betrouwbaar en stimulerend subsidiebeleid -halvering kunstmestgebruik - N-heffing op kunstmest (in europees verband) - mestbeleid ook gericht op vermindering kunstmestgebruik toelichting ‘Energie neutrale landbouw’ De uitdaging die ik wil aandragen voor de workshop ‘Efficiënt besparen’ is een energie neutrale landbouw in Nederland. Dit speerpunt trek ik breder dan de tuinbouwsector met innovaties zoals de ‘energieleverende kas’. Ik focus hier op de overige landbouwsectoren zoals de veehouderij en akkerbouw die met creatieve oplossingen hun energieverbruik en emissie van broeikasgassen sterk kunnen verminderen. Reden daarvoor is dat de overige landbouwsectoren ongeveer 3X zoveel broeikasemissies emitteren als de tuinbouw (zie kader). Daarnaast zijn er in die sectoren goede aanknopingspunten om een wezenlijke besparing daarop te realiseren. Hieronder ga ik in op de maatregelen die bijdragen aan een energie neutrale landbouw: de haalbaarheid in de praktijk, knelpunten die introductie nu belemmeren, de bijdrage daarvan aan reductie van energiegebruik en CO2 emissie en mogelijke instrumenten om invoering te bevorderen. Relevante besparingen op de broeikasemissies uit de landbouw kunnen we herleiden tot besparing op energieverbruik en besparing op emissies van overige broeikasgassen (overige broeikasgassen worden toegelicht in het kader hieronder). Ik beperk me hier tot twee creatieve maatregelen die op beide vlaken besparingen realiseren: Mestvergisting Halvering kunstmestgebruik Naast deze maatregelen kunnen meerdere maatregelen geïdentificeerd worden die een besparing geven op de emissie van overige broeikasgassen. De twee hierboven maatregelen zijn het meest perspectiefvol omdat ze een betrouwbare reductie en besparing geven en goed handhaafbaar en controleerbaar zijn. Mestvergisting: zelfvoorzienend in energie en reductie van het broeikasgas methaan Mestvergisting is het via een biologisch proces opwekken van groene elektriciteit uit mest en eventueel overige organische producten (het zgn. co-vergisting). Met mestvergisting op het bedrijf wordt een veehouder zelfvoorzienend in energie (elektriciteit én warmte) en bespaart daarmee 100% op gebruik van energie. De rest van de geproduceerde energie wordt aan het net verkocht als groene stroom. Het mes van vergisting snijdt zelfs aan twee kanten omdat naast de energievoorziening de emissie van het overige broeikasgas methaan uit mestopslagen volledig wordt gereduceerd. Besparing in energie en Mton CO2 Stel dat alle mest van melkvee en varkens in Nederland wordt benut middels mestvergisting dan levert dat een energiebesparing op van ruim 1 Mton CO2. Deze besparing kan minimaal met een factor 3 worden vermeerderd door toevoeging van overige organische producten aan 72 mestvergisting (co-vergisting). Daarnaast besparen we ruim 1 Mton CO2 equivalenten op de emissie van methaan. Toepassing en knelpunten in de praktijk Momenteel staat mestvergisting volop in de belangstelling in de agrarische sector. Zeker zo’n 500 boeren zijn bezig met een initiatief. Toch is op dit moment mestvergisting alleen economisch rendabel voor de grotere bedrijven. Verder belemmeren wet- en regelgeving (een complexe en trage vergunningverlening, nieuwe mestbeleid en toelating co-vergisting) en een onzeker subsidieklimaat (de overheid komt terug op garanties wat betreft MEP) initiatiefnemers om te investeren in deze innovatie. Instrumenten ter bevordering Hierboven geef ik de belangrijkste knelpunten voor introductie in Nederland: een veelheid aan regels, beleid dat onvoldoende op de praktijk is afgestemd en een onzeker subsidiebeleid. Het beleid moet gericht zijn op ‘zorgen dat’, dus voorwaardenscheppend. Vergunningverlening voor mestvergisting dient helder geformuleerd te worden en goed afgestemd op overige beleidskaders (ruimtelijke ordening, mestbeleid etc). Het subsidiebeleid moet betrouwbaar zijn en voldoende financiële garantie bieden voor een langere tijd. Binnen de MEP krijgen investeerders in NL 10 een gegarandeerde subsidie. Ter vergelijking: in Duitsland ligt die subsidie op een hoger niveau en is de garantie voor 20 jaar. Halvering kunstmestgebruik: Ondanks de grote hoeveelheid dierlijke mest die in Nederland wordt geproduceerd maakt de landbouw nog steeds veel gebruik van kunstmest. De productie van kunstmest vergt veel energie en gaat gepaard met een hoge emissie van het broeikasgas lachgas. Daarnaast zorgt toepassing van kunstmest voor een grote lachgasproductie in het veld. De uitdaging voor de Nederlandse landbouw is om de eigen beschikbare dierlijke mest efficiënter in te zetten en daarmee te besparen op kunstmest gebruik en zodoende op energiegebruik en lachgasemissies. Besparing in energie en Mton CO2 In Nederland wordt zo’n 350 miljoen kg kunstmest gebruikt. Het merendeel daarvan is stikstof kunstmest, de productie daarvan kost zo’n 2,3 miljoen GJ per jaar aan energie. Halvering van het kunstmestgebruik resulteert dus in een besparing van 1,2 miljoen GJ. Dit komt overeen met ongeveer 0,1 Mton CO2 per jaar. Toepassing en knelpunten in de praktijk Het gebruik van kunstmest is algemeen in de NL landbouw. Door strenger mestbeleid is het tot nu toe met ongeveer een kwart gedaald sinds 1990. Zorgelijk is echter dat het nieuwe mestbeleid (n.a.v. de Nitraatrichtlijn) het gebruik van kunstmest niet verder ‘ontmoedigt’. Daarentegen schept het juist meer ruimte voor gebruik van kunstmest ten koste van dierlijke mest. Instrumenten ter bevordering Heffing op kunstmest: een zgn. N-heffing. Dit kan alleen op Europees niveau worden geïmplementeerd. Mestbeleid: meer sturen op efficiënt gebruik van dierlijke mest en vermindering kunstmestgebruik Energiegebruik en broeikasemissies in de Nederlandse landbouw 73 De Nederlandse land- en tuinbouw heeft een belangrijk aandeel in de nationale broeikasgasemissies. Met 24 Mton in 2001 (vergelijk met 21 Mton van de huishoudens) is dit zo’n 11% van de nationale broeikasgasemissie (224 Mton). Ongeveer éénderde van de agrarische broeikasemissies komt door energieverbruik (met de tuinbouw als grootverbruiker). Tweederde van de broeikasemissies uit de landbouw is afkomstig van nietCO2 gassen (methaan en lachgas) De emissie van deze gassen is niet afkomstig van energieverbruik maar gerelateerd aan overige factoren zoals de veestapel (o.a. ‘opboeren’ van methaan door koeien) en bemesting (lachgas emissie). Door de sterke broeikaswerking (methaan en lachgas hebben een resp. 21 en 310 keer zo sterke broeikaswerking als CO2) van deze niet CO2 gassen hebben deze een relatief grote bijdrage aan de totale broeikasgasemissies. Delen we het op naar sectoren dan zorgt de glastuinbouw (als energiegrootverbruiker) voor 3/4 van het agrarische energieverbruik. Daarmee neemt de glastuinbouw een kwart van de agrarische broeikasgasemissies voor haar rekening. De melkveehouderij heeft een groot aandeel in de emissie van de niet-CO2 broeikasgassen (ruim driekwart van de methaan en lachgasemissies). Daarmee neemt de melkveehouderij zo’n 2/3 van de agrarische broeikasgasemissies voor haar rekening. De overige agrarische broeikasemissies (zo’n 10%) komen voor rekening van de akkerbouw, intensieve veehouderij en overige sectoren. Bronnen Milieubalans 2005 (MNP), data CBS en LEI, studies CLM (www.clm.nl) Henk van Oosten (Innovatienetwerk) Sector Verkeer en vervoer (transport van agroproducten) (noot: minstens 50% van het Ned transport is agrotransport Beleidsdoel (2020 en tussendoelen) Maatregel (nu te nemen) Vanaf 2020 is 50% van het transport met biobrandstoffen) Investeer direct in het transitiespoor “Schoon product, schoon vervoerd” zoals in de tuinbouw Instrumenten (overheid) Stimuleren Afdwingen Motiveren Zet in op innovatieve pilots met vervoerders Gebruik innovatiespoor om onderzoek aan te sturen in plaats van af te wachten of het onderzoek iets gevonden heeft. 74 Land- en tuinbouw Alle vanaf 2020 gebouwde kassen zijn klimaatneutraal Formuleer tussendoelen voor 2010 en 2015 (CO2 uitstoot, fossiel energiegebruik en stijging duurzame bronnen) Investeer vanaf nu (overheid én bedrijfsleven) in transitiespoor (systeeminnovatiespoor) Kas als energiebron en energiewebs Laat innovatie leidend zijn voor onderzoektrajecten Zet o.a. in op innovatieve pilots voor energieproducerende kassen en lokale energiewebs Participeer krachtig in de al uitgezette (maar telkens te herhalen) Call for Tender voor creatieve ideeën Daag innovatiekracht sector uit en creëer een Innovatiestimulerende omgeving met bedrijfsleven, onderzoek en overheid Treedt op als “launching customer” Zet een innovatiefonds op met risicokapitaal 6.2.2 Huishoudens/ Bouw/ Gebouwde omgeving Henk Sijbring Doel : --Jaarlijks 1,5% energiebesparing Belangrijkste maatregelen voor de bestaande bouw: Verplichte informatie van projectmatige woningeigenaars om de huurders te informeren inzake de mogelijkheden en kosten batenanalyse van besparingsmogelijkheden, en indien de huurder dit wil een verplichting voor de verhuurder om de maatregelen te treffen. Stimuleren en Motiveren dat alle woningen gebouwd voor 1995 in een tijdstermijn van 10 jaar energetisch worden gerenoveerd (ongeveer 5 miljoen woningen). Normstelling: alle woningen in Nederland moeten binnen 10 jaar een met de nieuwbouw vergelijkbare EPC norm hebben van 1,4 Energiebesparende producten welke terugverdiend worden binnen 5 jaar alléén helpen promoten en wellicht afdwingen. ( Isolatie dhz materiaal, nieuwe CV ketels, Leidingisolatie en tochtstrippen, enz.). Producten met een langere terugverdientijd ( zoals zonneboilers en panelen, warmtepompboilers en andere warmteterugwinapparatuur, de duurdere vormen van isolatie) een extra financieel duwtje geven indien wordt aangetoond dat daardoor de woning voldoende energiezuinig wordt. Dus subsidie indien de woning alleen door minder rendabele producten een met de nieuwbouw vergelijkbare EPC norm kan halen van 1.4 ( norm uit 1995) Sterke differentiatie in de REB bij hoger energieverbruik Decentrale opwekking elektriciteit sterk stimuleren Belangrijkste maatregel nieuwbouw: 75 Zorgdragen dat er geen subsidie op energiebesparende producten wordt gegeven, maar strikte regelgeving en met name controle op de toepassing van de juiste producten en systemen De EPN norm structureel verder naar beneden brengen Toelichting: Bij energiebesparingmogelijkheden van bestaande huurwoningen is vaak het knelpunt de hoogte van de huursubsidiegrens. Ik ben voorstander van huurverhoging voor rendabele besparingsmaatregelen waarbij de bewoners niet mogen worden gestraft middels vermindering van de huursubsidie. Regelgeving dus als zodanig aanpassen. Corporaties en andere projectmatige eigenaars moeten gedwongen worden om per woning de besparingmogelijkheden incl. de daarbij behorende kosten/batenanalyse aan hun huurders voor te leggen. Huurders kunnen dan zelf beslissen. De energieprestatienorm niet steeds met 0.2 verscherpen, maar per 3 jaar met 0.1. Tot 0.4 is zeker hoegenaamd kostenneutraal haalbaar. Dus 2006 - 0.8, 2009 - 0.7, 2012 – 0.6, 2015 – 0.5 en 2018 – 0.4. Een ieder in de bouwkolom weet dan waar het naar toe gaat, en de stappen lijken kleiner, ook zal het dan gebruikt worden als concurrentiewapen om nu al aan te tonen dat je in een woning van 2009 kunt gaan wonen Uitgaande van het feit dat ondanks zuiniger apparaten het elektraverbruik toch blijft stijgen zal de besparing op gasverbruik minimaal 3 % per jaar moeten zijn om 1,5% norm totaal te halen. In een gemiddelde woning is met relatief eenvoudige ingrepen 30% op gasverbruik te besparen. Dit houdt in dat wanneer we nu beginnen we in 10 jaar alle woningen gebouwd voor 1995 (EPC 1.4) enigszins energetisch gerenoveerd moeten hebben. Mijn inschatting is dat er dan ongeveer 500.000 woningen per jaar moeten worden bijgespijkerd middels een aantal maatregelen om de verkwisting te stoppen. Ik denk ook dat voor de communicatie we beter kunnen spreken over minder verkwisting dan besparing. Als je aangesproken wordt op verkwisting is toch zwaarder dan wanneer je meer kunt besparen. Het heeft een dwingender lading. Ook denk ik dat het beter is om niet over de eindigheid van fossiel te praten, maar over het feit dat wanneer we alle fossiel zouden hebben gebruikt we zeker niet meer op deze aardbol kunnen leven vanwege de gevolgen van de ongekende vervuiling welke nu al maar zeker dan is opgetreden Om ook de uitstoot van CO2 tengevolge van elektraverbruik te verminderen stimuleren dat er zo veel mogelijk stroom wordt opgewekt middels zonnepanelen, micro-wkk apparaten, en wellicht ook kleine windmolens. Hiervoor moet nog veel aan regelgeving worden gedaan. Producten als zonneboilers (voor warmwaterproductie) en warmtepompboilers ( warmte terugwinnen uit ventilatielucht) moeten gestimuleerd worden. Sterke differentiatie tav de REB voor energieverbruik zou als dit goed gecommuniceerd wordt een sterke stimulans moeten geven. (Evenals bijv. kilometer heffing bij het verkeer) 76 Herman Voortman Sector Beleidsdoel Maatregel Instrumenten Bouw/gebouwde omgeving/huishoudens Bouw/gebouwde omgeving/huishoudens Energiebesparing in bestaande gebouwen, koopsector Energiebesparing in bestaande gebouwen, huursector Isolatie, Energie efficiënte systemen Isolatie, Energie efficiënte systemen Stimuleren Afdwingen Motiveren Stimuleren via differentiatie van de overdrachtbelasting of via de inkomensbelasting Stimuleren via convenanten met woningbouwcorporaties en/of betere waardering in het woningwaarderingstelstel, en/of afdwingen via betere handhaving van het bouwbesluit 6.2.3 Verkeer en vervoer Pieter Boot Voor de matrix zou ik twee elementen willen inbrengen. Voor het transport is naast de suggesties in het PvdA document essentieel dat er gewerkt wordt aan verdergaande normen voor CO2 uitstoot. De transportsector laat een groeiend energieverbruik zien en blijft inzake besparing achter bij de rest. Op dit moment is er een convenant met autofabrikanten dat nieuwe auto's in 2008/9 een CO2 uitstoot van 140 g CO2 per km mogen hebben. Maar de Europese Commissie heeft al een doel dat dit eigenlijk 120 g in 2010 moet zijn. Het is veel kosteneffectiever om zo'n doel te bereiken met een verplichtende standaard. De NGO (milieu organisatie olv Jos Dings, voorheen CE Delft) Transport en Environment heeft berekend dat als je zo'n norm slim stelt (hij geldt dan als een absolute norm voor alle fabrikanten gezamenlijk, d.w.z. ze gaan onderling emissiehandel organiseren omdat de een de rechten van de ander kan kopen of verkopen) de kosten relatief bescheiden zijn (minder dan 600 Euro per auto). Zo'n absolute norm over alle auto's is ook de aanpak in Californië. Omdat met zo'n norm het benzine/dieselverbruik lager wordt, zijn er ook financiële opbrengsten voor de automobilist. Die verdienen zich altijd terug vanwege de hoge accijns. maar zelfs maatschappelijk (dus exclusief accijns) is de financiële opbrengst positief bij olieprijzen onder het huidige niveau. Het moeilijke is wel dat je zo'n norm alleen als Europese landen gezamenlijk kunt stellen en dat met name Duitsland mordicus tegen is. Maar daar kan de PvdA wellicht iets aan doen nu de nieuwe Duitse ministers van verkeer en milieu uit de SPD komen. Een ander voorstel is het introduceren van verhandelbare rechten in de bestaande gebouwde omgeving. Voor nieuwbouw zijn normen het meest efficiënt. maar voor bestaande bouw schiet je daar niet zoveel mee op. EZ heeft het voorstel gedaan witte certificaten in te voeren. Dan krijgt een bepaalde entiteit (de energieleverancier, het netwerkbedrijf of alternatief woningcorporaties) de verplichting bepaalde besparingen tot stand te brengen. Je ontwikkelt 77 dan een lijst waarop staat welke investeringen een hoeveelheid besparingspunten oplevert. Degene die de verplichting opgelegd krijgt kan die zelf uitvoeren, maar kan de rechten ook kopen bij bedrijven die zich daarin hebben gespecialiseerd. Zo ontstaat een besparingsmarkt. Energiened (vereniging van energiebedrijven) heeft een variant hierop voorgesteld waarin niet besparingscertificaten worden verhandeld, maar energierechten. Daarin krijgen de genoemde entiteiten de beschikking over een aantal energierechten, die binnen een zekere termijn afnemen. Dit oogt meer als rantsoenering maar de administratieve kosten zijn wellicht lager. Beide varianten zijn zo op te zetten dat er zeer substantiële besparingsresultaten in de gebouwde omgeving (incl. het MKB) gerealiseerd kunnen worden. Hans Nijland Sector Beleidsdoel Verkeer en vervoer 2008/2009 (ACEA) 140 gram CO2/km ? Percentage biobrandstof 2 % in 2006; 5,75 % in 2010 Maatregel Instrumenten Stimuleren Afdwingen Motiveren Convenant auto-industrie Programma het Vooral voorlichting Nieuwe Rijden EU-richtlijn Er is niet veel hard klimaatbeleid specifiek voor de sector verkeer en vervoer (zie bovenstaande tabel). Toch is de sector verantwoordelijk voor ongeveer 20 % van de CO2emissies, en in dat cijfer zijn de emissies door luchtvaart en zeescheepvaart, die vrijwel buiten alle verdragen en rapportages vallen nog niet eens verwerkt. Wat is er zoal mogelijk, en hoe en waarom? En door dit alles heen speelt de vraag wie dan het voortouw moet nemen, de EU, Nederland, de lokale overheid, de consument? Voor de goede orde, het vervolg van dit stukje weerspiegelt uitsluitend mijn persoonlijke opvattingen over dit onderwerp. Waarom? Als we klimaatbeleid voeren om op de goedkoopst mogelijke wijze CO2-emissies te beperken, dan zullen we daar zeker de sector verkeer en vervoer bij moeten betrekken (en moeten laten meebetalen), maar kunnen we de goedkope en effectieve maatregelen beter buiten de sector zoeken. Maar als we ook willen dat de verkeerssector zelf haar steentje bijdraagt in het reduceren van emissies, dan is er nog wel van alles mogelijk, zeker als het gaat om beïnvloeding van het gedrag van de consument. Of die gedragsbeïnvloeding ook op een kosteneffectieve wijze kan gebeuren, is moeilijk op voorhand te zeggen. De meningen daarover lopen uiteen. Hoe? Maatregelen kunnen ten eerste gericht zijn op het stimuleren van gedragsverandering (b.v. door vergroening van het belastingstelsel, waardoor de consument gestimuleerd wordt zuinige auto’s te kopen), kunnen ten tweede gedragsverandering afdwingen (b.v. snelheidslimieten), kunnen ten derde eisen stellen aan brandstoffen of voertuigen, die niet direct met gedragsveranderingen maar meer met techniek te maken hebben (b.v. door EU- 78 emissienormering) of kunnen ten vierde het doel vastleggen, maar het aan de markt overlaten hoe dat doel precies bereikt wordt (b.v. emissiehandel, convenanten met de industrie). Wat en door wie? Wat is er dan zoal mogelijk en wie moet dat doen? Om te beginnen wordt er Europees nu ingezet op biotransportbrandstoffen. De vraag is echter, of de tussenstap van biomassa via biobrandstof naar energie wel zo efficiënt is, en of je de biomassa niet beter direct in bijvoorbeeld de ovens van de grote energie-centrales kunt verstoken. Dit nog afgezien van het feit dat de ruimte in West-Europa, maar zeker in Nederland, ontbreekt om op grote schaal biomassa voor transportbrandstoffen te kweken. Een ander Europees initiatief, het zogenaamde ACEA-convenant met de auto-industrie, bedoeld om de CO2-emissie per verreden autokilometer te beperken, lijkt voorlopig niet erg succesvol, al kan het uiteraard pas beoordeeld worden als de termijn om het doel te halen verstreken is, in 2009. De autoindustrie heeft echter al wel laten weten verdere aanscherping van het doel (naar 120 i.p.v. het huidige doel van 140 gram CO2 per kilometer) voorlopig onrealistisch te vinden. Voor het behalen van de lange termijn twee-graden klimaatdoelstelling is verdere emissiereductie echter absoluut noodzakelijk. Als de wortel van het convenant niet werkt moet misschien de stok dan maar het werk doen, EU-emissienormering dus. Een ander zeer recent EU-initiatief heeft betrekking op CO2-emissiehandel. De doelen liggen vast, het wordt vervolgens aan de markt overgelaten om die doelen op kostenefficiënte wijze te halen, bijvoorbeeld door de emissies te beperken of door elders emissierechten in te kopen. Alleen, de sector verkeer en vervoer is hier nog niet bij betrokken. Er zijn wel initiatieven om de snel groeiende luchtvaartsector onder het emissiehandelssysteem te brengen. Ik zou hier willen pleiten om ook de zeescheepvaart, die in een vergelijkbare positie zit, onder het handelssysteem te brengen. De nationale overheid heeft vooral mogelijkheden om het gedrag van de consument te beivloeden: door vergroening van het belastingstelsel (meer het gebruik en minder het bezit belasten) en door beprijzing van de mobiliteit (waarbij, net als bij het groenere belastingstelsel, de zuinige, schone, stille auto minder zwaar aangeslagen kan worden). Ook door voorlichting kan het consumentengedrag beinvloed worden, zoals door labelen van energiezuinige auto’s of door het programma ‘Het Nieuwe Rijden’, waarin vooral voorlichting wordt gegeven over een zuinige rijstijl. Lokaal (maar ook nationaal op rijkswegen bijvoorbeeld) zijn er mogelijkheden om het gedrag te beïnvloeden door snelheidsbeleid. En hoewel modal-split beleid niet meer zo populair is: waarom proberen we niet veel meer de fiets te promoten en de auto te ontmoedigen voor de korte afstand, zeg tot 7,5 km.? Momenteel vindt 70 % van alle verplaatsingen over die korte afstand plaats. Een derde daarvan gebeurt per auto. En hoewel dat dus heel korte ritten zijn, zijn het er wel heel veel. Ongeveer 10 % van alle autokilometers wordt op dat soort ritten verreden. Als het zou lukken om de helft daarvan per fiets af te leggen, zou de CO2-emissie van personenauto’s met 5 % gereduceerd zijn, zou daarnaast de emissie van luchtverontreinigende stoffen worden beperkt en zou obesitas, een bedreiging voor de volksgezondheid, door de extra beweging ook nog eens bestreden worden. Daarvoor is uiteraard een actief fietsbeleid nodig, in combinatie met een restrictief parkeerbeleid. Anno 2005 parkeergarages aanleggen vlak rond de binnenstad, zoals de gemeente Utrecht doet, past daar uiteraard niet in. 6.2.4 Ministeries/(lokale) overheid Patrick Teunissen (DMB, Amsterdam) 79 Sector Industrie Verkeer en vervoer Landbouw Bouw/gebouwde omgeving Beleidsdoel Huishoudens Maatregel Wet milieubeheer Wet milieubeheer Instrumenten Afdwingen/MJA Afdwingen/stimuleren/motiveren Wet milieubeheer Openbaar maken energiecertificaat Openbaar maken energiecertificaat Afdwingen Stimuleren/motiveren Toelichting In het energierapport 2005 wordt een veelheid aan instrumenten benoemd met concrete, niet vrijblijvende maatregelen. Om de samenhang tussen de instrumenten overzichtelijk te houden heb ik een plaatje gemaakt voor de gebouwde omgeving, want juist daar is het besparingspotentieel hoog. transport Wettelijke instrumenten voor energiebesparing worden nog niet veel toegepast. Mogelijkheden zijn alleen aanwezig voor nieuwbouw (EPN) en bij de bestaande bedrijven op basis van de Wet milieubeheer (Wm). Hoewel deze instrumenten vele jaren ter beschikking staan is het opvallend dat het bevoegd gezag de controle op het treffen van besparende maatregelen nog onvoldoende uitvoert. Effectieve inzet Wet milieubeheer: De VROM inspectie ziet bij de uitvoering van de wettelijke milieutaken vooral toe op kwantiteit en stelt de prioriteiten uit het hinderwettijdperk. Gewenst is dat: - VROM inspectie eisen stelt aan een juiste invulling van het energiehoofdstuk en vervoermanagement; - VROM prioriteiten stelt aan de handhaving waarbij rekening wordt gehouden met klimaatambities en het Besluit luchtkwaliteit voor vervoermanagement. Energiebesparing De tendens gaat uit naar administratieve lastenverlichting, dus minder of praktisch versoberde regels. Herijking van de algemene besluiten Wet milieubeheer (AMvB) - Hanteer geen drempel meer van 50.000 kWh voor besparende maatregelen bij bedrijven. Dit biedt rechtsgelijkheid naar alle bedrijven, maar is ook goed als beeldvorming naar de burgers. Door deze aanpassing kunnen maatregelen genomen worden tegen warmtegordijnen en terrasverwarming. 80 - Werk met maatregelenlijsten voor rendabele maatregelen bij bedrijven tot 200.000 kWh. De maatregelenlijsten kunnen eventueel vervangen worden door het energiecertificaat bij invoering EPBD. - Hou de mogelijkheid open voor aanvullend onderzoek bij bedrijven > 200.000 kWh - De mogelijkheid van een nadere eis door bevoegd gezag is van groot belang om eventueel aanvullende eisen te stellen. Wijzig de Wet milieubeheer zodanig dat gebruikers van warmte en koude verplicht worden om aan te sluiten op een in de directe omgeving aanwezig warmte of koudenet. (Koppeling met warmtewet?) Grenzen voor energie Aantal bedrijven in Amsterdam In dit overzicht komt tot uitdrukking Wet milieubeheer 17.000 hoeveel bedrijven binnen een bepaalde > 50.000 kWh 2.500 verbruiksgroep vallen. > 200.000 kWh 550 > 300.000 kWh 385 > 600.000 kWh 200 EPBD: Maak de energiecertificaten met aanbevelingen van zowel de huishoudens als de bedrijven openbaar op een website: - dit geeft de markt de mogelijkheid om besparende maatregelen aan te bieden; - het geeft inzicht in het besparingspotentieel en biedt de mogelijkheid tot het maken van beleid; - het geeft input voor afzet van witcertificaten; - het biedt het bevoegd gezag de mogelijkheid om op het juiste moment toezicht te houden. Bij de overdracht van een bedrijfspand moet niet alleen het certificaat aanwezig zijn, maar voor Wm bedrijven ook een plan van aanpak wanneer de rendabele maatregelen worden getroffen. Hierdoor wordt bij bedrijven energie een wezenlijk onderdeel van de onderhandelingen. Het overdrachtsmoment kan ook benut worden om een maatregelen over vervoermanagement vast te leggen. De EPBD methodiek ziet niet toe op het optimaal gebruik van de installatie. Voor energiebeheer liggen nog grote kansen met doorgaans weinig investeringen met een energiewinst van 5 tot 15%. Certificeer via de Wm het optimale afstelling van de installaties. Transport Herijking van de algemene besluiten Wet milieubeheer (AMvB) - Veranker vervoermanagement duidelijk in de voorschriften. Hiermee wordt invulling gegeven aan de motie-van der Ham van 24 november 2004. Het ministerie van V&W stuurt hier ook sterk op aan. - Zorg bij de melding van AMvB bedrijven dat gegevens over vervoer aangeleverd worden. Vervoermanagement wordt in het kader van de Wm opgepakt bij meer dan 100 medewerkers, 500 bezoekers per dag of meer dan 2 miljoen transport km. Voor de Amsterdamse situatie betreft het ca 600 bedrijven. - Stel een infopunt/servicedesk in voor bevoegd gezag; - Neem keten gerichte transportmaatregelen op in de witcertificaten; - Koppel de uitvoering van de Wm met het locatiebeleid; - Neem vervoer op in een aparte BREF en in de bestaande BREF’s. Voorbeeldfunctie van de overheid: 81 Leg in de wetgeving vast dat overheidsgebouwen maatregelen treffen met een terugverdientijd van 10 jaar. Gebruik hiervoor de input van het energiecertificaat. Maatregelen tot en met een terugverdientijd van 5 jaar zijn al verplicht op basis van de Wm. Voor de maatregelen met een tvt van meer dan 5 jaar kan bijvoorbeeld invulling worden gegeven via de witcertificaten. Stel energiezorg conform ISO 14001 verplicht voor overheidsgebouwen. Voor vervoermanagement kan worden gewerkt met standaard maatregelenlijsten zoals bijvoorbeeld gebruik van label A/B auto’s, gebruik mobilitykaarten, training in het nieuwe rijden voor alle medewerkers. Deze voorstellen zullen voor de Amsterdamse situatie het volgende betekenen: - Bij meer dan 80 % van de bedrijven zal geen onderzoek meer nodig zijn; - Bij 14.500 extra bedrijven kunnen maatregelen verplicht worden; - Vervoermanagement borgen in de Wm hetgeen een versterking is voor het actieplan luchtkwaliteit; - Er wordt aangesloten bij de EPBD methodiek; - Energiezorg kan worden ingevuld; - De voorbeeldfunctie van de overheid tot uitdrukking zal komen; - Administratieve lasten worden verminderd. 6.2.5 Algemeen Sector Industrie Jaap Baarsma Beleidsdoel Energievretende bedrijven in gebieden met goedkope (duurzame) stroom Energiegebruik industrie afremmen Verkeer en vervoer Bevorderen OV Vermindering energiegebruik in autoverkeer Vermindering energiegebruik vrachtvervoer Vermindering CO2-uitstoot Landbouw Energiebesparing en vermindering CO2-uitstoot Maatregel A/S/M Europees vestigingsbeleid energievretende bedrijven Op termijn afschaffen van ´subsidie´ bedrijfsstroom Bevorderen energiebesparende maatregelen (WKK, warmteterugwinning, nieuwe technieken ..) Aanbesteding vervoer i.p.v. vervoerslijnen Rekeningrijden absoluut doorvoeren Maximum 100, respectievelijk 80 km Modal-shift naar water en spoor/monorail bevorderen Intelligent logistiek vervoer fabrikant naar consument Bevorderen van gebruik biodiesel en aardgas Energiekassen (combineren met woonwijken) Sluiten van kringlopen: biodiesel A A 82 A A A S M S S Bouw/gebouwde omgeving/ huishoudens Laag houden woonlasten door beheersen energielasten Lager energieverbruik nieuwbouw Lager energieverbruik bestaande bouw Bewustwording van energiegebruik en stimuleren van minder gebruik (sinds liberalisatie overheid weer belangrijker als aanjager) Bevorderen energiebesparing gebouwde omgeving Bevorderen CO2-neutrale warmte- en electriciteitsproductie in de bebouwde omgeving Woonpuntensysteem afhankelijk woonlasten EPC nieuwbouw omlaag naar 0,6 in 2010 Bevorderen warmtepompen bestaande complexen Bevorderen WKK´s in woningbouwcomplexen Energiebank goed maar moeilijk uitvoerbaar idee Energiegebruik per gemeente publiceren Prijsvraag: ´Energiezuinigste gemeente´ Confronterende campagnes Uitdelen energiemeters Herstel/verbetering subsidies woningisolatie Subsidies op zonne- en windenergie in bebouwde omgeving en elektriciteitsproductie via biomassa Henk van Oosten (Innovatienetwerk) Het gedeelte ‘Thema 1’ van het WBS rapport nr 3geeft een gedegen overzicht van de discussie over de potentiële betekenis van energiedragers voor een samenleving als de Nederlandse. Toch vind ik het onvoldoende: wat is het nieuwe ten opzichte van 35 jaar geleden? Een paar opmerkingen: Het is een bloedeloos, weinig inspirerend en zeer technocratisch; Het voegt m.i. weinig of niets toe aan 40 jaar energiediscussie De hoofdbenadering is reductie van CO2 uitstoot: ik betwijfel de juistheid daarvan; Met prachtige doelen als “elke wereldburger heeft evenveel recht op CO2 uitstoot” blijft de discussie op een hoog politiek en internationaal niveau, zonder concrete vertaling naar de Nederlandse situatie en de Nederlandse burger Voor sociaal democratisch beleid zijn de abstracte uitgangspunten o Elke wereldburger heeft evenveel recht op CO2 uitstoot o Besparen, efficiency en duurzame bronnen als streven Voor veel zaken moeten alle landen meedoen (zie emissierechtenstudie CPB), en dat geeft ruimte voor bevlogen internationale politiek. De nationale politiek (met landelijke doelstellingen en voor burgers herkenbare concrete acties) komt in zijn geheel niet uit de verf. Hoe kun je verwachten dat de burger hier warm voor loopt? We kunnen wel mooie internationale doelen nastreven, maar als thuis de energiehuishouding grotendeels in buitenlandse handen is, welke discussie (kernenergie etc) voeren we dan?) Op een aantal technische en organisatorische punten vind ik het rapport (als basis voor beleid) voor verbetering vatbaar (en daarin zitten ook elementen die volgens mij door de sociaal democratie interessant zijn): Het begrip exergie (komt in de nota’s niet voor). Aardgas verbranden voor CV ketels (in woningen, bedrijven, kassen, kantoren etc) is energetisch buitengewoon weinig rendabel: CV-ketelbedrijven claimen 90% rendement (HR ketels) maar als je uitgaat van exergie (kwaliteit van energie) is dat vaak niet meer dat 20%. Dus: We moeten minder spreken van hoeveelheden energie, maar van de kwaliteit (exergie) van energie. 83 A/S A S S S M M M M S S Door energiecascadering zijn enorme besparingen mogelijk (voorbeeldberekeningen in de tuinbouw tot 75%) . Politiek interessant: we moeten dan naar geheel andere CV ketel technologie en die is in de maak. Denken in kringlopen (nergens te vinden in de nota’s). Vrijwel overal in de industrie wordt warm koelwater geloosd (of zoals in de tuinbouw waar gestookt wordt met de ramen open). Warmte is waardeloos afval. Door warmte tot waarde te brengen (zie het transitie traject EZ en in de tuinbouw de gesloten kas en kas als energiebron) ontstaat plotseling ruimte voor een geheel nieuwe energiehuishouding: kassen (maar ook de industrie) bijvoorbeeld kunnen restwarmte leveren om andere gebouwen te verwarmen. Een vorm van kringloop denken is het regionale of lokale energieweb. Warmte (en CO2 en evt electriciteit) wordt herbenut door andere partijen. Zo zijn er al plannen in de maak om huizen te verwarmen met restwarmte uit de tuinbouw, maar ook zijn er al (business) plannen om kassen, bedrijfsterreinen, kantoren in een netwerk (energieweb) te verbinden en vraag en aanbod van energie en CO2 lokaal uit te wisselen. Dit soort kringloopdenken, begonnen in de tuinbouw slaat nu over op de intensieve veehouderij (melkvee- en varkensstallen produceren zeer veel restwarmte en CO2). Systeemdenken ontbreekt totaal. Het wenselijke leefsysteem Nederland in 2020 ontbreekt. Er wordt geheel gedacht vanuit energieopties (aanbod) en niet vanuit de de klant (vraag) of het Nederlandse systeem. De burger en ondernemer als actoren komen niet in beeld. De enige concreetheid die ik zie, zit in de 3 pagina’s van Daey Ouwens. En ook daar mis ik een paar zaken: Innovatie: dat is dus alleen vertalen van opties van technisch onderzoek naar het starten van nieuwe bedrijven? Veel is technisch mogelijk: heel veel innovatie wordt geremd door institutionele barrières, weerstanden, wet- en regelgeving etc. Innovatie is niet alleen een technisch hoogstandje, maar het in een verrassende combinatie bijeen brengen van op zich bestaande technologie met economisch en maatschappelijk nut. Transitiebeleid: alleen pilots en demonstratie van nieuwe technologie? Of breder: vanuit een nieuw perspectief zaken benaderen (voorbeeld: een kas niet zien als een grootgebruiker van energie, maar als een potentiële energiebron met als metafoor “Kas als energiebron”. De eerste energieproducerende pilotkas wordt in april 2006 geopend. Systeeminnovatie: ontbreekt totaal 6.2.6 Elementen uit het Europees (PvdA) manifest Hieronder citaten uit het concept-manifest van Dorette Corbey, Europarlement 1. Het autogebruik op korte termijn actiever ontmoedigen, daar waar goede alternatieven beschikbaar zijn. Dat geldt in de eerste plaats voor stedelijke agglomeraties, waar het openbaar vervoer goed ontwikkeld is. Het voorbeeld van Londen, waar door tolheffing met succes het autoverkeer is verminderd en de leefbaarheid van de stad is vergroot verdient in Europa navolging. De PvdA stelt dan ook voor in Nederland experimenten te starten om het autogebruik te ontmoedigen door middel van een vorm van city tax. 84 2. Het gebruik van hybride auto’s in Nederland blijven stimuleren. Dit type auto’s levert vooral in het stedelijk verkeer emissie reducties op die 50% kunnen bedragen. Op autosnelwegen speelt de emissiereductie vooral een rol in files. Deze technologie kan prima gecombineerd worden met latere ontwikkelingen als biobrandstoffen en auto’s op waterstof. 3. De maximumsnelheid in Nederland tijdens de spits en in bepaalde gebieden naar beneden te brengen naar 100 en in sommige stedelijke gebieden zelfs naar 80 km per uur. 4. Het transport over water in Nederland te bevorderen. Er zal meer geïnvesteerd moeten worden in de benodigde infrastructuur en het bevorderen van technologische vernieuwing in de binnenvaart. 5. Het netwerk aan hogesnelheidstreinen in de EU uit te breiden. 6. Realiseer in de EU op korte termijn een 1 Watt maximum norm voor het op de markt brengen van nieuwe apparatuur met standby-modes. 7. Maak van het verbeteren van de energie-efficiency in gebouwen een absolute prioriteit zodat het besparingspotentieel van 20% op middellange termijn en meer in toenemende mate wordt benut. ---------------------------------6.3 Achtergrondnotitie, Rokus Wijbrans Doel workshop: inventariseren van creatieve, innovatieve maatregelen en instrumenten op het gebied van efficiencyverhoging en energiebesparing. Belang van energiebesparing Het huidige energieverbruik in de EU bedraagt ca. 1.725 Mtoe. Hiervan is ca. 80% van fossiele oorsprong. Het verwachte energieverbruik voor 2020 (bij een groei in GDP van 2,4% per jaar) bedraagt 1.900 Mtoe [1]. De maximale verwachte bijdrage van niet-fossiele brandstoffen bedraagt in 2020 ca. 375 Mtoe [2]. Het verschil, 400 – 500 Mtoe, moet worden gerealiseerd door extra energiebesparing. Dit komt neer op een extra besparing ten opzichte van het bestaande besparingsprogramma van 1,5 – 2% per jaar80. Kenmerken sectoren Vier sectoren worden onderscheiden: industrie (inclusief energiecentrales en raffinaderijen), land- en tuinbouw, verkeer / vervoer en gebouwde omgeving. Het energieverbruik loopt sterk uiteen voor de verschillende sectoren. De CO2 emissies en streefwaarden voor 2010 zijn gegeven in onderstaande tabel. 80 Energiebesparing vormt ook één van de topprioriteiten van de EU commissaris voor energie: hij pleit voor een reductie van 70 Mtoe per jaar vanaf 2010 [3]. 85 Tabel 1: Overzicht van emissiesniveaus in Mt CO2-eq en streefwaarden [4]. Sector CO2-emissies Industrie (incl. energie) Land- en tuinbouw Verkeer / vervoer Gebouwde omgeving Subtotaal CO2-emissies Overige broeikasgassen Alle sectoren Totaal Inkooprechten JI en CDM Kyoto-doel 1990 2000 Streefwaarden 2010 96,0 9,8 29,4 31,2 166,4 101,2 8,1 35,2 31,7 176,1 112 7 38 29 186 51 217,4 43 219,1 33 219 20 199 De industrie, inclusief de energiecentrales en raffinaderijen, draagt voor ca. de helft bij aan de totale emissies van NL. Binnen de industrie dragen de raffinaderijen bij voor 13 Mt, basismetaal ca 11 Mt (Corus hiervan 95%!) en de elektriciteitsproductiebedrijven voor 39 Mt. De deelnemers aan emissiehandel vertegenwoordigen ruim 90% van de totale emissies van de industrie. Ruim 80% van het totale industriële energiegebruik valt onder het convenant Benchmarking81. Bij de elektriciteitsproductiesector waren dit alle ondernemingen in Nederland. Uit geverifieerde monitoringsrapporten volgt dat veel bedrijven al dichtbij of tot de wereldtop behoren door investeringen in energie-efficiencymaatregelen [4]. De meeste industrieën opereren in een internationaal concurrerende markt. De mogelijkheden voor eenzijdige energie-efficiencyverplichtingen zijn hierdoor beperkt. Idem geldt voor de land- en tuinbouw. Voor de sectoren verkeer en vervoer en vooral voor de gebouwde omgeving zijn er meer mogelijkheden om energie-efficiencyverplichtingen op te leggen. Het onbenut rendabel potentieel is het grootst voor de gebouwde omgeving (energiegebruik woningen, utiliteit en elektriciteitsgebruik apparaten), gevolgd door de sector verkeer en vervoer (m.n. energie-efficiency personenauto’s). Door het innovatieve karakter van de landbouwsector (m.n. de glastuinbouw) is het onbenut rendabel potentieel klein. Voor raffinaderijen is er nauwelijks en voor elektriciteitsproductie geen onbenut rendabel besparingspotentieel [5]. Oplossingsrichtingen per sector Industrie Het Energierapport 2005 noemt emissiehandel als het meest kosteneffectieve instrument voor de grote industrie en energiesector voor het terugdringen van broeikasgasemissies [6]. De belangrijkste genoemde beperking is dat vanwege de internationale concurrentiepositie maatregelen alleen in internationaal verband kunnen worden genomen. Het Energierapport 2005 [6] noemt daarom als voorwaarde dat een wereldwijde klimaatcoalitie emissiehandel ondersteunt. Voor niet onder het emissiehandelsysteem vallende industrie noemt het Energierapport onder meer normering, meerjarenafspraken en voorlichting om energiebesparing te verhogen. 81 Bedrijven die zich bij dit convenant aansluiten zeggen daarmee zo spoedig mogelijk, echter uiterlijk in 2012 tot de beste van de wereld te behoren op het gebied van energie-efficiency. 86 Onbekendheid met besparingsmogelijkheden, hoge informatiekosten en gebrek aan investeringsruimte zijn de belangrijke factoren waarom in de industrie onbenut rendabel besparingspotentieel bestaat. In het PvdA actieplan energiebesparing [7] zijn vergunningsverlening en de energiebesparingsbank belangrijke instrumenten om verdere energiebesparing te bereiken. Land- en tuinbouw De tuinbouwsector realiseert al jaren een ‘ambitieus’ energiebesparingstempo. Volgens het Energierapport 2005 is een energietransitie nodig om een significante extra besparing te realiseren. Factoren die leiden tot het niet verder realiseren van kosteneffectieve energiebesparing of duurzame energie zijn onbekendheid, gebrek aan investeringskapitaal en imperfecties in de voortbrengingsketen: de bestaande toeleverende partijen zijn veelal niet in staat de nieuwe systemen kosteneffectief in de markt te realiseren. Het PvdA actieplan pleit voor toepassing van nieuwe concepten (zoals de gesloten kas), ondersteund door de instrumenten energiebesparingsbank en vergunningsverlening. Verkeer en vervoer De belangrijkste besparing betreft het verhogen van de efficiency van voertuigen door middel van aangescherpte EU-normering. NL zelf heeft hier minder grip op. Daarnaast kan een (beperkte) extra besparing worden gerealiseerd door ingrijpende binnenlandse maatregelen, zoals beprijzing en verlaging van de maximum snelheid [5 – 7]. Gebouwde omgeving In de gebouwde omgeving kan op korte en middellange termijn de grootste besparing worden gerealiseerd. Dit betreft zowel een reductie van het energiegebruik voor gebouwen door verdergaande isolatie en de introductie van nieuwe technieken, als door het reduceren van het energiegebruik van (elektrische) apparaten. Knelpunten in de gebouwde omgeving zijn informatiegebrek, gebrek aan bewustzijn, ‘split incentives’, lage prioriteit, imperfecties in de voortbrengingsketen en gebrek aan investeringskapitaal. Geopperde instrumenten zijn ‘witte certificaten’, de energiebesparingsbank en voortschrijdende normering voor (elektrische) apparaten [5 – 7] Referenties [1] Green Paper EU, 2005 [2] D. Ewringmann, “Dinner speech delivered at the Luxemburg Meeting of the Competiteveness Council on 17 April 2005”, Finanzwissenschaftliches Forschungsinstitut, Universität Köln, 2005 [3] A. Piebalgs, European Commisioner for Energy, April 2005 [4] Allocatieplan [5] Onbenut rendabel potentieel [6] Energierapport 87 6.4 Verleiden en versieren – door Rokus Wijbrans Algemeen Het huidige kabinetsbeleid (zie Energierapport) is reactief en daardoor weinig ambitieus: o er wordt niet meer gedaan dan “moet” / verplicht is binnen de EU o er worden alleen maatregelen genomen in internationaal verband (emissiehandel) o energiebesparing en alternatieve vormen van energie worden vooral als bedreiging (kostenverhogend) gezien. In plaats hiervan zou NL (en de EU) een pro-actief beleid kunnen voeren (zoals o.a. bepleit in het actieplan Energiebesparing van de PvdA-fractie) met: o energiebesparing als kans om je met slimme oplossingen te onderscheiden en kosten te reduceren. Hierdoor lager verbruik voor hetzelfde doel en minder tot geen overige emissies met minder maatschappelijke kosten o energiebeleid als onderdeel van de Lissabon agenda o het stimuleren van innovatiekracht en toegevoegde waarde o het creëren van werkgelegenheid, en het verhogen van de effectiviteit en efficiëntie in de keten82 o het vergroten van de concurrentiekracht en het verlagen van de kwetsbaarheid voor fluctuaties in de energieprijzen o het creëren van nieuwe afzetmarkten voor nieuwe exportproducten. Pro-actief overheidsbeleid betekent het creëren van een klimaat waarin partijen worden gestimuleerd nieuwe, innovatieve oplossingen te ontwikkelen en te benutten, en deze te vertalen naar concrete bedrijvigheid en versterking van de concurrentiekracht. Dilemma’s & denkrichtingen Internationaal speelveld Het speelveld voor de grote industrie en de tuinbouw is internationaal. Verzwaard beleid op energiegebied kan de concurrentiekracht aantasten. Bedrijven moeten daarom of op vrijwillige basis kunnen meedoen (bijv. door verschaffen van concurrentievoordeel), of eisen moeten leiden tot level-playing field voor alle bedrijven (bijv. door het opleggen van producteisen). Gelijke verplichting per branche of sector? Een bedrijf als Corus draagt voor ca. 10% bij aan de totale emissies van de industrie. De mogelijkheden voor verdere energie-efficiencymaatregelen bij de productie van basismetalen zijn echter relatief beperkt. Dit geldt ook voor raffinaderijen. Een gelijke reductieverplichting voor de verschillende sectoren, en ook voor de verschillende bedrijven binnen een sector lijkt hierdoor niet zinvol. Beleid voor dit type bedrijven zou zich moeten richten op het stimuleren van structurele besparing op de langere termijn (RD&D voor sprongsgewijze innovaties / transities) en/of op een ketenbenadering (besparing door reductie van gebruikte basismaterialen). 82 Energetische inefficiëntie en ineffectiviteit in de keten betekenen meestal ook economische inefficiëntie. 88 Korte versus lange termijn De meeste instrumenten (o.a. emissiehandel) zijn gericht op korte termijn besparing (jaarlijks een bepaalde reductie = “kaasschaafmethode”). Deze instrumenten bevorderen geen sprongsgewijze innovaties83. Deze zijn wel echter nodig om grote stappen te kunnen nemen, vooral in kapitaalintensieve industrieën met lange terugverdientijden, waar beslissingen tot structurele verbeteringen alleen tijdens natuurlijke investeringsmomenten kunnen worden genomen. Sprongsgewijze innovaties leiden i.h.a. tot veel grotere besparingen. Het kost echter tijd en geld om deze te ontwikkelen. Hier moeten dan wel ruimte en stimulansen voor worden gegeven. Ketenbenadering Basismaterialen vormen de input voor de uiteindelijke producten. Voor deze inputs is een besparing in de keten – het efficiënt en effectief benutten van de (basis)materialen in de verschillende stappen van het voortbrengingsproces – zinvoller, dan het tegen zeer hoge kosten reduceren van emissies bij de productie van de grondstoffen, voor zover het überhaupt mogelijk is. Een analyse van de emissies in de gehele keten is nodig om te bepalen op welke plaatsen de hoogste besparingen kunnen worden gerealiseerd. Bijkomend voordeel is dat hiermee aan consumenten inzicht in de milieueffecten van de eindproducten kan worden gegeven. Maatregelen op de juiste plaats Op korte termijn is het goedkoper om besparingsmaatregelen te nemen op die plaatsen waar de kosten het laagst zijn. Dit is ook het principe achter CDM en JI, twee instrumenten uit het Kyoto-protocol. Het blijft echter “dweilen met de kraan open”. Tegelijk moet er daarom voor worden gezorgd dat de kraan wordt gesloten, zodat ook hier verdere reductie plaatsvindt. Dit betreft zowel good housekeeping als het ontwikkelen van sprongsgewijze en radicale (transities) innovaties. Geen eisen aan productie maar eisen aan product Eisen aan productie leiden tot een verstoring van de concurrentiepositie van NL of EU bedrijven. Eisen aan producten echter impliceren dezelfde minimum (energie- en milieu-) eisen voor alle partijen om producten in NL of de EU te mogen verkopen, zodat een ‘level playing field’ wordt gecreëerd (bijv. Californië met zero-emissions vehicles), waaraan ook landen buiten de EU moeten voldoen, die hun producten binnen de EU willen afzetten. Voorlopers en volgers Binnen iedere branche bestaan voorlopers (10%) en volgers (de grote meerderheid). De voorlopers innoveren (toegevoegde waarde spelers), en doen i.h.a. meer dan nodig. Volgers streven i.h.a. naar kostenminimalisatie en voldoen aan de minimale eisen. Het huidige beleid is vooral gericht op de volgers (handhaving). Er dient meer aandacht te komen voor motivatie / beloning van de voorlopers, zodat sprongsgewijze verbeteringen meer lonen. Het beleid dient daarom voorlopers te stimuleren (motiverend beleid) en volgers te verplichten (handhaving). Door extra instrumenten als voortschrijdende normstelling en “toprunner” 83 In een aantal gevallen leidt het zelfs tot het afremmen van sprongsgewijze innovaties, omdat bedrijven worden beboet als ze de jaarlijkse reductiedoelstellingen niet halen, en middelen hierdoor foutief moeten inzetten. Dit geldt vooral voor de voorlopers / innovators. 89 programma’s worden voorlopers beloond, en volgers worden verplicht meer te doen voor een “license to operate”. Huidige beleid risicomijdend Het huidige energiebeleid is vooral gericht op het stimuleren van (grote) bestaande partijen met gevestigde belangen (als minder risicovol ervaren). Van deze partijen worden de innovaties verwacht, terwijl hun bedrijfscultuur vaak is gericht op optimalisatie van de bestaande bedrijfsvoering (versterken ‘core business’, overleven, etc). Binnen die bedrijven is vaak minder ruimte voor nieuwe ontwikkelingen, of worden deze als bedreigend ervaren. Het risicomijdende beleid leidt ertoe dat nieuwkomers (zonder trackrecord) beperkte kansen krijgen. Beperkte beschikking over risicokapitaal en –mentaliteit Er is weinig risicokapitaal beschikbaar in de markt voor nieuwe innovatieve bedrijven met goede ideeën maar zonder trackrecord (i.t.t. de VS). Evenmin wordt ondernemerschap gewaardeerd (zekerheden belangrijker) noch stimuleert de overheid deze nieuwe bedrijven door een deel van deze risico’s te dragen (via achtergestelde leningen / kredieten en portfoliomanagement). Focus op technische innovaties Het beleid (en daarmee de overheidssubsidies) is vooral gericht op het toepassen van technische innovaties (nieuwheidscriterium) en niet op het wegnemen van marktimperfecties (informatiebarrières, geen/beperkte samenwerking in de keten). Grootschalige toepassing in de markt wordt hierdoor niet gestimuleerd en blijft uit. Met name in de gebouwde omgeving is één van de belangrijkste knelpunten de gebrekkige kennis en samenwerking tussen de verschillende partijen in de keten, waardoor de producten niet op de juiste wijze (waardoor hoge faalkans) en tegen zeer hoge kosten worden gerealiseerd. Gevolg is een te hoge kostprijs en daardoor beperkte toepassing in de praktijk (o.a. voor warmtepomp en zonneboiler). Door het beleid tevens te richten op het stimuleren van samenwerking voor grootschalige toepassing in de markt, worden nieuwe innovaties eerder en tegen lagere kosten toegepast. Voorwaarde hiervoor is het wegnemen van de extra transactie- en leerkosten in de beginfase. Mogelijke oplossingsrichtingen Industrie & tuinbouw Stapsgewijze verbeteringen o emissiehandel (huidig instrument) o MJA’s, normstelling (huidige instrumenten) o Voorfinanciering / co-financiering (energiebesparingsbank PvdA-fractie) Sprongsgewijze verbeteringen o ruimte bieden voor bedrijven om dmv sprongsgewijze innovaties grote stappen te maken. Nu binnen emissiehandel niet goed mogelijk door de jaarlijkse reductie-eisen. Dus aanpassen van huidige systeem voor innovatieve bedrijven. 90 o Fiscaal stimuleren van RD&D en LT-innovaties op energiegebied o Motiveren van bestaande voorlopers door “toprunner” programma’s en voortschrijdende normstelling voor alle producten (niet alleen voor elektrische apparaten). Dit stimuleert bedrijven om koploper te zijn en dwingt achterblijvers om te volgen door een aanscherping van de minimale eisen. Het tempo wordt hierbij mede bepaald door de bereikte besparingen van de voorlopers. o Stimuleren van innovatieve nieuwkomers (entrepreneurship) door portfoliomanagement en beschikbaar stellen van risicokapitaal en kredieten. o Stimuleren van zowel technische innovaties als toepassing in de praktijk (stimuleren samenwerking in keten en grootschalige toepassing) Overig o Eisen aan product in plaats van eisen aan productie. Hierdoor level-playing field voor alle bedrijven zonder concurrentienadeel. o Ketenbenadering, waardoor efficiëntere inzet van grondstoffen en elektriciteit wordt beloond. Verkeer & vervoer Belangrijkste mogelijkheden voor verkeer & vervoer liggen op het gebied van de efficiency van personenauto’s (bedrijven buiten NL) en alternatieve brandstoffen (bijv. aardgas). Efficiencyverhoging via minimale producteisen en voortschrijdende normstelling. Voor gebruik van alternatieve brandstoffen en efficiënt vervoer dient de overheid een voortrekkersrol te vervullen. Gebouwde omgeving Naast de vele maatregelen in het Actieplan Energiebesparing van de PvdA-fractie vooral aandacht voor het verbeteren van de samenwerking in de keten voor grootschalige toepassing. Met name de bouwsector is zeer verkokerd met de installatie als sluitpost. Binnen de bestaande structuren zijn nieuwe oplossingen vaak kostenverhogend. Bij een goede samenwerking in de bouwkolom (m.n. tussen bouwer en installateur) zijn innovatieve integrale energiebesparende oplossingen mogelijk met veel lagere kosten en tegen lagere risico’s en faalkansen (als voorbeeld warmtepomp met lage temperatuur systemen). Het beleid moet zich daarom richten op grootschalige toepassing en een integrale aanpak. Dit betekent bouwers en installateurs de kans geven nieuwe systemen toe te passen en met elkaar te leren samenwerken door initiële meerkosten (leer- en transactiekosten) mede te dragen en initiële risico’s helpen op te vangen (kredieten, waarborgfondsen, etc). 6.5 Verslag In dit verslag worden de hoofdpunten uit de discussie samengevat voor de 4 sectoren Land- en tuinbouw Huishoudens, bouw, gebouwde omgeving Verkeer/vervoer Industrie en daarna nog enkele algemene punten. Er worden geen namen van sprekers vermeld. Tussen haken [ ] staan nagekomen punten. De van te voren ingezonden schriftelijke inbreng van de 91 deelnemers is integraal opgenomen in deze internetpublicatie; de eerdere punten worden hier slechts kort herhaald. Vooraf: Het is de bedoeling te komen met maatregelen die de potentie hebben om in het jaar 2050 tot een wereldwijde reductie in de emissie van broeikasgassen (CO2eq) te komen van 50 % ten opzichte van 1990 en voor de westerse wereld met een reductie van 60 tot 80 % ten opzichte van hun niveau in 199084. Deze workshop bespreekt welke reductie bereikt kan worden door energiebesparing. De discussie gaat in de eerste plaats over Nederland, maar veel zal ook gelden voor de ons omringende landen. 6.5.1 Land- en tuinbouw Nodig is een systeembenadering, waarin de energiestromen van bijvoorbeeld de glastuinbouw worden geanalyseerd en zoveel mogelijk worden gesloten. Veelbelovend is de ‘gesloten kas’. De gesloten kas (in de zomer gesloten) slaat in de zomer altijd de zonnewarmte op, die vervolgens in de winter nuttig kan worden ingezet. De hoeveelheid warmte die in de zomer wordt opgeslagen is (voor elke gesloten kas) groter dan wat de kas in de winter nodig heeft. In de winter wordt de opgeslagen warmte gebruikt om de kas te verwarmen en, indien mogelijk, ook aan derden geleverd (soort stadsverwarming). Dit vraagt om een compleet nieuwe infrastructuur (een energieweb), waarin de restwarmte van de kas hetzij wordt gebruikt in de omgeving (woningen, zwembad, kantoren), hetzij wordt opgeslagen in de zomer en gebruikt in de winter. Daarnaast moet de reststroom van biomassa worden benut voor biobrandstof85. Aandacht blijft voor de energievraag in de winter. Om de laagwaardige zomerwarmte voor zowel de kasverwarming als toepassing elders te benutten is in de winter een warmtepomp nodig die met hoogwaardige energie moet worden aangedreven. De introductie van warmtepomp plus zomerwarmte benutting geeft bij huidige kassen ca 30% energiebesparing. Bij de nu al beschikbare isolerende dekken kan dit oplopen tot 60% besparing op hoogwaardige energie. Dit brengt vervanging van hoogwaardige energie door duurzame energie dichterbij. Energiebesparing houdt dus hoge prioriteit. Uit dit voorbeeld zijn de volgende lessen te trekken: o in de ruimtelijke ordening moet hiermee rekening worden gehouden: het is duur om warmte over grote afstanden te vervoeren. Dat vraagt om coördinatie tussen verschillende partijen. o voor de tuinder staat het gewas centraal; voor hem is productiviteitsverhoging het motief om mee te doen en hij zal zijn productiemethode wel willen aanpassen – mits succes is verzekerd. Verkopen van energie is financieel interessant, maar is niet de eerste prioriteit. [De tuinder moet niet zelf hoeven te onderhandelen met omwonenden, maar moet via het invullen van een eenvoudig formulier dat aan een instantie kunnen overdragen]. 84 Een enkele deelnemer twijfelt aan een klimaateffect van CO2, maar voor hem is voorzieningszekerheid doorslaggevend. 85 Een indicatie van de problemen waarvoor men staat wordt geleverd door de volgende gegevens (met dank aan Gerard Bot): Voor vervanging van fossiele brandstof door biomassa is aangetoond dat, afhankelijk van de toegepaste technologie 1.7 (bio-massa) tot 8.5 m2 (bio-olie) biomassateelt nodig is om de energie-inhoud van 1m3 aardgas te vervangen. Bij de huidige verbruiken in de glastuinbouw is daardoor 80 tot 350 ha biomassateelt per ha glastuinbouw nodig om deze behoefte in te vullen. Wordt belichting toegepast dan neemt dit nog verder toe. Dit bevestigt dat voor het realiseren van kassystemen waarbij de inzet van fossiele brandstof vervangen wordt door biomassa, de energiebehoefte van het kassysteem sterk verlaagd moet zijn om dit mogelijk te maken 92 o Doordat de meerproductie in de zomer plaatsvindt – met overaanbod op de markt – is de meerprijs relatief laag. Voor de meeste teelten moet de gesloten kas daarom ook de extra warmte kunnen afzetten aan derden om economisch aantrekkelijk te zijn. o De tuinder moet vertrouwen krijgen door demonstratieprojecten, waaruit de haalbaarheid van het concept blijkt. Dit is belangrijker dan (nog meer) subsidie. o [Provincies hanteren verschillende eisen aan warmte/koude opslagsystemen. Er is nog geen eenduidige regelgeving. Deze moet worden ontwikkeld.] o er is risicokapitaal nodig o er moet een financieringsbron zijn voor de 10 M€ of meer aan investeringskosten per project. Uitbreiding van de taakstelling van de Energiebesparingbank, genoemd in het actieplan energiebesparing van de PvdA-fractie kan helpen. o er moet sectoraal beleid gevoerd worden voor de landbouw De emissie van niet CO2 broeikasgassen (methaan en lachgas) is in de landbouw veel omvangrijker dan de emissie van CO2. Voor vermindering van niet-CO2 broeikasgassen moeten zowel mestvergisting als halvering van het kunstmestgebruik worden gestimuleerd – niet kunstmest bevoordelen boven natuurlijke mest.. Obstakel bij ontwikkeling van mestvergisting: de huidige regelgeving rondom vergunningsverlening en een wispelturig subsidiebeleid. Obstakel bij kunstmest: het nieuwe mestbeleid (vanaf 2006) stimuleert juist het gebruik van kunstmest in plaats van het te ontmoedigen. Oplossingen: EZ moet eenduidiger en consistenter subsidiebeleid voeren. Vergunningverlening en beleid inzake de ruimtelijke ordening moeten meer op elkaar worden afgestemd. Wat betreft kunstmest: te denkeen valt aan een stikstofheffing voor stikstof in kunstmest. Dit zou in Europees verband moeten worden opgepakt. 6.5.2 Huishoudens, bouw, gebouwde omgeving De grootste besparing moet worden gevonden in het gasverbruik, dus isolatie en zuinige ketels [of stadsverwarming]. Obstakel: in de huursector wordt de huur dan hoger en raken sommige huurders hun subsidie kwijt. Dit kan worden ondervangen door de huurverhoging in dit geval als servicekosten te benoemen. Corporaties zijn overigens dikwijls niet geïnteresseerd. Er moet echter ook aan vermindering van de groei van het elektriciteitsgebruik moet worden gewerkt. Witcertificaten, oftewel verhandelbare energiebesparingcertificaten die zijn gekoppeld aan een besparingsverplichting, worden in het Energierapport genoemd als voornaam instrument. De fractie is er niet tegen, maar heeft er twijfels bij waar de verplichting moeten worden neergelegd. Het voorstel is om dat bij de elektriciteitsleveranciers te doen. Een meerderheid van de aanwezigen ziet dat niet als de juiste plek. De producenten van de apparatuur, of de netbeheerder, zouden hiervoor betere kandidaten zijn. [ Verdere besparing kan worden gerealiseerd met nieuwe systemen als warmtepompen in combinatie met lage temperatuurverwarming, en micro-warmte/kracht]. Nieuwbouw: maak een regeling waarbij de EPC van 2005 tot 2020 langzaam wordt verlaagd tot 0.4 of zelfs lager. De ambitieuze doelstelling op langere termijn geeft de sector een impuls om voor de lopen, en zal sommige bouwers zelfs verleiden die lage EPC eerder te bereiken. Technisch en economisch onmogelijk is het niet; Duitse ‘Passiv Häuser’ hebben een EPC van 0.3 a 0.4 voor een 8% verhoging van de bouwkosten en daarvan zijn er al vele duizenden gerealiseerd. Obstakel: zijn dergelijke lange-termijnmaatregelen bestand tegen regeringswisselingen ? 93 Bestaande eigen woningen: maak het verplicht de EPC langzaam te verlagen. Er is nog geen EPC voor bestaande woningen. Maak elke maatregel met een terugverdientijd van minder dan 5 jaar verplicht. Ga de daadwerkelijke besparing in de praktijk van nieuwbouw en bestaande bouw na te gaan. Kan wel eens veel lager zijn dan de ‘papieren’ EPC-waarde doet geloven. Obstakels: corporaties werken niet mee; de keten van ontwerp tot bouw en gebruik van gebouwen en woningen is versnipperd. Niemand is probleemeigenaar, zeker niet sinds de liberalisering van de energiemarkten, die heeft geleid tot versnippering van de energievoorziening en daarmee van de besparingsmogelijkheden. Ideeën: o lage BTW op isolatiemateriaal en energiezuinige apparatuur; o subsidies voor isolatie; o bouwbesluit beter handhaven (Let op EPC<1.0 bij groet renovaties). o [Laat VROM ook bij nieuwbouw de EPC controleren; die is veel slechter in e praktijk door gebrekkig bouwen, dan op papier berekend]. o Bied integrale systemen aan (bijv. inclusief warmtepompen), door samenwerking van partijen en het opleiden van technici. o Geef in de classificatie van huurwoningen een lage EPC extra punten; het hogere comfort en de lagere energielasten zijn de hogere huur waard. o help de consument bij energiebesparing door apparatuur tegen lage rente te leveren o [interesseer de bouw in energiebesparing. Zorg voor samenwerking tussen bouw en installateurs.] o maak de energiehuishouding in de gebouwde omgeving weer een gedegen onderdeel van de technische opleiding Zowel in de MBO- de HBO als in de WO-opleidingen is bouwfysica nog slechts rudimentair aanwezig. De leerstoel Milieu- en energiebewust bouwen op de TUDelft bijvoorbeeld is na het vertrek van prof Kristinsson opgeheven o bij grote bouwprojecten moet de gemeentelijke overheid vanaf het begin alle partijen betrekken: projectontwikkelaars, bouwers, leveranciers van energie, warmte en koude, toekomstige huurders. Wijs investeerders op de hoge kosten van een parkeerplaats en het alternatief: dienstauto*OV*taxi. Bouw bij goed openbaar vervoer. Succesvoorbeeld: Zuidas Amsterdam (mislukt bij Utrecht) o handhaaf als lokale overheid de wet milieubeheer (handhaving van deze wet uit 1993 is niet verplicht): dwing bij supermarkten de aanwezigheid van deuren voor koelvakken af (als de burger veel verkwisting om zich heen ziet, verdwijnt de motivatie om zelf zuinig aan te doen) o [bij gemeenten: breek de schotten af tussen investeringsbudget en exploitatiebudget. Dan is het makkelijker energie-investeringen via lagere exploitatie terug te verdienen] o [Overheidsmaatregel: Bewoners van eigen woningen kunnen hun EPC gratis laten meten en op hun gevel publiceren – volg Uw buren in het verlagen van de EPC]. . 6.5.3 Verkeer en vervoer De CO2 emissies van verkeer en vervoer stijgen het snelst van alle sectoren. De voorzieningszekerheid is juist voor deze sector prangend, aangezien hij volkomen leunt op (vaak geïmporteerde) olie en raakt aan de individuele vrijheid van burgers. 94 o Er bestaat weinig geloof in de merites van de "modal shift"; het verschuiven van vervoersmiddelen van individueel (auto) vervoer naar groepsvervoer (trein, bus, fiets). o [Goed openbaar vervoer blijft nodig om de vervoersopties voor de burger open te houden] o Vervang op Europees niveau het convenant met de autofabrikanten door een verplichte standaard. Scherp die standaard aan tot 120 g CO2 uitstoot per km in 2010 tot lagere, geplande waarden in latere jaren. Leg de standaard vast als een gemiddelde voor alle nieuwe auto’s en laat de fabrikanten de emissies verhandelen. (sturen op CO2 is op Europees niveau makkelijker dan sturen op energie-efficiency, aangezien voor het eerste de instrumenten al operationeel zijn). o [Maak de lange termijnnormen politici-proof] o Breng de maximale snelheid op veel trajecten naar 100 km per uur, en in sommige zelfs naar 80 km per uur. o Houd de prijs aan de pomp zo hoog als hij nu is (ook als de olieprijzen zakken) en geef het verschil terug via de inkomstenbelasting. o Bevorder het ‘nieuwe rijden’ via campagnes; banden op spanning brengen moet gratis zijn. o Maak de kilometerheffing intelligent: geef de kilometerheffing een vaste voet, dus iedere rit kost bijv. 1 € plus een bedrag voor de gereden kilometers; hiermee bevorder je ook de fiets en de gezondheid o betrek milieueisen aan bussen bij de aanbesteding Openbaar Vervoer o idem bij taxivergunningen o voer emissiehandel ook in bij scheepvaart en luchtvaart (voor de laatste worden al plannen gemaakt) o herzie de aankoopbelasting op nieuwe auto’s (BPM) en de klassenindeling zodanig dat de aankoop van zuinige auto’s wordt aangemoedigd o 40 % van alle auto’s zijn lease-auto’s, in handen van 10 partijen – maak afspraken met deze overzichtelijke groep o Stimuleer de fiets voor de korte ritten: goed voor besparing, luchtkwaliteit, veiligheid en tegen obesitas. o Voordat kilometerheffing wordt ingevoerd: maak accijnsafspraken met buurlanden. o Maak een koppeling tussen wet milieubeheer en ruimtelijke ordening: maak bijv. vervoermanagement bij bedrijven verplicht en beperkt aantal parkeerplaatsen o Betrek agroverkeer en bevoorrading van winkels in de overwegingen, en combineer het met biologische landbouw en gesloten kassen ("schoon product, schoon vervoer). 6.5.4 Industrie De grote industrie is in handen van grote transnationale bedrijven. Bij grote investeringsbeslissingen, waar energie-intensieve installaties mee gepaard gaan, laten die zich leiden door hun balans en door de voordeligste positie t.a.v. emissiehandel. Het beschikbare kapitaal voor investeringen is een beperkende factor voor investeringen in energiebesparing in Nederland. Het rendement op zo'n investering in een installatie in Polen is veel groter, en dáár zal de investering dan ook gedaan worden. Niet in Nederland. Een royale energieinvesteringsaftrek kan dit effect verminderen en maakt het leven voor koplopers aantrekkelijk. Het verplaatsen van top-techniek naar Azië, dat sowieso gebeurt, kan op de duur tot een Europese technologische achterstand leiden. Bij het sluiten van ketens (afvalwarmte van het ene bedrijf gebruiken bij het andere, reststromen van het ene als grondstof voor het andere, etc.) is technisch veel mogelijk, vooral als installaties naast elkaar staan. Vanwege de balans zullen die installaties een verschillende 95 eigenaar moeten hebben. Verzin creatieve manieren om de financiering van energiezuinige bedrijven en installaties rond te krijgen. Door eisen te stellen aan het product, niet aan het productieproces kan de Europese markt worden afgeschermd van de producten uit minder milieuefficiënte gebieden en kan energiebesparing in de keten worden gerealiseerd, ook in materiaalefficiency. Dus nagaan wat in de productieketen de energiebehoefte is geweest en wat de totale emissies zijn geweest; idem voor energie en emissie gedurende de levensduur van het product. Laat de industrie zelf de optimale weg kiezen en door toptechnologie concurrentievoordeel behalen. Een nevenvoordeel is dat het dan niet uitmaakt in welke landen de onderdelen van het product zijn gemaakt; er is geen voordeel voor landen die het met energie en milieu niet zo nauw nemen. Investeringen in kennis en innovatie in de industrie zijn noodzakelijk. Een "Innovatiefonds" voor energiebesparing in de industrie, waar in de orde van 100 miljoen euro in zou moeten zitten, zou helpen en zou animo kweken in de industrie. Het geld zou uit de REB afkomstig kunnen zijn. Essentieel voor investeringen is dat de industrie vertrouwen heeft in het langetermijn beleid van de overheid. Denk ook aan de industrie die energiezuinige apparaten bouwt. Ook hier kunnen Nederland en Europa het voortouw nemen, de trend zetten en een concurrentievoorsprong opbouwen. De gebouwde omgeving kan als ‘proeftuin’ dienen voor nieuwe systemen, waardoor in NL energie wordt bespaard, en nieuwe werkgelegenheid wordt gecreëerd. 6.5.5 Algemeen o voer als overheid een consistent lange-termijn beleid voor innovatief ondernemerschap; geen flip-flop van maatregelen; maak het beleid ‘polici-proof’ o maak van het fractievoorstel ‘Energiebesparingbank’ een ‘energie-investeringsbank’ met een veel bredere doelstelling o analyseer een sector voordat maatregelen worden getroffen. Voorbeelden: de leaseauto’s; de verhouding gas/elektra bij woningen; het investeringsgedrag van grote transnationale ondernemingen, witcertificaten o er is behoefte aan sectoroverschrijdende regie. Voorbeelden: WKK, gesloten kassen; de overheid dient voor deze regisseurs te zorgen. o De investeringsbeslissers in de sectoren moeten vertrouwen in nieuwe technologieën krijgen. o Innovatieve partijen vinden zelf wel de weg (mits betrouwbaar kader en prikkel aanwezig). De meerderheid moet worden geholpen bij het concreet toepassen van nieuwe systemen en ‘nieuw denken’, totdat het onderdeel is geworden van de ‘gevestigde orde’. o [ Sprongsgewijze innovatie, bijv een verbetering met 20 % in energie-efficiency van installaties, moet worden gestimuleerd. Een mogelijkheid is om bij de Energiebesparingbank gedurende 5 jaar emissierechten te lenen om na die 5 jaar een grote sprong voorwaarts te maken] o [de warmte-infrastructuur, die nodig is om de tuinbouw energiearm te maken moet worden aangevuld met een soortgelijke infrastructuur voor stadsverwarming – en meer in het algemeen voor het nuttige gebruik van restwarmte] o Dilemma: gaan we direct ingrijpen op gedrag en comfort van burgers. Willen we bijv. verwarmde terrassen verbieden? o Implementatie: verander het begrip energiebesparing in ‘het voorkomen van energieverkwisting’ 96 97 Thema 3: Energievoorziening Hieronder vindt U o de uitnodigingsbrief aan de geselecteerde deelnemers o de voorbereidende enquête, het gemiddelde antwoord (N=11) en bespreking van de resultaten door Heleen de Coninck o de schriftelijke inbreng van een aantal deelnemers (op persoonlijke titel) o een korte inleiding door Heleen de Coninck o het verslag o naschriften van deelnemers o naschrift en conclusies van de organisatoren, Teun Bokhoven en Heleen de Coninck 7.1 de uitnodigingsbrief Onderwerp: Uitnodiging PvdA workshop over energievoorziening Den Haag, 3 november 2005 Geachte heer/mevrouw [uitnodiging op naam!] Ter voorbereiding van het PvdA verkiezingsprogramma, en als vervolg op het WBS-rapport "Energieopties voor de 21e eeuw", organiseert de Werkgroep Sociaal-democratisch Energiebeleid (SEB) van de PvdA een serie workshops over de energiehuishouding. Dit is een persoonlijke uitnodiging om deel te nemen aan de workshop over energievoorziening, die op 24 november vanaf 18:00 uur in de Tweede Kamergebouwen wordt gehouden. Na de publicatie van het WBS-rapport "Energieopties voor de 21e eeuw" in september 2004 (zie www.energieopties.wbs.nl), waarin de technische opties voor de energievoorziening uitgebreid worden behandeld, is bij de PvdA de noodzaak van een structurele aanpak van de energiehuishouding doorgedrongen. Om de resultaten van het rapport uit 2004 om te zetten in concrete, verkiezingsprogrammawaardige beleidsvoorstellen, wordt een serie workshops georganiseerd. Een workshop over "Fundamentele keuzes in het energiebeleid" met het Politiek Forum van de PvdA heeft eind september plaatsgevonden. Een workshop over energiebesparing is op 27 oktober gehouden. Op 24 november wordt gepraat over de energievoorziening. In januari en februari volgen nog workshops over internationale solidariteit en de energiehuishouding, en een samenvattende workshop over het benodigde beleidsinstrumentarium. De workshops worden door een selecte groep van experts bezocht, die de problematiek goed kennen en bovendien sympathieën koesteren voor het sociaal-democratisch gedachtegoed. De workshops vinden plaats op uitnodiging van de Tweede Kamerfractie van de PvdA, in samenwerking met de Werkgroep SEB, en de Wiardi Beckmanstichting. Het programma van de workshop over de energievoorziening duurt van 18:00 tot 21:30 uur. De tijd tijdens de workshop is beperkt. De organisatie, in handen van Teun Bokhoven en Heleen de Coninck, wil daarom van tevoren het onderwerp vast inkaderen. Dit wordt gedaan door middel van een korte enquête, waarvan de resultaten worden gebruikt als uitgangspunt van de discussie. (Deze enquete is opgenomen onder punt 7.2, Red.) We gaan in op twee problemen rondom energievoorziening: reductie van CO2 uitstoot en voorzieningszekerheid. De doelstelling voor emissiereductie heeft de organisatie vastgelegd. De doelstelling voor voorzieningszekerheid zal op EU-niveau moeten worden vastgesteld, en is het 98 antwoord op één van de vragen. Vul vooral de enquête in, om uw mening in de uitgangspunten van de workshop gereflecteerd te zien. Tijdens de workshop worden allereerst de enquêteresultaten gepresenteerd, waarna de discussie zich zal toespitsen op de volgende vragen: 1) Welke generieke beleidskaders zijn nodig om de uit de enquête resulterende verdeling van de energievoorziening te bewerkstelligen, en de CO2-reductie in 2050 te bereiken? 2) Wat zijn de politieke keuzes in de energievoorziening tegen de achtergrond van de conclusies uit de eerste vraag die de PvdA zou moeten voorstaan? Beantwoorden per sector: a) industrie, b) transport, c) gebouwde omgeving. Vraag 1 is de start van een proces om de doelstellingen, die voortkomen uit de gewenste eindbeelden, te halen. Steekwoorden tijdens de discussie zouden kunnen zijn: “vrije markt”, “overheidssturing”, “regie functie”, “verplichten”, “technology push”, “market pull”. Deze discussie rondom vraag 1 zal een generiek beeld geven van onder welke omstandigheden de gewenste energievoorziening kan worden bereikt. Er is echter beleidsmaatwerk nodig voor de verschillende karakteristieken van de sectoren. De beleidsmaatregelen en de daarmee samenhangende politieke keuzes sectorspecifiek worden in vraag 2 in detail afgewogen. Afgezien van de enquête, bent u ook van harte welkom om van tevoren uw mening over vragen 1 en 2 te geven. U kunt een korte schriftelijke reactie geven, bijvoorbeeld in de vorm van een puntenlijst of een korte tekst, en deze met uw aanmelding meesturen. We horen graag of u op 24 november in Den Haag aanwezig kunt zijn. U kunt zich aanmelden bij Femke de Ligt (E-mail: [email protected]; telefoon 070-3182768). Na aanmelding volgt verdere informatie over de locatie en het precieze programma. Bij voorbaat dank voor uw reactie en uw komst! Met vriendelijke groet, Diederik Samsom en Ferd Crone Tweede Kamerfractie Partij van de Arbeid 7.2 De enquête met bespreking Onderstaande enquête werd door ongeveer de helft, namelijk 11, van de deelnemers ingevuld en teruggestuurd. Dat zijn deskundigen op het terrein van de energievoorziening. Weliswaar slechts 11 personen, maar het is een redelijke gok, dat het resultaat van de enquête niet ver afstaat van wat de Nederlandse energiewereld denk. Hieronder zijn de gemiddelde antwoorden weergegeven, zowel numeriek als in de vorm van een staafdiagram. Bovendien worden de enquêteresultaten kort toegelicht. Bij de gevoelige vragen over kernenergie (kernsplijting) is bovendien in voetnoten de spreiding van de antwoorden aangegeven. Vraag 1: Energievoorzieningszekerheid wordt vergroot door enerzijds de energiebronnen (gas, olie, kolen, biomassa of hernieuwbare bronnen) uit eigen land te halen, en anderzijds door de import van energie gespreid uit verschillende landen te halen. 99 De Europese Unie is nu voor 70% zelfvoorzienend. Over 25 jaar zal dat nog maar 45% zijn. Nederland is nu netto voor 80% zelfvoorzienend (met name dankzij ons gas). Dat zal na 2030 ook sterk dalen. Kunt u in onderstaande tabel het percentage aangeven hoeveel van de primaire energiedragers, inclusief hernieuwbare bronnen, uit Nederland, de Europese Unie of de rest van de wereld zouden moeten komen? Houdt u rekening met de eindige potentiëlen van sommige hulpbronnen, zoals gas. Percentage Nederlands energiegebruik uit bronnen uit Nederland Europese Unie Rest van de wereld 2050 Totaal 2030 2005 42 31 28 47 24 29 80 5 15 100 100 100 100% 90% 80% 70% 60% Rest van de wereld 50% Europese Unie 40% Nederland 30% 20% 10% 0% 2050 2030 2005 Bespreking: Het staafdiagram laat het volgende zien: o de eigen Nederlandse voorziening neemt langzaam af. Kennelijk kan de toename van in Nederland opgewekte duurzame energie (vooral wind en zon) de afname van het gebruik van ons gas niet compenseren o de rol van de EU neemt duidelijk toe o de bijdrage van import uit de rest van de wereld neemt toe tot 2030, en daarna licht af. De absolute bijdrage blijft echter toenemen, als wordt uitgegaan van een stijgende energievraag. . Vraag 2: In een eerdere bijeenkomst van het Politiek Forum van de PvdA is overeengekomen dat een doelstelling van 60 á 90% emissiereductie in 2050 zowel haalbaar als rechtvaardig is. Het pad ernaartoe zou 30 á 50% reductie in 2030, 15 á 25% in 2020 en 5 á 10% in 2010 kunnen betekenen. Dat is ook het uitgangspunt van deze vraag en van de discussie tijdens de workshop. 100 Een, misschien wel groot deel, van de emissiereductie zal geleverd kunnen worden door energiebesparing. We laten de omvang daarvan hier buiten beschouwing. De vraag wordt dan wat de globale verdeling zou zijn van de toegepaste technologie voor reductie in broeikasgassen in Nederland (van 60 á 90% in 2050) voor het totaal van de energievoorziening in de sectoren industrie, transport én gebouwde omgeving? Energievoorziening Jaar Reductie CO2 uitstoot Duurzame energie (aandeel van de CO2-vrije 2050 2030 2020 2010 54 46 41 52 40 46 50 38 6 8 9 10 100 100 100 100 energieproductie) Schoon fossiel (aandeel van de CO2-vrije energieproductie) Kernsplijting (aandeel van de CO2-vrije energieproductie) Totaal 100% 90% 80% 70% 60% Kernsplijting 50% Schoon fossiel 40% Duurzame energie 30% 20% 10% 0% 2050 2030 2020 Bespreking in de figuur hieronder. Deze resultaten moeten worden gezien in het licht van emissies die in een ‘business as usual’ scenario zouden toenemen, maar door besparing en niet-fossiele energiebronnen worden beperkt tot een niveau van tussen de 10 en 40% van de emissies in het jaar 2000. In onderstaande figuur worden ter illustratie de verschillende emissiereductiemethoden (kernenergie, hernieuwbare energie, schoon fossiel) in verschillende kleuren getoond met een gelijk aandeel aan de emissiereductie. De uitslag van de enquête kan daarin worden geprojecteerd, waardoor duidelijk wordt dat alle opties zouden groeien. 101 180 160 140 2050 CO2 uitstoot (%) 120 2030 2020 2010 100 80 60 40 Emissies 20 0 2000 2010 2020 2030 2040 2050 Jaar In het model van de figuur neemt van 2000 tot 2050 het energieverbruik zonder besparing en efficiencyverhoging toe van 100 % tot 160 %. Door besparing wordt dit in 2050 teruggebracht tot 130 %. De emissies nemen drastisch af tot 30 % van die in 2000, wat wordt verzorgd door duurzame energie, schoon fossiel en kernenergie. Meer precies denken de invullers van de enquête het volgende: o het aandeel van duurzame energie neemt toe; het aandeel in de CO2 reductie in 2050 is de helft van het totaal o schoon fossiel wordt gezien als een overgangstechnologie. Het aandeel in de reductie begint in 2050 relatief af te nemen, maar de toepassing groeit nog wel in absolute zin o het aandeel van kernsplijting in de energievoorziening neemt in absolute zin wel iets toe, maar het relatieve aandeel in de CO2 reductie gaat in 2050 afnemen86 Vraag 3: Tot 2020 moet Nederland een aanzienlijke extra opwekkingscapaciteit voor elektriciteit bijbouwen om zelfvoorzienend in de behoefte te kunnen voorzien. Het bij te bouwen vermogen wordt geschat op 8.000 á 12.000 MW, afhankelijk van de’mix’ van conventionele opwekking en duurzame bronnen. In die tijd willen we de voorzieningszekerheid vergroten en de broeikasgasconcentratie verlagen volgens de paden uit vraag 2. Als de nieuwe capaciteit 100 (bijvoorbeeld MW) zou zijn, kunt u aangeven hoe naar uw idee de nieuwe capaciteit in Nederland zou moeten worden verdeeld? 86 Om de getallen voor kernsplijting te kunnen taxeren geven wij hier de ingevulde getallen voor vraag 2: (jaar 2010: 0, 15, 20, 0, 50, ?, 12, 0, 0, 0, 0; jaar 2020: 0, 15, 15, 0, 45, ?, 12, 0, 0, 0, 0; jaar 2030: 0, 15, 20, 0, 35, 0, 13, 0, 0, 0, 0; jaar 2050: 0, 15, 15, 0, 25, 0, 12, 0, 0, 0, 0) 102 Elektriciteitsopwekking Windenergie Foto-voltaïsche energie Biomassa Kolen met biomassa meestook Kolen Kolen met CO2 afvang en opslag Gas Gas met CO2 afvang en opslag Kernsplijting Overig Totaal 1 Punten 21 7 11 10 0.5 21 9 14 1 4 100 4 Windenergie 21 14 Foto-voltaïsche energie Biomassa Kolen met biomassa meestook 9 7 Kolen Kolen met CO2 afvang en opslag 11 21 Gas Gas met CO2 afvang en opslag 0.5 10 Kernsplijting Overig Bespreking De invullers van de enquête denken in grote lijnen het volgende: o de helft van de nieuwe capaciteit wordt gebaseerd op fossiele brandstoffen. Twee derde daarvan met afvang en opslag van CO2. De rest van de capaciteit is gas en bijstook van biomassa o de rol van kolen lijkt uitgespeeld; alleen met bijstook van biomassa of met afvang en opslag van CO2 is de toepassing nog aanvaardbaar o wind, biomassa en zon verzorgen samen 1/3 van de nieuwe capaciteit o de rol van nieuwe kernenergie is zeer gering87. Als dit inderdaad beleid zou worden is daarvan de consequentie: o ervan uitgaande dat in 2020 de nieuwe capaciteit ongeveer 40 % van het totale verbruik dekt, kan worden geconcludeerd dat de elektriciteitsvoorziening in 2020 voor 30 % CO2 vrij zou zijn. 87 De ingevulde antwoorden met betrekking tot kernsplijting in vraag 3 waren de volgende: (0, 0, 0, 0, 15, 0, 0, 0, 0, 0, 0) 103 o de doelstellingen voor hernieuwbare energie (ca 20% van de totale capaciteit in 2020) wordt niet gehaald in deze verdeling. o gas zou verantwoordelijk zijn voor ongeveer ¼ van de nieuwe capaciteit. Een deel daarvan zal van buiten Nederland moeten komen; de afhankelijkheid van import neemt dus toe. Ook het merendeel van biomassa zal van elders moeten komen; door de bijdragen van biomassa, kolen en gas neemt de import van energiedragers uit de rest van de wereld toe 7.3 Schriftelijke bijdragen Onderstaande bijdragen werden ontvangen (potentiële) deelnemers aan de workshop. Workshopvraag 1(over de generieke beleidskaders), door Bernard Hanssen (afwezig): Als belangrijkste drager van de transitie geldt m.i. de markt, die echter goed moet zijn ingekaderd en ondersteund door innovatiebeleid. a) Of de markten goed zullen werken en op welke geografische schaal, is ongewis, want afhankelijk van vele factoren; hoe dan ook zal de mondiale gas - en olieprijs kartelelementen bevatten; de mate van marktwerking op de (NW) Europese elektriciteitsmarkt zal onder meer afhangen van de interconnectie-capaciteit en bepaalt in hoge mate de vraag of we de voorzieningszekerheid nationaal of internationaal kunnen regelen. Onzeker is dus of de voorzieningszekerheid op Europese schaal effectief geregeld kan worden; we moeten er rekening mee houden dat dit voor elektriciteit en wellicht ook voor gas (voorlopig) niet het geval zal zijn. b) De kansen dat het klimaatbeleid geïnternaliseerd kan worden zijn groot, in ieder geval op tenminste Europese schaal. Dat zal leiden tot een economische afweging van alternatieven. Voor de geopolitieke risico’s rond olie en gas is dat veel moeilijker (zie punt a.); overheidssturing kan hier mogelijk nodig zijn, bijv. door maxima te stellen aan het gasaandeel in elektriciteitsvoorziening. c) Innovatie rond opties als duurzame energie en schoon fossiel zullen op een verstandige manier geholpen moeten worden door technologiepushes die aansluiten bij de comparatieve voordelen van de Nederlandse economie en door transitietrajecten die demonstratie en marktintroductie ondersteunen. Methodiek energiediscussie PvdA, wat pep en kanttekeningen, door Chris Zijdeveld Naarmate ik er langer over nadenk (dat vraagt inderdaad tijd) heb ik meer en meer twijfel bij de methodiek die we vanavond hanteren. Ik overweeg daarbij mijn perceptie dat de uitkomsten van de discussie (mede) moeten gaan dienen als bouwstenen voor het opstellen van partijdoelstellingen en/of verkiezingsprogramma. Mijn opvatting is dat het bij het opstellen van dergelijke stukken in principe gaat om het formuleren van wenselijkheden. Die wenselijkheden moeten mijns inziens niet onrealistisch zijn en dus zeker gebaseerd op “technische” haalbaarheden. Maar de haalbaarheid in algemene zin mag niet bij voorbaat te laag worden ingeschat. Politici mogen hun eigen rol en invloed als opinieleiders niet bij voorbaat al onderschatten bij het vorm geven van de 104 samenleving. Ik heb in mijn tijd als bestuurder sterk ervaren dat haalbaarheden heel veel groter zijn dan doorgaans wordt aangenomen. Voor het onderdeel energie en energievoorziening stel ik vast dat we de grote werkelijke mogelijkheden van energiebesparing en energie efficiency doorgaans onderschatten. De mogelijkheid om de potentie van beide onderdelen ook daadwerkelijk te benutten laten we daarna door theoretische bureaustudies verder “de put in schrijven”. Dat een goed geïnformeerde bewogen en gemotiveerde minister, staatssecretaris of desnoods projectleider een enorme maatschappelijke impact kan hebben schijnen we niet meer te willen geloven. Ik blijf in elk geval wel geloven in de enorme mogelijkheden van politiek met ideologische veren. Daarom vind ik dat ons energiebeleid op de eerste plaats gedreven en met grote inzet moet zijn gebaseerd op: a) daadwerkelijk benutten van het enorme potentieel aan efficiency en besparing (en dat is iets anders dan 2% per jaar) b) bevorderen van benutting van een zo groot mogelijk percentage aan duurzame energie Pas als dat onvoldoende zou opleveren (wat voor mij niet bij voorbaat vast staat) mogen andere opties worden overwogen. Een aanpak die is gebaseerd op theoretisch geformuleerd pessimisme past niet bij mijn opvatting over politiek bedrijven. Het leek me goed dit toch eens zo op te schrijven, we mogen toch wel geloven in enige maakbaarheid van de samenleving? Algemene opmerkingen n.a.v. de twee discussievragen door Dorette Corbey (afwezig): Zoveel mogelijk de markt het werk laten doen. Dus ecologisering van transport, productie en consumptie door concurrentie op milieukwaliteit te stimuleren en innovatie te belonen. Dat kan o.a. door CO2 (en andere broeikasgassen) fors te beprijzen. Zo kun je mensen meer betrekken bij klimaatproblematiek. Niet te veel sturen op technologie, maar juist erg veel stimuleren en sturen op resultaat. Als overheid flink commitment tonen. Daarom: 1. Zorg er voor dat de CO2 belasting per kilometer zichtbaar wordt voor elk transportmiddel. Dat is belangrijk om consumenten te stimuleren om een schone keus te maken. Het is ook belangrijk om aanbieders van transport te stimuleren het efficiënter te doen. 2. Maak ook de CO2 belasting voor ieder product dat men kan kopen zichtbaar. 3. Kijk in welke sectoren het mogelijk is een CO2 belasting in te voeren - terwijl tegelijkertijd de belasting op arbeid wordt verlaagd. Dat is goed voor zowel werkgelegenheid als milieu. 4. Kies duidelijke doelstellingen voor duurzame energie en energie-efficiëntie. Nederland zou scherpere doelstellingen moeten nemen dan de EU op deze terreinen voorschrijft. Want dat bevordert innovatie. 5. Kies een of twee echte speerpunten voor innovatie, dus grote projecten. Bij voorkeur op het terrein van transport, luchtkwaliteit en bereikbaarheid. Projecten dus die meerdere doelen dienen. Bijvoorbeeld: een tunnelsysteem voor goederentransport in Rotterdam. 6. Werk in EU verband samen aan onderzoek om een CO2-arme economie mogelijk maken. Innovatie ook door NL regering fors stimuleren. 7. Steun de ideeën van Blair over Europese energiepolitiek. Nummers 1, 2 , 6 en 7 heb ik bepleit op EU niveau 105 7.4 Inleiding tot de discussie door Heleen de Coninck Het grootste deel van de inleiding bestond uit een bespreking van de enquêteresultaten, die al zijn opgenomen in paragraaf 7.2. Heleen voegde daar nog het volgende aan toe als vragen aan de zaal. Met het oog op de toekomstige energievoorziening zal de vraag gesteld moeten worden of de hoogte van de overheidsuitgaven voor dit doel adequaat is en of de verdeling over de diverse posten optimaal is. Thans (2005) zijn die uitgaven jaarlijks: o R & D: € 150 miljoen o Demonstratie: € 100 miljoen o Implementatie: € 600 miljoen. Meer algemene vragen zijn: o hoe ver moet je gaan met regie en overheidssturing versus marktwerking o hoe ver moet je gaan met liberaliseren en privatiseren o wat is per sector het meest effectief: verplichten tot het doen van het ‘goede’of daartoe verleiden o welk beleid voor de technologie, de energievoorziening en de industrie 7.5 Verslag van de discussie In dit verslag worden punten uit de discussie samengevat die gebruikt kunnen worden bij het vorm geven van PvdA-beleid. De discussie was opiniërend, niet besluitvormend, de gemaakte opmerkingen zijn daarom niet alle intern consistent. Bovendien menen de organisatoren van de workshop (Teun Bokhoven en Heleen de Coninck) dat een aantal aspecten ten onrechte onderbelicht zijn gebleven. Die zijn aangegeven in voetnoten met initialen. Algemeen Over de nieuwe capaciteit voor elektriciteit opwekking in 2020: In het enquêteresultaat is de bijdrage van wind in 2020 is lager dan het Nederlandse ambitieniveau; bij 10 000 MWe nieuw vermogen zou er 700 MWe aan zon opgesteld en zo’n 1100 MWe aan biomassa – dat vereist een fikse aanvoer en in het algemeen een ferme aanpak. Daarnaast zal nog zo’n 2000 MWe aan schone steenkool met CO2-opslag moeten worden ingezet. Kan dat allemaal wel worden gerealiseerd ? Over duurzame elektriciteit in 2025: Op zijn best kan er 30 000 MWe aan windvermogen staan opgesteld en 50 000 MWe aan PV. Dat kan ¼ van de behoefte dekken bij het huidige gebruik. De rest zou dan moeten komen van biomassa, die in competitie staat met de voedselvoorziening, de noodzaak van biodiversiteit en de wens om de landbouw te extensiveren. We hebben dan waarschijnlijk zelfs Genetisch Gemanipuleerde (GM) biomassa nodig88. Een duurzame elektriciteitsproductie in 2025 lijkt slechts voor een deel haalbaar. Relatie met economische groei: 88 Deze opmerking nemen de organisatoren niet voor hun rekening (TB) 106 Duurzame energie vergt meer kapitaal dan de traditionele fossiele energiedragers. Er kan een nieuwe schaarste ontstaan aan kapitaal89. Er zal tegen die achtergrond steeds een kostenafweging worden gemaakt tussen de diverse methoden van opwekking van bruikbare energie en de langere termijn perspectieven. Besteding overheidsgeld: Er zit een groot gat tussen ,R&D en de commerciële toepassingen, de demonstratiefase. Het bedrijfsleven vult dat gat niet op90. Als je vooral investeert in implementatie dan kunnen de onderdelen van het systeem te weinig kennis opbouwen. Door privatisering is trouwens ook kennis verdwenen. Bind overheidssteun aan het opbouwen van kennis, in de VS bijvoorbeeld wordt er slechts steun gegeven als de industrie ook R&D uitvoert Er was brede overeenstemming dat er meer overheidsfinanciering naar demonstratieprojecten moet gaan. Het is overigens moeilijk om vanuit de technologie vast te stellen waaraan de Nederlandse overheid geld zou moeten besteden (PV, wind, biomassa?). Het is effectiever aan te sluiten bij onze bestaande kennis en infrastructuur waar we comparatieve voordelen hebben. Voorbeelden zijn kolen + CO2-opslag met de Maasvlakte, Warmte-Kracht Koppeling (WKK) omdat we veel warmte hebben, gastechnologie en CO2-opslag omdat we gasvelden hebben, en mogelijkheden in de glastuinbouw91. Leercurves: Als men 15000 MWe aan windvermogen op zee wil plaatsen is het effectiever om dat te splitsen in bijv. 10 projecten van 1500 MWe die na elkaar worden gerealiseerd. Alleen dan kan er worden geleerd en zal de prijs per kWh dalen. Deze methodiek dient standaard bij de introductie van nieuwe technieken te worden toegepast. Verhouding markt en overheid: Specifieke financiële overheidssteun zal voor de korte termijn en aflopend moeten zijn. De overheid kan wèl eisen stellen en generieke instrumenten inzetten, zoals een getemporiseerde verplichte CO2 reductie, met een tijdpad dat afhankelijk is van de sector, of – bij elektriciteitsproductie - de elektriciteitssector verplichten tot een terugleververgoeding. De overheid dient met name een lange termijn perspectief te geven. Voor investeringen vanuit de markt is het nodig dat er een perspectief is, liefst nog een garantie, dat die op termijn een concurrentievoordeel zullen verschaffen. In algemene zin werd door een deelnemer gepleit voor een beleid in 4 stappen: 1. Creëer en ‘knellend’ systeem, een markt met schaarste (bijv. via energie rechten, in tijd afnemend); 2. Zorg daarbinnen voor goede prikkels 89 Daartegenover staat dat een niet onaanzienlijk deel van de energiekosten binnen de nationale economie zal worden aangewend in plaats van transfer naar de fossiele brandstof producerende regio’s. Er ontstaat geleidelijke een nieuwe economische sector met economische toegevoegde waarde (TB) 90 Dit dwingt tot een consistente en structurele aanpak. Pas als er een consistente lange termijn beleid wordt gevoerd, kan van de industrie meer worden verwacht ten aanzien van cofinanciering (TB) 91 Voorts: PV (tot 3 jaar geleden # 2 positie in de wereld), wind en offshore kennis, bio-brandstoffen vanwege de raffinage, opslag en distributie capaciteit (TB) 107 3. Stimuleer innovatie 4. Hef belemmeringen die zich voordoen op Per sector gebouwde omgeving Als specifieke mogelijkheden om de energieprestatie te verbeteren werden genoemd: o opnieuw subsidie op PV via een verplichte terugleververgoeding die de elektriciteitsleverancier moet betalen. o verplicht bij nieuwbouw of grootscheepse renovatie tot zonneboilers o scherp de energieprestatie eisen (EPC) aan o creëer schaarste aan goedkope energie, bijvoorbeeld door boven een bepaald verbruik voor particulier of bedrijf de prijs sterk te laten stijgen o voer alsnog in Nederland de Europese prestatie richtlijn EPBD in en laten wij ons schamen dat NL als enige EU land het nog niet heeft geëffectueerd o neem een voorbeeld aan het Deense systeem, waar voor iedere verkochte woning het gestandaardiseerde energieverbruik wordt aangegeven + maatregelen om de energieprestatie vrijwillig te verbeteren o leg voor nieuwbouw via Ruimtelijke Ordening de Zuidoriëntatie en de bebouwingsdichtheid vast Maak onderscheid tussen de korte en langere termijn. Veel implementatie heeft een lange demonstratietijd nodig. Energieleveranciers doen alleen investeringen bij duidelijkheid over de kosten op lange termijn. Bij warmtelevering aan woningen bijvoorbeeld zal duidelijk moeten zijn hoe de energieprestatie van de woningen door maatregelen (prijs, verplichtingen) zal toenemen met daardoor dalende warmte-afzet. Dankunnen de energieleverancier en een warmteafnemer een overeenkomst aangaan tot het bijv. gedurende 30 jaar leveren en gebruiken van warmtekan de leverancier een. Handel in emissierechten per woning lijken ingewikkeld. Het toekennen van emissierechten toekennen aan de energieleverancier moet goed worden doordacht, omdat die leverancier zijn gebruikers lastig kan beïnvloeden. Kernwoorden voor deze sector: • Nieuwbouw: ruimtelijke ordening (dichtheid en zuidorientatie) • Bestaande bouw – Markt laten kiezen in knellend systeem • Energierechten is voorgesteld maar heeft uitvoerbaarheidproblemen • Uitvoering centrale overheid, anders te duur – Energieprestatie-eisen (EPBD) – Overdrachtsbelasting - bijvoorbeeld hoger tarief als geen maatregelen voor energiezuinigheid worden doorgevoerd; de opbrengsten worden gebruikt voor maatregelen. – Certificering – Energie-bank, van waaruit DE opties kunnen worden gefinancierd 108 transport Er bestond enig verschil van inzicht hoe het aantal gereden kilometers kan worden beperkt. De een hecht aan een hoge brandstofprijs, wat kan worden gedifferentieerd naar de milieuvriendelijkheid van de brandstof. De ander ziet meer in het belasten van het aantal gereden kilometers (rekeningrijden), eventueel gedifferentieerd naar locatie. Een ander dilemma is of men nu al autorijden op biobrandstof bevordert, ondanks het feit dat het nog niet erg milieuvriendelijk is. Het moet in elk geval zo worden gesteund dat het opleveren van de volgende generatie bio-motoren (die schoner zijn) eerder wordt versneld dan vertraagd. Met betrekking tot de tweede EU-richtlijn voor tweede generatie biobrandstoffen zou men (op lange termijn) een verplichting kunnen instellen. Ten slotte werd door sommigen gepleit voor het stimuleren van het rijden op waterstof. Men zou bijvoorbeeld via een kleine heffing op een liter benzine een fonds kunnen vullen om R&D en demonstratieprojecten te financieren (het ‘kwartje van de PvdA ?, Red.). Kernwoorden voor deze sector – Rekeningrijden; maximaal gedifferentieerd, ook naar gebruik van duurzame brandstof. – Verplicht aandeel duurzaam/schoon/CO2-vrij? (2010?); voorkomen lock-in – Prijsdifferentiatie brandstoffen – Waterstof tussen R&D en demonstratie in; stimuleren via fonds uit brandstofbelasting – Lease- en busmaatschappijen verleiden tot H-verbruik industrie Emissiehandel blijft – volgens de deelnemers - in principe een aantrekkelijk instrument voor de industrie, maar de laatste tijd wordt duidelijk dat de markt, vooral in de eerste fasen, niet optimaal werkt. De liquiditeit is te weinig, waardoor de prijs hoger lijkt dan ze is. Hierdoor speelt de huidige CO2-prijs nauwelijks een echte rol bij investeringsbeslissingen. Mogelijkheden voor flankerend beleid, met name om op de korte termijn marktimperfecties op te vangen en de op lange termijn investeringen in duurdere, innovatieve oplossingen te stimuleren, blijven daarom relevant. Ook kan er in de emissieallocatie veel worden verbeterd. Mogelijkheden voor flankerend beleid: Een systeem van verplichtingen en – bij het in gebreke blijven – straffen met boetes. Werkt alleen als het op EU niveau wordt ingericht. Verplichtingen voor het percentage duurzame energie die moet worden gebruikt (niet alleen voor de elektriciteit, maar voor alle industriesectoren). Belasting op energieverbruik – in welke vorm dan ook – en/of op CO2 emissie moet in het energiesysteem blijven (technologie, demonstratie, implementatie). Het voordeel van een belasting op energie tegenover emissiehandel is dat een belasting op nationaal niveau gemakkelijker is te verhogen of te verlagen en daarmee flexibeler te gebruiken is. Beter demonstratie en implementatiebeleid. Mogelijkheden voor het verbeteren van emissiehandel: 109 Sectorgewijze emissiehandel: Per sector binnen de industrie moet een Europees plafond worden vastgesteld voor CO2-emissiesSommige industrieën zijn moeilijk in een sector in te delen, maar deze moeilijkheid mag niet doorslaggevend zijn. Volgens sommige deelnemers moeten emissierechten worden geveild door de overheid. De opbrengst kan dan worden besteed aan het goedkoper maken van arbeid of aan milieumaatregelen. De taak van de overheid is op zijn minst een centrale regierol bij zaken als netverzwaring en het treffen van (stimulerende) regelingen voor decentrale opwekking. Kernwoorden voor sectoren landbouw, tuinbouw, industrie: – – – – – – – – Landbouw: eigen emissiehandelsysteem; convenant met gasprijzen Industrie en elektriciteit: CO2 emissiehandel overeind houden, allocatie anders: sectoren in plaats van landen; veilen Verplichtingen op Europees niveau Feed-in tarieven (MEP) – 1e ontwikkelfase Investeringen Netverzwaring – in overheidshanden? Ecotax/CO2 belasting Innovatiegericht beleid? In de land- en tuinbouw, kwamen de mogelijkheden voor energiebesparing aan de orde in workshop 2. Technisch is de richting van de energie-arme (of zelfs energie-producerende) kas een van de voorbeelden van een goede beleidsrichting. Op de huidige workshop, nr. 3, werd door sommigen twijfel geuit aan de levensvatbaarheid van de NL tuinbouw. Is de concurrentie met het buitenland (met meer zon) wel vol te houden. Zo niet, dan is iedere steun zonde van het geld92. 7.6 Naschriften Enkele deelnemers hebben gebruik gemaakt van de mogelijkheid om in een naschrift commentaar te geven op het voorgaande. Die teksten volgen hieronder. Rokus Wijbrans: Onderstaand enkele suggesties voor wat we als PvdA zouden willen en hoe hier invulling aan te geven. Als PvdA hobbelen we nu te veel mee met de andere partijen. We doen soms iets meer, maar hebben op zich dezelfde (voorzichtige / reactieve) aanpak. Meer concreet: 1. Als PvdA helder doel stellen: grootschalige energiebesparing en duurzame energie zijn essentieel om het klimaatprobleem op te lossen en wij stellen ons hier actief op. Dus middelen ter beschikking stellen + zorgen dat middelen optimaal worden ingezet! Dit als langjarig integraal programma. Door juiste aanpak volgt hieruit ook versterking van industriebeleid, werkgelegenheidsbeleid, ontwikkelingssamenwerking, etc. Ombuigen van milieu als kostenpost (reactief) naar marktkans: ontwikkeling van slimme oplossingen die en geld en werkgelegenheid opleveren en goed zijn voor het milieu. Dit is goed mogelijk, maar vraagt wel een omslag in het denken en handelen!! 92 Dit gevoelen werd op workshop 2 niet gedeeld, het gaat volgens de daar aanwezigen gaat niet alleen om zon maar ook om expertise en organisatiegraad, red. 110 2. De markt het werk laten doen waar dit kan. Dit geldt vooral voor de demonstratie- en implementatiefase. ‘Markt’ betekent de hele markt: zowel grote als kleine partijen. 3. Dus: generiek bevorderen van innovaties in demonstratie- en implementatiefase, onafhankelijk van indiener of technologie (stimuleren (individuele) creativiteit). Dit op basis van de kwaliteit van de businessplannen (nu vooral op basis van de naam van de indienende partij!!). Beoordeling van de realiteit van de plannen en benodigd kapitaal (middelen versus risico’s) door financiers laten doen, waarbij vertrouwen in expertise de basis moet vormen. Bij de beoordeling onderscheid maken naar business case van een systeem in de eindsituatie (is het systeem incl. milieukosten in de eindsituatie rendabel?) en de benodigde middelen om van huidige situatie naar de eindsituatie te komen. Voorbeeld: wind op zee: a. is wind op zee incl. milieukosten na doorontwikkeling überhaupt rendabel (dus wat is de business case eindsituatie)? b. wat is nodig om de eindsituatie te bereiken? Rol overheid is met name. het creëren van vertrouwen door kredietverschaffing, en afdekken risico’s. Middelen conditioneel beschikbaar stellen en sturen op resultaat. Dus: geen technische keuzes of keuzes voor bepaalde partijen door de overheid. Alles op basis van ‘bankable’ plans. 4. Om de markt te laten werken moet lange termijn perspectief worden geboden: prikkel om te kunnen verdienen. Betrouwbaarheid van de overheid hierbij essentieel. Dus: economiseren van milieukosten, milieukosten als normale bedrijfsfactor. Geen tijdelijke subsidies, maar structurele inbedding milieukosten op lange termijn. 5. De markt is opportunistisch. Goed als drijfveer om geld te verdienen (motor). Risico echter van korte termijn maximalisatie (huidige windparken op zee). Hoogte van de overheidsbijdrage zodanig dat risico’s kunnen worden weggenomen (bv wind op zee: zo veel turbines dat ervaring wordt opgedaan en kostprijs omlaag gaat). Kan bijvoorbeeld dmv tenders. Marktpartijen zelf dienen in hun businessplannen aan te geven wat ze nodig denken te hebben (onderdeel tender). Wederom vertrouwen in de partijen als basis, en toetsing en bijsturing op basis van resultaten. 6. Voor de R&D fase, wanneer nog niet duidelijk is wat er uit komt en kosten en risico’s voor individuele partijen veelal te groot zijn, heeft de overheid ook een belangrijke rol in het keuzeproces93. Hier kiezen voor een (beperkt) aantal speerpunten. Mogelijke sleutel: door de markt ingebrachte R&D-gelden voor bepaalde oplossingen aan te vullen (cofinanciering), incl. mechanismen dat marktpartijen een belang hebben om de oplossingen in een later stadium te laten slagen? Dan grotere kans op aansluiting bij competitive advantages van NL bedrijven. Vervolgens conditioneel beschikbaar stellen van gelden (op basis van onderzoeksresultaten). Waterstof als voorbeeld hoe het niet moet: veel partijen komen met (onderzoeks)voorstellen omdat er een grote pot (EU) geld is, niet omdat men voor zichzelf grote marktkansen ziet. Bij voorbaat weet je dan dat de kans op commercialisering klein is. De nieuwe aanpak in trefwoorden: stimuleren (individuele) creativiteit, onderlinge solidariteit, betrouwbaarheid en vertrouwen als basis. Naschrift van Egbert Boeker 93 Niet iedere mogelijke oplossing zal geld opleveren. Door fonds voor meerdere projecten (portfolio) op te zetten, kunnen geslaagde projecten alle projecten financieren (= solidariteitsfonds). De overheid kan de risico’s dat individuele projecten niet of pas later geld opleveren opvangen, individuele bedrijven niet. Goed portfoliomanagement maakt het geheel rendabel. 111 Bij het opstellen van de komende verkiezingsprogramma’s van de PvdA, zowel nationaal als Europees, zal de beschrijving van de technologie, zoals gedaan in internetpublicatie nr. 1 van de WBS gemoderniseerd moeten worden. Het stuk heeft de datum 1 juni 2004 (met uitzondering van het stuk zon-PV waarvoor een versie per 1 december 2005 is opgenomen). Het oude stuk geeft o.a. te weinig aandacht aan de samenwerking of tegenwerking van diverse methoden van opwekking van duurzame energie. Misschien als gevolg daarvan is dit ook in workshop 3 onderbelicht gebleven. Een voorbeeld wordt gegeven in het artikel van Klosterman en Sluijter in Spil94. Zij laten zien dat het elektrische WKK vermogen in Nederland praktisch even groot is als het conventioneel elektrische vermogen. Dit grote WKK vermogen in Nederland levert – volgens het artikel twee à drie maal zoveel vermijding van CO2 emissie op als het gehele beoogde 7.500 MW windenergie vermogen in Nederland. Het WKK vermogen wordt voor een aanzienlijk deel gestuurd op de warmtevraag van de olieraffinage, de chemie en andere warmteklanten en die vraag is ‘s nachts even groot als overdag. In de nacht zijn het elektrische WKK vermogen en Borssele samen voldoende om in de Nederlandse elektriciteitsvraag te voorzien.. Bij het geplande grote windvermogen (7,5 GW waarvan 6 GW op zee) zal bij nachtelijk waaien hetzij het windvermogen moeten worden uitgeschakeld, hetzij een groot deel van de WKK. Zo nu en dan verplicht uitzetten van WKK zou WKK ernstig frustreren, en daarmee onaantrekkelijk maken om nog in te investeren. Dat brengt grote extra kosten met zich mee (investeringen zonder opbrengst) die niet in de huidige kosten-baten analyses worden meegenomen, maar die wel door de gemeenschap moeten worden opgebracht. Het lijkt me raadzaam om in de afrondingsfase dit soort analyses mee te nemen. 7.7 Conclusie en naschrift van Teun Bokhoven en Heleen de Coninck Allereerst danken alle deelnemers hartelijk voor hun inbreng vóór, tijdens en na de workshop. We denken dat er een grote hoeveelheid oplossingen op het gebied van de energievoorziening op tafel zijn gelegd. Het is naar onze mening van belang bij het thema “energievoorziening” de volgende aspecten te betrekken (zoals ook voor een deel in de workshop naar voren zijn gebracht): Bij het creëren van nieuwe mogelijkheden voor nieuwe technieken voor energieopwekking zal meer aandacht nodig zijn voor de demonstratiefase van technologieën en een consistent overheidsbeleid. Investeren op het gebied van onderzoek, demonstratie, en implementatie is essentieel voor een volwaardige energietransitie naar een duurzame energievoorziening. Bij het inzetten van nieuwe vormen van energie dienen de gekozen opties:: o bij te dragen aan een betere energievoorzieningszekerheid (minder geopolitieke afhankelijkheid), o bij te dragen aan de reductie van broeikasgasuitstoot, o maatschappelijk verantwoord te zijn o veilig (zowel technisch als politiek) o op langere termijn de energiekosten beheersbaar te houden o mogelijkheden te bieden voor een structurele en innovatieve industriële ontwikkeling. Een goede balans tussen marktstimuleringsinstrumenten en afdwingen door de overheid is noodzakelijk. Verplichtingstelsels kunnen alleen effectief zijn indien er F. T. Klosterman en F. W. Sluijter, Grootschalige windenergie op zee zal ‘s nachts geheel of ten dele uitgezet moeten worden, Spil, fasc. 6, 2005, 25-28 94 112 een internationaal kader voor bestaat. Bij de gewenste energietransitie zal de overheid de regie moeten voeren en zal de markt uitsluitend binnen aangeven grenzen het werk doen. Subsidies moeten mogelijk zijn maar er moet altijd uitzicht zijn op een duidelijk einde van de subsidiëringsperiode. Subsidies dienen te worden ingezet in de introductiefase van nieuwe technologieën en dienen telkens geleidelijk te worden afgebouwd. Beleidsconsistentie is essentieel voor investeringszekerheid om de markt maximaal te laten functioneren. Verder kan daar nog aan worden toegevoegd dat in de transitie naar een duurzame energievoorziening op dit ogenblik alle duurzame energieopties moet worden open gehouden. Kenmerkend voor deze energietransitie zal blijken dat er – zeker voor de huishoudens en kleingebruikers - een verschuiving zal optreden van veelal centrale productie naar decentrale productie (zowel warmte als elektriciteit). De energie infrastructuur zal tijdig aan deze ontwikkeling moeten worden aangepast. Dit past overigens in de internationale ontwikkelingen. Ten aanzien van de traditionele opwekkingsvormen geldt o.i. het volgende: Elektriciteit: duurzaam waar mogelijk, schoon fossiel in alle andere gevallen. Kernenergie, met de huidige generatie kerncentrales, is voor een dichtbevolkt land als Nederland geen structurele oplossing. Warmte: maximale inzet van thermische zonne-energie, geothermie en schoon-gas, naast het terugdringen van warmtevraag. Intensivering van de aanpak in de gebouwde omgeving. Transport brandstof: Geleidelijke inzet van bio-brandstof, tred houden met de EU ontwikkeling en pro-actief inzet van hybride motoren en te zijner tijd nieuwe brandstofcel motoren stimuleren. Ten aanzien van de marktgebaseerde instrumenten (zoals CO2 handel en andere op schaarste gebaseerde handelssystemen) bestaat nog veel onduidelijkheid voor wat betreft de effectiviteit. Ook dit vraagt om een zorgvuldige afweging: voor kleinschalige sectoren zoals de huishoudens of individueel transport kunnen de transactiekosten relatief veel duurder zijn dan bij grootschalige installaties of leasemaatschappijen. Veel tijd om te experimenteren is er niet. De overheid zal de regie moeten blijven houden. Wat er bij de workshop niet expliciet aan bod is gekomen is de vraag wat de onderscheidende kenmerken van een sociaal-democratische benadering van energiebeleidsinstrumenten zijn. De laatste workshop in de reeks van de SEB, die de puzzel van beleidsopties voor de PvdA gaat leggen, zou bij ieder instrument niet alleen moeten wegen wat de industrie ervan vindt en wat de consequenties zijn voor de Nederlandse staatsbudgetten en doelstellingen, maar vooral ook wat de gevolgen zijn voor de lagere inkomens voor de korte en de lange termijn. Verder past de inzet van decentrale (duurzame) opwekking goed bij het idee om de energie problematiek dichter bij de burger te brengen. Tot slot zal de sociaal democratie ten allen tijde zeer kritisch moeten blijven staan tegenover de krachten die in een te sterk marktgeoriënteerde omgeving zich tegen het algemeen belang kunnen keren.. 113 Thema 4: Energie Internationaal: Klimaat en Ontwikkeling Hieronder vindt U o de uitnodigingsbrief o inleiding op het thema met 7 stellingen o schriftelijke reacties van de deelnemers op de stellingen o inleiding van Heleen de Coninck o inleiding van Eric Lysen o verslag van de discussie o naschriften van de deelnemers o naschrift en conclusies van de organisatoren, Frans van der Loo, Kees Daey Ouwens en Sible Schöne 8.1 De uitnodigingsbrief met programma Geachte heer/ mevrouw, Ter voorbereiding van het PvdA verkiezingsprogramma, en als vervolg op het WBS-rapport ‘Energieopties voor de 21e eeuw’, organiseert de Werkgroep Sociaal-democratisch Energiebeleid (SEB) van de PvdA een serie workshops over de energiehuishouding. Dit is een persoonlijke uitnodiging om deel te nemen aan de workshop ’Energie internationaal: Klimaat en Ontwikkeling’, die op donderdag 26 januari van 18.30 tot 21.30 uur in de Tweede Kamergebouwen wordt gehouden. Na de publicatie van het WBS-rapport "Energieopties voor de 21e eeuw" in september 2004 (zie www.energieopties.wbs.nl), waarin de technische opties voor de energievoorziening uitgebreid worden behandeld, is bij de PvdA de noodzaak van een structurele aanpak van de energiehuishouding doorgedrongen. Om de resultaten van het rapport uit 2004 om te zetten in concrete, verkiezingsprogrammawaardige beleidsvoorstellen, wordt een serie workshops georganiseerd. Een workshop over ‘Fundamentele keuzes in het energiebeleid’ met het Politiek Forum van de PvdA heeft 24 september plaatsgevonden. Vervolgens zijn een workshop over ‘Energiebesparing’ op 27 oktober en over ‘Energievoorziening’ op 24 november gehouden. Na de hier aangekondigde workshop zal op 30 maart nog een samenvattende workshop over het benodigde beleidsinstrumentarium plaatsvinden. De workshops worden door een selecte groep van experts bezocht, die de problematiek goed kennen en bovendien sympathieën koesteren voor het sociaal-democratische gedachtegoed. De workshops vinden plaats op uitnodiging van de Tweede Kamerfractie van de PvdA, in samenwerking met de Werkgroep SEB, en de Wiardi Beckmanstichting. Het programma van de workshops duurt van 18:00 tot 21:30 uur. De voorbereiding van deze workshop is in handen van Kees Daey Ouwens, Sible Schöne en Frans van der Loo. Het mondiale energievraagstuk is op verschillende manieren verweven met het ontwikkelings-vraagstuk. Enerzijds is er de internationale klimaatproblematiek en de vraag hoe we een duurzame ontwikkeling kunnen bereiken gelet op de enorme ontwikkelingssnelheid van landen als China en India?; 114 Anderzijds is er de relatie tussen energie en armoede: hoe kan worden bereikt dat de twee miljard mensen die nu geen toegang hebben tot moderne vormen van energie dat wel krijgen om te voorzien in hun basis behoeften? Deze beide thema’s zullen tijdens het debat aan de orde komen en worden verder uitgewerkt in een bijlage. We hebben Ad Melkert en Erik Lysen gevraagd deze thema’s in te leiden. Bij beide bovengenoemde thema’s zijn een aantal stellingen geformuleerd. Ter voorbereiding van de bijeenkomst vragen wij u uw mening te geven over de stellingen op het bijgevoegde formulier en dit ingevuld per email te sturen naar Frans A. van der Loo ( [email protected] ). We hopen dat u aan deze workshop deel kunt nemen. Wilt u de datum (26 januari) vast in uw agenda noteren en u vast aanmelden? Dat kan bij Femke de Ligt (email: [email protected] ; telefoon 070-3182752). Na aanmelding volgt verdere informatie over de locatie en het precieze programma. Wij zien uit naar uw komst. Namens Diederik Samsom en Ferd Crone Tweede Kamerfractie Partij van de Arbeid Met vriendelijke groet, Frans A. van der Loo Programma .1800 Zaal open; broodjes en koffie/thee aanwezig .1830 Opening door de voorzitter Jaap Jelle Feenstra .1840 Inleiding door Heleen de Coninck (ECN) over thema 1 ‘Internationaal klimaatbeleid en ontwikkeling’ .1900 Discussie over thema 1 .1950 Pauze .2010 Inleiding Erik Lysen (Copernicus Instituut, UU) over thema 2 ‘Energie en armoede’ .2030 Discussie over thema 2 .2120 Samenvatting en conclusies door de voorzitter .2130 Sluiting 115 8.2 Inleiding op het thema met 7 stellingen Het mondiale energievraagstuk is op verschillende manieren verweven met het ontwikkelingsvraagstuk. Enerzijds is er de internationale klimaatproblematiek en de vraag hoe we een duurzaamheid kunnen bereiken gelet op de snelle economische ontwikkeling van landen als China en India. Anderzijds is er de relatie tussen energie en armoede: hoe kan worden bereikt dat de twee miljard mensen die nu geen toegang hebben tot moderne vormen van energie dat wel krijgen om in hun basisbehoeften te voorzien? Deze beide thema’s zullen tijdens het debat aan de orde komen 1 Internationaal Klimaatbeleid en ontwikkeling Bij de discussie over internationaal klimaatbeleid is de centrale vraagstelling hoe snel groeiende grote ontwikkelingslanden zoals China en India bij de mondiale aanpak van dit probleem kunnen worden betrokken. Een aantal vragen laten zich stellen: ● Iedere wereldburger heeft recht op dezelfde uitstoot van CO2. Dit betekent dat een land als China meer uitstoot mag hebben en Nederland (extra) minder. Het principe (dat ook in workshop 1 besproken is) kan inhouden dat dit uiteindelijk ten koste gaat van onze economische groei. Zijn we daartoe bereid? ● Landen als China en India hebben recht op hun ontwikkeling, maar deze dreigt met veel fossiele energie gepaard te gaan en ten koste te gaan van duurzaamheid. In hoeverre willen we van die landen verlangen dat hun ontwikkeling zo duurzaam mogelijk verloopt? Dat zal alleen kunnen als Nederland (of de EU) deze landen financieel /technologisch fors ondersteunt bij besparingsprogramma’s en programma’s op het gebied van duurzame energie (DE). Hoeveel procent van ons BNP zijn we als Nederland (of EU) bereid hieraan bij te dragen? ● Nederland zal haar hele klimaatbudget waarschijnlijk het meest effectief in landen als China en India kunnen besteden. Maar we zijn naar die landen niet geloofwaardig als we niet in eigen huis orde op zaken stellen. Een uiteindelijk moet het hier ook nog veel duurzamer worden. Hoe zien we de verhouding tussen de Nederlandse klimaatinspanningen hier en in ontwikkelingslanden? 2 Energie en armoede Bij de problematiek van energie en armoede is het belangrijk ons te realiseren dat het weinig extra energie kost om twee miljard mensen extra van een basishoeveelheid energie te voorzien, hoe ongelooflijk dit op het eerste gezicht ook mag klinken. In feite praten we over modernere vormen van koken ter vervanging van het huidige koken op brandhout en een kleine hoeveelheid elektriciteit voor enkele lampen, een radio en op dorpsniveau koeling en enige faciliteiten voor de school. Als we voor het gemak uitgaan van 50% koken op kerosine en dergelijke en 50% op basis van efficiënte kooktoestellen op biomassa, leidt een meer moderne vorm van koken in de praktijk reeds tot een daling van het gebruik van energie. Als we uitgaan van 100 kWh per huishouden elektriciteit – een getal dat tijdens de World Summit in Johannesburg werd genoemd - voor 2 miljard mensen, praat je over (een ordegrootte van) 1% van het wereldenergiegebruik. ‘Energie en armoede’ is dus een belangrijk vraagstuk maar wel een ander dan het internationale klimaatvraagstuk. 116 De vraag is nu wat we als Nederland kunnen doen? Nederland zou bijv. 1% van het bovengestelde probleem voor zijn rekening kunnen nemen: zo’n 16 miljoen armen voorzien van elektriciteit. Een aantal vragen laat zich dan stellen: ● Dient de Nederlandse ontwikkelingssamenwerking (mede) gericht te zijn op een goede energievoorziening voor iedereen? Bijv. door 1% hiervan (16 miljoen mensen) van elektriciteit te voorzien? Zijn we bereid een percentage van het ontwikkelingsbudget hieraan te besteden? ● Dienen we die ontwikkeling te koppelen aan duurzaamheid? Willen we als voorwaarde voor ontwikkelingssamenwerking stellen dat de elektriciteit voor die 1,6 miljard mensen duurzaam opgewekt moet worden? ● Hoe realiseren we deze ‘energie voor de armen’ dan: via de markt of via ontwikkelingsprogramma’s? In het eerste geval zou dit bijv. de aanleg van centrale elektriciteitsnetten door grote energiebedrijven kunnen betekenen. In het andere geval zetten we programma’s op waarbij energievoorziening gekoppeld wordt aan lokale ontwikkeling en bedrijvigheid, mogelijk met inschakeling van ons midden- en kleinbedrijf. Hoe dient het Nederlandse beleid die ‘energie voor de armen’ gestalte te geven? Stellingen M.b.t. de beide vraagstellingen van de workshop staan hieronder een aantal stellingen. Wilt u ter voorbereiding van de workshop uw mening geven over deze stellingen en de ingevulde antwoordtabel z.s.m. opsturen (per email) naar Frans A. van der Loo ([email protected])? 1 Internationaal Klimaatbeleid en ontwikkeling ●A. Iedere wereldburger heeft recht op dezelfde uitstoot van CO2. Dit principe dient voor Nederland/ EU uitgangspunt te zijn in de internationale klimaatonderhandelingen (ook ten aanzien van landen als China en India), ook al gaat dat ten koste van economische groei in eigen land. ●B. Ontwikkeling dient gekoppeld te zijn aan duurzaamheid; d.w.z. landen als China en India dienen hun ontwikkeling niet via fossiele energie te laten verlopen, maar vergezeld te laten gaan van een stevig beleid op het gebied van energiebesparing/ duurzame energie/ energie-efficiency. ●C. Om dit mogelijk te maken dienen Nederland (en de EU) financieel/technologisch fors bij te dragen aan de programma’s op het gebied van besparing en DE van deze landen (in ruil voor extra emissierechten). Nederland dient een (nader te bepalen) percentage van haar BNP hieraan bij te dragen. ●D. Hoewel Nederland het meest effectief haar hele klimaatbudget in landen als China en India zou kunnen besteden, is dit toch niet gewenst. Ook in Nederland zelf moet een effectief klimaatbeleid gevoerd wordt, vanwege duurzaamheid hier en vanwege geloofwaardigheid naar landen als China en India. 117 2. Energie en armoede 1,6 miljard mensen hebben geen toegang tot elektriciteit. Dat moet veranderen, want energie is een basisvoorwaarde voor een goede ontwikkeling. Dit is een probleem van armoede en ontwikkeling, zonder veel relatie met het internationaal klimaatbeleid. ●E. De Nederlandse ontwikkelingssamenwerking dient (mede) gericht te zijn op een goede (duurzame) energievoorziening. Nederland dient 1% van de bovengenoemde 1,6 miljard mensen (16 miljoen) van elektriciteit te voorzien. Een (nader te bepalen) percentage van het ontwikkelingsbudget dient hieraan besteed te worden. ●F. Ontwikkeling dient gekoppeld te zijn aan duurzaamheid; de elektriciteit voor de 1,6 miljard mensen dient duurzaam opgewekt te worden. ●G. Hoe realiseren we deze ‘energie voor de armen’: via de markt of via ontwikkelingsprogramma’s? Nederland dient dit te programmatisch te doen zodat energievoorziening gekoppeld wordt aan lokale ontwikkeling en bedrijvigheid. 8.3 Samenvatting van de schriftelijke reacties op de stellingen Hieronder volgen de reacties op de stellingen van 11 deelnemers aan de workshop. 1 Internationaal Klimaatbeleid en ontwikkeling ●A. . Iedere wereldburger heeft recht op dezelfde uitstoot van CO2. Dit principe dient voor Nederland/ EU uitgangspunt te zijn in de internationale klimaatonderhandelingen (ook ten aanzien van landen als China en India), ook al gaat dat ten koste van economische groei in eigen land. Eens Oneens Geen mening 7 4 0 ● Indien op lange termijn- voor transitie en draagvlak (bv 50 jaar) ● Volgens de berekeningen van het milieuplanbureau vallen de gevolgen voor het BNP nog wel mee. Principieel kan echter geen andere keus gemaakt worden uit het oogpunt van rechtvaardigheid. Maar dat betekent tegelijkertijd dat ook de landen die hiervan profiteren zich zullen moeten houden aan internationale afspraken en de rechtsorde versterken. ● Dit zeggen is natuurlijk wel heel makkelijk... ● Eens met het principe, maar niet als uitgangspunt voor de onderhandelingen. Er zijn meerdere vormen van equity. Daartussen dient een balans te worden gevonden. Verder helpt het de onderhandelingen niet. ● Het gaat hierbij om een fundamenteel mensenrecht op een rechtvaardig en duurzaam gebruik van de atmosfeer (uitgedrukt als CO2-voetafdruk) voor alle wereldbewoners. ● Duurzaam gebruik van de atmosfeer is een mensenrecht. Daarmee recht van alle wereldbewoners op een gelijke uitstoot, binnen grenzen van duurzaamheid. Voor de duur van de transitie naar realisering van dit recht kan overschrijding financieel worden 118 gecompenseerd. Ontwikkelingslanden, incl. snelle groeiers, blijven vooralsnog onder of rond duurzaam uitstootniveau. ● Het politieke vraagstuk is niet zozeer of andere landen recht hebben op uitstoot, in welke hoeveelheid dan ook. Het werkelijke politieke vraagstuk is dat mensen ambities hebben om betere leefomstandigheden na te streven. Daarvoor zijn meer energiediensten nodig. Het politieke vraagstuk wordt dan of andere landen over voldoende mogelijkheden beschikken voor betaalbare moderne energiediensten. Deze diensten zullen zijn opgebouwd uit een breed scala aan technologieën afhankelijk van de sociaal-economische situatie waarin een land verkeert. De rol van de internationale gemeenschap en die van Nederland kan eruit bestaan om de keuzemogelijkheid en toepasbaarheid van deze technologieën te vergroten ● Ik ben het eens met het principe, maar het leidt in de onderhandelingen tot een onmogelijke situatie omdat de uitstoot in de diverse landen in kwantitatieve zin nog zo gigantisch ver uit elkaar ligt. Het is m.i. veel beter om los van het “recht” te laten zien dat NL en de EU werkelijk werk maken van besparing, DE, etc. Ik ben in dit opzicht buitengewoon sceptisch over emissiehandel, etc. Het probleem verwordt tot een rekensom met allerlei ontsnappingsmogelijkheden en ieder land doet zijn best er zo makkelijk mogelijk af te komen. Ook ons land! Bovendien missen we hierdoor economische kans nummer 1. ● ● Eens dat het ten koste mag gaan van de economische groei. Eens dat ‘in principe’ iedereen gelijke rechten heeft. Dit neemt echter niet weg dat als voorkomen kan worden dat groeiende landen eenzelfde (belachelijk) CO2 per capita hebben, dan moeten we dat natuurlijk doen. Gelijkheid kan op verschillende manieren gewaarborgd worden. ● 1 Internationaal Klimaatbeleid en ontwikkeling ●B. Ontwikkeling dient gekoppeld te zijn aan duurzaamheid; d.w.z. landen als China en India dienen hun ontwikkeling niet via fossiele energie te laten verlopen, maar vergezeld te laten gaan van een stevig beleid op het gebied van energiebesparing/ duurzame energie/ energie-efficiency. Eens Oneens Geen mening 5 4 2 ● ● Bij het aanvaarden van principe A is de eis van stelling B legitiem. ● De inspanning tot duurzame ontwikkeling dient ook van hun kant te komen. Er zijn nu meer opties en is meer kennis dan toen de nu rijke landen zich in vergelijkbare ontwikkelingsstadia bevonden. ‘Zij hebben recht op een zelfde ontwikkelingspad (met vuile technologieën) als wij, vind ik te makkelijk gezegd. ● Eens met de eerste en laatste zin. Onmogelijk om China en India fossiele energie te ontzeggen ● Mee eens in de zin dat ontwikkeling gekoppeld dient te zijn aan duurzaamheid. Landen als China en India moeten daarom ook een stevig energiebesparings/DE-beleid te voeren. Het is echter niet reëel om te mogen verwachten dat de grote vraag naar energie alleen via duurzame 119 vormen kan worden aangeboden. Er is in dit opzicht ook een verschil tussen China en India. De CO2-uitstoot per persoon ligt in China al boven de duurzaamheidnorm van 2 ton; in India ligt die er nog (fors) onder. India ‘mag’ dus nog groeien. ● Ontwikkeling dient zo veel als mogelijk duurzaam te gebeuren. Inzet op duurzame energie is belangrijk (eens). Het is echter onmogelijk fossiele energie geheel uit te sluiten, temeer omdat veel landen in ontwikkeling nog onder duurzaam uitstootniveau zitten (2 ton CO2 p.p.p.jaar). ● De internationale gemeenschap trekt een te grote broek aan als het gaat om het voorschrijven van hoe andere landen zich dienen te gedragen bij het ontwikkelen van hun energiehuishouding. Met een dergelijke houding zal geen vruchtbare dialoog tot stand komen met landen als China, India en Brazilië. Ook niet met de VS trouwens. Ontwikkeling dient inderdaad natuurlijk wel gebaseerd te zijn op duurzaamheid omdat dit principe door alle landen wordt ondersteund. Echter, ook hier doet de vraag zich voor dat elk land dit principe weer anders interpreteert. De balans tussen de ecologische, economische en sociale aspecten van duurzaamheid worden bepaald door de politieke en culturele context van een land. Een hindoe denkt anders over milieu dan een islamiet en het politieke systeem in China is van een geheel andere orde dan dat van Costa Rica. Dat bepaalt hoe men invulling geeft aan de samenhang en balans tussen de drie componenten van duurzaamheid. ● Oneens omdat de stelling onnauwkeurig is geformuleerd. De ontwikkeling loopt in kwantitatieve zin bijna per definitie via fossiel, wat niet wegneemt dat dat andere beleid absoluut nodig is. ● Overigens gaan ze daar zelf over en niet wij. Wij kunnen ontwikkelingsbijdragen aan die landen of handel met die landen wel aan dergelijk beleid toetsen. ● ● Niet alleen deze landen, alle landen moeten sterk inzetten op efficiency en flexibiliteit. De westerse kunnen nu bijdragen aan de duurzame ontwikkeling van deze landen, maar hebben zelf natuurlijk ook geen duurzame ontwikkeling gevolgd. Zij moeten zelf heel sterk ook iets laten zien. 1 Internationaal Klimaatbeleid en ontwikkeling ●C. Om dit mogelijk te maken dienen Nederland (en de EU) financieel/technologisch fors bij te dragen aan de programma’s op het gebied van besparing en DE van deze landen (in ruil voor extra emissierechten). Nederland dient een (nader te bepalen) percentage van haar BNP hieraan bij te dragen. Eens Oneens Geen mening 7 2 2 ● Ja: energiebesparing en efficiëntie, DE slechts indien programmatisch en structureel (geen ad-hoc projecten) ● ja, mits de toegestane emissies veel lager worden, want dan leveren die extra emissierechten iets op. ● 120 ● Hoewel een percentage BNP niet het meest haalbaar is, eerder een “percentage reducties te bewerkstelligen” ● Nederland zou daar inderdaad fors aan moeten bijdragen. De steun zou echter moeten worden geconcentreerd op landen waarbinnen de CO2-uitstoot nog onder de duurzaamheidsnorm van 2 ton pppj ligt. ● Met de aantekening dat die niet in ruil voor extra emissierechten gebeurt. En dat steun gegeven wordt aan landen die onder het duurzame uitstootniveau zitten. ● Het huidige concept van het Kyoto protocol is niet langer uitvoerbaar. Om een aantal redenen. Ten eerste: het Kyoto protocol kent een groot aantal lekkages: JI en CDM. De projecten die ten grondslag liggen aan het inkopen van reducties in het buitenland zullen niet wezenlijk bijdragen aan het verminderen van de uitstoot in de landen waar ze worden uitgevoerd. Veel van de projecten zouden zonder CDM en JI ook al worden uitgevoerd. De prikkel die uitgaat van extra inkomsten zijn veelal niet bepalend voor het doorgaan van de investeringen. Ten tweede: in veel ontwikkelingslanden zijn statistieken onbetrouwbaar en worden niet onafhankelijk samengesteld. Afspraken op basis van emissiereducties lopen een groot risico van ‘geschiedvervalsing’. Tenslotte is de mogelijkheid van transparantie door maatschappelijke groeperingen in veel landen zeer beperkt en wordt snel gezien als oppositie. M.a.w. de interne/ nationale checks and balances zijn niet aanwezig voor een brede toepassing van de voortzetting van het principe van het Kyoto protocol in veel ontwikkelingslanden. ● Waarom moeten NL en de EU investeren in China? Dat land kan heel goed zijn eigen broek ophouden. In vele opzichten. Zij komen binnenkort ons helpen met hun technologie. Wij kunnen beter investeren in onze eigen energiehuishouding. Zo fantastisch is die niet en de overheidsplannen al helemaal niet. Als wij dat doen hebben wij ook pas “recht van spreken”. Toevallig Paul Rosenmöller en Herman Wijffels gezien gisteren? Bovendien is dat voor onze toekomstige economie een must! Met het slijten van tomaten en verzekeringspolissen komen we er niet. ● Het principe ben ik het mee eens, maar het zou gewoon in de vorm van het kopen van emissierechten moeten gaan (vooropgesteld dat zij zelf emissieplafonds hebben zie B) en gekoppeld moeten zijn aan onze emissies zie A (de koppeling aan ons BNP vind ik onjuist). ● ● Eens dat we moeten bijdragen, maar waarom percentage BNP? 1 Internationaal Klimaatbeleid en ontwikkeling ●D. Hoewel Nederland het meest effectief haar hele klimaatbudget in landen als China en India zou kunnen besteden, is dit toch niet gewenst. Ook in Nederland zelf moet een effectief klimaatbeleid gevoerd wordt, vanwege duurzaamheid hier en vanwege geloofwaardigheid naar landen als China en India. Eens Oneens Geen mening 11 0 0 121 ● ● Het argument van eigen duurzaamheid vindt ik het sterkste van de twee, want o.a. vanwege voorzieningszekerheid zullen we zo duurzaam mogelijk moeten werken. Het zou dom zijn om elders de meest moderne installaties te bouwen en hier niet, want dat geeft technologische achterstand. Immers moderne installaties en technische know-how zijn gekoppeld en NL/EU moeten niet teveel afhankelijk worden van expertise van buiten. ● ● Ook goed voor onze technologie-ontwikkeling trouwens! ● Van harte mee eens. Dit is ook een belangrijk punt van de ontwikkelingslanden in de internationale klimaatonderhandelingen. ● ● De economische ontwikkeling van Nederland zowel die in het verleden als die van recente datum is gebaseerd op de toepassing van bijna 100% fossiele brandstof. Tevens vindt meer dan 80% van de toename van broeikasgassen zijn oorsprong in de OECD landen. De conclusie is daarom gerechtvaardigd dat de OECD landen en in het bijzonder Nederland een historische erfenis heeft. Deze dient op 3 manieren op een geloofwaardige manier te worden ingevuld: door (1) zoveel mogelijk reducties in Nederland te realiseren, door (2) de gevolgen en aanpassingen van klimaatverandering te vergoeden en (3) de ontwikkelingslanden te ondersteunen bij het op poten krijgen van een moderne energiehuishouding. Nederland zou 5-10% van de internationale middelen kunnen besteden aan energie. Dit percentage is gebaseerd op de gemiddelde bijdrage van de energiesector aan de economische groei in ontwikkelingslanden. Het is daarbij wel van belang om geen input doelstelling te formuleren maar wat er met deze middelen bereikt gaat worden: aangeven van resultaten. ● Zeer mee eens, maar mag nog wel scherper worden geformuleerd. Investeren in een land als China zie ik niet zo zitten. India is wellicht een wat ander verhaal, hoewel, 1000 miljoen mensen tegenover 16,5 miljoen? Met onze euro’s bereiken we in absolute zijn daar weinig, maar goed besteed in eigen land kunnen ze wellicht een effectief signaal zijn. ● Het moet inderdaad beide. Bovendien is dat in ons eigen (innovatie)belang. ● Ook het “eigen belang” speelt hier een belangrijke rol ● Precies! 2. Energie en armoede ●E. De Nederlandse ontwikkelingssamenwerking dient (mede) gericht te zijn op een goede (duurzame) energievoorziening. Nederland dient 1% van de bovengenoemde 1,6 miljard mensen (16 miljoen) van elektriciteit te voorzien. Een (nader te bepalen) percentage van het ontwikkelingsbudget dient hieraan besteed te worden. Eens Oneens Geen mening 7 3 1 122 ● Geen focus op elektriciteit maar op lokale prioriteit (ook van vrouwen) ● Het % ontwikkelingssamenwerking moet dan wel omhoog, en ik ben voorstander van het oormerken van een minimale fractie voor energie (eventueel ook voor verwarming en koken, het hoeft niet alles elektra te zijn) ● Eens, maar ook aandacht voor andere opties dan elektriciteit.. ● Eens tot de laatste zin: het gaat om het doel, de middelen moeten volgen en een vast percentage is dan niet nodig ● De beschikbaarheid van energie is een voorwaarde voor econ. ontwikkeling en econ. groei. ● Toegang tot energie is een belangrijke voorwaarde voor ontwikkeling. ● Elke Nederlander zorgt ervoor dat er iemand in een ontwikkelingsland toegang krijgt tot moderne energiediensten. Dat zijn er dus 16,3 miljoen. Hiermee wordt een grote bijdrage geleverd aan het bereiken van de ontwikkelingsdoelen zoals vastgelegd in de Millennium Development Goals (MDG’s) Deze energiediensten betreffen op huishoudniveau, klein en middenbedrijven en sociale toepassingen (straatverlichting, ziekenhuizen, scholen e.d.). Daarvoor is nodig naar schatting 100-200 miljoen € per jaar. ● Klopt, het gaat om veel mensen, maar om weinig exajoules. ● Als wij ook 1% van het aantal mensen in OESO landen hebben, vind ik die 1% een goed getal. We zouden er ook boven kunnen gaan zitten als we bedenken dat binnen de OESO wij tot de rijkere landen behoren. ● Je kunt dit niet gescheiden aanpakken. Het is wel een “zelfstandig” doel ● Het klinkt natuurlijk mooi, maar is weer onzinnig als je het dan koppelt aan het ontwikkelingsbudget. 2. Energie en armoede ●F. Ontwikkeling dient gekoppeld te zijn aan duurzaamheid; de elektriciteit voor de 1,6 miljard mensen dient duurzaam opgewekt te worden.. Eens Oneens Geen mening 3 8 0 ● Alleen waar dit duurzaam is- dus geen korte projecten (die weliswaar meetbare projectresultaten kunnen genereren maar vaak ook de rest van de markt kapot maken) ● Ik zou hier niet al te principieel zijn. Als een aanzienlijk deel duurzaam zou zijn, en de rest tijdelijk minder duurzaam, is dat voor de overgang al heel wat. ● Ik zou de milieu en armoede agenda’s en budgetten willen splitsen: met name als de doelgroep de zeer armen zijn, vind ik toegang belangrijker. ● Zo duurzaam mogelijk 123 ● Ontwikkeling dient inderdaad gekoppeld te zijn aan duurzaamheid. Maar de armste landen met een lage CO2-uitstoot per hoofd, hebben nog CO2-gebruiksruimte. Ze hebben een recht om die te benutten. De inzet zou duurzame energie moeten maar vanuit concreet beleid lijkt dat voor 1,6 mensen op korte termijn niet mogelijk. ● Dit is onmogelijk op korte termijn te realiseren. (Zie toelichting bij B.) Bovendien: de meeste ontwikkelingslanden hebben nog ruimte om in CO2-uitstoot te groeien (o.b.v. boven geformuleerd recht). ● Het principe op basis waarvan de 16,3 miljoen mensen toegang tot moderne energiediensten kunnen krijgen, zou gebaseerd kunnen worden op een analyse van alle beschikbare technologische oplossingen en tegen de laagste kosten. Omdat het veelal mensen betreft in gebieden waar nu geen elektriciteitsnet bestaat, zal dit meestalk betekenen het gebruik maken van hernieuwbare energie. ik het eens ben met het uitgangspunt kan ik niet “eens” kiezen. 100% duurzaam kan natuurlijk niet. Is ook een fout uitgangspunt gezien de portee van de vorige stelling! “Zoveel mogelijk” is prima. ● Hoewel ● Dat wel op onze kosten! ● Dat is een te rigide standpunt duurzame ontwikkeling is niet 100% duurzame energie in de 3e wereld ● Dit is natuurlijk onzin! Naïef gepraat. 2. Energie en armoede ●G. Hoe realiseren we deze ‘energie voor de armen’: via de markt of via ontwikkelingsprogramma’s? Nederland dient dit te programmatisch te doen zodat energievoorziening gekoppeld wordt aan lokale ontwikkeling en bedrijvigheid. Eens Oneens Geen mening 7 2 2 ● ● Ik kan dit niet overzien. De koppeling aan lokale bedrijvigheid lijkt me in elk geval raadzaam. ● Ondersteunen van lokaal bedrijfsleven, maar ook ondersteunen van nationale instituties. ● Begrijp niet hoe de markt dat zou kunnen regelen ● Er zou moeten worden ingezet op decentrale, nieuwe vormen van energievoorziening. Vooral via ontwikkelingsprogramma’s maar dat sluit de markt niet uit. ● Energievoorziening, juist ook duurzame vormen, goed mogelijk door koppeling aan lokale ontwikkeling en bedrijvigheid. Via ontwikkelingsprogramma's, waarin ook de markt een rol kan spelen. 124 ● Om de mensen in ontwikkelingslanden van moderne vormen van energie te voorzien zijn schattingen gemaakt. Er zijn jaarlijks investeringen nodig van 50-100 miljard per jaar. Er zijn nu 5-10 miljard per jaar beschikbaar. De enige manier om dit financieel duurzaam aan te pakken is via publiek/private partnerschappen in ontwikkelingslanden. Het is niet reëel te veronderstellen dat de komende 10 jaar het ontwikkelingsbudget voldoende zal toenemen om deze investeringen te financieren noch zullen er voldoende nationale besparingen(belastingen, pensioenen e.d.) vrij komen om deze middelen te mobiliseren. ● Via de markt gaat het nooit lukken. Die markt is namelijk een van de oorzaken van het probleem. ● Ontwikkelingsprogramma’s krijgen dit niet voor elkaar. Maar bedrijven moeten geholpen worden om te kunnen investeren. ● ● Afwachten of de markt doet wat we willen is natuurlijk achterhaald. Regels voor die markt (ook gewoon voor stimulering) zodat ze doen wat overheden willen, dat werkt wel, maar ‘marktwerking’ is echt niet meer ‘in’. 8.4 Energie en ontwikkeling; hoe kan ontwikkeling klimaatvriendelijker ? versie 1 inleiding door Heleen de Coninck De problematiek van energie en ontwikkeling wordt geschetst in Figuur 8.4.1. Men ziet dat de Energie & ontwikkeling “Arm” “Rijk” Energie consumptie 1600 WEC, IIASA B scenario 1400 1200 1000 800 600 400 200 10 00 20 20 30 20 40 20 50 20 60 20 70 20 80 20 90 21 00 20 20 20 19 90 0 Jaar Figuur 8.4.1 De verwachte energieconsumptie in de toekomst volgens een scenario van de ‘World Energy Council’. Verticaal staat de energieconsumptie in EJ. De groei van energieconsumptie zal vooral plaats vinden in ‘arme’ landen. 125 groei in energieconsumptie vooral wordt verwacht in de ontwikkelingslanden. Dat zijn met name Brazilië, China, India, Mexico en Zuid-Afrika, waar de industrie zich snel ontwikkelt en de middenklasse haar toenemende welvaart besteedt aan energieconsumptie. De emissies van CO2 in Mton C per jaar95 is in Figuur 8.4.2 uitgezet tot het jaar 2025 (en dus niet tot het jaar 2100 zoals in fig. 8.4.1). De emissies van de ontwikkelingslanden vertonen groei, maar bij nauwkeuriger analyse van de gegevens waarop deze figuur is gebaseerd, blijkt dat men de armste 1,5 miljard mensen op aarde zou kunnen helpen aan een minimum aan energie tegen een uitstoot van slechts 100 Mton C per jaar96. Het is duidelijk dat het helpen van de allerarmsten kan gebeuren zonder noemenswaardige bijdrage aan klimaatverandering. Ontwikkeling & klimaat [plaatje IEA over projecties van broeikasgasuitstoot] Figuur 8.4.2 Emissies van CO2, uitgedrukt in Mton C per jaar van diverse groepen landen tot het jaar 2025. Klimaatverdrag en Kyoto Protocol Het klimaatverdrag uit 1992, geratificeerd door praktisch alle landen, incl de VS, met de mooie naam ‘United Nations Framework Convention on Climate Change, UNFCCC, heeft als een van de openingszinnen: Recognizing: "standards applied by some countries may be inappropriate and of unwarranted economic and social cost to other countries, in particular developing countries" 95 In de praktijk rekent men ook andere broeikasgassen dan CO 2 om naar CO2-emissies en hanteert soms het C gehalte van CO2 als eenheid. Dat is gedaan in fig. 8.4.2. Men rekent om naar CO2 door te vermenigvuldigen met 3.67. 96 Dit is een schatting van Heleen de Coninck, waarbij nog is aangenomen dat alle energie fossiel wordt opgewekt. Met inzet van biogas e.d. wordt de uitstoot netto nog veel lager. 126 Dat betekent dus dat er verschil wordt gemaakt tussen de aanvangsposities van verschillende landen. Ook wordt duurzame economische ontwikkeling hoog aangeslagen, misschien wel hoger dan het voorkomen van snelle klimaatverandering, zoals blijkt uit artikel 2: "to enable economic development to proceed in a sustainable manner". De hierboven genoemde openingszin heeft in het Kyoto Protocol van 1997 geleid tot een onderscheid tussen geïndustrialiseerde landen (opgesomd in het zgn. Annex B) en ontwikkelingslanden. De laatsten zijn niet verplicht om in het eerste Kyoto stadium emissies te reduceren, maar worden daartoe wel geprikkeld via het ‘Clean Development Mechanism’, CDM. Dat is in feite ook het enige instrument en het werkt via CO2-handel: een Annex-B land kan installaties met weinig uitstoot bouwen in een ontwikkelingsland en koopt daarmee emissierechten in eigen land. Hierop past het volgende commentaar: – de procedures zijn moeizaam (al verbeteren ze snel!) – CO2-prijs is te laag voor structurele veranderingen; het is nog een niche markt – CDM is onvoldoende om sterke stijging in ontwikkelingslanden sterk te verminderen Een overzicht van de technologieën, die worden toegepast via het CDM wordt gegeven in Figuur 8.4.3. Daaruit blijkt dat lang niet alle toepassingen energiegerelateerd zijn, hoewel ze natuurlijk alle beogen te leiden tot vermindering van uitstoot van broeikasgassen. Clean Development Mechanism Fig. 8.4.3 Technologieën, gebruikt in het ‘Clean Development Mechanism’ Onderhandelingen over het vervolg van ‘Kyoto’ (post-2012) De onderhandelingen over het vervolg van de eerste termijn van het Kyoto Protocol, welke eindigt in 2012, zijn gestart. Er worden 3 sporen bewandeld: 1. UNFCCC-spoor. Zoals gezegd geldt het UNFCCC-verdrag voor praktisch alle landen, inclusief landen als de VS, die het Kyoto Protocol niet hebben geratificeerd. 127 • Het doel is om een wereldwijde afspraak te bereiken • De Verenigde Staten blijven een moeizame onderhandelingspartner • Het nadeel is dat alles weer open ligt 2. Kyoto-spoor. Landen die het Kyoto Protocol hebben geratificeerd verplichten zich (Article 3.9) om te onderhandelen over een vervolg. De vragen zijn dan: • Welke doelstellingen op het gebied van emissiereductie moeten worden bereikt • Welke doelstellingen gelden voor welke landen; wat vragen wij van landen als China en Zuid Korea • Hoe kan het CDM worden verbeterd 3. Flankerende overeenkomsten bij een van bovengenoemde sporen Mogelijke inbreng van de PvdA Het verstandigste lijkt mij (Heleen) om alle 3 sporen te bewandelen; bij sporen 1 en 2 zullen we de Nederlandse inbreng binnen het varband van de Europese Unie moeten inbrengen; voor het derde spoor heeft Nederland ook een eigen beleidsruimte. spoor 1: UNFCCC Ook nu al komt de PvdA positie overeen met die van de EU: het gaat er om zoveel mogelijk milieu-effectiviteit te brengen in een overeenkomst over de maatregelen na 2012 spoor 2: post-Kyoto Hier kunnen we als Nederland aandringen op een EU standpunt inzake de volgende periode: – ambitieuze doelstellingen voor Annex B-landen, die uitzicht bieden op 80% reductie in 2050 – zoveel mogelijk betrokkenheid creëren van grote ontwikkelingslanden met een sterke economie, zoals China, bij milieu-doelstellingen (bv door bilaterale samenwerking tussen de EU en het betreffende land op het gebied van klimaatbeleid) – steun aan ontwikkelingslanden bij klimaatbeleid – CDM moet de niche markt overstijgen spoor 3: flankerende overeenkomsten Hier zijn 3 lijnen te onderscheiden: 1. technologische samenwerking tussen Nederland en een bepaald ontwikkelingsland. Aandachtspunten zijn dan: a. criteria voor samenwerking zijn de reductie van emissie van broeikasgassen, voorzieningszekerheid op het gebied van energie en verbetering van luchtkwaliteit. b. kan in Nederland ontwikkelde technologie worden geëxporteerd c. kan industriële capaciteit in grotere ontwikkelingslanden worden opgebouwd d. wat geeft het als marktervaring en exportpotentieel voor Nederland e. een goede afweging van de belangen van Nederland en het ontwikkelingsland 2. zorg voor een duurzame energievoorziening, zowel in Nederland als elders. Aandachtspunten zijn hier: a. het vinden van nieuwe leveranciers van energie; geen toenemende import van olie en gas 128 b. het verder ontwikkelen van energie uit biomassa in samenwerking met landen als Brazilië, India en de VS c. zorg voor een transportsector in Nederland die minder CO2 uitstoot d. stimuleer de plattelandsontwikkeling in de landen die duurzame energie leveren e. let er op dat het effect van de maatregelen niet ‘weglekt’ f. let er op dat eventuele liberalisering van nutsectoren in ontwikkelingslanden de energievoorziening van de armen niet in gevaar brengt 3. samenwerking in doelstellingen a. overtuig landen als China er van klimaatdoelstellingen van e EU over te nemen, bijv. op het gebied van biobrandstof 8.5 Energie en armoede: een bijdrage in een complexe discussie inleiding door Erik Lysen Algemene opmerkingen: • • • • • De oorzaken van armoede zijn uitermate divers en complex Armoede kan niet met “Big Plans” worden opgelost (zie de discussie of Sach’s “The End of Poverty”) Mensen die arm zijn hebben vooral behoefte aan voedsel, onderdak, gezondheidszorg, veiligheid, enz Energie is slechts een van de zaken die een rol kunnen spelen bij het helpen verminderen van hun armoede Nederland is een 1% land, dus laten we onze invloed niet overschatten, maar voor die 16 miljoen mensen (1% van 1,6 miljard) kan het erg veel uitmaken Energieverbruik in een dorpje in India Als typisch voorbeeld van een plattelandsdorpje in een ontwikkelingsland geven wij in figuur 8.5.1 de zgn energiematrix voor Pura (India) in GJ/jaar. Dit dorpje had 357 inwoners in 56 huishoudens en had volgens fig. 8.5.1 een energieverbruik van 11 GJ per hoofd per jaar. landbouw huishoudens industrie totaal % spierkracht 33 213 21 267 7 trekdieren 52 52 1 brandhout 3317 142 3459 89 kerosine 73 6 79 2 elektriciteit 26 11 3 40 1 totaal 111 3614 172 3897 100 Fig 8.5.1 Energiematrix van het dorpje Pura in India in GJ per jaar97 De benodigde energie kan worden onderverdeeld in ‘gratis’ energie en aangekochte energie. ‘Gratis’ energie wordt verkregen door het sprokkelen van hout, het gebruik van bioafval en 97 UNEP, 1985 129 het gebruik van de eigen spierkracht of die van trekdieren. Uit figuur 8.5.1 blijkt dat in het betreffende dorpje zeer veel energie wordt gebruikt in de vorm van hout, met name in de huishoudens voor het koken. Brandhout is natuurlijk niet echt gratis, omdat er veel uren gemoeid zijn met het sprokkelen van hout, uren die niet aan iets anders kunnen worden besteed. De Wereldbank noemt dit een ‘poverty trap’, een armoedeval. Energie kan worden aangekocht in de vorm van (vaak gesubsidieerde) kerosine voor verlichting, of in de vorm van diesel, benzine, batterijen en elektriciteit. Verbetering van de energievoorziening Met eenvoudige, technische middelen kan de energievoorziening op het arme platteland worden verbeterd: • • • Koken: efficiëntere houtkachels, kookstellen op kerosine, biogas, LPG (dit vermijdt ook de verspreiding van ongezonde stofdeeltjes door slecht trekkende kachels) Verlichting, radio, TV, telecom: elektrificatie (via netten, of eigen dieselgeneratoren, zonnesystemen, batterijen) Landbouw: touwpompen, tredpompen, of pompen op wind, zon, diesel, elektriciteit Deze verbetering hoeft niet veel bij te dragen aan het energieverbruik op wereldschaal. Met 100 kWh per persoon per jaar voor 1,6 miljard mensen bij een efficiency van 20% kost het ongeveer 3 EJ (vergeleken met een wereldenergieverbruik van ruim 400 EJ). Genereren van inkomen Cruciaal is het genereren van inkomen98, omdat mensen dan zelf hun energiebron kunnen kiezen. Zij kunnen daarmee uit de eerder genoemde armoedeval komen. Inkomen wordt gegenereerd via landbouw, lokale industrie of het verlenen van diensten. Daarvoor is nodig: • een markt voor hun producten of diensten • kennis van die markt • kennis van efficiënte productiemethoden • een infrastructuur om de markt te bedienen • betaalbare kredieten, bijv. speciale banken voor specifieke doelgroepen Hierbij speelt de middenklasse een grote rol. Over de beste invalshoek, landbouw of industrie, verschillen de meningen, zoals blijkt uit de volgende citaten: Minister van Ardenne (over duurzaamheid, bij de nNieuwjaarsbijeenkomst van Max Havelaar): “eerlijke handel in relatief kleinschalige landbouwprojecten, moet leiden tot economische bloei in de derde wereld” Zsolt Szabo (VVD woordvoerder Ontwikkelingssamenwerking): “de wereld is veranderd, ondernemers brengen pas echt duurzame ontwikkeling: produceer halfgeleiders en vestig call centers” 98 mede ontleend aan een commentaar van Wiet Jansen op het rapport-Sachs 130 De ‘oude’ rol van donoren: projecthulp Tot in de jaren ’90 werd ontwikkelingshulp vooral gegeven via projecten. Daarover is het volgende te zeggen: • het was bepaald niet altijd effectief • bij energieprojecten lag de nadruk op technologie, maar veel kennis is inderdaad overgedragen; er zijn nog steeds positieve effecten aan te wijzen van die ‘oude’ projecten • het leunde zwaar op inzet eigen, westerse deskundigen • veel donoren gaven alleen steun voor de aanschaf van de eigen industriële goederen • Maar: er werd wel wat neergezet: “80 vd 100 scholen functioneren nog steeds99” Verschuiving in het beleid van het Nederlandse DGIS op het gebied van energie Bij het beleid van het Directoraat-Generaal Internationale Samenwerking, DGIS, op het gebied van energie is een slingerbeweging waar te nemen: • • • • Jaren ‘70-‘80: steun aan technologie (CWD, WOT,..) Jaren ‘80: grote donor ESMAP (Wereldbank) – dit was beslist effectief Jaren ‘90: nauwelijks techniek, meer nadruk op financiering (FINESSE); verschuiving naar armoedebestrijding, gender, “capacity building” Na Johannesburg 2002: energie opnieuw op de agenda, 10 miljoen mensen voorzien van energie (maar: bij voorkeur via EdF en GTZ) Lessen uit hulpprogramma’s Uit de Nederlandse hulp in de jaren ’70-’80 zijn de volgende lessen te trekken: • • • • er werd veel kennis opgebouwd en overgedragen techniek gaf veel problemen wij waren naïef t.a.v. snelheid van acceptatie doelgroep was niet de allerarmsten Er zijn diverse successen te melden, bijvoorbeeld • PV systemen, opgesteld in Indonesië functioneren nog steeds; nu neemt de plaatselijke industrie dit over • 40.000 touwpompen in Nicaragua opgezet (zie figuur 8.5.2) • Biogasprogramma Nepal (van de SNV) • er werd kennis op het gebied van wind overgedragen aan India100, Sri Lanka en veel andere landen 99 Peter Heintze: ‘Een missie met missers’ Het boek van de inleider wordt daar nog steeds gebruikt 100 131 Figuur 8.5.2: een touwpomp Uit de internationale hulpprogramma’s van de jaren ’70 en ’80 zijn de volgende lessen te trekken: • UN energy villages 70er jaren: goedbedoeld maar rampzalig (Pattiyapola): dorpjes mochten geen elktriciteitskabel leggen naar buurdorpen • UNDP/WorldBank ESMAP: erg effectief, vooral de korte missies, al sinds jaren ‘80 • GEF Operational Programmes: voorbeeld OP#7: budget o.a. voor Concentrating Solar Power systemen (Mexico, Egypte, India) en waterstofbussen (Sao Paulo). Er is 4 keer 50 miljoen $ uitgegeven aan waterstofbussen. Dat geld had beter besteed kunnen worden. De huidige rol van donoren: budgetsteun In de huidige filosofie geven westerse overheden financiële steun aan overheden in ontwikkelingslanden om de eigen plannen te verwezenlijken. Zij beslissen dus zelf over de manier waarop het geld wordt besteed. In de praktijk leidt dat tot het volgende101: • • • • • De plannen zijn gericht op noodzakelijke publieke voorzieningen (water, basisonderwijs, gezondheidszorg), maar die ontwikkeling stopt als de buitenlandse steun stopt Het systeem helpt vooral de leidende elite (“Big Men” in Afrika) en wordt daarmee obstakel voor ontwikkeling Controle is financieel, er wordt minder neergezet: “slechts 20 van de 100 scholen functioneren nog na enige tijd” (De eis van “Good governance” aan het bestuur van ontwikkelingslanden is vaak een rekbaar begrip) De steun stuwt de koers van de munt omhoog Er is geen inhoudelijke betrokkenheid bij de implementatie: DGIS gebruikt geen Nederlandse deskundigen Een ‘UN development report’ stelt dat dit beleid slechts een gering effect heeft. 101 mede ontleend aan het commentaar van Wiet Jansen op het rapport-Sachs 132 Een beleid voor de toekomst Uit het voorafgaande volgen een aantal lijnen voor de toekomst: • Er is behoefte aan “kentering van beleid” (Wiet Janssen) • Leg de nadruk op het genereren van eigen inkomen van mensen in ontwikkelingslanden • Geef meer steun aan lokale NGO’s. Wees hierbij wel voorzichtig en toets de betrouwbaarheid van de organisaties waarmee men in zee wil gaan • Gebruik weer Nederlandse deskundigheid en Nederlandse bedrijven (MKB); dat heeft getoond zeer effectief te zijn • Concentreer steun op transactiekosten, laat daarna markt zijn werk doen (help overheid beleid formuleren). Het begin van een ontwikkeling is het lastigste; daar is financiële steun gepast • Blijf een koppeling leggen met de landbouw, spreid de risico’s • Probeer waar mogelijk energievoorziening en inkomen te combineren (voorbeeld: introductie Jathropha in Mali) • Sluit aan bij CO2-handel; het is prima als dorpjes in India CO2-credits verkopen via het CDM-mechanisme: het genereert inkomen 8.6 Verslag van de discussie Tijdens de discussie werd niet expliciet ingegaan op de stellingen en de antwoorden, zoals weergegeven in hoofdstuk 8.3. De discussie, die hieronder wordt weergegeven op hoofdpunten weerspiegelt uiteraard wel de opinie van de deelnemers. De gemaakte opmerkingen worden zoveel mogelijk samengevat en punten waarover brede overeenstemming bestond, worden als zodanig aangegeven. Voor de pauze was de aandacht gericht op internationaal klimaatbeleid en ontwikkeling (de inleiding van Heleen de Coninck), na de pauze vooral op energie en armoede (de inleiding van Erik Lysen) A. Internationaal klimaatbeleid en ontwikkeling kernvraag: Hoe kunnen we een duurzame ontwikkeling bereiken gelet op de snelle ontwikkeling van landen als China en India? Voorzieningszekerheid: naar een breder concept Het recente advies van de Energieraad en de Adviesraad Internationale vraagstukken102 kreeg brede kritiek. Het advies was te veel gericht op de zekerheid voor Nederland en niet op die voor de rest van de wereld. De zekerheid van een goede energievoorziening zou moeten gelden voor alle landen, waar ook ter wereld. Voorzieningszekerheid zou een integraal concept moeten zijn en besproken moeten worden in samenhang met Klimaat en Armoede. Bovendien is het een naïef advies: kan NL wel in zijn eentje een pijplijn voor gas aanleggen vanuit Rusland? Traditioneel is het altijd zo geweest dat ieder land zijn eigen boontjes dopt voor wat betreft de energievoorzieningszekerheid. Dit werkt echter destabiliserend op de wereldenergiemarkt. 102 Energiek Buitenlands Beleid, Energievoorzieningszekerheid als nieuwe hoofddoelstelling, Algemene Energieraad en Adviesraad Internationale Vraagstukken, Den Haag, December 2005, ISBN 90 74357 42 3 133 Als alleen voor rijke landen als Nederland de energievoorziening wordt veilig gesteld, schep je een labiele internationale situatie. De wereld is erbij gebaat als energiestromen over de wereld worden beperkt en een meer mondiale voorzieningszekerheidpolitiek wordt bevorderd. Biomassa tegenover zon-PV De energieopbrengst van biomassa is op zijn hoogst 1 %, gemiddeld over het jaar. Zou je niet meer moeten mikken op zonne-elektriciteit met een opbrengst van meer dan 10 %, en staat bioteelt niet te veel in concurrentie met bijv. voedselproduktie ? Hier werd tegen in gebracht, dat het beslag aan landbouwgrond nodig voor voedsel sterk afhangt van het dieet (veel of weinig vlees). Bovendien kunnen de armen van deze wereld al geholpen worden met 3 EJ aan energie, terwijl op wereldschaal – met het huidige dieet – misschien zelfs 400 EJ aan energie via biomassa beschikbaar is103. Kernvraag: Hoe kunnen we China helpen aan de beste technologie? We kunnen een land als China zijn ontwikkeling niet ontzeggen. Maar China zou dat wel met de schoonste technologie moeten doen. En dat gebeurt (nog) niet. Waarom bouwt China met zijn goede technologie goedkope kolencentrales met laag rendement, terwijl ze technologisch in staat zijn de duurdere, efficiënte centrales te bouwen. Een reden kan zijn gebrek aan kapitaal, omdat bij de huidige groei elke 1 á 2 weken een nieuwe centrale gereed komt. een andere reden kan zijn om met goedkope kWh de internationale concurrentiepositie te versterken. Wij zouden, als EU en/of Nederland, moeten bevorderen dat China wel de best beschikbare technologie toepast, via technologiehulp of kapitaalhulp. Er werd ook bepleit dat de EU of Nederland zich vooral richt op het realiseren van een duurzame energiehuishouding in eigen land via geavanceerde technologie. Dat moet zo’n aantrekkelijk voorbeeld vormen dat een land als China dat ook wil hebben. Zorgen voor navolgen is veel beter dan afdwingen. Daarbij moet niet alleen worden gekeken naar de kosten op korte termijn, maar ook aan de opbrengst en technologische ontwikkeling van de EU op langere termijn. Hoe verder met Kyoto Op de workshops worden ook vertrouwde en goed doordachte standpunten van de PvdA ter discussie gesteld. Bij het onderwerp Kyoto was het al meteen raak. Volgens sommige deelnemers is het Kyoto protocol stroperig en niet geschikt om te continueren na de afloop in 2012. Er zijn te veel ontsnappingsroutes, waarbij nog komt dat waaronder de VS . Misschien is het beter een andere benadering te zoeken binnen het breed onderschreven klimaatverdrag van 1992 (UNFCCC). Er moet bij de volgende onderhandelingsronde (meer) rekening gehouden worden bij de belangen van de landen die Kyoto niet hebben onderschreven. De landen die Kyoto onderschrijven moeten wel bruggen zien te slaan naar andere landen en hen meekrijgen in klimaatmaatregelen. Op dat punt moet de EU/ Nederland leiderschap tonen. 103 Dit punt is uitvoerig besproken in internetpublikatie nr. 1. Daar werd ook verwezen naar mogelijkheden om met speciale planten de opbrengst per ha van biomassa te verhogen. Om een indruk te krijgen van de energieeenheid EJ=ExaJoule geven wij de volgende getallen: Nederland verbruikte in 2001 ongeveer 3 EJ aan energie en de toenmalige 15 landen van de EU ongeveer 68 EJ. 134 Anderen pleiten voor behoud van Kyoto, ook in het post-Kyoto tijdperk, maar met aanpassingen of toevoegingen om een breed draagvlak te scheppen. Dat draagvlak moet ook binnen Nederland en de EU worden versterkt. Het Kyoto proces zou kunnen wordt uitgebreid met meer op technologie-implementatie gerichte maatregelen. Een reductie van CO2-uitstoot tot 6 % onder 1990 zie je niet op straat, zuinige auto’s of straatlampen wel. Er wordt breed gesteld dat het Kyoto Protocol geen lange termijn perspectieven biedt en daarom geen lange termijn oplossingen biedt voor de enorme omvang van het probleem. Nederland zou eigenlijk verder moeten gaan dan Kyoto, met flankerend beleid. Voorbeelden: China ondersteunen bij het bouwen van CO2-neutrale centrales, emissiehandel uitbreiden naar Amerikaanse staten; Asia Pacific Partnership; bindende overeenkomsten voor het ontwikkelen en implementeren van technologieën die anders pas op de lange termijn zouden werken. Als een doel van het CDM moet worden dat het echt zoden aan de dijk zet voor het "leapfroggen" van de energievoorziening van ontwikkelingslanden, moet het aangepast. Er bestaan al concepten, en in de klimaatonderhandelingen wordt daar langzaam vooruitgang mee geboekt. Voorbeeld is het financieren van het energiebeleid van één land (policy-CDM), maar dat heeft nog methodologische problemen bij de huidige inrichting van het CDM. Er moet meer aandacht komen voor de risico’s van klimaatverandering. Vooral voor de ontwikkelingslanden: adaptatie. Liberalisering van de energievoorziening De gevolgen van liberalisering van de energievoorziening wordt voor de ontwikkelingslanden in het algemeen als negatief ingeschat. Er worden wel positieve effecten genoemd, zoals in Mali, waar de rijken voor de liberalisering te weinig betaalden voor elektriciteit en de armen na liberalisering een hoeveelheid gratis kWh mogen besteden. Eventuele liberalisering moet verstandig worden ingericht. Het lijkt paradoxaal, maar een sterke overheid is in een geliberaliseerde energiemarkt meer nodig dan in een staatsgecontroleerde energievoorziening, aangezien de overheid op de energievoorziening afneemt als die voorziening geheel aan het bedrijfsleven wordt overgelaten, zelfs in Nederland. Met name de allerarmsten worden hier de dupe van. Er is dus overheidskracht nodig om tegengas te geven. Het is zelfs denkbaar om als voorwaarde aan ontwikkelingshulp te verbinden dat de overheid met of zonder liberalisering instrumenten heeft om de energievoorziening veilig te stellen. financiële ument pro liberalisering is: et terugbrengen van armoede wereldwijd zal zo’n 50 tot 100 miljard $ per jaar kosten en uit publieke middelen komt maar zo’n 10 miljard per jaar beschikbaar.Dat gat moet dus door de kapitaalmarkt gevuld worden, eventueel via publiekprivate samenwerking. Dit is een argument voor liberalisering. Vraag blijft wel hoe voldoende investeringen te genereren zijn? Samenvatting van de voorzitter (Jaap Jelle Feenstra) o mondiaal moet een drieslag worden gemaakt: het tegengaan van klimaatverandering, het geven van (wereldwijde) zekerheid in de energievoorziening en het bestrijden van armoede op wereldschaal moet hand in hand gaan en in samenhang in beleid worden omgezet 135 o we moeten er door intensievere samenwerking voor zorgen dat landen als China sneller energiezuinige technieken gaan toepassen o er is sterk internationaal leiderschap nodig om ook de niet-Kyoto landen bij het vervolgtraject te betrekken o Eventuele liberalisering van de energievoorziening in ontwikkelingslanden moet plaats vinden binnen sterke randvoorwaarden, die de allerarmsten beschermen en ingrijpen van de overheid/overheden mogelijk maken. Hiervoor is echter allereerst een sterke overheid in de ontwikkelingslanden nodig. B. Energie en armoede Kernvraag: Hoe kunnen we bereiken dat de 2 miljard mensen, die nu geen toegang hebben tot moderne vormen van energie, dat wel krijgen? Armoede zou kunnen worden gedefinieerd als gebrek aan toegang tot energie in plaats van bijvoorbeeld een inkomen van minder dan $2 per dag. Als iemand 3 uur per dag moet besteden aan het sprokkelen van hout of het kappen van bomen voor vuur en verwarming, dan is een kleine energie-installatie niet alleen een enorme sprong voorwaarts, maar ook een ontlasting van het milieu. Toegang tot energie is niet altijd een oplossing voor armoede. In theorie zorgt toegang tot energie ervoor dat arme mensen inkomensgenererende activiteiten kunnen ondernemen, en zo, met de energievoorziening als katalysator, een weg uit de armoede vinden. Vaak belemmeren echter ook andere factoren het genereren van inkomen. Naast een energievoorziening zou op die andere factoren ook moeten worden ingezet. Een modernere energievoorziening verlicht echter vrijwel altijd armoede. Er zijn, gelukkig, een aantal succesverhalen te vertellen over ontwikkelingssamenwerking. Genoemd werd het bouwen van 140 000 kleine biogasinstallaties in Nepal met hulp van Nederlandse ontwikkelingsorganisatie SNV. Is het mogelijk de succesfactoren voor geslaagde initiatieven te identificeren? Continuïteit en sleutelfiguren In de eerste plaats werd als succesfactor genoemd de aanwezigheid van sleutelfiguren in het land zelf en een lange adem. Bij succes zijn daar dikwijls bepaalde personen, die langdurig als "kampioen" van ontwikkelingsprojecten optreden. Meer diffuus maar even essentieel is de rol van bijvoorbeeld vrouwen in het land en banken van en voor vrouwen die projecten financieren. Langdurige steun, niet na een paar jaar opgeven, is ook essentieel. Een wederzijdse vertrouwensrelatie met de sleutelfiguren wordt geholpen door een langdurige samenwerking. Project- of budgetsteun? Er is in de loop er jaren een verschuiving opgetreden van steun aan projecten (gezondheid, onderwijs, water, energie) naar steun aan overheidsbudgetten. Achtergrond daarvan was de gedachte dat overheden en banken de steun aan projecten wel overnemen. Dat blijkt niet zo te zijn. Gevolg was wel dat energie niet meer als prioritaire sector gezien werd en steun voor energieprojecten dus minder werd. Er werd gemeld dat de totale steun aan energieprojecten in ontwikkelingslanden is gedaald van 5 % in 1990 naar 0.19 % in 2005. De EU of banken hebben dit soort projecten dus niet overgenomen. 136 De vraag is dus of de verschuiving van projectsteun naar budgetsteun, die ook door de PvdA werd gepropageerd, terecht is geweest dan wel moet worden teruggedraaid. Er lijkt de laatste jaren weer een kentering te komen: in het kader van het klimaatprobleem of voorzieningszekerheid neemt de aandacht voor energieprojecten weer toe. De meeste sprekers meenden, dat het politiek verstandiger is om te blijven bij budgetsteun, maar het systeem te verbeteren. Dat kan wellicht door de randvoorwaarden aan te passen. Diverse deelnemers bepleitten dat de (budget)steun vooral ter plaatse wordt gebruikt om inkomen te genereren.; als mensen inkomen hebben kunnen ze energie aankopen. Dat werkt, in zijn jarenlange ervaring, beter dan mensen direct via energieprojecten proberen te steunen. Er is – volgens sommigen – niets tegen om projecten te financieren, maar die moeten dan wel economisch gezond zijn, dat wil zeggen, ze moeten op de duur zichzelf ook zonder steun kunnen bedruipen. Steun dan ook de kleine bedrijfjes en de informele sector en zorg dat je een markt creëert. Dan blijft een ontwikkeling in stand. Bedenk dat in plattelandsgebieden zich bijna alles strikt plaatselijk afspeelt. In India brengt slechts 1 op de 1000 boeren zijn producten naar de markt in de stad. Voor zoverre projecten worden gefinancierd, is het soms effectiever een groot aantal kleine, soortgelijke, projecten te steunen dan een klein aantal grote. Een paar duizend kleine energieinstallaties bijvoorbeeld, verspreid over het land, zorgen ook voor spreiding van macht, van inkomen en van (technische) kennis. Er moet niet krampachtig worden vastgehouden aan budgetsteun alleen; de uitdaging is om dit te combineren met een vorm van steun aan projecten, in samenwerking met de plaatselijke, nationale overheid. Ten slotte was er steun voor de opvatting dat Nederland misschien maar 2 of 3 landen onder zijn hoede moet nemen en daar een langdurige relatie mee moet opbouwen. Bijvoorbeeld: als doelstelling nemen dat in een land met ongeveer 16 miljoen armen, die een energievoorziening krijgen. De allerarmsten: moeilijk te bereiken Het is moeilijk, zo niet onmogelijk, om de allerarmsten te helpen bij het genereren van inkomen en bij toegang tot energie. De hierboven genoemde biogasinstallaties bijvoorbeeld, vereisen de mest van 2 koeien of 7 varkens om productief te zijn. De allerarmsten beschikken niet over vee. Er is wel hoop dat toenemende welvaart van de middenklasse zich verspreidt doordat die werkgelegenheid creëert voor de allerarmsten. Er moet, ook bij projecten voor de allerarmsten, altijd zoveel mogelijk naar structurele, positieve bijeffecten worden gestreefd. Echter, er werd ook geopperd dat structurele armoedeverlichting door energievoorziening op zichzelf, zonder directe inkomenseffecten, ook al heel wat waard is. biomassa Na de pauze kwam opnieuw de vraag aan de orde of het inzetten op energie via biomassa niet teveel in competitie komt met voedselproductie. Geantwoord werd dat dit op lokaal niveau niet zo hoeft te zijn. In India bijvoorbeeld, liggen immense gronde braak waarop planten kunnen groeien die daarna tot biobrandstof worden verwerkt. In Mali zijn dorpjes waar men 10 000 ha kan beplanten, waarbij dan 1000 ha genoeg is voor de plaatselijke energievoorziening en de overige 9000 ha gebruikt kan worden om biobrandstof te produceren voor de markt. 137 Samenvatting van de voorzitter (Jaap Jelle Feenstra) Er zijn bij ontwikkelingssamenwerking 3 succesfactoren aangegeven: o de aanwezigheid van sleutelfiguren (‘kampioenen’) o een langdurige samenwerking, zowel op het niveau van landen (NL-land X) als op het niveau van organisaties o een goede methodiek voor steunverlening, bijv. het genereren van inkomen, zodat energie betaalbaar wordt en zo welvaart kan toenemen. Draagvlak voor klimaatmaatregelen Als slot wees een deelnemer op het gebrek aan draagvlak in ontwikkelingslanden voor het nemen van maatregelen tegen (snelle) klimaatverandering. Dat hoeft niet alleen een kwestie te zijn van onwil of eigenbelang. Het is evenzeer mogelijk dat er in die landen onvoldoende wetenschappelijke kennis aanwezig is om de noodzaak van het nemen van maatregelen in te zien. Het is van belang om de wetenschap in ontwikkelingslanden ook te ondersteunen, bijvoorbeeld de klimaatwetenschap. Een beter wetenschappelijk klimaat zou voor meer draagvlak voor klimaatmaatregelen kunnen zorgen. 8.7 Naschriften Kees Daey Ouwens; Duurzame energiebronnen en armoedebestrijding Prioriteit behoort te liggen bij bronnen die * Met zo laag mogelijke investeringen tot productie van energie leiden * De basis vormen voor de start van MKB (lokale economische activiteiten) * De deviezen positie van een land verbeteren * Ruimschoots voorhanden zijn en de bijbehorende systemen moeten snel zijn te introduceren * Aansluiten bij bestaande kennis en ervaringen * Reeds elders hebben bewezen te voldoen * De milieubelasting verminderen De keuze voor een prioriteit voor een bron of systeem (biomassa, water, wind of zon) is verder afhankelijk van de lokale situatie. Maar, grofweg is hierna een prioriteit weergegeven (ook wat nummering betreft) die het beste aan de criteria voldoet. Bronnen die aan voorgaande voldoen zijn: Opties met de hoogste prioriteit 1. Olie houdende zaden. Het kweken en verwerken van oliehoudende zaden. Een bekend voorbeeld is het gewas Jatropha Curcas. De verkregen olie kan lokaal worden ingezet (voor irrigatie, als transport brandstof, voor verlichting, koken of de productie van elektriciteit) of worden geëxporteerd. 2. Human power. Van de veelheid aan systemen wordt slechts de touwpomp en de treadle pomp genoemd voor het op- of verpompen van water (kleinschalige irrigatie). 3. Kleine tot zeer kleine waterkrachteenheden voor de productie van elektriciteit. 4. Anaërobe omzetting van reststromen (o.a. van Jatropha Curcas). Het verkregen gas kan worden gebruikt voor b.v. koken of de productie van elektriciteit. 138 5. Windturbines voor het oppompen van water. 6. Eenvoudige systemen om het watergebruik te verminderen zoals drip-irrigatie met goedkope plastic slangen. 7. Verbeterde houtkachels. 8. Voorzieningen waar de arme bevolking lokaal niet direct een inkomen aan ontleent, maar die voor het welzijn van groot belang zijn: - warmwatervoorzieningen in ziekenhuizen en op scholen - zonnecelsystemen voor school TV. 9. Lokale elektriciteitsnetten voor transport van elektriciteit opgewekt met diesel aggregaten, kleine waterkrachtcentrales e.d. 10. Lokale productie van ethanol uit reststromen. 11. Als algemeen punt kan hier het efficiënt gebruik van energie aan worden toegevoegd. Opties met een lagere prioriteit Grootschalige systemen waar de arme bevolking indirect van profiteert door een verbeterde energievoorziening. De bouw en het onderhoud van de systemen zorgen verder voor lokale werkgelegenheid en er wordt geen of in beperkte mate een beroep gedaan op deviezen. 1. Warmtekracht eenheden (WKK) op bio olie 2. Relatief kleinschalige waterkracht 3. Grote anaërobe systemen voor de productie van elektriciteit (WKK) 4. Grootschalige windsystemen 5. Decentrale en centrale zonnecelsystemen 6. Zonne concentratie systemen (CSP) 7. Elektriciteit en warmte uit geothermie (aardwarmte) 8. Energie uit temperatuurverschillen op zee; Ocean Thermal Energy Conversion (OTEC); relevant voor eilanden en kustgebieden 9. Elektriciteitscentrales op basis van biomassa 10. Elektriciteit uit golfenergie 11. Ethanol productie uit o.a. suikerriet 12. Fischer-Tropsch diesel uit biomassa (hout) 13. Ook hierbij hoort weer als centraal punt het efficiënt gebruik van energie De laagste prioriteit De volgende groep van systemen vergen grote investeringen, doen wel een beroep op deviezen of zijn veelal gebaseerd op technologie die door de Westerse landen wordt geleverd. Tevens is een zeer dure uitgebreide infrastructuur (elektriciteit, olie, gas) een vereiste. Alleen bij een algemene economische groei kan de arme bevolking hiervan (indirect) profiteren. Het betreft: 1. 2. 3. 4. Import olie producten Grote elektriciteitscentrales op basis van steenkool, gas of olie Grote waterkrachtcentrales Kerncentrales 139 Christine Pirenne: adaptatie De politieke betekenis van adaptatie komt voor mij neer op twee zaken. De eerste gaat over solidariteit en meer nog verantwoordelijkheid van de vervuiler, de tweede gaat over het niet verspillen van investeringen . 1. Solidariteit en verantwoordelijkheid: de vervuiler betaalt en wel uit eigen zak. Ik las een commentaar in nature (nov. 2005) over “climate proofing the Netherlands”. Wij besteden honderd miljoen Euro aan klimaat voor ruimte. Wij gaan nog veel meer uitgeven aan een nieuw initiatief, waar onze gehele Ruimtelijke Ordening wordt aangepast aan klimaateffecten. Als wij de problemen al zo ernstig opnemen, hoe ernstig zullen dan wel niet de problemen zijn die op ontwikkelingslanden afkomen. Zij kunnen zich er niet tegen beschermen, vooral de minst ontwikkelde landen niet, en hebben niet of nauwelijks aan het probleem bijgedragen. Hoe vaker ik dit soort artikelen lees hoe realistischer het scenario wordt waarin de negatieve gevolgen van klimaatverandering steeds urgenter worden, het niet lukt om de broeikasgassen in voldoende mate terug te dringen, de rijke landen kiezen om zichzelf te beschermen en geen cent meer willen uitgeven aan het helpen opvangen van de negatieve effecten in de ontwikkelingslanden. Het gaat niet alleen om solidariteit, het gaat vooral ook om het principe van de vervuiler betaalt. Een heffing van 2% op iedere ton CO2 die we kopen in ontwikkelingslanden en deze storten in het adaptatiefonds van het Kyoto Protocol is een goede eerste stap. Het volume valt echter in het niet bij wat nodig is. Dus: meer van dit soort innovatieve manieren om tot nieuw geld te komen … maar dan moet de vervuiler wel willen betalen. 2. Verspilling van officiële ontwikkelingshulp (ODA=Official Development Aid) Jaarlijks geven donoren 50 tot 60 miljard US$ uit aan ontwikkelingssamenwerking. De Wereldbank heeft eens uitgerekend hoeveel van hun uitgaven verloren dreigen te gaan, omdat er een ramp voorbij komt of omdat meer geleidelijke trends de effectiviteit van de hulp teniet doet. Als je wilt zoek ik dat percentage nog eens op. Hier gaat het dus over niets anders dan op een verantwoorde manier investeren in ontwikkelingslanden. Dat moet een zorg zijn voor iedere donor en voor iedere minister voor ontwikkelingssamenwerking. Hier is de boodschap: je bent stom als je niet aan klimaatverandering denkt bij - en dan zijn er vele voorbeelden te noemen - het aanleggen van een nieuwe weg aan de kust van Guatemala (cyclonen), het slaan van putten voor drinkwater in een gebied waar het water zouter wordt, het aanleggen van mini hydro’s in berggebieden waar de meren overspoelen. Mijn ervaring vanuit Ontwikkelingssamenwerking tot nu toe is dat mensen het belang van de problematiek erkennen, maar dat er geen prioriteit aan wordt gegeven (te veel concurrentie met zaken die politiek dringender zijn). Ik denk echter dat adaptatie meer en meer op de agenda zal komen te staan. In elk geval is eind 2007 een moment om in de gaten te houden. Dan komt het vierde IPCC ‘assessment’ rapport uit. Hierin zullen de wetenschappelijke bewijzen voor de negatieve gevolgen van klimaatverandering alleen nog maar harder op tafel komen. Tot slot: adaptatie is niet dweilen met de kraan open. Het is een probleem waar we niet meer omheen kunnen, ook als we vandaag de uitstoot van broeikasgassen geheel zouden stoppen. Inzicht in de problematiek en in hoogte van de kosten van adaptatie zal de noodzaak om broeikasgassen terug te dringen alleen maar verder onderstrepen. 140 Een reactie uit de kerken (Judith Grootscholten, Oikos) Onze reactie is vooral ingegeven vanuit de ethiek. Klimaatbeleid en ontwikkelingsbeleid dienen te worden geplaatst in het kader van mondiale duurzame ontwikkeling met ‘daar’ (ontwikkelingslanden) en ‘later’ (toekomstige generaties) als belangrijke dimensies. Deze dimensies worden echter veel minder meegenomen in de politieke besluitvorming aangezien de politiek veel sterker is gericht op de korte termijn en op het haalbare. De discussie tijdens de bijeenkomst vormde daarvan een reflectie. Bovendien, een vooruitstrevend klimaatbeleid met CO2-reducties die voldoende zijn om grote klimaatgerelateerde rampen te voorkomen (minder dan 2 graden C. opwarming van de atmosfeer), is geen economische aderlating. Met een dergelijk beleid zal de wereld in 2050 een welvaartpeil hebben bereikt dat zonder klimaatbeleid een jaar eerder zou zijn gerealiseerd. Een ethische benadering vormt ook de weerslag van een analyse die o.a. Peter Sloterdijk maakt in zijn Im Weltinnenraum des Kapitals: Für eine philosophische Theorie der Globalisierung’ 2005. Daarin redeneert hij dat de huidige globalisering is gericht op comfort onder zo’n twee miljard mensen. De rest wordt buitengesloten. Dat soepel functionerende comfortsysteem is gebaseerd op de winning van energie uit fossiele brandstoffen. Deze fossiele energie, de ‘natuurarbeider’ is net als de arbeid van mensen geproletariseerd. Op dit moment teert een klein deel van de wereldbevolking op de natuurarbeid die de zon in het verleden heeft verricht en die is neergeslagen in fossiele brandstoffen. Die voorraad zijn we in een hoog tempo aan het verbruiken in een, wat Sloterdijk noemt, uniek energetisch carnaval van explosieve verspilling inclusief een gevaarlijke opwarming van de atmosfeer. Het alternatief is een gedecentraliseerd systeem van rechtstreekse benutting van ‘natuurarbeid’ in de vorm van wind, zon of biomassa. De nieuwe technologie daarvoor heeft een hoog sociaaldemocratisch potentieel. Om die ontwikkeling van decentrale en duurzame energie mogelijk te maken is een nieuwe ethiek nodig. Vanuit het voorafgaande is het uitgangspunt voor toekomstig klimaatbeleid en energievoorziening in ontwikkelingslanden een gedecentraliseerd en duurzaam systeem. Daarmee wordt energie een ander issue dan door liberalisering en privatisering. Energievoorziening dient te worden ingebed in sustainable livelihood security-framework. Mitigatie en adaptatie worden daarbinnen uitgewerkt. Het gaat daarbij ook om de drieslag ‘klimaat, voorzieningszekerheid, ontwikkeling’. Wat betreft een te volgen benadering gaat het om de ontwikkeling en lokale inpassing van technologie en een ketenaanpak waarbij binnen een land wordt bijgedragen aan een totale duurzame energie-infrastructuur (productiecapaciteit, voorlichting/educatie, onderhoud, aftersales, etc.). Daarbinnen is ruimte voor project- en budgetsteun. Met een belangrijke rol voor ngo’s maar ook het bedrijfsleven. Het uitblijven van resultaten van veel huidige projecten/activiteiten is vaak het gevolg van gebrekkige inbedding in lokale sociale, economisch en ecologische omstandigheden, onvoldoende aansluiting bij lokale ervaring en capaciteit en geringe lokale participatie. Vanuit het perspectief van terugdringen van CO2-uitstoot, oprakende olie- en gasvoorraden en verdelingsvraagstukken verdient een wereldbeeld van mondiale solidariteit, zoals ontwikkeld door het RIVM in Kwaliteit en toekomst, verkenning van duurzaamheid, 2004, als uitgangspunt voor PvdA-beleid de voorkeur. In dit wereldbeeld neemt het aandeel hernieuwbare energiebronnen (10-12% in 2030) meer toe dan in de andere wereldbeelden 141 (mondiale markt, veilige regio en zorgzame regio), vindt alleen in het wereldbeeld mondiale solidariteit op de termijn van 2030 een afnemende trend plaats in CO2-emissies en treedt in dit wereldbeeld als eerste een vermindering op van het mondiale energieverbruik. Toekomstig klimaat- en ontwikkelingsbeleid is een prisoner's dilemma. Aan de ene kant wordt de wereld geconfronteerd met alarmerende voorspellingen over de gevolgen van klimaatverandering; aan de andere kant zal de vraag naar energie in vooral ontwikkelingslanden (met China, India, Brazilië voorop) zeer sterk stijgen. Bovendien is een aantal landen, met de VS voorop, niet geneigd substantieel werk te maken van vermindering van de CO2-uitstoot. Hoewel, zo moet ook gezegd: in de VS voert een aantal staten en steden actief klimaat- en energiebeleid gericht op CO2-emissiereductie. Ook kerken in de VS zijn actief op deze vraagstukken. Tijdens de bijeenkomst werd gesproken over het belang van alternatieven voor het 'negatieve' Kyoto-regime (reduceren, minimaliseren van kosten, CDM dat niet werkt). Toekomstig klimaat- en ontwikkelingsbeleid dient als uitgangspunt het recht op een gelijke verdeling van een duurzaam gebruik van de atmosfeer te hanteren. Ontwikkelingslanden zetten daarop sterk in in de internationale klimaatonderhandelingen. Het gaat hierbij om de acceptatie van het ‘polluter pays’-principe in combinatie met een ‘human rights’ benadering Een aantal ontwikkelingslanden ontkomt in dit kader niet aan reductiedoelstellingen. Equity en duurzaamheid kunnen daarbij wel op verschillende manieren worden uitgewerkt. Vervolgens dient toekomstig beleid de volgende elementen te omvatten: hogere reductiedoelstellingen, een afschaffing in de industrielanden van subsidies op fossiele brandstoffen (nu nog zo’n $ 300 miljard per jaar) en het creëren van een fonds voor adaptatie aan klimaatverandering en voor de overdracht van hernieuwbare energietechnologie aan ontwikkelingslanden in dezelfde orde van grootte. Een internationale, progressieve CO2belasting is daarbij een geëigend instrument. Het mechanisme van emissiehandel kan als uitwerking binnen deze doelstellingen een zekere rol spelen. Deze uitwerking dient bij voorkeur gestalte te krijgen in een vervolg op het huidige Kyoto-verdrag. Annemarie Goedmakers: Ik heb zeer grote twijfels over de inschatting dat in Mali makkelijk biomassa voor de markt geteeld kan worden. Dat voorbeeld van die 10.000 hectare ben ik nog nooit tegengekomen! Het lijkt me verstandig om eerst maar eens de resultaten af te wachten van mensen die hier mee bezig zijn. Ik denk namelijk dat deze uitspraken landbouwkundig de plank volledig misslaan. Frans van der Loo: beleidspunten De conclusies van workshop 4 ‘Energie Internationaal: Klimaat en Ontwikkeling’ worden hier weergegeven in de vorm van beleidspunten voor het verkiezingsprogramma van de PvdA. ●1. De PvdA gaat verder dan het staand (EU-) beleid (EU -8% CO2, Ned -6% CO2): Bijv.: - -15% CO2 in 2020 (Optiedocument 2006 ECN/MNP meest vergaande variant); - 20% duurzame energie in 2020 (Europees Parlement); 142 - Actieplan Energietransitie (binnenkort te publiceren) onverkort uitvoeren; Naast EU-verband ook bilaterale samenwerking met een aantal ontwikkelingslanden (China?, India?; zie punt 3 hieronder); ●2. De PvdA werkt hier in eigen land (/EU) aan een innovatief, CO2-neutraal Nederland, onder het motto ‘goed voorbeeld doet navolgen’: - Grote ontwikkelingslanden als China en India moeten een duurzame ontwikkelingsroute kiezen; - Beter dan dat af te dwingen is hen te verleiden ons voorbeeld na te volgen; - De beste manier is om hier in eigen land (/EU) te werken aan een duurzame energiehuishouding, als inspirerend voorbeeld; - De PvdA werkt hieraan via de maatregelen genoemd onder punt 1. ●3. Daarnaast wil de PvdA in bilateraal verband op energiegebied samenwerken met een aantal (niet-Annex 1) ontwikkelingslanden. Bijv.: - Bevorderen dat China de meest schone kolentechnologie toepast door financiële en beleidsmatige steun en overdracht van technologische kennis; - Bevorderen dat een of meerdere Afrikaanse landen bijv. de EU-richtlijn biobrandstoffen overnemen, gesteund met financiële, en beleidsmatige steun en overdracht van technologische kennis; ●4. De PvdA wil (energie-) voorzieningszekerheid niet geïsoleerd voor Nederland (/EU) nastreven, maar in het kader van een internationaal Klimaat- en Ontwikkelingsbeleid. Hiermee versterkt de PvdA coherentie van beleid tussen energiebeleid, ontwikkelingsbeleid en buitenlands beleid. ●5. De PvdA bepleit dat Energie weer een expliciet thema wordt in het Ontwikkelingsbeleid (van DGIS); - van (alleen) budget-steun naar ook energie-project-steun; - gericht op energie voor basisbehoeften van 16 miljoen mensen (1% van de wereldbehoefte); - xx% van het OS-budget dient aan energieprojecten besteed te worden; - Energieprojecten dienen te voldoen aan: - langdurige samenwerking - generen een inkomen (bestrijding armoede) - creëren een blijvende markt - via lokale ‘champions’ - met inschakeling van lokale mkb, ngo’s ●6. De PvdA, met het oog op internationale solidariteit en het equity-principe (iedere wereldbewoner heeft recht op evenveel CO2-uitstoot),: - streeft de instelling van een CO2-belasting na; - roept haar leden op, zolang dit nog niet gerealiseerd is, mee te doen aan de campagne van de Raad van Kerken en een equity-bijdrage te storten in het Klimaatvereveningsfonds. 143 Thema 5: Beleid en Instrumentarium 9.1 Discussienotitie Uitgangspunten voor een duurzame energiehuishouding: De mondiale temperatuurstijging mag maximaal 2 graden zijn Dit betekent een reductie van de uitstoot van broeikasgassen van 60-80% in 2050 voor de westerse wereld Iedere wereldburger heeft recht op dezelfde uitstoot van CO2 Europa dient minder afhankelijk te worden van gas en olie uit instabiele regio’s De lange termijn energievoorziening in Nederland dient gewaarborgd te zijn In een duurzame energiehuishouding is geen plaats voor kernenergie, zolang problemen met afval en proliferatie niet zijn opgelost. Duurzaamheid en voorzieningszekerheid in Nederland, Europa en mondiaal zijn uitgangspunten die een enorme ambitie vergen in het energie-en klimaatbeleid. Echte doorbraken moeten minimaal op Europees niveau en bij voorkeur op mondiaal niveau gerealiseerd worden. De PvdA ziet daarin voor Nederland een prominente rol. Nederland heeft veel kennis, de financiële middelen en de verantwoordelijkheid om een ambitieus beleidsprogramma uit te voeren. De PvdA is ervan overtuigd dat een duurzame energiehuishouding gerealiseerd kan worden. Duurzaamheid is meer een kwestie van willen dan van kunnen. De huidige stand van de techniek, de wetenschap en techniek die op de plank ligt en de mogelijke doorbraaktechnologieën geven voldoende zekerheden dat het mogelijk is de uitstoot van broeikasgassen fors te reduceren en een grotere onafhankelijkheid van olie- en gas te realiseren. De voorzieningszekerheid staat voor de korte termijn al op de tocht. Geopolitieke incidenten, productie die achter blijft bij de vraag, wereldprijsschommelingen en de internationale concurrentie om toegang tot de energiebronnen kunnen de voorzieningszekerheid in gevaar brengen. Nederland moet op het gebied van de Noordwest Europese energie markt een actieve rol vervullen in het creëren van een eerlijk speelveld. In de Nederlandse economische structuur dienen we de voordelen van onze gas infrastructuur, gunstige ligging en aanwezige aan- en doorvoer havens ten volle te benutten voor het verzekeren van de energie toevoer in grote delen van Europa. Kleinschalige energieopwekking en de productie dicht bij de gebruiker maakt de energievoorziening minder kwetsbaar De PvdA staat ook een actief adaptatie beleid voor. De dijken moeten hoger en overtollig water moet worden opgevangen en ten dienste komen van de watervoorziening. Klimaatverandering zal het grootste effect hebben op ontwikkelingslanden, waar droogte, overstromingen, natuurrampen en veranderend landgebruik armoedebestrijding zal bemoeilijken. Westerse landen hebben als belangrijkste veroorzaker van klimaatverandering de plicht om ontwikkelingslanden financieel en technisch te helpen bij het aanpassen aan klimaatverandering. De investeringskosten zijn hoog, maar zullen een belangrijke bijdrage leveren aan het versterken van onze kenniseconomie. De PvdA heeft de wil om de kosten te dragen en te 144 accepteren dat de energieprijzen zullen stijgen. Gevolgen voor de koopkracht van lagere inkomens of voor gevestigde belangen zijn geen reden om de ambitie niet te verwezenlijken, wel om bij het inkomensbeleid scherp rekening te houden met een verdeling volgens het principe van de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten. De PvdA ontkomt er niet aan expliciet een standpunt in te nemen over kernenergie. Kernenergie kan immers in het kader van klimaatbeleid dienen als overgangsenergiebron richting echte duurzame energievoorziening. Bovendien is kernenergie in Europa een feit en betrekt Nederland kernstroom uit Frankrijk. De PvdA is geen principiële tegenstander van kernenergie. De PvdA stelt wel een aantal stringente voorwaarden aan kernenergie (zie voor een overzicht de bijlage). Aan deze voorwaarden voldoen de huidige generatie kerncentrales niet. Daarom is de PvdA van mening dat er geen nieuwe kerncentrales bij moeten komen. In Europa moet de discussie gestart worden over de ontmanteling van de bestaande kerncentrales. De PvdA is zich ervan bewust dat door deze stellingname de kosten van het klimaatbeleid hoger zijn, omdat kernenergie vooralsnog niet aan bovengenoemde voorwaarden voldoet. Beleidsinstrumentarium Algemeen Voor de overheid ziet de PvdA de volgende rollen: - internationaal: afspreken van internationaal bindende doelen - Europa is het juiste beleidsniveau - sturen op doelen, de markt bepaalt de middelen - innovatie financieren en demonstratieprojecten uitvoeren Werkelijke doorbraken in het energie- en klimaatbeleid vergen een Europese aanpak. De 25 EU-landen moeten niet afzonderlijk werken aan de verschillende opties voor een duurzame energievoorziening (wind, zon, schoon fossiel, energiebesparing). We moeten de sterke kanten van de diverse EU-landen benutten. Dit betekent focus en kiezen. Dat doet pijn, want het zou kunnen betekenen dat we niet meer in Nederland zonne-energie stimuleren, maar dat overlaten aan Spanje. Dus een krachtige Europese coördinatie bij de verdeling van middelen over de verschillende opties, en benutting van de comparatieve voordelen van de diverse landen. Nederland zou zich kunnen toeleggen op gas-gerelateerde innovaties, groene transportbrandstoffen en offshore windenergie. Een interactie tussen industriepolitiek en energiebeleid is hierbij gewenst. In het verlengde hiervan moeten op Europees niveau veel meer middelen gereserveerd worden voor een energie-innovatiefonds. Door geleidelijke vermindering van Europese landbouwsubsidies kan hiervoor geld vrijgemaakt worden. Het Kyoto-beleid moet worden voortgezet. De fragiele mondiale coalitie van Kyotolanden moet bij elkaar blijven. Zo mogelijk moet er samenwerking gezocht worden met Amerikaanse initiatieven, met als uiteindelijke doel om de VS te laten participeren in het Kyoto-Protocol. Ontwikkelingslanden en China, Brazilië en India kunnen alleen verleid worden tot actie als de rijke landen zelf bereid zijn forse stappen te zetten.De PvdA is van mening dat Nederland in het Europese en buitenlandse zich hiervoor met kracht moet inspannen. 145 In het ontwikkelingssamenwerkingbeleid krijgt stimuleren van duurzame energiehuishouding in ontwikkelingslanden een grotere plaats. De PvdA pleit ervoor om energie weer als speerpunt terug te brengen in het ontwikkelingssamenwerkingbeleid. Om het beleid duurzaam te maken, dient het gericht te zijn op het generen van inkomen, een langdurige samenwerking met bepaalde landen en daarbinnen met lokale MKB en NGO’s. De rigide lijn uit het verleden, onder andere gehanteerd door Wereldbank en IMF, gericht op privatisering en liberalisering van de energiesector in ontwikkelingslanden dient verlaten te worden. Daarnaast gaat Nederland intensieve samenwerkingsrelaties (innovatie etc.) aan met een aantal Niet Annex I- ontwikkelingslanden. Ontwikkelingslanden hebben recht op een adaptatiefonds dat vele malen groter is dan het huidige budget. Nederland moet voortrekker zijn om dit binnen de klimaatonderhandelingen te regelen. Ook binnen de reguliere ontwikkelingshulp dient adaptatie een belangrijkere plaats in te nemen, omdat klimaatverandering effect heeft op belangrijke economische sectoren zoals de landbouw. In VN verband zijn initiatieven genomen voor een multilateraal fonds gericht op het bestrijden van rampen. Adaptatie moet hier een plaats krijgen. De kennis en creativiteit van de marktsector moet ten volle benut worden. Consistent overheidsbeleid is de sleutel om de zekerheid en het vertrouwen bij de marktsector te creëren. Dit betekent dat de overheid en de politiek terughoudend moeten zijn in voortdurende aanpassing van beleid. De PvdA heeft liever langdurig beleid dat voor 80% goed uitpakt, dan elk jaar discussie om het beleid voor 95% optimaal te maken. De markt moet het werk doen, wat niet betekent dat de overheid achterover kan leunen. De overheid moet stevig durven sturen en afrekenen op doelen. De PvdA wil afscheid nemen van de wirwar van kleine maatregelen, subsidies en stimuleringsprojecten. Te vaak is in het verleden het geld verdeeld op basis van de sterkste lobby. De rol van de overheid blijft beperkt tot het vaststellen van doelen (met het juiste wettelijk kader om die doelen te halen), en het stimuleren van (fundamenteel) wetenschappelijk onderzoek, innovatie en demonstratieprojecten. 1. Doelen Voor het bereiken van een duurzame energiehuishouding zijn drie harde doelen noodzakelijk. Deze doelen worden op Europees niveau vastgesteld: - 30% CO2-reductie in 2020 tov 1990 (klimaat) - 20% duurzame energie in 2020 (energievoorzieningszekerheid) - 2% energiebesparing per jaar (energievoorzieningszekerheid).104 Voor deze drie doelen stelt de PvdA twee Europese systemen van emissiehandel voor. Emissiehandel is immers een efficiënt systeem om het doel te behalen. Het huidige Europese CO2-emissiehandelsysteem moet worden voortgezet en aangescherpt. De sectoren chemie, luchtvaart en binnenvaart worden toegevoegd aan het stelsel. Een groot deel van de Europese CO2-uitstoot is hiermee gedekt. De bedrijven die onder dit stelsel vallen kunnen via investeringen in energiebesparing, duurzame energie en schoon fossiel het doel realiseren. Voor de energiesector wordt het Europees certificatensysteem (groene én witte105) maatgevend, wat moet leiden tot de doelen voor duurzame energie en energiebesparing in 104 Indien de economische groei structureel hoger wordt dan 2% zou de energiebesparingdoelstelling evenredig verhoogd moeten worden 105 Groene certificaten zijn verhandelbare duurzame energiecertificaten. Witte certificaten zijn verhandelbare besparingscertificaten 146 2020. Omdat duurzame energie en energiebesparing allebei leiden tot meer duurzame energievoorzieningszekerheid, zijn in het handelssysteem rechten van duurzame energie inwisselbaar voor energiebesparing (via specifieke formule). De Europese energiesector zal deze doelen moeten realiseren. Dit kan op uiteenlopende wijze gebeuren. Bijv. bouw van windmolens, zonnepanelen bij huishoudens of convenant elektronicasector voor 1 Wattapparaten. Ter ondersteuning van dit verhandelbare systeem én omdat we geen tijd mogen verliezen worden de volgende maatregelen ingevoerd: o Voortschrijdende normstelling, ook via vergunningverlening. Zie bijv: mogelijkheden van gesloten kas in de tuinbouw: binnen x jaar worden de energieprestaties van deze kas de norm. o TopRunner-Programma: de norm van het meest energie-efficiënte apparaat wordt de norm o Geleidelijke verlaging Energieprestatiecoefficient nieuwbouw naar 0,4 in 2020 o Periodieke aanscherping energieprestaties bestaande bouw (voor de koper bij moment van aankoop) o Oprichting energiebesparingbank: bedrijven en burgers kunnen rendabele besparingsmaatregelen laten voorfinancieren. o Woningcorporaties mogen hogere huur vragen, als via energiebesparingsmaatregelen de energiekosten voor de huurder omlaag gaat. o Overheid kiest voor haar inkopen altijd voor het meest energiezuinige product. Zolang de sector verkeer en vervoer niet in de twee handelssystemen participeert wordt apart besparing- en klimaatbeleid gevoerd voor deze sector. Dat betekent o.a. Europese vergaande normstelling voor (vracht)automotoren en in Nederland invoering van de kilometerheffing, gedifferentieerd naar plaats, tijd en milieu, op zo kort mogelijke termijn. Uiteraard tornt de PvdA niet aan de huidige stimulering van duurzame energie (MEP) zolang een Europees systeem nog niet bestaat. In plaats van ieder jaar te korten op de uitgaven, wil de PvdA voortvarend verder met de implementatie van duurzame energie in Nederland. Daarbij horen stabiele tarieven. 2. Innovatie en demonstratieprojecten De tweede rol van de overheid ligt bij stimuleren van (fundamenteel) wetenschappelijk onderzoek, innovatie en uitvoering van demonstratieprojecten. De PvdA wil veel meer geld uitgeven voor R&D op gebied van duurzame energie, schoon fossiel en energiebesparing. Op deze manier kunnen de kosten van de verschillende opties omlaag en worden de betrokken bedrijven in de beide handelssystemen geholpen de doelen te realiseren. Naast nationaal geld moeten vanuit Europa omvangrijke middelen beschikbaar komen. Gevolgen van beleidsinstrumentarium De doelen worden gehaald, tegen lage maatschappelijke kosten. De kosten worden automatisch in de prijzen verwerkt (overheid hoeft niet zelf de hoogte van de heffingen te bepalen). De creativiteit en kunde van de markt wordt benut. De overheid beperkt zich tot beperkt aantal specifieke rollen. Geen wirwar van kleine subsidiepotjes en maatregelen. 147 Energieparagraaf verkiezingsprogramma 2002-2006 Ter inspiratie de energiepassage uit het laatste verkiezingsprogramma: De voorspellingen van de Club van Rome komen niet uit, mede dánkzij die voorspellingen. Er is nog genoeg aardolie, aardgas en steenkool om aan onze energiebehoeften te voldoen. De nadelen van het grote energiegebruik worden wel steeds zichtbaarder. Klimaatverandering en verzuring illustreren dit. Daarom wil de PvdA dat het Kyoto-protocol voor lagere CO2uitstoot zo spoedig mogelijk wordt geratificeerd en wordt nageleefd. Restwarmte uit de industrie zal, mede om de Co2-uitstoot te beperken, waar mogelijk worden benut. Om te bevorderen dat we zuinig, schoon en efficiënt omgaan met onze energie, hanteren we een ‘energieladder’ met drie treden. Energiebesparing vormt de eerste trede. Gebruik van duurzame bronnen de tweede. Ten slotte moet de fossiele energie die we blijven gebruiken, schoon en efficiënt worden opgewekt. De PvdA wijst uitbreiding van het opgesteld vermogen aan kernenergie af zolang intrinsiek veilige kerncentrales niet beschikbaar zijn en het vraagstuk van een veilige opslag van radioactief afval niet is opgelost. De bestaande kerncentrale in Borssele wordt aan het eind van 2003 gesloten. Veel energie kan worden bespaard in woningbouw, industrie en infrastructuur. In de energieverslindende datahuizen bijvoorbeeld, kan de warmtelozing op de etage met alle computers worden ingezet voor verwarming van andere verdiepingen. Zachte leningen kunnen de inzet van energiebesparende innovaties in nieuwbouw en renovatie stimuleren. Duurzaam bouwen wordt erop gericht dat huizen hun energie terugleveren aan het energiebedrijf. Compacter bouwen en betere inrichting van ruimte leveren eveneens energiebesparing. De Wet Energiebesparing Toestellen wordt toegepast op elektrische apparaten, zoals koel-en vriesapparatuur, wasmachines, boilers, audio-en videoapparatuur en overig wit-en bruingoed. Burgers verdienen de extra kosten terug door lagere energierekeningen. Prijssubsidies voor aluminiumsmelters en glastuinbouw worden afgebouwd en ingezet om een zuiniger productie te realiseren. De PvdA is voorstander van invoering in Nederland van een energieheffing voor grootverbruikers, dat de energieprijs optrekt tot het Europese gemiddelde. Toepassing van bewezen technieken zoals zonneboilers, zonnecellen en zogenaamde ‘zuidgerichte’ verkaveling worden bij nieuwbouwwoningen en grote renovatieprojecten gestimuleerd. Het gebruik van duurzame energiebronnen wordt op diverse manieren gestimuleerd. Het tarief van de ecotaks loopt op met het gebruik. Groene en lichtgroene stroom blijven vrij van een ecotaks. Een deel van de opbrengsten wordt ingezet voor energiebesparing. Door labelling en certificering worden consumenten geïnformeerd en gestimuleerd om schone energiebronnen te gebruiken. Ook stroomleveranciers worden gestimuleerd tot het leveren van een minimum percentage duurzaam opgewekte stroom (wind, zon, biomassa). De mogelijkheid wordt onderzocht om het certificatensysteem dat nu bestaat voor groene stroom uit te breiden naar alle elektriciteitsopwekking zodat de klant weet welke vorm van elektriciteit hij koopt. Deze certificering telt ook voor atoomenergie. Goedkope vervuilende buitenlandse stroom mag onze schone energievoorziening niet wegconcurreren. Daarom wordt ecotaks geheven. Nederland zet zich in Europa in voor het gebruik van duurzame energiebronnen, om zo ook elders kernenergie onnodig te maken. Technologische innovaties worden ondersteund op terreinen waar we onderzoekinstituten, producenten en marktpotentieel hebben. We zien vier belangrijke kansen: - zonnecellen voor stroomopwekking. Ons land heeft topresearch en is een van de grootste producenten ter wereld. Plaatsing op daken en op geluidsschermen wordt gestimuleerd; 148 - waterstof in combinatie met brandstofcellen maakt energiegebruik mogelijk met alleen schoon water als reststof. Experimenten hiermee bij verwarming, stroomopwekking en in voertuigen worden bevorderd; - er komen schonere autobrandstoffen op basis van vernieuwbare plantaardige grondstoffen (biobrandstoffen); - windenergie wordt een belangrijke exportsector doordat windparken worden aangelegd op zee en land. Maart 2006, Rutger Pol, Anton Jansen en Anne Janssen. 149 Bijlage: Kernenergie Beschouwing Kernenergie is een energiebron die voor de elektriciteitsvoorziening wordt toegepast; de bijdrage is ongeveer 6 % van het totale wereldenergiegebruik en 16% van het elektriciteitsgebruik. Binnen de EU zijn enkele landen (o.a. Frankrijk en België) voor het grootste deel van hun elektriciteitsvoorziening van kernenergie afhankelijk. In Nederland wordt de bijdrage bepaald door de centrale in Borssele en met name door import. Het gebruik van kernenergie is omstreden. Dit blijkt o.a. uit het feit dat het beleid in landen als Duitsland en Zweden er op is gericht om de bestaande centrales te sluiten. Waar het bij het gebruik van kernenergie om gaat, is het minimaliseren van de mogelijke negatieve gevolgen die deze energiebron oproept of kan oproepen. Dit doen we met elke energiebron. Ook voor fossiele energie wordt er beleid gevoerd t.a.v. bijvoorbeeld het klimaatprobleem of de afhankelijkheid van het Midden Oosten. De PvdA is op zich geen tegenstander van het gebruik van kernenergie. Het gaat dan echter wel om een verantwoord gebruik van deze energiebron. Hiertoe moet een nieuw beleid worden opgezet gebaseerd op de volgende punten. Productie radioactief materiaal: Het gebruik van kernenergie wordt sterk bepaald door de productie van radio actief materiaal. Dit kan worden misbruikt en kan tot grote maatschappelijke problemen leiden. De hoofdproblemen zijn: 1. Proliferatie Het gebruik van kerncentrales is veelal gekoppeld aan de militaire toepassing van het maken van een bom. Door non proliferatie verdragen probeert men (het “westen” dus) de verdere verspreiding van kernwapens tegen te gaan. De praktijk leert echter dat het vaak niet lukt om langs deze weg de verspreiding tegen te gaan (recent b.v. Iran). 2. Terrorisme De dreiging van terrorisme is groot. Het gaat hierbij niet in de eerste plaats om het (laten) neerstorten van een vliegtuig op een centrale of het gebruik van een raket. Het gaat eerder om het “opblazen” van een centrale van binnenuit. Als iemand zich laat opleiden tot operator en de relevante computer programma’s kent, moet het nog steeds onmogelijk zijn om de centrale zwaar te beschadigen met daarbij vrijkomende radio actieve emissies. 3. Het afval probleem Zolang het afval duizenden jaren schadelijk blijft, maken wij nu een serieus probleem voor onbekende generaties en samenlevingen na ons. Afval dat in korte tijd onschadelijk wordt is wel acceptabel. De PvdA legt de grens bij ca 50 tot 100 jaar. Binnen die tijd moet het afval onschadelijk zijn geworden. 4. Culturele veranderingen In landen als Rusland is aangetoond wat de consequenties zijn van een culturele omslag. Men keek (of kijkt) nog nauwelijks naar delen van het systeem om. Het aanwezige radio actieve materiaal kan lokaal voor een hoge stralingsbelasting zorgen of in het grondwater terecht komen.Verder voor terroristen een ideaal werkterrein. Ook Iran kende overigens een dergelijke omslag na het afzetten van de Sjah. De centrales waren toen echter nog niet in werking. 150 Opwerking van radioactief materiaal. Radio actief materiaal wordt in de EU nog steeds opgewerkt. Hierbij komt o.a. plutonium vrij waarmee bommen kunnen worden gemaakt (misschien niet de allerbeste, maar toch...). Ook het feit dat een opwerkingsfabriek een grote chemische fabriek is, met enorme maatschappelijke schade indien hij wordt opgeblazen, maakt hem kwetsbaar voor aanslagen. Productie van uranium Voor de productie van uranium (of thorium) worden ertsen gebruikt. Vooral voor arme ertsen geldt dat dit met een grote milieubelasting (o.a. energiegebruik) gepaard gaat. Aangezien ertsen met lage concentraties waarschijnlijk nauwelijks rendabel (kosten, milieu) winbaar zijn is het verder de vraag waarom we zoveel moeite doen voor een relatief kleine bijdrage aan de wereld energievoorziening en dit gedurende een relatief kleine periode. Andere problemen Verder zijn er nog tal van andere problemen zoals de kans op ongelukken in een centrale, tijdens het transport van radio actief materiaal of bij de ontmanteling Uitgangspunten voor PvdA beleid Om de risico's van voorgaande aspecten tot redelijke proporties terug te brengen formuleert de PvdA hieronder haar uitgangspunten voor het beleid in Nederland. Nederland dient deze uit te dragen op Europees en internationaal niveau en de PvdA zal deze inbrengen bij haar sociaaldemocratische zusterpartijen: 1. 2. 3. 4. De centrale moet inherent veilig zijn en dit dus onder alle denkbare condities. Nederland steunt krachtig innovatief onderzoek naar deze kerncentrales Afval mag niet worden opgewerkt. Het afval dat in de kernenergiecyclus vrijkomt moet worden uitgebrand. Langs deze weg moet het resterende materiaal na ca 50 a 100 jaar tot een natuurlijk niveau zijn teruggebracht. 5. Nadere analyse is nodig om te bepalen wat de milieubelasting van de winning van (arme) uraanertsen is en tot welke niveau de milieubelasting van de winning (redelijkerwijs) moet worden teruggebracht. 6. Kosten gemaakt voor de veiligheid (tegen b.v. terrorisme), controle voor de interne procedures (b.v. stralingsbelasting personeel, emissies) in de centrale, internationale organisaties (IAEA) en verzekeringen (geen overheidsgaranties) moeten doorberekend worden in de kWh prijs voor kernenergie. De kernenergie cyclus moet aan voorgaande voldoen. De cyclus van bestaande centrales moet dusdanig worden aangepast totdat ze aan deze voorwaarden voldoen. De bestaande meest onveilige centrales dienen te worden gesloten. Andere centrales moeten worden uitgefaseerd indien het niet lukt deze aan bovenstaande voorwaarden te laten voldoen. 9.2 vragenlijst en reactie deelnemers Uitgangspunten Welke punten ontbreken volgens u? Met welk gedeelte bent u het niet eens en waarom? 151 Beleidsinstrumentarium Met wel gedeelte bent u het niet eens en waarom? Zijn de doelen goed gekozen en waarom? Egbert Boeker, SEB Uitgangspunten Welke punten ontbreken volgens u? Met welk gedeelte bent u het niet eens en waarom? (Geen commentaar) Beleidsinstrumentarium Met wel gedeelte bent u het niet eens en waarom? Zijn de doelen goed gekozen en waarom? 1. Je zegt terecht dat we op Europees niveau moeten afstemmen op welke energie opties wij inzetten. Onduidelijk is of we bedoelen R& D of implementatie. Toch zullen we in een toekomstig regeeraccoord hierover duidelijk moeten zijn. Ik denk zelf dat a. voor zonnewarmte – boilers voor warmwater er geen R en D meer nodig is en dat implementatie wel degelijk gestimuleerd moet worden b. voor zon-PV zou ik zelf zowel R&D als implementatie op een laag pitje zetten in NL (De discussie op de workshop heeft mij tot andere gedachten gebracht: doorgaan met PV, EB) c. nieuwe zon-elektra varianten kunnen wel degelijk R & D steun krijgen als men met goede plannen komt. Dit is nog in de kinderschoenen en kan onze wetenschappelijke infrastructuur helpen en studenten stimuleren om beta studies te volgen. Hier dus wel R&D , maar implementatie is nog niet aan de orde. 2. Ik vind interactie tussen industrie-politiek en energie-politiek noodzakelijk, dus veel sterker dan het woordje gewenst. 3. In de bijlage over kernenergie staat, m.i. terecht, dat we R&D moeten steunen naar veilige centrales en veilig omgaan met afval. Wij spreken ons niet duidelijk uit over het niveau waarop dat zou moeten gebeuren. Ik denk dat we hier moeten kiezen voor Europees niveau, dus met Europees geld, maar dat we in NL ook nationaal geld moeten toevoegen en ook hier wat research doen. Dat verhoogt de geloofwaardigheid van ons standpunt. Research in NL geeft hier een kennisbasis op grond waarvan wij kunnen beoordelen of een bepaald reactorontwerp inderdaad veilig genoeg is en idem voor het afval. 4. Bij kernenergie zijn wij vergeten om toe te voegen dat ook voor de opslag van afval (al is het maar 100 jaar) op Europees niveau de meest veilige lokaties moeten worden bepaald. 152 Gerard Bot, Wageningen Universiteit Uitgangspunten Welke punten ontbreken volgens u? o schaarste en eindigheid van fossiele energiebronnen is toenemend probleem voor onze energie-afhankelijke economie en welvaart o schaarste en eindigheid van fossiele energiebronnen wordt toenemende bron van conflicten en daarmee bedreiging stabiliteit o toename van vraag op wereldenergiemarkt door toenemende welvaart en economische ontwikkeling (beide gewenst) van nieuwe economieën (nu India, China, op termijn ook andere grote landen) versterkt schaarste en eindigheid dit onderstreept de urgentie van een duurzame energievoorziening Met welk gedeelte bent u het niet eens en waarom? o Eerste twee geformuleerde uitgangspunten (mondiale tempstijging, reductie van broeikasgassen) zijn politiek correcte uitspraken. Het recente verleden heeft laten zien dat deze zich gemakkelijk tegen je keren. Ze zijn ook geformuleerd als harde doelstelling waarbij de gehanteerde getallen uit de lucht vallen. Het één op één verbinden van een duurzame energievoorziening met opwarming zwakt de urgentie van duurzame energievoorziening af omdat over opwarming meerdere theorieën de ronde doen. Daarom niet als uitgangspunt nemen, wel in overwegingen op te nemen. Beleidsinstrumentarium Met welk gedeelte bent u het niet eens en waarom? - Tekst over Europese aanpak lijkt wat tegenstrijdig, wellicht tekst aan te passen. Sterke kanten diversiteit aan condities in Europa benutten. Daarbij mis ik dat het nodig is grootschalige opties te ontwikkelen. Dus zonne-energie of windenergie daar voor grootschalige energie-opwekking tot ontwikkeling brengen waar de investering de meeste energie oplevert voor de Europese energiehuishouding. Zelfs buiten Europa kijken. Potentieel energierijke, nu onbewoonde, lege gebieden benutten, stabiliteit daar bevorderen, bv Sahara, ca 2.5 maal jaarlijkse instraling tov Nederland, ca 30% meer dan in Spanje of Griekenland met minder variabiliteit over de seizoenen. Kan daarmee alternatief voor kernstroom worden. Zou ook grootschalige productie van waterstof aan de kust mogelijk maken als input waterstofeconomie. Geeft landen in nu arme regio mogelijkheden tot ontwikkeling van nu nog onbenutte natuurlijke hulpbronnen, goed voor welvaartverdeling. Zijn de doelen goed gekozen en waarom? - Voor Nederland moet energievoorziening meer worden gediversificeerd. Relatief grote afhankelijkheid van aardgas is op korte termijn al bedriegend voor duurzame voorziening - Emissiehandel is voor mij geen bekend terrein. Echter de zin: “Emissiehandel is immers een efficiënt systeem om het doel te halen” maakt mij achterdochtig. - Bij maatregelen: voortschrijdende normstelling alleen als de mate van voortschrijding van tevoren is vastgelegd en bekend is. Anders is overheid 153 - - - geen betrouwbare partner en verzet de doelpalen naar het hem uitkomt. Noemen van een voorbeeld (gesloten kas) is gevaarlijk omdat bij alle cijfers van een voorbeeld heel nauwkeurig de context hiervan moet worden bekeken. Andere maatregel: benutten van alle energie die in systemen aanwezig is van hoog- naar laagwaardig. Vooral benutten laagwaardige energie door op elkaar aansluiten van systemen kan hogere totaalbenutting realiseren. Er is zeer veel laagwaardige energie die niet wordt benut. Kastuinbouw (kas als energiebron) laat zien dat er mogelijkheden zijn door bv andere inrichting mat korte afstand laagwaardige bron en de benutter. Veelal grootschalige opslagfaciliteiten nodig voor seizoensopslag, bv in aquifers. De milieu-aspecten goed in de gaten houden. Bij energiebesparing is terugkoppelmechanisme van energiekosten als motivatie van energiebesparing nodig. Daarom moet zeer terughoudend worden omgegaan met compensatiemaatregelen. De aanpak van onderzoek naar innovatie en demonstratie is zeer klassiek. In de glastuinbouw is bekend dat tuinders energiebesparende maatregelen pas toepassen als zij die begrijpen en in kunnen passen in hun ervaringswereld van hun centrale proces: gewasproductie. Energiebesparing is ook in andere toepassingen veelal geen doel, energie is een input op het productieproces met als doel economisch te produceren. Ik kan me voorstellen dat dit ook elders geldt. In energieparagraaf verkiezingsprogramma 2002-2006 staat dat glastuinbouw prijssubsidie krijgt (afbouw). Dit is onjuist, wordt veelal ook door buitenlandse concurrentie beweerd. De aardgasprijs werd altijd in onderhandeling tussen de sector en de leverancier vastgesteld, als grootverbruikers betalen glastuinders minder dan kleinverbruikers, evenwel zonder subsidie. Na de liberalisering is ook geen subsidie ingevoerd, nog steeds wordt de prijs na onderhandeling vastgesteld, inclusief koppeling met de olieprijs. Frans van der Loo, NOVEM/SEB Uitgangspunten Welke punten ontbreken volgens u? Met welk gedeelte bent u het niet eens en waarom? ● In H1 Uitgangspunten zou ik graag toegevoegd zien: ‘Geen duurzame energievoorziening zonder een sterk maatschappelijk draagvlak. Werken aan een DEV betekent ook een sterke, continue inzet op communicatie en dialoog met de samenleving, met een open oog voor de sociale, politieke en culturele impact die een transitie naar een duurzame energievoorziening met zich mee brengt.’ Beleidsinstrumentarium Met wel gedeelte bent u het niet eens en waarom? Zijn de doelen goed gekozen en waarom? ● Bij Beleidsinstrumentarium pleit ik voor een bredere rol voor de overheid, niet louter beperkt tot 1) Doelen en 2) Innovatie/Demonstratieprojecten. 154 Dat is te smal, zeker als de PvdA voortvarend streeft naar implementatie van DE (p4 midden). Dan is zeker ook een rol van de overheid: 3) Optimale beleidsrandvoorwaarden scheppen (bestuurlijk, ruimtelijk, sociaalmaatschappelijk); 4) Intensieve, continue communicatie over nut, noodzaak, urgentie van een duurzame energievoorziening. ● Op p3 (onderaan) wordt gepleit voor een Europees systeem van groene en witte certificaten. Ik onderschrijf dit niet voor groene certificaten, want in Europa verdwijnt juist het draagvlak voor dit systeem. M.b.t. duurzame energie staan groencertificaten tegenover het feed-in-tariff systeem. De Europese Commissie (Piebalgs) heeft juist verklaard dat het FIT-systeem effectiever en goedkoper werkt. Met de MEP is ook Nederland afgestapt van groencertificaten. ● Ik ben het eens met de doelen; ze sluiten uit bij EU-doelen. ● Overigens: Binnen Energietransitie (overheid/ markt) wordt momenteel de laatste hand gelegd aan een Actieplan Energietransitie. De Task Force ET en de Platforms bieden dat in april aan de ministers aan; rond de zomer moet er een Kabinetsreactie op komen. Dit Actieplan komt uit op een forse CO2-besparing in 2030 en resp 2050; dat spoort wel met de 30% reductie in 2020 in dit stuk, maar gaat verder; Dat gebeurt met acties rond nieuw gas, duurzame mobiliteit, groene grondstoffen, ketenefficiency, duurzame elektriciteit en gebouwde omgeving. Uitvoering van dit plan zal vooral zaak zijn van de volgende regering, dus met PvdA. Het lijkt mij belangrijk dat de PvdA dit Actieplan ondersteunt. Frans Rooijers, CE Als reactie op de discussienotitie heb ik drie opmerkingen: 1 – prima lijn voor stellingname 2 – kleinschalig is niet altijd het beste 3 – instrumentarium is nog niet sluitend genoeg Ad.1 complimenten voor het stuk om van probleem, naar oplossingsrichtingen en naar stellingnames te komen. Het is terecht om eventuele sociale problemen te scheiden van een streng milieubeleid. Ad.2 In de inleiding wordt gesteld “Kleinschalige energieopwekking en de productie dicht bij de gebruiker maakt de energievoorziening minder kwetsbaar“. Dat klopt, maar is slechts een van de aspecten die relevant zijn voor de duurzame energiehuishouding. Het geeft een beetje een nostalgisch beeld dat als we maar kleine installaties (zon, wind, WK) hebben het allemaal goed komt. Misschien bedoelen jullie het niet zo, maar met name kleine installaties (WK, biomassa) kunnen met moeite voldoen aan de lokale emissie-eisen. Grote installaties kunnen dat veel makkelijker. Ad.3. Hier heb ik enkele opmerkingen: 155 - - - Pagina 3 Het is goed om het emissiehandelsysteem als basis te houden voor de industrie. De ervaring leert echter dat het enerzijds moeilijk is om de plafonds voor de internationale spelers te gaan verlagen en anderzijds dat elektriciteitsbedrijven hun gratis rechten toch doorberekenen in de elektriciteitsprijs tegen de handelsprijs. Dit is op te lossen door een apart systeem te ontwikkelen voor de elektriciteitssector. Deze sector is gebonden aan de Europese grenzen en kan een stapje sneller lopen dan de chemie, metaalsector etc en hoeft geen gratis rechten te krijgen. Groene en witte certificaten werken wezenlijk anders dan het ETS. De systemen zijn een middel om duurzame energie resp energiebesparing eenduidig te maken. Daarbovenop is nog een systeem van plafonering nodig. Net zoals bij het ETS. Binnen het project Markt & Milieu hebben we uitvoerig gesproken met diverse partijen over een systeem van Fossiele Energierechten voor de gebruikers in de gebouwde omgeving. Dit systeem gaat uit van het gebruik en niet van een besparing. Dit is veel efficiënter, en de kosten komen terecht bij diegenen die veel energie gebruiken. Resultaten komen binnenkort vrij. Ik licht dit graag donderdag toe. Aanvullende normen: prima Ook voor sector transport: apart systeem Cap & Trade + aanvullende voortschrijdende normen voor voertuigen MEP moet geen implementatie-instrument zijn, veel te duur. Subsidies alleen voor innovatie Frans Saris, Universiteit Leiden Uitgangspunten Welke punten ontbreken volgens u? Het ontkoppelingsbeleid van de afgelopen jaren heeft enig succes gehad, maar om de volgende stap te maken zal er een nieuwe maatschappelijke koppeling gelegd moeten worden tussen duurzame ontwikkeling en economie Met welk gedeelte bent u het niet eens en waarom? Eigenlijk ben ik het met alles eens, maar wat als uitgangspunt ontbreekt is dat Nederland aan het gas ligt, we zijn eraan verslaafd Beleidsinstrumentarium Met wel gedeelte bent u het niet eens en waarom? Onze aardgasbaten zouden in de eerste plaats aangewend moeten worden voor onze duurzameontwikkeling Zijn de doelen goed gekozen en waarom? Nederland zou in 2020 een van de belangrijkste spelers moeten zijn op het gebied van duurzame energie in de wereld en hiertoe moet bewust industriepolitiek bedreven worden Sible Schöne, Klimaatbureau Uitgangspunten 156 Welke punten ontbreken volgens u? Het lijkt me goed genuanceerder te zijn over het schaalniveau, niet alles Europees, klimaatonderhandelingen spelen mondiaal, efficiencyverbetering van auto’s en appraten speelt vooral Europees, het innovatiefonds kan voor een belangrijk deel Nederlands zijn, gekoppeld aan industriepolitiek. Gedl kan komen vanuit groeiende aardgasbaten. Taskforce energietransitie stelt voor 4 mrd/jaar voor al het beleid inclusief MEP. Nu is dit rond de 1.5 mrd, schat ik. Ook aanpak gebouwde omgeving kan nationaal Het lijkt me goed 2% besparingsdoelstelling op EU-niveau te koppelen aan innovatiedoelstellingen, zoals nieuwe auto’s en apparaten twee keer zo zuinig in 2015 Met welk gedeelte bent u het niet eens en waarom? Ik zou expliciet schoon fossiel als optie meenemen en ook pleiten voor de bouw van een zogenaamde x to x fabriek met als input kolen en biomassa en als output elektriciteit en/of FT-diesel Ik zou de afbouw van de landbouwsubsidies net alleen willen koppelen aan een energieinnovatiefonds. Ik zou het fonds enerzijds breder trekken en anderzijds toe willen naar betere stimulering van biomassa Patrick Teunissen, Gemeente Amsterdam Uitgangspunten Welke punten ontbreken volgens u? 1. Besparen, besparen, besparen met name bij de bestaande bouw, zowel bij burgers als bedrijven, zou prioriteit moeten krijgen. 2. Voorbeelden van verkwistend gebruik van energie worden benoemd. Met in achtneming van een korte overgangstermijn moet dit verbruik worden tegen gegaan. Als voorbeeld: een deur voor de koelmeubelen bij de supermarkten. Dit bespaart evenveel als 10 jaar lang jaarlijks 70.000 woningen bouwen met een epc van 0,8 ipv 1. Met welk gedeelte bent u het niet eens en waarom? 1. Europa dient minder afhankelijk te worden van olie en gas. Dit ongeacht of dit onstabiele regio’s zijn of niet. 2. Met een actief adaptatiebeleid. Het verhogen van de dijken en opvang van overtollig water. Voor de korte termijn lijkt het me van belang in communicatie met burgers en bedrijven inzichtelijk te maken welke kosten gemaakt moeten worden voor dijkverzwaring en deze af te zetten tegen de kosten voor energiebesparing en op die manier draagvlak te creëren voor lastige keuzes bij energiebesparing. Beleidsinstrumentarium Met wel gedeelte bent u het niet eens en waarom? 1. Kiezen voor Europa is niet echt een keus. Juist op uitvoeringsniveau kunnen ambitieuze keuzes gemaakt worden. Op Europees niveau blijven die voorlopig nog achterwege. Uitvoeren van maatregelen op basis van een energiecertificaat (EPBD) is bijvoorbeeld vrijblijvend. 2. Verdere verlaging van de EPC kan mogelijk leiden tot een hogere energievraag, bijvoorbeeld door een hogere koelvraag. 3. Inzetten op een effectief toepassen van de Wet milieubeheer. Zijn de doelen goed gekozen en waarom? 157 Het doel om 2 % te besparen is op zich juist, maar er zal op een andere wijze richting burgers en bedrijven gecommuniceerd moeten worden. Het doel van 2 % maakt niet duidelijk welke geweldige inspanning geleverd moet worden. Remko Ybema, ECN Uitgangspunten Welke punten ontbreken volgens u? - Er ontbreekt in de notitie de notie dat de traagheden in de energievoorziening groot zijn. Daarbij gaat het om fysieke traagheden, verband houdend met de levensduur van installaties, gebouwen en infrastructuur, maar zeker ook om traagheden in de respons door de maatschappij in de zin dat er (veel) tijd mee is gemoeid voor de opinie verandert (sense of urgency), beleidsbeslissingen worden genomen en voordat beleid een significant effect heeft. Hiermee verband houdend, in de notitie wordt opgemerkt “duurzaamheid is meer een kwestie van willen dan van kunnen”. Deze optimistische opmerking veronderstelt een grote maakbaarheid. Ik deel de mening dat de maakbaarheid technologisch gezien groot is, maar ik ben pessimistisch over de maakbaarheid qua (internationaal) beleid gericht op verandering van gedrag van bedrijven en consumenten. Met welk gedeelte bent u het niet eens en waarom? - “Iedere wereldburger heeft recht op dezelfde uitstoot van CO2”. Hoewel in de basis een sympathiek uitgangspunt vind ik dit te absoluut en te simpel gesteld. Verschillen in uitgangssituatie (oa. geografische en historische factoren), die mede-bepalend blijven voor verschillen in CO2-uitstoot per wereldburger, moeten ook worden meegenomen. - Kernenergie. Mijns inziens wordt het PvdA standpunt mede ingegeven door het onterechte optimisme over de maakbaarheid aangaande beleid voor energiebesparing, duurzame energie (en schoon fossiel?). Het is m.i. heel lastig om mondiaal of in EU de CO2-uitstoot fors terug te brengen zonder kernenergie. Ik schat de risico’s van extra klimaatverandering als groter en slechter beheersbaar in, dan de risico’s van extra kernenergie. Neem je alleen Nederland dan is naar mijn inzicht kernenergie niet persé nodig. Beleidsinstrumentarium Met wel gedeelte bent u het niet eens en waarom? - Ik mis een visie op beleidsinstrumenten. Het komt wat hap-snap over. Ook ik vind emissiehandel een aardig instrument, maar het kent qua effectiviteit zijn beperkingen en inmiddels weten we dat het de nodige bezwaren heeft, zoals de grote windfall profits voor de elektriciteitsproductiesector. Emissiehandel is mooi voor de korte termijn kostenefficiency. Maar voor de lange termijnkostenefficiency en om marktfalen te overkomen is meer nodig. Dan moeten ook bijv. bedrijven die grote risico’s nemen (bijv eerste centrale met CO2afvang) geholpen worden met afdekken van risico’s door o.a. beleidsfalen. Beleid moet zich zowel richten op de innovatoren en early adaptors, op de middengroep en zeker ook op de achterblijvers (bijv. verbieden dat installaties met een lager rendement dan x in jaar y nog in gebruik zijn). Per groep en per sector je beleid richten op de relevante barrières. Beleid gericht op achterblijvers is er te weinig. Als dat laatste er ook is (liefst in EU-verband), geef je pas aan dat het menens is en je verhoogt het vernieuwingstempo van de energievoorziening. Zijn de doelen goed gekozen en waarom? Ik ondersteun de genoemde doelen. Ze zijn ambitieus en realistisch. Suggestie om nog doelen toe te voegen, zoals: - 5% van de Nederlandse CO2-emissie in 2020 afgevangen en opgeslagen in ondergrond 158 - Nederlandse technologie (bijv. voor CO2-afvang) in ontwikkelingslanden toegepast. - alle gas- en kolencentrales met een rendement lager dan x% resp y% voor het jaar 2015 uit bedrijf genomen. - 5 nieuwe breed toepasbare besparingstechnieken ontwikkeld en marktrijp gemaakt. - heldere balans tussen “gidsland-doelen” en “koopman-doelen” (inspanning). Landelijke werkgroep Milieu en Energie (LME), Chris Zyderveld, voorzitter De twee positief bepalende sleutelzinnen stonden in het discussiestuk voor de vergadering van 30 maart 2006 te Den Haag: De PvdA is ervan overtuigd dat een duurzame energiehuishouding gerealiseerd kan worden. Duurzaamheid is meer een kwestie van willen dan van kunnen. Deze zinnen moeten de kern en één van de leuzen vormen van ons verkiezingsprogramma. Het is echter niet voldoende alleen dit standpunt naar voren te halen. De inhoud ervan wordt immers steeds weer bestreden door theoretici uit onderzoeks- en lobbyinstituten die vasthouden aan gebaande paden, en gevestigde belangen. Voor het ‘duurzaam willen’ is een groep goed en feitelijk geinformeerde bestuurders noodzakelijk, die in staat zijn “out of the box” te denken en daar ook de vrijheid toe krijgen. Daadwerkelijke uitvoering vraagt ook coordinatie van de vele beleidsterreinen die invloed hebben op ons energiegebruik. Ruimtelijke planning en verkeersplanning bevorderen op dit moment grote energieverspillingen. Nog erger is dat deze ontwikkelingen door gebrek aan overzicht of coordinatie ook negatieve sociale ontwikkelingen veroorzaken. Het wordt dus tijd voor een debat over die samenhangen, of soms juist tegenstellingen. Samenhang tussen energiegebruik en ruimtelijke ordening. Samenhang tussen ruimtelijke ordening en autogebruik. Samenhang tussen verkeersplanning en energiegebruik. Samenhang tussen ruimtelijke ordening en sociale interactie en cohesie. Tegenstelling tussen grondstoffengebruik en gevestigde belangen structuren. Tegenstelling tussen besparing en liberale economische modellen. Om er links en rechts een paar te noemen. Dat debat kan leiden tot een grotere motivatie en het benodigde draagvlak voor brede aansturing op duurzaamheid. De LME is zonder twijfel bereid dit debat “te trekken” en te organiseren. Als die debatten goed gevoerd worden zal blijken dat die sleutelzinnen nog meer aan waarde winnen. Daarbij zal gewied moeten worden in de wildgroei aan rapporten die thans geproduceerd worden en een grote beleidsinvloed hebben, terwijl enkele meer ruis opleveren dan werkelijk inzicht en overzicht. Naast de positieve sleutelzinnen bevatte het stuk ook een negatieve sleutelzin: De PvdA is geen principiële tegenstander van kernenergie. Ik ben ervan overtuigd dat deze zin een dwaling is, omdat de illusie in stand wordt gehouden dat kernenergie veilig of verantwoord kan zijn. De historische feiten geven geen enkele grond voor deze opvatting: 1. Kernenergie produceert afval dat honderdduizenden jaren gevaarlijk blijft. 2. Ongelukken in kerncentrales kunnen negatieve gevolgen hebben op wereldschaal. 3. Kernenergie gaat onverbrekelijk samen met nucleaire bewapening/proliferatie. 159 Door de jaren heen beweren voorstanders van kernenergie dat oplossingen nabij zijn. Echte oplossingen zijn echter nog steeds niet gevonden. Wie in die situatie aan kernenergie begint, of daar weer mee doorgaat is te vergelijken met een passagier die in een vliegtuig stapt, waarvan de bemanning meldt dat de landingsbaan op de plaats van bestemming nog niet is aangelegd, maar er alle vertrouwen in heeft dat deze bij aankomst gereed zal zijn. In die situatie past voor de PvdA slechts een opvatting: “kernenergie wordt principieel afgewezen”. Dit standpunt wordt pas heroverwogen als voor alle problemen overtuigende oplossingen beschikbaar zijn. Het past niet in een verkiezingsprogramma om de randvoorwaarden aan die (veraf liggende, als ze ooit komen) oplossingen vooraf te definiëren. Ik hoop hiermee een bijdrage te hebben geleverd aan de discussie en ben zeker bereid bij te dragen aan de discussies waarvan ik de wenselijkheid hierboven heb aangegeven. Ik heb ook al aangegeven dat de LME zonder twijfel bereid is daarbij een zware rol te spelen, dan wel het voortouw te nemen. Ik hoop verder dat de uiteindelijke tekst niet weer aanleiding zal geven tot krantenkoppen van de soort: “PvdA zet de deur naar kernenergie open” (of op een kier). In dat geval voorzie ik een keiharde interne en externe discussie, die we in de huidige politieke situatie mijns inziens beter kunnen vermijden! (“Op socialisten, houd de rijen nu gesloten”) 9.3 Inleiding In zijn inleiding vatte Rutger Pol de hoofdpunten van de discussienotitie samen: Bij een duurzame energiehuishouding gaat het om twee zaken: - Klimaatverandering - Energievoorzieningszekerheid Klimaatverandering In de discussienotitie worden de volgende uitgangspunten genomen: 2 graden temperatuurstijging als maximum Elke wereldburger heeft recht op zelfde hoeveelheid CO2 Forse CO2-reducties in het westen Innovatie in Rusland, India en China met als doel minder CO2-uitstoot Duurzame energie en adaptatie in ontwikkelingslanden via beleid ontwikkelingssamenwerking Voorzieningszekerheid op het gebied van energie Om die voorzieningszekerheid te waarborgen moeten NL en Europa minder afhankelijk worden van import van gas en olie. Dat kan worden bereikt door Nationaal hogere productie van energie Energiebesparing Kernenergie Kernenergie wordt vaak genoemd als mogelijkheid om minder CO2 uit te stoten en minder afhankelijk te worden van het buitenland. Daarover zegt de notitie het volgende: PvdA is geen principiële tegenstander Maar kernenergie is geen optie zolang problemen met proliferatie, afval en reactorveiligheid niet bevredigend zijn opgelost De PvdA ondersteunt Europees onderzoek op dit gebied 160 Duurzame energie De PvdA maakt de politieke keuze voor een duurzame energiehuishouding. Daarbij zijn de volgende kanttekeningen te maken: Draagvlak in de samenleving is vereist – daar moet dus aan gewerkt worden Energieprijs zal stijgen Die kosten zijn te dragen De kosten moeten eerlijk worden verdeeld met garantie van een minimum niveau van energie tegen matige prijs voor iedereen Drie beleidsniveaus Beleid moet geografisch gezien op 3 niveaus worden gevoerd: Mondiaal: afspraken met en steun aan ontwikkelingslanden EU: trekker van internationale onderhandelingen; het ontwikkelen van een Europabreed beleid voor energievoorzieningszekerheid;steun aan innovatie Nationaal: Nederland moet zijn verantwoordelijkheid nemen en plannen uitvoeren Nederland moet niet wachten op Europa en de wereld maar moet doen wat het zelf kan doen met het volgende beleidsinstrumentarium De regels moeten eenvoudiger Op Europees niveau afstemming van accenten bij R&D en innovatie Wij moeten sturen op doelen en daarbij de Kennis en kunde van de markt benutten drie doelen De doelen waarop gestuurd moet worden zijn Drastische vermindering van CO2-uitstoot Energiebesparing sterk stimuleren Duurzame energie steunen in alle fasen van ontwikkeling, van research tot marktimplementatie Als middel bij vermindering van CO2-uitstoot kan een EU-handelssysteem van emissierechten behulpzaam zijn. Overige elementen Doorgaan met Kyoto (proberen de VS mee te krijgen) EU-innovatiefonds voor energie Meer aandacht voor energie in beleid ontwikkelingssamenwerking Flankerende maatregelen 161 9.4 Verslag discussie In het hier volgende verslag worden de gemaakte opmerkingen in essentie samengevat volgens de structuur van de discussienotitie. Het is geen ‘woordelijk’ verslag en er staan tegenstrijdige zaken in die niet zijn uitgediscussieerd. Titel: ‘Kiezen voor Energie’ (Hierop kwam geen commentaar) Uitgangspunten Over de stippen aan het begin: leg je niet vast op 2 0C; dat kan teveel zijn; de inzichten ontwikkelen zich hier bij kernenergie toevoegen: veiligheid van centrales. bij kernenergie toevoegen: de PvdA twijfelt aan de oplosbaarheid van deze problemen voeg toe: betaalbaarheid van een basis-energievoorziening voor iedereen voeg toe: een duurzame energiehuishouding beperkt uitstoot van o.a. fijn stof en verbrandingsproducten tot een ecologisch verantwoord (dus laag) niveau voeg toe (ínternationale) solidariteit’; dus bijv. binnenlands betaalbaarheid van basisvoorziening, in EU-verband energielevering bij regionale tekorten, en internationaal een basis- energie/ elektriciteitsvoorziening ook voor de 1,6 miljard. o o o o o o o o Rol van de overheid nodig zijn een stabiel beleid, een praktisch beleid inzake het verlenen van vergunningen (maak het systeem niet te ingewikkeld), het financieel steunen van riskante investeringen de overheid moet meer regisseren zijn dan sturend, moet niet alleen doelen stellen maar via samenwerkingsverbanden (coalities of PPS) zorgen voor het realiseren daarvan; soms moet de overheid echter ‘doorpakken’ en normstellend en regelgevend optreden, ook al gaan marktpartijen daar niet in mee (bijv. ecotax); accepteer de keuzes van de markt; aan de andere kant kan de markt niet alles: zij zorgt niet voor infrastructuur ‘schone kolen’ hoeft niet gesubsidieerd te worden; deze optie kan worden afgedwongen via wetgeving. de aardgasbaten (uit de energie in onze bodem) moeten ingezet worden voor een duurzame energievoorziening de overheid moet niet kiezen voor bepaalde technologieën maar criteria aanleggen er is al veel technologie beschikbaar, aan de overheid de taak om de belemmeringen bij de marktintroductie weg te nemen R&D ● Moet Nederland keuze maken en prioriteiten stellen m.b.t. R&D of moet in EU-verband een taakverdeling gemaakt worden? Algemeen was de mening dat in de lijn Research→ development→proefprojecten→demonstratieprojecten→marktintroductie 162 ‘R&D’ heel breed gehouden moet worden, zeker als NL een sterke positie inneemt (zoals bij PV). terwijl bij demonstratie en marktintroductie steeds scherper keuzes gemaakt moeten worden, Nederland kan daar niet alles zelf. ● R&D heeft voldoende input ; maar er is meer inzet op demonstratie-projecten nodig; ● Wat zijn de sterke punten van Nederland? De sterke infrastructuur van ons land moet worden benut (gas, grote dichtheid, Rotterdamse haven, landbouwtechnologie/biomassa/agro-afval). Daarnaast heeft Nederland een goede uitgangssituatie voor: micro-wkk, schoon fossiel, de productie van SNG uit afval, en winenergie offshore ● Bij de innovatie ( proef en demonstratieprojecten) mag subsidie een rol spelen; bij implementatie geen subsidie, wel voorschriften Energie-opties ● Het hele rijtje (Trias Energetica) o besparing o duurzaam o ‘schoon’ fossiel o kernenergie zijn zinvolle opties waarop ingezet moet worden. ● Waarin kan de PvdA dan onderscheidend zijn? De PvdA zou een extra accent moeten zetten op energiebesparing en duurzame energie: - dat zijn niet voor niets de eerste opties uit de rangorde. Want: - dan pakken we het probleem bij de bron, de gebruikerskant aan. - daar zijn al veel maatregelen voorhanden die op korte termijn doorgevoerd kunnen worden. - deze dienen gekoppeld te worden aan het stimuleren van energiezuinig gedrag. ● Wel dienen deze maatregelen getoetst te worden op de uitgangspunten solidariteit en betaalbaarheid: de lagere inkomens mogen er niet door in de knel komen (eigen aan de PvdA); ● Deze keuzes en beleidsaccenten kunnen leiden tot een iets minder kosteneffectieve energiehuishouding. De PvdA kiest bewust en is bereid deze mogelijk hogere prijs te betalen., Voorbeelden van maatregelen: verbied verspilling van warmte bij winkels (voor iedereen zichtbaar en daardoor educatief); deel ‘standby-schakelaars’ gratis uit maar verplicht dan het gebruik. Schoon fossiel moet goed gedefinieerd worden; onderscheid bij centrales rendementsverhoging (met daardoor vanzelf minder CO2 per kWh) en het afvangen en opslaan van CO2. Dat zijn twee heel verschillende zaken met verschillende argumentatie. Rendementsverhoging moet en kan in elk geval via de in het stuk aangegeven maatregelen. Opslag van CO2 moet worden afgewogen tegen het inzetten van hetzelfde geld voor besparing. kernenergie Hierover zijn de volgende opmerkingen gemaakt: o het standpunt is onhelder; is de PvdA nu voor of tegen kernenergie 163 o het standpunt is helder, maar kan nog beter: in de bijlage moet meer over de proliferatie-bestendigheid van de splijtstofcyclus komen; o De PvdA beschouwt kernenergie onder als een van de opties die ingezet kunnen worden voor een CO2-arme energievoorziening, onder voorwaarde dat aan duurzaamheidscriteria (m.b.t. afvalopslag, proliferatie en veiligheid) voldaan wordt. De huidige kerncentrales voldoen daar nog niet aan. De PvdA wil onderzoek naar veilige centrales en duurzame opslag in EU-verband stimuleren en is bereid daar budget voor vrij te maken. Praktisch gezien betekent dit standpunt dat de PvdA in de komende 4 jaar niet mee zal werken aan de bouw van een nieuwe kerncentrale in Nederland. o door de tegenstellingen in Europa is geen Europees beleid mogelijk; de zaak is onbespreekbaar met zusterpartijen o de trend is naar decentrale opwekking van elektra, waarin grote kerncentrales niet passen o overheidsgarantie is voor kernenergie essentieel – is deze afwijking van het marktprincipe wel aanvaardbaar ? Europees kader o Verschillende beleidsterreinen en maatregelen zal je in EU-verband moeten oppakken, maar er valt wel degelijk ook Nederlands energiebeleid te voeren. Als we bijv. 2% energiebesparing (of eventueel 2 % reductie van energie-intensiteit106) per jaar willen, dan gaan we dat gewoon doen; o De Europese landen zijn erg verschillend, Zweden voelt bijvoorbeeld niets voor gasreserves. Land ieder land met zijn eigen specifieke infrastructuur zijn eigen beleid voeren. Het stuk is te Europees. o vier als NL beleid samen met enkele buurlanden (een coalitie met buurlanden binnen de EU) o laat NL op sommige energiepunten een aanjagersfunctie vervullen met vrijgestelde ambtenaren en een eigen budget, zoals bij de Kyoto onderhandelingen Instrumentarium o het stuk focust te veel op CO2. Zorg voor verbetering van de energie-intenstiteit van de economie met 2 % per jaar o is emissiehandel wel het beste instrument; waarschijnlijk wel op de lange termijn o het woord emissiehandel klinkt ‘louche’. Is het tegenover de burger niet beter te spreken over plafonds aan emissies; het instrument daartoe is voor de burger van minder belang o is ecotax niet beter o eens met voortschrijdende normstelling als instrument; het is voor bepaalde sectoren al praktijk; sterker is nog om oude technologie te verbieden. Zet een plafond voor activiteiten. Daaronder kan dan bijv. een handelsysteem (emissiehandel; groene en witte certificaten) ontstaan, maar ook met nadere beleidsinstrumenten kan 106 energiebesparing betekent dat het totale energieverbruik afneemt. Vermindering van de energie-intenstiteit betekent dat per eenheid product het energieverbruik afneemt. Bij groei van de economie zou het totale verbruik dan nog kunnen groeien. De eis van energiebesparing is dus strenger. 164 het plafond gehandhaafd worden. (werk dat in het verkiezingsprogramma niet te ver uit, het wordt gauw te technisch o toets de beleidsinstrumenten vooral op het ‘burgertje pesten’; dat laatste werkt niet. Solidariteit (en betaalbaarheid) is hier een criterium. o belast de huurder voor de verbetering van de energieprestatie van zijn woning via een tijdelijke verhoging van de servicekosten en niet via een huurverhoging (die nooit tijdelijk is) o voor de elektriciteitssector zijn witte certificaten een moeras: het wordt afgerekend op het energiebedrijf maar de individuele burger kan al dan niet meewerken. o in sommige landen werkt het stelsel van witte certificaten wel; koppel het aan de energiekeur per huis o geef huizen een label net als koelkasten: A tot F. Kosten gemaakt voor verbetering van het huis kunnen worden gecompenseerd door bijv. een lagere OZB o (in DK is het energieverbruik in de bebouwde omgeving reeds 20 jaar constant, dank zij maatregelen; in NL is het 20% gestegen) Samenvatting door de voorzitter: o zet in op besparing en duurzame energie die kosteneffectief zijn o aandacht voor betaalbaarheid en (internationale) solidariteit o toets maatregelen op hun kosten voor de burger o nationaal NL beleid is mogelijk; schuif niet alles af op Europa o werk met voortschrijdende normstelling en (emissie)plafonds o zet geen jargon in het verkiezingsprogramma Suggesties verkiezingsprogramma: Spreker 1: ‘Voordat het Nederlandse aardgas op is, moet Nederland een exporteur zijn van duurzame energie van gelijke grootte. Spreker 2: totaal onrealistisch, duurzame energie kan op zijn hoogst voorzien in enkele tientallen procenten van het totale energieverbruik Spreker 3: motto verkiezingsprogramma: duurzaamheid is meer een kwestie van willen dan van kunnen. 9.5 Eindconclusie van de werkgroep Sociaaldemocratisch Energie Beleid Onderstaande conclusies zijn (mei 2006) aangeboden aan het bestuur van de Partij van de Arbeid met de volgende kwalificatie: “Dit document is ontstaan in 3 jaar studie van de adhoc werkgroep Sociaaldemocratisch Energie Beleid, die werkte onder auspiciën van de Wiardi Beckman Stichting. De werkgroep heeft een goed bezochte energieconferentie georganiseerd in de Jaarbeurs ( 30 oktober 2004), welke gevolgd is door een discussie in het Politiek Forum van de Partij van de Arbeid en 4 workshops over deelonderwerpen.” Kiezen voor energie! 165 Uitgangspunten voor een duurzame energiehuishouding: De mondiale temperatuurstijging mag maximaal 2 graden zijn Dit betekent een reductie van de uitstoot van broeikasgassen van 60-80% in 2050 voor de westerse wereld Iedere wereldburger heeft recht op dezelfde uitstoot van CO2 Europa dient minder afhankelijk te worden van gas en olie uit instabiele regio’s De lange termijn energievoorziening in Nederland dient gewaarborgd te zijn In een duurzame energiehuishouding is geen plaats voor kernenergie, zolang problemen met afval, veiligheid en proliferatie niet zijn opgelost. Solidariteit met ontwikkelingslanden die de grootste problemen van klimaatverandering zullen ondervinden, houdt in dat Nederland bereid is deze landen meer dan nu te steunen Duurzaamheid en voorzieningszekerheid in Nederland, Europa en mondiaal zijn uitgangspunten die een enorme ambitie vergen in het energie-en klimaatbeleid. Echte doorbraken moeten minimaal op Europees niveau en bij voorkeur op mondiaal niveau gerealiseerd worden. De PvdA ziet daarin voor Nederland een belangrijke rol. Nederland heeft veel kennis, de financiële middelen en de verantwoordelijkheid om een krachtig beleidsprogramma uit te voeren. De PvdA is ervan overtuigd dat een duurzame energiehuishouding gerealiseerd kan worden. Duurzaamheid is meer een kwestie van willen dan van kunnen. De huidige stand van de techniek, de wetenschap en techniek die op de plank ligt en de verdere ontwikkeling van doorbraaktechnologieën geven voldoende zekerheden dat het mogelijk is de uitstoot van broeikasgassen fors te reduceren en een grotere onafhankelijkheid van olie- en gas te realiseren. Wel zullen alle zeilen bijgezet moeten worden. Dit betekent dat de mogelijkheden van (in deze prioriteitsvolgorde) 1. energiebesparing; 2. duurzame energie; 3. schoon fossiel volop benut moeten worden. Ook dient aandacht te zijn voor draagvlak in de maatschappij voor het nemen en betalen van maatregelen. Vaak is niet de techniek het knelpunt, maar het gebrek aan wil en kennis bij burgers en bedrijven om de techniek daadwerkelijk toe te passen. De PvdA zal via politiek leiderschap draagvlak voor een duurzame energiehuishouding creëren. De overheid heeft hierbij een voorbeeldfunctie. De voorzieningszekerheid staat voor de korte termijn al op de tocht. Geopolitieke incidenten, slecht functionerende markten, productie die achter blijft bij de vraag, wereldprijsschommelingen en de internationale concurrentie om toegang tot de energiebronnen kunnen de voorzieningszekerheid in gevaar brengen. Hoewel de energiebedrijven primair aan zet zijn om energie te leveren aan burgers en bedrijven, heeft de overheid een belangrijke rol. De maatschappij kan immers niet zonder een gegarandeerd aanbod van energie. Daarom zal de Nederlandse overheid in overleg met de andere Europese lidstaten ervoor moeten zorgen dat er voldoende productiecapaciteit is in Europa, het netwerk op orde is en er geen monopoliede macht van energiebedrijven is. Daarnaast zal de overheid via internationale diplomatie de toegang tot Russisch gas moeten blijven garanderen. Kleinschalige energieopwekking en de productie dicht bij de gebruiker maakt de energievoorziening minder kwetsbaar. De PvdA staat ook een actief adaptatie beleid voor. De dijken moeten hoger en overtollig water moet worden opgevangen en ten dienste komen van de watervoorziening. Klimaatverandering zal het grootste effect hebben op ontwikkelingslanden, waar droogte, overstromingen, natuurrampen en veranderend landgebruik, armoedebestrijding zal 166 bemoeilijken. Westerse landen hebben als belangrijkste veroorzaker van klimaatverandering de plicht om ontwikkelingslanden financieel en technisch te helpen bij het aanpassen aan klimaatverandering. De investeringskosten voor een duurzame energiehuishouding zijn hoog maar te dragen. Bovendien zijn er economische kansen te behalen, omdat een kwalitatief hoogwaardige energievoorziening in de toekomst een steeds grotere concurrentiefactor zal worden. En de ontwikkeling van nieuwe technieken in een sterk energiecluster creëert extra werkgelegenheid en exportmogelijkheden. De Nederlandse gasinfrastructuur, onze gunstige ligging met grote havens en de aanwezigheid van veel kennis en expertise biedt Nederland veel mogelijkheden om de concurrentievoordelen te benutten. Samenhang en integratie van het energie-, industrie, en innovatiebeleid is hiervoor van belang. De PvdA gaat ervan uit dat de prijs van energie zal stijgen. Een duurzame energiehuishouding vraagt immers om forse investeringen. De PvdA heeft de wil om de kosten te dragen en dit naar burgers en bedrijven te verdedigen. Hierbij zal de PvdA altijd het principe van de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten hanteren. Energie moet voor iedereen betaalbaar en bereikbaar blijven. De PvdA ontkomt er niet aan een krachtig standpunt in te nemen over de toepassing van kernenergie. Kernenergie kan immers in het kader van klimaatbeleid dienen als overgangsenergiebron richting echte duurzame energievoorziening. Bovendien is kernenergie in Europa een feit en betrekt Nederland kernstroom uit Frankrijk. De PvdA is geen principiële tegenstander van kernenergie. De PvdA stelt wel stringente voorwaarden aan kernenergie (zie bijlage). Aan deze voorwaarden voldoen de huidige kerncentrales niet. Daarom is de PvdA van mening dat er geen nieuwe kerncentrales bij moeten komen. In Europa moet de discussie gestart worden over de ontmanteling van de bestaande kerncentrales Beleidsinstrumentarium Algemeen Voor de overheid ziet de PvdA de volgende rollen: - Internationaal: afspreken van internationaal bindende doelen - Een zeer actieve rol in Europa - Stevig sturen op doelen, de markt bepaalt de middelen - R&D-ontwikkeling breed financieren. De markt-ontwikkelingsfase krachtig ondersteunen via demonstratieprojecten . - Faciliteren van duurzame projecten (bijv. eenvoudige vergunningverlening) Werkelijke doorbraken in het energie- en klimaatbeleid vergen een Europese aanpak. De 25 EU-landen moeten niet afzonderlijk werken aan de verschillende opties voor een duurzame energievoorziening (wind, waterkracht, zon, schoon fossiel, energiebesparing). Europese coördinatie is gewenst, gebruik makend van de verschillen energieprofielen die er bestaan tussen de landen. We moeten de sterke kanten van de EU-landen benutten. Dit betekent focus en kiezen. Dus een krachtige Europese coördinatie bij de verdeling van middelen over de verschillende opties, en benutting van de voordelen van de diverse landen. Nederland moet zich toeleggen op onder andere gas-gerelateerde innovaties, groene transportbrandstoffen, offshore windenergie, en energiebesparing (in de bebouwde omgeving). De interactie tussen industriepolitiek en energiebeleid is hierbij nodig. 167 In het verlengde hiervan moeten op Europees niveau veel middelen gereserveerd worden voor een energie-innovatiefonds. Door geleidelijke vermindering van Europese landbouwsubsidies kan hiervoor geld vrijgemaakt worden. Europa is het juiste beleidsniveau, maar omdat Europese beleidsontwikkeling traag is, dienen er ook nationaal maatregelen genomen te worden. Deze dienen mede als aanjager van Europees beleid. Het mondiale klimaatbeleid moet worden voortgezet. De mondiale coalitie van Kyotolanden moet bij elkaar blijven. Er moet zo snel mogelijk samenwerking gezocht worden met Amerikaanse initiatieven voor technologieontwikkeling, met als uiteindelijke doel om de doelstellingen langs beide sporen te realiseren en wereldcoalities mogelijk te maken.Als de Verenigde Staten zich afzijdig blijven houden van het klimaatbeleid en weigeren maatregelen te nemen, kan de druk op de Verenigde Staten verhoogd worden door een klimaatheffing op geïmporteerde goederen uit de Verenigde Staten te overwegen. Ontwikkelingslanden en China, Brazilië en India kunnen alleen verleid worden tot actie als de rijke landen zelf bereid zijn forse stappen te zetten. De PvdA is van mening dat Nederland in het Europese en buitenlandse zich hiervoor met kracht moet inspannen. In het ontwikkelingssamenwerkingbeleid krijgt stimuleren van duurzame energiehuishouding in ontwikkelingslanden een grotere plaats. De PvdA pleit ervoor om energie weer als speerpunt terug te brengen in het ontwikkelingssamenwerkingbeleid. Om het beleid duurzaam te maken, dient het gericht te zijn op het generen van inkomen, een langdurige samenwerking met bepaalde landen en daarbinnen met lokale MKB en NGO’s. De rigide lijn uit het verleden, onder andere gehanteerd door Wereldbank en IMF, gericht op privatisering en liberalisering van de energiesector in ontwikkelingslanden dient verlaten te worden. Daarnaast gaat Nederland intensieve samenwerkingsrelaties (innovatie etc.) aan met een aantal Niet Annex I- ontwikkelingslanden. Ontwikkelingslanden hebben recht op een adaptatiefonds dat vele malen groter is dan het huidige budget. Nederland moet voortrekker zijn om dit binnen de klimaatonderhandelingen te regelen. Ook binnen de reguliere ontwikkelingshulp dient adaptatie een belangrijkere plaats in te nemen, omdat klimaatverandering effect heeft op belangrijke economische sectoren zoals de landbouw. In VN verband zijn initiatieven genomen voor een multilateraal fonds gericht op het bestrijden van rampen. Adaptatie moet hier een plaats krijgen. De kennis en creativiteit van de marktsector moeten ten volle benut worden. Consistent overheidsbeleid is de sleutel om de zekerheid en het vertrouwen bij de marktsector te creëren. Dit betekent dat de overheid en de politiek terughoudend moeten zijn in voortdurende aanpassing van beleid. De PvdA heeft liever langdurig beleid dat voor 80% goed uitpakt, dan elk jaar discussie om het beleid voor 95% optimaal te maken. De markt moet het werk doen, wat niet betekent dat de overheid achterover kan leunen. De overheid moet stevig durven sturen en afrekenen op doelen. De PvdA wil afscheid nemen van de wirwar van kleine maatregelen, subsidies en stimuleringsprojecten. Te vaak is in het verleden het geld verdeeld op basis van de sterkste lobby. De overheid concentreert zich op drie rollen. 1. Doelen opstellen, handhaven en nationaal beleid In de eerste rol van de overheid stelt zij lange termijndoelen en een wettelijk kader om die doelen te halen vast. Hierbij past ook een sterke handhaving. 168 Voor het bereiken van een duurzame energiehuishouding zijn drie harde doelen noodzakelijk. Deze doelen worden op Europees niveau vastgesteld en vertaald naar nationale plafonds: - 30% CO2-reductie in 2020 tov 1990 (klimaat) - 20% duurzame energie in 2020 (energievoorzieningszekerheid) - 2% energiebesparing per jaar (energievoorzieningszekerheid).107 Deze doelen moeten toebedeeld worden naar sectoren, dit kan zowel nationaal als internationaal zijn. De sectoren krijgen de ruimte om zelf de doelen te halen. Het is mogelijk binnen de plafonds en sectoren emissiehandel toe te staan. De nationale overheid stuurt vooral op het realiseren van de nationaal vertaalde plafonds. De Europese Unie stuurt op de Europees vastgestelde plafonds. Uiteindelijk zal de Europese Unie in 2030 de drie hierboven vermelde doelen moeten realiseren. Het huidige Europese CO2-emissiehandelsysteem moet worden voortgezet en aangescherpt. De sectoren chemie, aluminium, luchtvaart en binnenvaart worden toegevoegd aan het stelsel. Een groot deel van de Europese CO2-uitstoot is hiermee gedekt. Ook andere broeikasgassen worden als dit kan in het handelssysteem opgenomen. De bedrijven die onder dit stelsel vallen kunnen via investeringen in energiebesparing, duurzame energie en schoon fossiel het doel realiseren. Aan de energiesector worden harde verplichtingen opgelegd op het gebied van duurzame energie in 2020. Een Europees certificatensysteem kan dienen ter invulling van deze doelstellingen. De PvdA tornt niet aan de huidige stimulering van duurzame energie (MEP) zolang een Europees systeem nog niet bestaat. In plaats van ieder jaar te korten op de uitgaven, wil de PvdA voortvarend verder met de implementatie van duurzame energie in Nederland. Daarbij horen stabiele tarieven voor langere termijn. Ook energiebesparing kan via een stelsel van normen en verplichtingen worden bevorderd. Ter ondersteuning van het Europese beleid én omdat we geen tijd mogen verliezen worden de volgende maatregelen nationaal ingevoerd: o Voortschrijdende normstelling, ook via vergunningverlening. Zie bijv: mogelijkheden van gesloten kas in de tuinbouw: zo snel als mogelijk worden de energieprestaties van deze kas de norm. In het verlengde hiervan ligt beleid gericht op achterblijvers: installaties verbieden met een lager rendement dan x in jaar y. o TopRunner-Programma: de norm van het meest energie-efficiënte apparaat wordt de norm o Aanscherping van Europese richtlijnen zoals Ecodesign-richtlijn en Energy Performance of Buildings-richtlijn o Geleidelijke verlaging Energieprestatiecoefficient nieuwbouw naar minimaal 0,4 in 2020 o Periodieke aanscherping energieprestaties bestaande bouw (voor de koper bij moment van aankoop) o Oprichting energiebesparingbank: bedrijven en burgers kunnen rendabele besparingsmaatregelen laten voorfinancieren. o Woningcorporaties mogen alleen kosten van energiebesparende maatregelen doorberekenen aan de huurder, als de energiekosten voor de huurder evenredig omlaag gaat. o Overheid kiest voor haar inkopen altijd voor het meest energiezuinige product. 107 Indien de economische groei structureel hoger wordt dan 2% zou de energiebesparingdoelstelling evenredig verhoogd moeten worden 169 o Voor de verkeerssector wordt een kilometerheffing gedifferentieerd naar tijd, plaats en milieu op zo kort mogelijke termijn ingevoerd. Tot die tijd wordt de aankoopbelasting op vuile auto’s sterker dan nu verhoogd ter financiering van een forse belastingreductie op schone auto’s. Nederland zal in Europa actief pleiten voor vergaande normstelling voor (vracht)automotoren. Het verplichte aandeel biobrandstoffen zal na 2010 verder verhoogd worden. o Uit het Fonds Economische Structuurversterking dat gevoed wordt uit de gasbaten worden aanvullende middelen oplopend tot 1 miljard euro per jaar gereserveerd. 2. Innovatie en demonstratieprojecten De tweede rol is gericht op innovatie. De overheid zal niet alleen (fundamenteel) wetenschappelijk onderzoek stimuleren, maar veel meer dan nu marktrijpe innovaties in demonstratieprojecten tot aan realisatie brengen.Voor deze rol heeft de overheid soms een regisserende en faciliterende functie om coalities van partijen bij elkaar te brengen. Soms zal het nodig zijn om als overheid stevig te sturen, als blijkt dat het bedrijfsleven wacht op initiatief van de overheid. De PvdA wil meer geld reserveren uit het Fonds Economische Structuurversterking voor R&D en demonstratieprojecten op het gebied van duurzame energie, schoon fossiel en energiebesparing. 3. Voorwaarden scheppen De derde rol ligt in de voorwaardenscheppende, generieke sfeer. De overheid moet belemmerende procedures en wetgeving wegnemen, bijv. versnelde en eenvoudige vergunningverlening voor duurzame energieprojecten. Mei 2006, Werkgroep Sociaaldemocratisch Energiebeleid 170 Bijlage: Kernenergie Beschouwing Kernenergie is een energiebron die voor de elektriciteitsvoorziening wordt toegepast; de bijdrage is ongeveer 6 % van het totale wereldenergiegebruik en 16% van het elektriciteitsgebruik. Binnen de EU zijn enkele landen (o.a. Frankrijk en België) voor het grootste deel van hun elektriciteitsvoorziening van kernenergie afhankelijk. In Nederland wordt de bijdrage bepaald door de centrale in Borssele en met name door import. Het gebruik van kernenergie is omstreden. Dit blijkt o.a. uit het feit dat het beleid in landen als Duitsland en Zweden er op is gericht om de bestaande centrales te sluiten. Waar om gaat bij het gebruik van kernenergie, is het minimaliseren van de mogelijke negatieve gevolgen die deze energiebron oproept of kan oproepen. Dit doen we met elke energiebron. Ook voor fossiele energie wordt er beleid gevoerd, bijvoorbeeld om het klimaatprobleem te verminderen of om minder afhankelijk te worden van het Midden Oosten voor de olievoorziening. De PvdA is op zich geen tegenstander van het gebruik van kernenergie. Deze energiebron moet dan wel verantwoord worden gebruikt. Hiertoe moet een nieuw beleid worden opgezet gebaseerd op de volgende punten. Productie radioactief materiaal: Het gebruik van kernenergie wordt sterk bepaald door de productie van radio actief materiaal. Dit kan worden misbruikt en kan tot grote maatschappelijke problemen leiden. De hoofdproblemen zijn: 5. Proliferatie Het gebruik van kerncentrales is veelal gekoppeld aan de militaire toepassing van het maken van een bom. Door non-proliferatie verdragen probeert men (het “westen” dus) de verdere verspreiding van kernwapens tegen te gaan. De praktijk leert echter dat het vaak niet lukt om langs deze weg de verspreiding tegen te gaan (recent b.v. Iran). De PvdA steunt daarom initiatieven om de gehele kernenergie-cyclus ‘proliferation-proof’ te maken. Een van de mogelijkheden is internationaal bestuur van de totale cyclus, wat dus verder gaat dan internationale inspecties en controle. 6. Terrorisme De dreiging van terrorisme is groot. Het gaat hierbij niet in de eerste plaats om het (laten) neerstorten van een vliegtuig op een centrale of het beschieten van een centrale met een raket. Gevaarlijker is nog het “opblazen” van een centrale van binnenuit. Als een terrorist zich laat opleiden tot operator en de relevante computer programma’s kent, moet het nog steeds onmogelijk zijn om de centrale zo te beschadigen dat daarbij aanzienlijke hoeveelheden radio actieve emissies vrij komen. Terroristen werken vaak op lange termijn! 7. Het afval probleem Zolang het afval vele duizenden jaren schadelijk blijft, maken wij nu door gebruik van kernenergie een serieus probleem voor onbekende generaties en samenlevingen na ons. Afval dat in korte tijd onschadelijk wordt is wel acceptabel. De PvdA legt de grens bij ca 50 tot 100 jaar. Binnen die tijd moet het afval onschadelijk zijn geworden, dat wil zeggen dat de straling na die termijn teruggebracht is tot het natuurlijke niveau van de ertsen. 8. Culturele veranderingen In landen als Rusland is aangetoond wat de consequenties zijn van een culturele 171 omslag. Men keek (of kijkt) daar nog nauwelijks naar delen van het systeem om. Het aanwezige radio actieve materiaal kan plaatselijk voor een hoge stralingsbelasting zorgen of in het grondwater terechtkomen. Verder is een land in wanorde voor terroristen een ideaal werkterrein. Ook Iran kende overigens een dergelijke culturele omslag na het afzetten van de Sjah. De centrales waren toen echter nog niet in werking. Opwerking van radioactief materiaal. Radio actief materiaal wordt in de EU nog steeds opgewerkt. Hierbij komt o.a. plutonium vrij waarmee bommen kunnen worden gemaakt (misschien niet de allerbeste, maar toch...). Ook het feit dat een opwerkingsfabriek een grote chemische fabriek is, met enorme maatschappelijke schade indien hij wordt opgeblazen of zwaar beschadigd, maakt hem kwetsbaar voor aanslagen van buiten of van binnen. Productie van uranium Voor de productie van uranium (of thorium) worden ertsen gebruikt. Vooral voor arme ertsen geldt dat dit met een grote milieubelasting (o.a. energiegebruik) gepaard gaat. Ertsen met lage concentraties zijn waarschijnlijk nauwelijks rendabel (kosten, milieu) en hun gebruik zal de kWh prijs van kernenergie verhogen. Andere problemen Verder zijn er nog tal van andere problemen zoals de kans op ongelukken in een centrale, tijdens het transport van radio actief materiaal of bij de ontmanteling Uitgangspunten Om de risico's van voorgaande aspecten tot redelijke proporties terug te brengen formuleert de PvdA hieronder haar uitgangspunten voor het beleid in Nederland. Nederland dient deze uitgangspunten uit te dragen op Europees en internationaal niveau en de PvdA zal deze inbrengen bij haar sociaal-democratische zusterpartijen: 7. De centrale moet inherent veilig zijn en dit dus onder alle denkbare condities, ook bij kwade wil van personeel. 8. Nederland steunt krachtig innovatief onderzoek naar deze kerncentrales 9. De gehele kernenergiecyclus moet proliferatiebestendig zijn; initiatieven daartoe worden krachtig ondersteund 10. Afval mag niet worden opgewerkt. 11. Het afval dat in de kernenergiecyclus vrijkomt moet technisch zo worden bewerkt, dat de straling in een periode van 50 tot 100 jaar tot een natuurlijk niveau is teruggebracht. 12. Nadere analyse is nodig om te bepalen wat de milieubelasting van de winning van (arme) uraanertsen is en tot welke niveau de milieubelasting van de winning (redelijkerwijs) moet worden teruggebracht. 13. Kosten gemaakt voor de veiligheid (bijvoorbeeld tegen terrorisme), controle voor de interne procedures in de centrale (zoals het beperken van de stralingsbelasting van het personeel, het terugbrengen van de radioactieve emissies), de contributie aan internationale organisaties (IAEA) en verzekeringen (geen overheidsgaranties) moeten doorberekend worden in de kWh prijs voor kernenergie. 172 Eindconclusies van de werkgroep SEB over kernenergie 1. De kernenergie cyclus moet aan voorgaande voorwaarden voldoen. De cyclus van bestaande centrales moet dusdanig worden aangepast totdat ze aan deze voorwaarden voldoen. De meest onveilige, bestaande centrales in Europa en daarbuiten dienen te worden gesloten. Indien het niet lukt om aan bovenstaande voorwaarden te voldoen, worden ook de andere centrales uitgefaseerd. 2. Volgens de huidige inzichten is de wereldvoorraad Uranium bij de huidige prijzen voldoende om (zonder opwerking) gedurende ongeveer 100 jaar kernenergie op het huidige (relatief lage) niveau mogelijk te maken. De bijdrage aan de energievoorziening is beperkt en blijft dat voor een relatief korte periode. Het zal veel geld en hoogwaardige expertise kosten om aan de bovengenoemde 7 voorwaarden te voldoen. 9.6 Eindconclusies ten behoeve van het verkiezingsprogramma De werkgroep Sociaaldemocratisch Energie Beleid heeft graag gebruik gemaakt van het aanbod van Diederik Samsom om een korte, wervende tekst te produceren op basis van discussies in de werkgroep, tijdens de workshops en in de fractie. De werkgroep is ingenomen met het resultaat en stelt zich volledig achter zijn tekst’. Dit korte stuk kan desgewenst dienen als uitgangspunt voor een pamflet van de campagnecommissie. Kiezen voor Energie. PvdA plan voor een duurzame energievoorziening Nederland in 2020 de schoonste en efficiëntste energievoorziening van Europa. Een stabiel overheidsbeleid waarin ambitieuze doelen worden vastgelegd en gehandhaafd. Jaarlijks 1 miljard extra investeringen in een duurzame energievoorziening. De Nederlandse overheid maakt in 2010 volledig gebruik van duurzame energie. Kyoto uitbreiden door beter aanbod aan ontwikkelingslanden en druk op VS. Kernenergie is voor realisatie van deze ambities niet nodig Duurzame energievoorziening een wereldwijde uitdaging Het gebrek aan duurzaamheid van de mondiale energievoorziening vormt één van de grootste bedreigingen van de komende decennia. De snelheid waarmee door ons toedoen de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer toeneemt dreigt ons klimaat drastisch te veranderen en bedreigt de stabiliteit van ecosystemen over de hele wereld. Onze afhankelijkheid van olie en gas maken ons kwetsbaar voor mondiale machtspolitiek en leidt tot onvoorspelbaarheid in de beschikbaarheid en prijs van deze primaire bronnen. En door het verschil tussen het beslag dat wij leggen op de beschikbare voorraden en de noden van het arme deel van de wereld, groeien mondiale spanningen. Als we deze bedreigingen niet het hoofd bieden, verspelen we onze toekomst. De urgentie is groot. PvdA: Nederland in 2020 de schoonste en efficiëntste energievoorziening van Europa De PvdA kiest voor een voortvarende aanpak van ons energieprobleem. We dienen de overstap naar een duurzame energievoorziening te maken vóórdat klimaatverandering en energietekorten ons en anderen voor onoverkomelijke problemen plaatsen. Een wereldwijd probleem betekent in onze ogen niet dat Nederland moet wachten op de rest. Nederland kan in 173 haar eentje de wereld niet veranderen, maar Nederland is in een goede positie om een substantiële bijdrage leveren aan de oplossing. We moeten de ambitie hebben om – meer dan de rest van de wereld – de duurzaamheid en betrouwbaarheid van onze energievoorziening te vergroten. Solidariteit met toekomstige generaties en met mensen elders bepaalt onze inzet in het energiebeleid. Maar tevens letten we op de kansen die een schone energievoorziening ons kan bieden. Een koploperspositie betekent immers ook een betere concurrentiepositie en extra werkgelegenheid. Ook hier kiest de PvdA dus voor sterk en sociaal. De PvdA wil met een extra impuls voor energiebesparing, duurzame energie en schoon fossiel (in die volgorde!) Nederland in 2020 de schoonste en efficiëntste energievoorziening van Europa bezorgen. Dat betekent dat we in 2020 de uitstoot van broeikasgassen met minimaal een derde hebben teruggebracht en dat duurzame energie minstens een vijfde van onze energievoorziening zal uitmaken. De resterende energieproductie – nog altijd 80% - moet gebruikmaken van mogelijkheden van superefficiënte centrales met CO2-opslag. Ook na 2020 zal deze ontwikkeling door moeten gaan, met als uiteindelijk doel een volledig schone en hernieuwbare energievoorziening. Wanneer we voldoende investeren in besparing, duurzame energie en schoon fossiel, is kernenergie voor deze ambities niet nodig. De inzet van de PvdA betekent concreet dat tussen nu en 2020 een aantal ontwikkelingen zonder weerga zullen plaatsvinden. Zo zullen onze huizen in hoog tempo energiezuiniger worden en door toepassing van warmtepompen of zonnepanelen nauwelijks nog energie nodig hebben. Auto’s rijden op nieuwe brandstof die voor een substantieel deel gemaakt is uit organisch materiaal in plaats van fossiele olie. Onze tuinbouwkassen zijn in 2020 geen grootverbruikers van energie meer, maar houden zelfs energie over en leveren dat aan het net. Energiewinning uit de overgang tussen zee- en rivierwater maakt furore. En bij al deze ontwikkelingen lopen het Nederlandse bedrijfsleven en kennisinstellingen voorop en werpen investeringen hun vruchten af door een verbeterde concurrentiepositie en extra werkgelegenheid. Heldere doelen vastleggen en handhaven Al deze ontwikkelingen vinden niet vanzelf plaats. Zelfs bij de huidige hoge olieprijzen is er voor bedrijven nog onvoldoende aanleiding om grootschalig te investeren in duurzame innovaties. De obstakels zijn te groot en de verdiensten te onzeker. Hier ligt een taak voor de overheid. Die kan barrières wegnemen en met gericht beleid investeerdersvertrouwen in duurzame innovaties bevorderen. Er is bovenal stabiel beleid en een lange adem nodig. Helaas is al veel teveel tijd en vertrouwen verloren gegaan doordat het beleid veelvuldig is bijgesteld. De meest effectieve manier om een verduurzaming van onze energievoorziening vanuit de overheid in de gewenste richting te sturen, is een simpel stelsel van heldere doelen, die als verplichting bij de gehele marktsector worden opgelegd. Als alle energiebedrijven de verplichting opgelegd krijgen om in 2020 een kwart van de door hen geleverde elektriciteit te halen uit hernieuwbare energiebronnen, weten ze allemaal waar ze aan toe zijn en geldt voor iedereen een gelijk speelveld. Op een vergelijkbare manier kan ook het aandeel biobrandstoffen worden verhoogd. Ook energiebesparing kan met een stelsel van verplichtingen en normen worden bevorderd. De PvdA kiest er bij de vaststelling van de doelen voor om zekerheid te koppelen aan flexibiliteit. De doelen zelf zijn onwrikbaar zodat bedrijven weten waar ze aan toe zijn, maar in de manier waarop de doelen worden gehaald is de markt volledig vrij. 174 1 miljard aan extra investeringen per jaar Verplichtingen en normstellingen kunnen in principe volledig zonder subsidies worden vormgegeven, maar zeker de eerste periode zal het nodig blijven om met gerichte stimuleringsubsidies de ontwikkeling van nieuwe energiebronnen te bevorderen. Met name bij onderzoek en ontwikkeling, in de demonstratiefase en bij de eerste marktintroductie zal medefinanciering vanuit de overheid een belangrijke rol moeten spelen. De middelen die met deze investeringen gemoeid zijn zullen de komende jaren substantieel moeten stijgen om de ambities te kunnen waarmaken. De PvdA wil hiervoor een bedrag oplopend tot 1 miljard euro per jaar extra uit de aardgasbaten vrijmaken. Daarmee wordt de stimulering van de nieuwe energievoorziening grotendeels gefinancierd uit de opbrengsten van onze oude energievoorraad. Daarnaast zullen waar nodig de bedrijven en burgers moeten worden gecompenseerd voor de extra kosten die de doelstellingen voor bijvoorbeeld het aandeel duurzame energie met zich meebrengen. Tot slot is een cruciale rol weggelegd voor de overheid als ‘first buyer’ van innovatieve producten en diensten. Op dit gebied kan de ambitie sterk omhoog. De PvdA wil dat de Nederlandse overheid – inclusief alle lagere overheden – in 2010 volledig duurzaam zijn in hun energieverbruik. Initiatiefnemer én koploper in Europa Een deel van de benodigde maatregelen kan slechts op Europese schaal worden ingevoerd. Zo kan het verbruik van elektrische apparatuur of de efficiency van auto’s alleen met Europese normen worden geregeld. Dat betekent in de eerste plaats dat Nederland zich in Europa sterk moet maken voor scherpere normen. Maar indien dat niet genoeg is, moet Nederland ervoor kunnen kiezen om zo mogelijk zelf scherpere normen aan te leggen. In veel gevallen kan dat ook. De energiezuinigheid van zowel bestaande en nieuwe woningen, en het aandeel duurzame elektriciteit, gas en motorbrandstoffen in de totale energievoorziening kunnen door lidstaten zelf worden bepaald. De PvdA kiest ervoor om in die gevallen ook verder te gaan dan het Europese minimum. Wij streven naar de schoonste en meest efficiënte energievoorziening van Europa en dat lukt natuurlijk niet met minimumnormen. De investeringen die voor de extra ambitie nodig zijn, zullen zich terugbetalen in de vorm van extra werkgelegenheid en een verbeterde concurrentiepositie. Wereldwijde verantwoordelijkheid; Kyoto uitbreiden Onze rol in de wereld gaat verder dan Europa. Uiteindelijk zal de wereld als geheel de omslag naar een schone energievoorziening moeten maken. Met name in ontwikkelingslanden ontbreken de middelen daarvoor, terwijl juist daar de mogelijkheden voor decentrale hernieuwbare energie groter zijn dan hier. Het Nederlandse ontwikkelingsbeleid moet zich dan ook extra inzetten om de introductie van schone energie in ontwikkelingslanden te bevorderen. Daarnaast zullen deze landen moeten worden gesteund bij de opgaven waar het nu al veranderende klimaat hen voor plaatst. Vooral bij de aanpassingen in het waterbeheer kan en moet Nederland een rol spelen. De PvdA wil dat de financiering van noodzakelijke aanpassingen aan klimaatverandering een grotere rol gaan spelen in het Kyoto Protocol. Dit Kyoto Protocol zal het belangrijkste wereldwijde mechanisme moeten blijven om klimaatverandering aan te pakken. De PvdA pleit daarom voor een blijvende voortrekkersrol van Europa om het Kyoto Protocol echt effectief te maken. De stagnatie die dreigt op te treden doordat ontwikkelingslanden aan de ene kant, en Amerika aan de andere kant niet 175 willen meewerken, moet op twee fronten worden aangepakt. Europa moet verdergaande reducties op zich nemen en (financiële) herverdelingsmechanismen moeten een groter deel uitmaken van het Protocol zodat ontwikkelingslanden gestimuleerd worden om mee te doen. Aan de andere kant moet de druk op de Verenigde Staten worden opgevoerd, waarbij de introductie van een ‘climate levy’, een importheffing op goederen die zonder klimaatbeleid (en dus goedkoop) zijn geproduceerd, nadrukkelijk achter de hand moet worden gehouden. 176
