Leerplannen voor chemie - Vicariaat Onderwijs Mechelen

Vademecum chemie
1
(2015-2016)
Situering van de vakken
Begeleiding wetenschappen
Leraren en directeurs kunnen een beroep doen op de vakbegeleiding voor pedagogische en
didactische thema’s zoals hulp in verband met de interpretatie en implementatie van
leerplannen, leerlijnen, evaluatie, onderzoekscompetentie, informatie over de nodige
didactische infrastructuur … voor het onderwijs in de biologie, chemie, fysica en
natuurwetenschappen.
Pedagogisch begeleiders Wetenschappen
Biologie: Marijke Covens, J. Mehaudensstraat 25, 1600 St-Pieters-Leeuw – 02 377 19 29
[email protected]
Chemie: Brenda Vermaelen, Kerkenblokweg 3, 2811 Leest - 0472 550979
[email protected]
Fysica: Wim Peeters, Millegemweg 49, 2531 Boechout-Vremde - 0486 03 61 28
[email protected]
Natuurwetenschappen
Voor de eerste graad – aspecten levende natuur
Marijke Covens, J. Mehaudensstraat 25, 1600 Sint-Pieters-Leeuw – 02 377 19 29
[email protected]
Voor de eerste graad – aspecten niet-levende natuur
Voor de tweede en derde graad tso en derde graad aso
Stefaan Lamonte, Wijngaardstraat 123, 1703 Schepdaal - 02 377 03 41
[email protected]
Voor Natuurwetenschappen bestaat er een specifiek vademecum en vakdocumenten. De
maandberichten natuurwetenschappen bevatten informatie voor zowel aso- als tso -richtingen.
De berichten voor de eerste graad Natuurwetenschappen staan opgenomen in de
berichten van Natuurwetenschappen. De maandberichten van de pedagogische begeleiding
bevatten ook een afzonderlijke rubriek integrale opdrachten voor Sociaal-Technische
wetenschappen (STW).
Lessentabel derde graad aso
In de studierichtingen zonder wetenschappen en zonder wiskunde worden de verschillende
wetenschapsvakken biologie, chemie en fysica geïntegreerd in het vak natuurwetenschappen,
met twee lestijden per week en te geven door eenzelfde leraar.
In de studierichtingen met wiskunde en zonder wetenschappen wordt voor elk van de drie
vakken biologie, chemie en fysica één lestijd per week gescheiden aangeboden, weliswaar
samen in een cluster van drie lestijden wetenschappen. Uitbreiding naar meer lestijden kan
eventueel in de Vrije ruimte, al is deze invulling niet de bedoelde invulling van de Vrije ruimte.
In de studierichtingen met wetenschappen wordt een cluster van 14 graaduren wetenschappen
aangeboden: 3 uren aardrijkskunde, biologie en chemie en 4 uren fysica. Het veertiende lesuur
mag worden toegekend aan of aardrijkskunde, of biologie of chemie.
Invulling Vrije ruimte
Algemeen biedt een vakoverschrijdende invulling van de Vrije ruimte unieke kansen om een
andere, bredere en/of verdiepende vorming aan te reiken buiten de verplichte leerinhouden.
Mogelijke invullingen vanuit een natuurwetenschappelijke vorming kan men vinden in de
inspiratiemap ‘Werken in de Vrije ruimte’, aanwezig in de scholen.
2
Visie op het vak chemie
Evenals de andere natuurwetenschappelijke vakken wordt chemie op de eerste plaats
aangeboden omwille van zijn intrinsieke, vormende waarde. Deze waarde ligt vervat in twee
algemene vakdoelstellingen: een formeel en een inhoudelijk doel.
Het formeel doel bestaat erin de leerlingen in de mate van het mogelijke vertrouwd te maken
met de natuurwetenschappelijke methode. Dit impliceert enerzijds dat de leerlingen inzicht
krijgen in het natuurwetenschappelijk denken, anderzijds dat zij een feit exact leren
waarnemen, uit een experiment de juiste conclusies trekken en aldus geïnduceerde
wetmatigheden
door
redenering
terugvinden,
uitgaande
van
een
theoretische
verklaringshypothese. In de chemie wordt dit vakdoel benaderd vanuit een studie van de
stoffen, hun eigenschappen, hun structuren en de veranderingen die daarin kunnen optreden.
Het inhoudelijk doel bestaat erin de wereld van de stoffen met hun structuur, hun
eigenschappen en de verschijnselen die erin plaatsgrijpen zoveel mogelijk te leren begrijpen.
Meer bepaald moeten leerlingen leren inzien hoezeer chemische verschijnselen en
chemische technieken in ons leven van elke dag ingrijpen. Deze relatie tussen
opvoeding en maatschappelijk leven levert een bijkomende ernstige reden voor de opname
van chemie in het opvoedingsproces. Immers, adequaat moreel en sociaal gedrag vereist een
empirische feitenbasis waartoe chemie langs de toepassingen vele voorbeelden kan leveren
van historische, morele of esthetische aard. Chemieopvoeding reikt veel verder dan louter
technische chemietraining.
2.1
Chemie in de eerste graad
In opdracht van de onderwijsminister vond in juni 2006 in Vlaamse scholen een peiling plaats
naar de realisatie van de eindtermen Natuurwetenschappen/Biologie. Naar aanleiding van de
resultaten van deze peiltoetsen zijn de eindtermen aangepast en goedgekeurd. Op basis van
de geactualiseerde eindtermen trad een nieuw leerplan Natuurwetenschappen in voege
op 1 september 2010 voor het eerste leerjaar van de eerste graad. Het integrale leerplan met
bijlage is te vinden op de website van het VVKSO: http://www.vvkso.be/, Leerplannen. In de
bijlage worden de inhoudelijke en organisatorische aspecten van het nieuwe leerplan
behandeld en een antwoord geformuleerd op een aantal veelgestelde vragen (FAQs).
In de nieuwe eindtermen en het bijbehorend leerplan voor het vak Natuurwetenschappen in de
eerste graad van de a-stroom blijven de biologische leerinhouden beklemtoond. Ze worden
uitgebreid met inhouden uit de niet-levende natuur en wetenschappelijke vaardigheden.
Leerlingen hebben dus al in de eerste graad beperkt kennis gemaakt met enkele begrippen uit
de chemie. Dit heeft tot gevolg dat op 1 september 2012 aangepaste leerplannen chemie
in voege zijn gegaan voor de tweede graad aso en bepaalde studierichtingen tso. (zie
verder)
2.2
Chemie in de tweede graad aso
Aansluitend op de nieuwe leerplannen Natuurwetenschappen in de eerste graad, zijn vanaf 1
september 2012 nieuwe leerplannen chemie progressief in voege gegaan voor de 2de graad:
voor het eerste jaar van de tweede graad op 1 september 2012 en voor het tweede jaar van
de tweede graad op 1 september 2013. De nieuwe leerplannen kan men downloaden van de
website www.vvkso.be > Leerplannen > Leerplannen in voege.
Voor chemie aso betekent dit één lestijd per week in de basisvorming van elke studierichting,
zowel in het eerste als in het tweede leerjaar van de tweede graad. Voor de opleiding
-2-
Wetenschappen wordt een tweede lesuur chemie per week voorzien. Dit extra lesuur is
bedoeld als een verdieping van de theoretische basisvorming, aangevuld met extra
leerlingenproeven waarbij het accent ligt op leren onderzoeken. Dit betekent dat leerlingen na
de tweede graad uit studierichtingen met één lestijd per week nog kunnen aansluiten bij een
richting Wetenschappen met twee lestijden per week in de derde graad. Pas vanaf de derde
graad worden de chemie-inhouden in de verschillende studierichtingen duidelijk
gedifferentieerd. Tevens dient te worden opgemerkt dat de keuze voor wetenschappen in de
tweede graad de schoolloopbaan van een leerling kan hypothekeren. In vele scholen leidt deze
keuze bijna uitsluitend tot een studierichting met de pool Wetenschappen in de derde graad.
De klassenraden op het einde van het tweede jaar van de eerste graad dienen hun adviezen
naar de richting Wetenschappen in de tweede graad goed te overwegen teneinde de leerlingen
niet te blokkeren in hun keuze op het einde van de tweede graad.
2.3
Chemie in de derde graad aso
Vanaf dit schooljaar wordt er in de hele 3 de graad gewerkt met het nieuwe leerplan. Dit nieuwe
(graad)leerplan kan men downloaden van de website www.vvkso.be > Leerplannen > Nieuwe
leerplannen 2014-2015
De studierichtingen in de derde graad aso met een component ‘Wetenschappen’ zijn duidelijk
geprofileerd als studierichtingen met sterk natuurwetenschappelijke vakinhouden, specifiek
voorbereidend op hoger onderwijs met een belangrijke natuurwetenschappelijke component in
de aanvangsjaren: biologie, chemie, fysica en fysische aardrijkskunde. Een combinatie met
een goede wiskundebasis wordt daarbij bijzonder aanbevolen.
Omwille van de polyvalente tweede graad wat betreft wetenschappen dienen al de leerplannen
chemie derde graad aan te sluiten op de leerplannen chemie tweede graad met 1 lestijd per
week. Overgangen van een niet-wetenschappelijke studierichting in de tweede graad naar een
wetenschappelijke studierichting in de derde graad zijn wettelijk mogelijk en vereisen geen
inhaalmanoeuvre. Wel dient de klassenraad erover te waken of een leerling voldoende
gemotiveerd en competent is om de overgang te maken (aangezien sommige
leerstofonderdelen niet gezien zijn, maar er vooral een verschil te merken zal zijn op het vlak
van de onderzoekscompetentie). Voor de overgang naar tso-studierichtingen met sterke
component chemie en veel laboratoriumpraktijk zal ook aandacht worden besteed aan
psychomotorische aspecten van laboratoriumhandvaardigheden.
3
Leerplannen voor chemie
De definitieve versies van alle leerplannen kan men raadplegen op en/of downloaden van de
website http://www.vvkso.be, Leerplannen, Leerplannen in voege.
Daar de beoogde uitwerking van de tso-leerplannen natuurwetenschappen, en van de
leerplannen chemie in het bijzonder, veeleisend is voor heel wat leraren blijkt samenwerking
meer dan nodig. Behalve de dringende aanstelling van een laboratoriumleider en
vakcoördinator is een vakwerkgroep echt noodzakelijk om tot goede afspraken en
taakverdeling te komen.
De definitieve versies van alle leerplannen kan men raadplegen op en/of downloaden van de
website http://www.vvkso.be, Leerplannen, Leerplannen in voege.
* Leerplannen chemie in tso
Tweede graad:
Opgelet: een heel aantal richtingen hebben een nieuw leerplan in het 3 de jaar, maar gebruiken
nog het oude leerplan in het 4de jaar (vanaf volgend schooljaar zal er ook in het 4 de jaar het
nieuwe leerplan gehanteerd worden).
-3-
Leerplannummer
2015/029
2015/030
2015/031
2015/032
2001/021
2001/022
2001/024
2012/086
Derde graad:
Leerplannummer
2003/036
2009/035
2014/025
2005/005
Richting
Industriële wetenschappen
Bouwen
houtkunde,
Elektriciteitelektronica, Elektromechanica
Plant-, dier- en milieutechnieken
Techniek
wetenschappen,
Biotechnische
wetenschappen
Bio-esthetiek, Brood- en banket, Creatie en
mode,
Industriële
wetenschappen,
Lichamelijke opvoeding en sport, Slagerij en
vleeswaren, Topsport
Plant-, dier- en milieutechnieken
Hotel, Bouw- en houtkunde, Elektriciteitelektronica, Elektromechanica
Techniek
wetenschappen,
Biotechnische
wetenschappen
jaar
3de jaar
3de jaar
Richting
Dier- en landbouwtechnische wetenschappen
(Landbouwtechnieken,
Dierenzorgtechnieken),
Planttechnische
wetenschappen (Tuinbouwtechnieken) en
Natuur- en groentechnische wetenschappen
(Natuur- en landschapsbeheertechnieken)
Industriële wetenschappen
Techniek wetenschappen
Chemie
jaar
5de + 6de jaar
* Leerplannen chemie in aso
Tweede graad:
Leerplannummer
Richting
2012/005
Alle
studierichtingen,
wetenschappen
2012/063
Wetenschappen
Derde graad:
Leerplannummer
2014/012
2014/013
4
Richting
Wiskunde, zonder wetenschappen
Wetenschappen
behalve
3de jaar
3de jaar
4de jaar
4de jaar
4de jaar
4de jaar
5de + 6de jaar
5de + 6de jaar
5de + 6de jaar
Jaar
3de + 4de jaar
3de + 4de jaar
Jaar
5de + 6de jaar
5de + 6de jaar
Beginnende leraren
Beginnende leraren verdienen speciale aandacht en ondersteuning vanuit de vakgroep.
Uiteraard staat ook de pedagogisch begeleider klaar om advies en concrete hulp te bieden
indien nodig.
Bij schoolbezoeken gaat er concrete aandacht naar
 je vragen, ervaringen, problemen;
 jaarplannen in relatie tot het leerplan;
 schoolagenda per klas en per vak;
 lesvoorbereidingen en leerlingennotities;
-4-
 demonstratieproeven;
 leerlingenproeven en verslagen;
 formatieve en summatieve toetsen.
5
Actualiteit
5.1
Nascholingsaanbod
Voor het aanbod van de nascholingen lees de maandberichten Chemie en raadpleeg regelmatig
www.nascholing.be > Aanbod > DPB-OND Mechelen-Brussel > secundair onderwijs.
5.2
Vakoverschrijdende eindtermen VOET en leerplannen
Vanaf 1 september 2010 moeten de VOET via een gemeenschappelijke stam en via
contextgebieden worden gerealiseerd:
http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/secundair/vakoverschrijdend/globalevoetod.htm
Omdat voor de VOET geen resultaatsverplichting geldt en ze niet vakgebonden zijn, hoeven
ze niet meer in de leerplannen en jaarplannen te worden opgenomen. Ze kunnen zowel
binnen als buiten de leerplannen worden gerealiseerd. Vakoverschrijdende eindtermen dienen
aldus in de schoolorganisatie een plaats te krijgen.
Een document ‘VOET en wetenschappen’ is opgenomen in een groter servicedocument te
vinden op de website http://www.vvkso.be/ > Pedagogisch-didactisch.
5.3
De onderzoekscompetentie voor de wetenschappelijke studierichtingen
Onderzoek is eigen aan de natuurwetenschappelijke methode: vanuit een hypothese of
vanuit een onderzoeksvraag gegevens verzamelen via metingen of via waarnemingen bij
experimenten, de bekomen resultaten ordenen/een verband zoeken ter staving van de
hypothese of om de onderzoeksvraag te beantwoorden, conclusie trekken, rapporteren,
onderzoek eventueel bijsturen of overgaan naar een daaruit vloeiende vraag. Het expliciteren
van de NW-onderzoeksmethode, het duiden van de verschillende stappen in het onderzoek,
hoort eveneens bij de didactiek van een demonstratie-experiment. Het zijn de eerste stappen
in leren onderzoeken.
De eindtermen in verband met de onderzoekscompetentie voor de wetenschappelijke
studierichtingen van het aso zijn gekoppeld aan de leerplandoelstellingen rond practica.
Tijdens de practica komen zowel het ‘onderzoekend en ontdekkend leren’ als ‘leren
onderzoeken’ aan bod. Het onderzoekend leren is een noodzakelijk opstapje naar het leren
onderzoeken. Hoe men de onderzoekcompetentie concreet ontwikkelt, is de vrijheid van de
leraar maar de aandacht voor de onderzoekscompetentie dient zichtbaar te zijn in de
uitwerking van de practica. Al de onderzoeksopdrachten gebeuren in lesverband op school, bij
voorkeur met de infrastructuur van de school. Een extra bezoek en contacten met een
onderzoekslabo kan daarbij zeer waardevol zijn.
5.4
ICT in de lessen chemie
In het kader van de integratie van ICT in de leerplannen worden de leraren geadviseerd
zichzelf vertrouwd te maken met het gebruik van het internet en cd-roms, het geven van
presentaties, het verwerken van (meet)gegevens ... Het gebruik van de computer door de
leerlingen staat ingeschreven in de nieuwe leerplannen. De mogelijkheden van eigentijdse
multimedia bieden onmetelijke kansen om het natuurwetenschappelijk onderwijs een nieuw
tintje te geven. Volgend materiaal kan alvast worden aanbevolen.
X Formuletaal: via begeleid zelfstandig leren de betekenis van chemische formuletaal
achterhalen/verwerken
met
behulp
van
een
powerpointpresentatie,
zie
www.chem.kuleuven.be/aloch > Lesmateriaal

Materiemodel: simulaties voor chemie en fysica in de tweede graad. Een kopie ervan werd
-5-
aangeboden tijdens de infonamiddagen omtrent het leerplan chemie tweede graad en is
verkrijgbaar bij de begeleider.

Stoichiometrie, Z/B-titratie, reactiesnelheid: chemie derde graad, verzameld door E.
Claeys. Een kopie ervan werd aangeboden tijdens de infonamiddagen omtrent het leerplan
chemie derde graad aso en is verkrijgbaar bij de begeleider.

CD-Spanningsreeks, werd voorgesteld tijdens het Congres voor Leraren Wetenschappen in
Diepenbeek op 17 november 2001. Is te koop tegen 30,00 euro bij de lerarenopleiding
chemie van de K.U.Leuven. Voor meer info en eventuele bestelling zie
http://www.chem.kuleuven.be/aloch/, Info leraren.

Chemie in het Brandtpunt: verzameling van leermiddelen ontwikkeld door de
lerarenopleiding chemie van de K.U.Leuven. Voor meer info en eventuele bestelling zie
http://www.chem.kuleuven.be/aloch/, Info leraren.
5.5
Schooltelevisie en videomateriaal
Zeer bruikbare fragmenten uit interessante video-opnamen, destijds uitgezonden door
Stichting
SchoolTV
TeleacNOT,
Hilversum,
Nederland
3
([email protected]
www.teleacnot.nl), zijn te vinden via http://www.schooltv.nl/beeldbank/vo#.
5.6
Lesmateriaal voor herziene leerplannen
Leerteksten voor de uitwerking van het leerplan chemie voor 3 aso en 4 aso (1 en/of 2
lestijden per week), 5 en 6 aso (2, 3 en 4 graaduren) werden door een werkgroep van
ons bisdom en bisdom Hassselt op cd-rom gezet. De teksten kunnen naar believen worden
aangepast en uitgeprint om te kopiëren. Wie meer informatie wenst, neemt contact op met
mevrouw Ann De Neef ([email protected]).
6
Bibliografie
De verschillende leerplannen geven een bibliografie van bijzonder aan te bevelen werken voor
de verwerking van de leerplannen chemie. Verder zijn aan te bevelen:
 Materiaal op http://elov.vvkso.be/ – tabblad info – Voorbeelden - Vakcommunity
begeleiding chemie.
 Website VVKSO en pedagogische begeleidingsdiensten
 Website van de SLO Chemie - KULeuven: http://www.chem.kuleuven.be/aloch.
Bouwstenen voor actueel chemieonderwijs 2005
Bouwstenen voor actueel chemieonderwijs 2006
Bouwstenen voor actueel chemieonderwijs 2007 - Chemie en feest
Bouwstenen voor actueel chemieonderwijs 2008 – Onderzoekend leren onderzoeken
Bouwstenen voor actueel chemieonderwijs 2009 – Chemie en supermarktproducten
Bouwstenen voor actueel chemieonderwijs 2011 – Kleurrijke chemie
Bouwstenen voor actueel chemieonderwijs 2012 – All Chemie – Chemie is overal
Mini-bouwstenen 2013-2014 - Chemie en voeding
Verzameling van leermiddelen ontwikkeld door de lerarenopleiding chemie van de
K.U.Leuven. Voor meer informatie naar inhoud en eventuele bestelling zie website:
http://www.chem.kuleuven.be/aloch/, Info leraren.
 Website KVCV: http://onderwijs-opleiding.kvcv.be/
Chemielexicon
Mendelejev
Veiligheid en milieuzorg in het schoollaboratorium
Chemicaliën op school
Historiek van de chemie
Een vruchtbaar schooljaar toegewenst!
-6-
De pedagogisch begeleider chemie
Brenda Vermaelen
Kerkenblokweg 3
2811 Leest
Tel.: 0472 550979
[email protected]
P.S. Raadpleeg ook onder Vakdocumenten de algemene visie op het vak chemie.
-7-