Humanitaire Interventie en Staatssoevereiniteit

Faculteit Rechtsgeleerdheid
Universiteit Gent
Academiejaar 2010-2011
Humanitaire Interventie en Staatssoevereiniteit
Masterproef van de opleiding
„Master in de rechten‟
Ingediend door
Charlotte Cornelis
(00601078)
(maior: nationaal en internationaal publiekrecht en milieurecht)
Promotor: Professor Dr. Eduard Somers
Commissaris: Jasmine Coppens
VOORWOORD
Deze masterproef is geschreven in het kader van mijn masteropleiding in de rechten aan de
Universiteit Gent en vormt het slotstuk van mijn master nationaal en internationaal
publiekrecht en milieurecht. Gedurende mijn opleiding is mijn interesse in de materie van het
internationaal publiekrecht alleen maar toegenomen. Tijdens het schrijven van mijn
bachelorproef, die handelde over humanitaire hulp in het post-9/11, post-Katrina en posttsunami tijdperk, kwam ik voor het eerst in aanraking met het concept van humanitaire
interventie. Hierdoor is mijn interesse omtrent dit debat opgewekt en bijgevolg is dit mijn
masterproefonderwerp geworden.
Met dit voorwoord zou ik ook graag enkele mensen bedanken die een rol hebben gespeeld in
het totstandkomen van deze thesis evenals in mijn opleiding in de rechten in het algemeen.
Vooreerst zou ik graag mijn ouders bedanken, zowel voor hun onvoorwaardelijke steun als
voor het nalezen van mijn thesis. Graag had ik ook mijn promotor, Prof. Dr. Eduard Somers
bedankt voor zijn goede begeleiding en Jasmine Coppens voor al de hulp bij het schrijven van
mijn masterproef en om mij op de juiste weg te zetten.
Tot slot zou ik graag mijn vrienden bedanken voor hun steun en om mij gedurende het hele
tweede semester te vergezellen in de rechtenbibliotheek.
i
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord ............................................................................................................................................................................. i
Inleiding ...............................................................................................................................................................................1
Deel I: Soevereiniteit .....................................................................................................................................................3
Hoofdstuk 1: soevereiniteit: een historische evolutie ...................................................................................3
1.1 Klassieke Oudheid-1648 ...............................................................................................................................3
1.2 Vrede van Westfalen.........................................................................................................................................9
1.3 Kolonisatie in de 19de eeuw. ..................................................................................................................... 10
1.3 De 20ste eeuw .................................................................................................................................................... 13
1.3.1 De Volkenbond ....................................................................................................................................... 13
1.3.2 De Verenigde Naties ............................................................................................................................. 14
Hoofdstuk 2: soevereiniteit in haar huidige betekenis ..................................................................................... 16
2.1 Verschillende soorten soevereiniteit .......................................................................................................... 16
2.1.1. Juridische soevereiniteit ....................................................................................................................... 16
2.1.2. Politieke soevereiniteit.......................................................................................................................... 16
2.1.3 Interne soevereiniteit .............................................................................................................................. 17
2.1.4 Externe soevereiniteit ............................................................................................................................. 17
2.2 Territoriale Soevereiniteit.............................................................................................................................. 18
2.3 Het principe van non-interventie................................................................................................................. 18
2.4 Uitzonderingen op het non-interventie principe ..................................................................................... 20
2.4.1 Het recht op zelfverdediging ................................................................................................................ 21
2.4.1.1 Het recht op individuele zelfverdediging sensu stricto ................................................... 21
2.4.1.2 Het recht op collectieve zelfverdediging ................................................................................. 26
2.4.1.3 Het redden van eigen onderdanen in het buitenland ........................................................... 27
2.4.2 Het gebruik van geweld met machtiging van de VN Veiligheidsraad.................................... 32
Bedreiging van de vrede ........................................................................................................................... 33
Verbreking van de vrede .......................................................................................................................... 35
Daad van agressie ........................................................................................................................................ 36
2.5 De erosie van het begrip soevereiniteit ..................................................................................................... 39
Hoofdstuk 1: De Evolutie van humanitaire interventie.................................................................................... 41
1.1 Het begin van de doctrine van humanitaire interventie. ........................................................................... 41
1.2 De 20e eeuw ....................................................................................................................................................... 43
1.3 De Eerste Wereldoorlog................................................................................................................................. 44
1.4 De Tweede Wereldoorlog en Het Handvest van de Verenigde Naties ........................................... 46
ii
Hoofdstuk 2: Humanitaire interventie gedefinieerd .......................................................................................... 47
2.1 De definitie van humanitaire interventie .................................................................................................. 47
Hoofdstuk 3: unilaterale en multilaterale interventies...................................................................................... 49
3.1 Multilaterale interventies ............................................................................................................................... 49
3.2 Unilaterale interventies .................................................................................................................................. 50
Hoofdstuk 4: de verplichtingen van staten ........................................................................................................... 52
4.1 Soevereiniteit als verantwoordelijkheid .................................................................................................... 53
4.2 Het Handvest van de Verenigde Naties .................................................................................................... 54
4.3 De Genocide-Conventie ................................................................................................................................. 56
Hoofdstuk 5: „Responsibility to Protect‟ .............................................................................................................. 57
5.1 Het ontstaan van de doctrine van „responsibility to protect‟ .............................................................. 57
5.2 International Commission on State Intervention and Sovereignty ................................................... 58
1.
The responsibility to prevent ................................................................................................................. 59
2.
The responsibility to react ...................................................................................................................... 61
3.
Responsibility to rebuild......................................................................................................................... 63
5.3 De bekrachtiging van de „responsibility to protect‟ door de Verenigde Naties ........................... 63
5.4 Deelconclusie ................................................................................................................................................... 66
DEEL III: de tegenstelling humanitaire interventie-staatssoevereiniteit: valt unilaterale
humanitaire interventie te legitimeren onder het huidige internationaal recht? .................. 69
Hoofdstuk 1: Valt Unilaterale humanitaire interventie te legitimeren onder het Handvest van
de Verenigde Naties? ................................................................................................................................................ 69
1.1 Spanningen aanwezig in het VN Handvest .......................................................................................... 69
1.2 Het verzoenen van deze tegenstellingen ................................................................................................... 70
Hoofdstuk II: tekstuele, intentionele en beleidsargumenten in het VN Handvest ................................... 71
2.1 Tekstuele argumenten ..................................................................................................................................... 71
2.1.1 Visie van de classicisten ........................................................................................................................ 71
2.1.2 Visie van de realisten ............................................................................................................................. 73
2.2 Intentionele argumenten................................................................................................................................. 75
2.2.1 Visie van de classicisten ........................................................................................................................ 75
2.2.2 Visie van de realisten ............................................................................................................................. 76
2.2.3 Evaluatie van de intentionele argumenten ....................................................................................... 79
2.3 Beleidsargumenten .......................................................................................................................................... 80
2.3.1 Het risico op misbruik ............................................................................................................................ 80
2.3.2 Slechte werking van de VN Veiligheidsraad .................................................................................. 81
2.3.3. Conclusie: bestaat er een recht op (unilaterale) humanitaire interventie onder het VN
Handvest?.............................................................................................................................................................. 82
iii
Hoofdstuk II: Valt unilaterale humanitaire interventie te legitimeren onder het internationaal
gewoonterecht? ............................................................................................................................................................. 84
2.1 Wat is internationaal gewoonterecht?........................................................................................................ 84
2.1.1 Statenpraktijk ............................................................................................................................................ 85
2.1.2 Opinio iuris ................................................................................................................................................ 85
2.2 Statenpraktijk sinds 1945 .............................................................................................................................. 86
2.2.1 Interventies tijdens de Koude Oorlog................................................................................................ 86
2.2.1.1 De interventie van de VS en België in Congo ....................................................................... 87
2.2.1.2 De interventie van India in Oost-Pakistan............................................................................... 88
2.2.1.3 De Interventie van Tanzania in Oeganda................................................................................. 90
2.2.1.4 De interventie van Vietnam in Cambodja ............................................................................... 91
2.2.2 Interventies na de Koude Oorlog ........................................................................................................ 92
2.2.2.1 De interventies van de VS, het VK en Frankrijk in Irak..................................................... 92
2.2.2.3 De interventie van ECOWAS in Liberia ................................................................................. 94
2.2.2.4 De interventie van de NATO in Kosovo ................................................................................. 95
2.3. Conclusie: bestaat er een recht op (unilaterale) humanitaire interventie onder het
internationaal gewoonterecht? ....................................................................................................................... 98
Conclusie ......................................................................................................................................................................... 101
Bibliografie ................................................................................................................................................................... 104
1. Wetgeving .............................................................................................................................................................. 104
2. Rechtspraak .......................................................................................................................................................... 106
3. Rechtsleer .............................................................................................................................................................. 107
4. Documenten.......................................................................................................................................................... 110
5.Internetbronnen .................................................................................................................................................. 111
iv
INLEIDING
De tegenstelling humanitaire interventie-staatssoevereiniteit bestaat al sinds mensenheugenis
en is nog steeds een zeer actueel thema. Van zodra zich in een andere staat grootschalige
mensenrechtenschendingen voordoen, rijst de vraag of andere staten mogen ingrijpen wanneer
de politieke tegenstellingen binnen de VN Veiligheidsraad enige actie van de VN in de weg
staat. Hoewel sommige staten van mening zijn dat zij het recht hebben te interveniëren in een
andere staat wanneer daar een humanitaire crisis plaatsvindt, zullen zij zelf niet geen
inmenging in hun interne aangelegenheden dulden. Het soevereinitietsprincipe is immers één
van de belangrijkste hoekstenen van het internationaal recht en kan niet zonder meer met de
voeten worden getreden. Kunnen staten zich internationaalrechtelijk dan wel beroepen op een
recht op humanitaire interventie?
Om de draagwijdte van dit debat en de daarin voorkomende tegenstellingen te kunnen
begrijpen, is het noodzakelijk dat men vooreerst beide begrippen afzonderlijk bestudeert. Deel
I zal dan ook betrekking hebben op het soevereiniteitsbeginsel. Dit begrip is onderhevig
geweest aan een lange evolutie waar dan ook dieper op wordt ingegaan. Respect voor de
soevereiniteit van een staat is bovendien onlosmakelijk verbonden met het beginsel van noninterventie. Dit beginsel is een gevestigde waarde geworden binnen het internationaal recht en
vindt men onder andere terug in artikel 2(7) van het VN Handvest. Het is dit principe dat
lijnrecht tegenover de mogelijkheid van humanitaire interventie staat. Het Handvest voorziet
echter twee uitzonderingen: het recht op zelfverdediging waar ook het redden van eigen
onderdanen in het buitenland zal worden besproken en de autorisatie van het gebuik van
geweld wanneer de internationale vrede en veiligheid wordt bedreigd. Elk van deze
uitzonderingen zal uitvoerig besproken worden.
In Deel II wordt vervolgens het concept van de humanitaire interventie besproken. Opnieuw
wordt er op de evolutie van dit begrip dieper ingegaan. Vervolgens wordt het concept verder
gedefinieerd en meteen wordt duidelijk dat men reeds in deze fase op een probleem staat daar
er geen algemeen aanvaarde definitie van humanitaire interventie voorhanden is. Er zal dan
ook vooral aandacht worden besteed aan de elementen die al de verschillende definities
gemeenschappelijk hebben. Daaropvolgend wordt het onderscheid tussen multilaterale en
unilaterale interventie besproken waarbij vooral de unilaterale interventie en de verschillende
legitimaties kort worden aangestipt. Aansluitend daarop wordt de mogelijkheid tot
1
humanitaire interventie gekaderd binnen de verplichtingen van staten in het internationaal
recht. Vooreerst impliceert de soevereiniteit van een staat niet alleen macht maar ook
verplichtingen. Vervolgens worden de verplichtingen van staten die volgen uit het zowel het
Handvest van de Verenigde Naties als de Genocide-Conventie verder besproken.
Daaropvolgend wordt ingegaan op de responsibility to protect, een doctrine waarvan de
evolutie sinds 2005 in een snelstroom is geraakt. We overlopen haar hele evolutie: van het
ontstaan van de doctrine tot de (gedeeltelijke) bekrachtiging door de VN.
Deel III ten slotte behandelt de essentie van deze thesis: het spanningsveld tussen humanitaire
interventie en soevereiniteit en biedt dan ook een antwoord op de onderzoeksvraag: wordt
humanitaire interventie gelegitimeerd in het internationaal recht? Om hierop te kunnen
antwoorden, worden twee grote bronnen van internationaal recht ontleed: het Handvest van de
Verenigde Naties en het internationaal gewoonterecht. Vooreerst wordt ingegaan op de
spanningen die in het VN Handvest aanwezig zijn: de bescherming van mensenrechten
enerzijds en het respecteren van de soevereiniteit anderzijds. Deze spanningen worden verder
besproken aan de hand van de twee grote strekkingen in het humanitaire interventie-debat: de
classicisten en de realisten. Beiden brengen zij tekstuele, intentionele en beleidsargumenten
naar voren waarom volgens hen humanitaire interventie al dan niet een grond vindt in het VN
Handvest. Vervolgens wordt het internationaal gewoonterecht en haar twee constitutieve
elementen, namelijk de statenpraktijk en de opinio iuris, doorgelicht. Het al dan niet bestaan
van een nieuwe gewoonterechtelijke regel die humanitaire interventie legitimeert wordt dan
ook aan de hand van deze twee elementen onderzocht. De statenpraktijk sinds 1945 wordt
gedeeltelijk overlopen en telkens wordt haar relevantie en het eventueel bestaan van een
opinio iuris geëvalueerd. Aan de hand van dit onderzoek kan worden besloten of er al dan niet
een recht op humanitaire interventie bestaat.
2
DEEL I: SOEVEREINITEIT
HOOFDSTUK 1: SOEVEREINITEIT: EEN HISTORISCHE EVOLUTIE
1.1 KLASSIEKE OUDHEID-1648
1. De fundamenten van de soevereiniteitstheorie kunnen worden teruggevonden in het werk
„Politika‟ van Aristoteles en in het klassieke Romeinse recht. Aristoteles stelt dat “de ware
verhouding tussen de wet en de overheid wordt gewaarborgd door de wet soeverein te maken
en de overheid haar knecht”.1 Hij erkent in zijn werk dat er een opperste macht bestaat in een
staat, en dat deze macht in handen kan zijn van één, enkele of vele personen. In het oude
Rome zag men soevereiniteit als een middel om het absolutisme van de bevoegdheden van de
keizer te vestigen en zijn alleenheerschappij te bestendigen. 2 Dit idee komt goed tot
uitdrukking in de uitspraak “de wil van de prins heeft kracht van wet want de mensen hebben
al hun recht en macht aan hem overgedragen”.3
2. Vanaf de 12de eeuw ontstond er door toedoen van de renaissance een nieuwe interesse in de
Klassieke Oudheid. Hierdoor ging men in de 13de eeuw de werken van Aristoteles opnieuw
bestuderen. Dit alles gaf mee vorm aan het gedachtegoed over soevereiniteit in de
Middeleeuwen, dat tot stand kwam in een samenleving waar Kerk en staat met elkaar in
conflict lagen. Het idee was dat de staat een menselijke oorsprong had; dit in tegenstelling tot
de paus die als hoofd van de Kerk zijn macht rechtstreeks aan God ontleende. 4 Een staat
gebaseerd op de instemming van diegenen waarover geregeerd werd was het heersende idee
in de Middeleeuwen. Politieke autoriteit vindt enkel en alleen zijn oorsprong in de „populus‟,
de wil van de massa. 5 Toch werd het bestaan van een sterke doctrine over soevereiniteit
ingeperkt; eerst en vooral doordat het natuurrecht en het goddelijk recht prevaleerde op het
positief recht maar ook door het politieke conflict tussen Kerk en staat en door de feodale
omstandigheden aanwezig in de staat zelf. 6 In de Middeleeuwen was het idee van een
1
A. LARSON en C.W. JENKS, Sovereignty within the law, oceana publications , Dobbs Ferry NY, 1965, 22.
F. H. HINSLEY, Sovereignty, Cambridge, Cambridge University Press, 1986, 126.
3
C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 11.
4
C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 11.
5 A. LARSON en C.W. JENKS, Sovereignty within the law, oceana publications , Dobbs Ferry NY, 1965, 22.
6
F. K. ABIEW, The evolution of the doctrine and practice of humanitarian intervention, Den Haag, Kluwer Law
International, 1999 , 26.
2
3
soevereiniteit die een absolute en zelfs arbitraire autoriteit in Kerk of staat vertegenwoordigde
onbestaande. Voor de Middeleeuwse mens was er maar één oppermachtige autoriteit en dit
was niet de heerser, of deze nu een koning of keizer was, maar de wet zelf. Men is ervan
overtuigd dat de wet niet de uitdrukking is van de wil van de heerser maar van de gewoontes
aanwezig in de maatschappij. De wet staat hoger dan éénieder die deel uitmaakt van deze
maatschappij, dus ook de koning.7
3. Het begrip soevereiniteit heeft ook niet altijd al de betekenis gehad die het vandaag heeft.
In de Middeleeuwen kon deze term verscheidene betekenissen hebben die zeer verschillend
zijn van wat er vandaag onder dit begrip wordt verstaan. Zo kon een soeverein ook „een man
in relatie tot zijn vrouw‟ betekenen of „de overste van een klooster‟ maar de belangrijkste
betekenis heeft altijd al een politieke inslag gehad: „een monarch, koning of koningin‟.
Soevereiniteit in de betekenis van een onafhankelijke staat is vanaf de 16de eeuw een
gevestigde waarde. Opmerkelijk is dat het deze betekenis is die, in tegenstelling tot de
anderen, de tand des tijds heeft doorstaan.8 Dit begrip werd in 1576 voor het eerst op een
systematische manier bestudeerd door Jean Bodin. Soevereiniteit stond centraal in zijn
politieke theorie: aan de hand daarvan definieert hij burgerschap, de identiteit van de staat en
rangschikt hij de verschillende staatsvormen. 9 Hij definieert soevereiniteit als “de meest
hoge, absolute en eeuwige macht over de burgers en de rechtsonderhorigen in een
Commonwealth”. Bodin, die dienstig was aan het franse hof, was van mening dat de hoogste
macht absoluut is en niet wordt ingeperkt door de wet en dat deze aan geen voorwaarden of
beperkingen wordt onderworpen. De wet is immers datgene wat de soeverein beveelt. Deze
opperste macht is onbeperkt in de tijd; dit verklaart waarom de Romeinse dictators en de
Griekse gezagsdragers nooit echt soeverein waren aangezien hun macht telkens een temporele
begrenzing kende. Men mag dit echter niet te ruim zien; Bodin ziet deze eeuwigdurende
soevereiniteit als soevereiniteit voor het leven (“pour la vie de celui qui a la puissance”). Ze is
ook ondeelbaar: er kan slechts één opperste macht zijn. Deze macht kan wel uitgeoefend
worden door één, enkele of velen. Hoewel hij zelf duidelijk voorstander is van de monarchie,
rekent hij een democratie of een aristocratie ook tot de mogelijkheden. Soevereiniteit is
volgens Bodin ook onvervreemdbaar. Hij stelt dat de koning van deze hoogste macht geen
afstand kan doen. Er is hier wel een inconsistentie in zijn theorie want het volk kan volgens
7
A. LARSON en C.W. JENKS, Sovereignty within the law, oceana publications , Dobbs Ferry NY, 1965, 22-23.
R. JACKSON, Sovereignty: evolution of an idea, Cambridge, Polity press, 2007, 27.
9 C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 12.
8
4
hem wel afstand doen van hun hoogste macht en dit onvoorwaardelijk. Deze inconsistentie is
hoogstwaarschijnlijk ingevoerd om het idee van volkssoevereiniteit te kunnen verwerpen.
Toch verdedigt Bodin geen oppermacht die volledig onbegrensd is. Ook hij vindt dat de
soeverein zekere verplichtingen heeft. Zijn macht wordt immers gematigd door het
natuurrecht, het goddelijk recht en het volkenrecht. Het idee van een soevereine staat wordt in
zijn werk nog niet geïntroduceerd. Hij erkent dat een onderdeel van een staat de opperste
macht uitoefent over een ander onderdeel, maar de staat als geheel die als hoogste macht
fungeert, als drager van de soevereiniteit, is dan nog onbestaande. Bodin zijn theorie kende
een groot succes in Frankrijk en zorgde voor de fundamenten van het absolutisme in de 17de
en 18de eeuw. 10
4. Bodin was niet de enige die er een heel eigen visie op soevereiniteit op nahield.
Verschillende van zijn tijdsgenoten hanteerden een heel andere invulling van deze notie. Eén
van hen waren de Monarchomanen. Zij verdedigden een theorie die recht tegenover die van
Jean Bodin en zijn aanhangers stond en zetten zich af tegen de absolute monarchie in het
einde van de 16de eeuw. Hun doctrine groeide uit de religieuze intolerantie en de vervolging
die zijn oorzaak vond in de Reformatie. In het licht van deze historische omstandigheden
ontstond er een nood aan een verzetstheorie voor de religieuze minderheid, namelijk de
Protestanten. Voor de Monarchomanen lag de hoogste macht bij het volk en is deze
bovendien onvervreemdbaar. Zij stellen dat de overheid is ontstaan door een contract en
geven het volk het recht om weerstand te bieden aan de overheid of deze zelfs te vernietigen
wanneer er zich een vertrouwensbreuk voordoet. Tegen het begin van de 17de eeuw vond deze
doctrine meer en meer aanhang en werd ze ook verder uitgewerkt. Veruit de belangrijkste
verdediger was Johannes Althusius. Zijn „Politica Methodice Digesta‟ is doordrongen van het
contractuele element. Hij ziet de staat als het ultieme contract en de overheid haalt zijn
autoriteit uitsluitend uit deze overeenkomst tussen haar en het volk.11 Hij ziet soevereiniteit
als “de hoogste en algemene bevoegdheid voor het beheer van zaken die in het algemeen
betrekking hebben op de veiligheid en het welzijn van de ziel en lichaam van alle leden van
de staat”. Althusius nuanceert deze definitie evenwel door te stellen dat deze macht geenszins
absoluut is. Ze wordt immers beperkt door het Goddelijk recht en het natuurrecht; wel zegt hij
dat de hoogste macht volledig losstaat van het burgerlijk recht. Deze opperste macht komt
10
C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 11-13.
11 C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 14.
5
volgens de Monarchomanen niet toe aan een individu maar aan het volk als geheel. Het is
immers aan dit volk dat de staat zijn autoriteit ontleent. De staat is een politieke constructie
van het volk. Het gevaar in deze doctrine bestaat erin dat van zodra men het idee van
volkssoevereiniteit verwerpt, zoals Jean Bodin heeft gedaan12, het al snel een lege doos wordt.
Daarom legt Althusius in zijn werk de nadruk op het feit dat de macht altijd al het aan het
volk heeft toebehoord en dit altijd zo zal blijven; ze is onvervreemdbaar. Het volk als geheel
is immers onsterfelijk en is dus de enige rechtmatige eigenaar van de hoogste macht. De
overheid ontleent al zijn macht aan een contract gesloten met het volk; wanneer de
voorwaarden van dit contract schadelijk of nadelig zijn voor het volk moet men het contract
als nietig beschouwen. Eigen aan de school van de Monarchomanen is dat ze
volkssoevereiniteit verkiest boven alles. De macht komt toe aan het volk maar nergens wordt
bepaald wie of wat „het volk‟ juist is. Het soevereine volk omvat niet de hele staat, maar
slechts het deel van de staat dat bestuurd wordt. Het omvat dus enkel de rechtsonderhorigen.
De gezagsdragers worden dus automatisch uit deze definitie gesloten.13
5. Hugo Grotius‟ defintie van soevereiniteit is gebaseerd op deze van Bodin. In zijn
„Commentarius in theses‟ omschrijft hij soevereiniteit als “het hoogste recht om een staat te
besturen die geen hogere autoriteit onder de mensen erkent, zodat geen enkele persoon via
zijn eigen rechten kan ontbinden wat daarmee is vastgesteld”.14 In zijn werk „De Iure Belli ac
Pacis‟ van 1625 definieert hij soevereiniteit dan weer als “die macht waarvan de handelingen
niet onderworpen zijn aan de controle van een ander, zodat deze nietig zouden worden door
de handeling van wie dan ook”.15 De soeverein kan men herkennen aan de zogenaamde „actus
summae potestatis‟, de tekenen van soevereiniteit. Hier ziet men duidelijk een verwijzing naar
de „marques de la souveraineté‟ van Bodin.16 Toch moet men de theorie van Grotius ergens
tussen die van Jean Bodin en de Monarchen situeren. In tegenstelling tot Jean Bodin beweert
Hugo Grotius immers dat de duur van de macht op geen enkele wijze de essentie ervan
aantast. Deze laatste is van mening dat er een onderscheid moet worden gemaakt tussen de
macht zelf en de duur van het bezit ervan. Hij vergelijkt soevereiniteit met een veld waarvan
men de volle eigendom kan bezitten of slechts een tijdelijk recht op kan hebben. Daarom was
volgens hem de Romeinse dictator wel een volwaardige soeverein die alle macht in zich
12
Zie supra 3
C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 14.
14
R. JEFFERY, Hugo Grotius in international thought, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 5.
15
C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 11.
16 R. JEFFERY, Hugo Grotius in international thought, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 5.
13
6
verenigde, ongeacht het feit dat dit slechts voor beperkte duur was. Toch is ook voor Grotius
deze macht niet absoluut; ze wordt opnieuw ingeperkt door het goddelijk recht, het
natuurrecht en het volkenrecht maar ook door overeenkomsten tussen de heerser en diegene
waarover geregeerd wordt.17 Een van de opvallendste verschillen met Bodins theorie bestaat
erin dat Grotius van mening is dat soevereiniteit deelbaar is. Volgens hem kan soevereiniteit
verdeeld worden onder verschillende partijen. In „De Imperio Summarum Potestatum circa
Sacra‟ stelt hij al in zijn eerste zin dat de hoogste macht (“summum imperium”) in handen
kan zijn van één of meerdere personen.18 Als voorbeeld hiervoor verwijst hij naar het oude
Rome, waar er een keizer was voor het Oosten en één voor het Westen. Wat misschien wel als
één van zijn belangrijkste ontwikkelingen kan worden aangemerkt is dat hij een onderscheid
maakte tussen het „subjectum commune‟ en het „subjectum proprium‟ als de drager van
soevereiniteit. Zijn idee kan het best worden verduidelijkt aan de hand van een analogie met
„het zicht‟. Het subjectum commune zal dan het lichaam zijn terwijl het subjectum proprium
het oog is. Wanneer men dit toepast op een staatsstructuur, kan men stellen dat zowel de staat
als geheel, als de overheid als deel, dragers kunnen zijn van soevereiniteit. Hugo Grotius
speelde hierdoor met het concept van staatssoevereiniteit in zijn werk maar het idee werd niet
verder uitgewerkt.19
6. Thomas Hobbes‟ hanteerde dan weer een zeer absolutistische visie van soevereiniteit. Zijn
„Leviathan‟ is tot stand gekomen tegen de historische achtergrond van het conflict tussen de
Engelse troon en het volk. Zijn mensbeeld was zeer pessimistisch en hij gelooft dat wanneer
men de dingen hun natuurlijke loop laat gaan, er een constante staat van chaos zal zijn. Er zal
een voortdurende anarchie heersen doordat iedereen oorlog voert tegen iedereen (“bellum
omnium contra omnes”). In deze oorlog is er geen gemeenschappelijke hogere macht en ieder
zijn rechten reiken maar zo ver als zijn eigen macht.20 Hij is dan ook van mening dat er een
contract tot stand moet komen dat een einde kan maken aan deze toestand van anarchie. Elk
individu draagt zijn rechten over aan één persoon die op deze manier de vertegenwoordiger
wordt van de rechten van iedereen, aan de „Leviathan‟. Deze overdracht is zeer vergaand: het
is niet mogelijk voor het volk om naast dit contract nog een andere overeenkomst te sluiten,
zelfs niet met God. Ook zit de soeverein door dit contract in een uitzonderlijk voordelige
17
C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 11.
18
R. JEFFERY, Hugo Grotius in international thought, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 5.
19
C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 12.
20 C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 13.
7
positie. Hij kan onder geen enkel beding contractbreuk plegen en kan dus zijn macht ook niet
verliezen aan het volk. De soeverein zal ook nooit onrechtvaardig kunnen handelen want het
is aan hem om te beslissen wat nodig is om de staat op gepaste wijze te kunnen verdedigen.
Om deze reden kan hij dus ook nooit gestraft kunnen worden. Wat ook kenmerkend is aan
Hobbes‟ contract is dat het gaat om een contract tussen de toekomstige onderdanen; de
soeverein is dus niet betrokken bij dit contract. Er is geen ruimte voor soevereiniteit die
voorbehouden is voor één bepaald iemand aangezien deze opperste macht pas ontstaat
wanneer de overheid gecreëerd wordt. Soevereiniteit en de onderdanen ontstaan op hetzelfde
tijdstip. Het volk kan geen afstand doen van soevereiniteit aangezien het pas als volk
beschouwd wordt wanneer deze soevereiniteit gecreëerd werd. De mensen zijn nooit de
bezitter geweest van soevereiniteit en kunnen er dan logischerwijze ook geen afstand van
doen. Alle macht is in handen van de soeverein, de Leviathan.21
Hobbes‟ notie van soevereiniteit was zeer absoluut, veel meer dan de ideeën van Grotius,
Althusius en zelfs Bodin. Hij zag soevereiniteit als “een eenheid, die bovendien absoluut en
onvervreemdbaar is en gebaseerd is op een vrijwillig maar onherroepelijk contract”. 22 Dit
absolute met betrekking tot soevereiniteit kan men interpreteren als “een volledige en
onbeperkte vrijheid van handelen zonder enige beperkingen van politieke of institutionele
aard met betrekking tot de handelingscapaciteit”. Een andere mogelijke interpretatie is stellen
dat een soeverein die absolute macht heeft, niet gebonden is door morele beschouwingen
waardoor niets als moreel onrechtvaardig kan worden aanzien. 23 Het is opmerkelijk dat de
soeverein zijn macht op geen enkele wijze wordt ingeperkt; noch door het goddelijk recht,
noch door het natuurrecht. Er kan binnen het grondgebied van de Commonwealth ook maar
één hoogste macht zijn. Het contract zorgt er immers voor dat alle rechten aan de soeverein
worden overgedragen. Er is dus geen enkele ruimte meer voor een andere autoriteit. Zelfs de
Kerk is ondergeschikt aan de soeverein want deze laatste wordt gezien als de plaatsvervanger
van God.24
Zowel Thomas Hobbes als Jean Bodin hebben met hun visie aan de Europese leiders van hun
tijd een verantwoording voor hun beleid verschaft. Door de godsdienstoorlogen die woedden
21
C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 13.
22
F. K. ABIEW, The evolution of the doctrine and practice of humanitarian intervention, Den Haag, Kluwer Law
International, 1999 , 27-28.
23
D. HELD, Political theory today, Cambridge, Polity Press, 1995, 238.
24
C. E. MERRIAM, history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York, Columbia University Press,
1900, 14.
8
in de 16de en de 17de eeuw, en de wanorde die deze veroorzaakten, waren ze beiden immers
verdedigers van een sterke soevereine controle. 25
1.2 VREDE VAN WESTFALEN
7. Hoewel het Verdrag van Augsburg reeds in 1555 virtuele soevereiniteit verschafte aan
staten wat betrof religieuze aangelegenheden, werd dit niet gerespecteerd, noch door de
Katholieke keizerlijke autoriteit, noch door de Protestantse Duitse prinsen. 26 Wat door de
meeste rechtsgeleerden dan ook als het echte kantelmoment wordt beschouwd is de Vrede van
Westfalen die een einde maakt aan de 30-jarige Oorlog (1618-1648).27 In tegenstelling tot bij
het Verdrag van Augsburg, werd het principe van soevereiniteit hier wel nageleefd. 28 De
Vrede van Westfalen is gesteund op drie verdragen, allemaal gesloten op 24 oktober 1948:
Münster I, Osnabrück en Münster II. Deze verdragen brachten de erkenning van de Republiek
der Verenigde Nederlanden en van de Duitse Vorstendommen als soevereine staten met zich
mee en erkenden het beginsel dat de staat losstaat van de Kerk. De 30-jarige Oorlog vond
immers deels zijn oorzaak in religie, meer bepaald in de intolerantie die er toen mee gepaard
ging.29 Na 1648 werden vele politieke entiteiten van het oude keizerrijk meer zelfstandig dan
voordien. Hun heersers werden soeverein binnen hun eigen gebied (“rex est imperator in
regno suo”).30
Met de Vrede van Westfalen wordt er een internationaal systeem gecreëerd dat gebaseerd is
op onafhankelijke en soevereine staten zonder hoger gezag. 31 Dit zorgde ervoor dat
soevereiniteit, samen met territorialiteit, het belangrijkste kenmerk werd van de moderne
staat.32 De diversiteit, gebaseerd op territoriale bevoegdheden, die binnen Europa aanwezig
was, werd erkend en bekrachtigd. De staat werd een afbakening van exclusief gezag en aan de
verschillende kanten van de grenzen golden er telkens andere regels. 33 In het nieuwe
internationale systeem werden staten dan ook de belangrijkste actoren die over een absolute
25
F. K. ABIEW, The evolution of the doctrine and practice of humanitarian intervention, Den Haag, Kluwer Law
International, 1999 , 28.
26
S. H. HASHMI, State sovereignty: change and persistence in international relations, University Park,
Pennsylvania state university press, 1997, 21.
27
M. BOSSUYT en J. WOUTERS , Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 13.
28
S. H. HASHMI, State sovereignty: change and persistence in international relations, University Park,
Pennsylvania state university press, 1997, 21.
29
L. GROSS, “the peace of Westphalia”, American Journal of international law 1948, 21.
30
R. JACKSON, Sovereignty: evolution of an idea, Cambridge, Polity press, 2007, 52.
31
M. BOSSUYT en J. WOUTERS, Grondlijnen van internationaal recht‟, Antwerpen, Intersentia, 2005, 13.
32
P. VANDEPITTE en C. DEVOS, Lexicon: een verklaring van historische en maatschappelijke concepten , Gent,
Academia press, 2010, 62.
33
N. HORBACH, R. LEFEBER en O. RIBBELINK, Handboek internationaal recht, Den Haag, Asser Press, 2007, 3.
9
soevereiniteit beschikten. Men ging uit van de veronderstelling dat de staten hun binnenlandse
orde handhaven binnen hun territoriale grenzen en de middelen bevelen die nodig zijn om
effectieve betrekkingen te onderhouden met andere staten buiten hun eigen jurisdictie. De
juridische instellingen evolueerden op een manier dat ze de orde en stabiliteit konden
handhaven die nodig is in een systeem van internationale betrekkingen. Zo hebben zich
diverse instellingen ontwikkeld: een machtsevenwicht werd gecreëerd om de opkomst van
machtige staten te voorkomen en agressie in de hand te kunnen houden; ook werden er
gedragsregels gecodificeerd via het internationaal recht en werden er internationale
conferenties opgericht om grote geschillen op te lossen. Er kwam ook een diplomatieke
praktijk tot stand waardoor staten werden aangemoedigd om over hun geschillen onderling te
kunnen onderhandelen. Op te merken valt dat de Vrede van Westfalen het recht van de
heersers om te doen wat ze willen binnen hun eigen grondgebied, niet bekrachtigt. De
verdragen bevatten immers verscheidene bepalingen die beperkingen stelden aan de autoriteit
van de soeverein, zeker wat betrof religie, iets dat in de 17de eeuw een gevoelige politieke
kwestie was.34 Het principe van tolerantie werd op de voorgrond gebracht door gelijkheid te
creëren tussen de Katholieken en de Protestanten en door een aantal waarborgen te voorzien
voor religieuze minderheden.35 Op deze manier werd het onmogelijk voor de heersers om de
religieuze praktijken op hun grondgebied op arbitraire wijze te veranderen. Zo kon, wanneer
de soeverein besloot van religie te veranderen, het volk niet gedwongen worden om daarin
mee te gaan.36
1.3 KOLONISATIE IN DE 19DE EEUW.
8. In de 19de eeuw treedt de theorie van de „soevereine staat‟ steeds meer op de voorgrond.
Deze is het resultaat van een deductie van de politieke theorie ter organisatie van de interne
staat naar het interstatelijk verkeer. Deze politieke theorie houdt in dat de vorst, en later de
natie, als uiteindelijke bron van soevereiniteit wordt beschouwd en dus als hoogste gezag
binnen het territorium. Deze evolutie is op zijn minst paradoxaal te noemen aangezien vanaf
de 19de eeuw de soevereiniteit in de meeste westerse landen binnenlands georganiseerd werd.
Men bewerkstelligde dit door een scheiding der machten en door het gezag van de soeverein
34
F. K. ABIEW, The evolution of the doctrine and practice of humanitarian intervention, Den Haag, Kluwer Law
International, 1999 , 29.
35
L. GROSS, “the peace of Westphalia”, American Journal of international law 1948, 21.
36
F. K. ABIEW, The evolution of the doctrine and practice of humanitarian intervention, Den Haag, Kluwer Law
International, 1999 , 29-30
10
in te perken door de grondwet; deze laatste voorzag in een bevoegdheidsregeling en een
erkenning van de fundamentele rechten en vrijheden van de burgers. Op internationaal vlak is
de soevereiniteit van staten lange tijd onverdeeld en oppermachtig gebleven.37
10. Het was in deze periode dat de Europese staten meer en meer aan kolonisatie gingen
doen.38 De overheersing van niet-Europese volkeren om economische en politieke redenen
werd schering en inslag en tegen 1914 was de kolonisatie al zo vergevorderd dat bijna heel
het Aziatische continent, Afrika en de Stille Oceaan onder het bewind stond van een Europese
staat. Al snel werd er aan deze niet-Europese volkeren een rechtssysteem opgedrongen dat
eigenlijk Europees was. 39 De confrontatie via kolonisatie was er immers geen tussen
verschillende soevereine staten; het ging om een confrontatie tussen een soevereine Europese
staat en een niet-Europese gemeenschap die volgens de meeste juristen geen aanspraak kon
maken op soevereiniteit.40 Zij hanteerden immers de leer van het positivisme, die in de 19de
eeuw langzaam maar zeker de bovenhand begon te halen op het naturalisme, wat voordien het
heersende denkbeeld was. Emerich de Vattel speelde met zijn werk “Du Droit des gens”, dat
reeds verscheen in 1758, een belangrijke rol in deze omwenteling. Hij gebruikte in zijn werk
nog wel elementen van het naturalisme maar benadrukte toch vooral de macht en autoriteit
van de soeverein, dit in zulke mate dat er twijfel zou kunnen ontstaan over het feit of het
internationaal recht de soeverein ooit zou kunnen binden. In de 18de eeuw en het begin van de
19de eeuw hebben ook andere juristen nog lang het positivisme met naturalistische elementen
gecombineerd. Maar de meest invloedrijke juristen van die tijd, zoals Westlake en Hall, kozen
toch resoluut voor het positivisme.41 Deze stroming werd uiteindelijk zo sterk dat Oppenheim,
de meest invloedrijke jurist van zijn tijd, stelde dat het natuurrecht niet langer onderricht
mocht worden.42
De essentie van de positivistische leer houdt in dat de staat steeds voorrang heeft boven alles
en de belangrijkste speler is in het internationaal recht. De soevereine staat werd beschouwd
als de fundering waarop het hele rechtssysteem moest worden gestoeld. Een staat is dan ook
37
M. BOSSUYT en J. WOUTERS, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 13.
M. BOSSUYT en J. WOUTERS, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 13.
39
A. ANGHIE, Imperialism, sovereignty and the making of international law, Cambridge, Cambridge University
press, 2004, 33.
40
A. ANGHIE, Imperialism, sovereignty and the making of international law, Cambridge, Cambridge University
press, 2004, 5.
41 A. ANGHIE, Imperialism, sovereignty and the making of international law, Cambridge, Cambridge University
press, 2004, 42.
42 L. OPPENHEIM, “The Science of International Law: Its Task and Method”, The American Journal of
International Law 1908, 313-328.
38
11
slecht gehouden tot die verplichtingen waartoe zij zich zelf verbonden heeft. Het
internationaal recht „vindt‟ men door te kijken naar het gedrag van staten en naar de
instellingen en wetten die door hen worden gecreëerd. Het natuurrecht wordt dus vervangen
door gewoonterecht en door de door staten gesloten verdragen; vooral deze laatste zijn
immers de uitdrukking van hun soevereine wil. 43 Kolonialisme vormde binnen deze
denkwijze geen probleem. Positivisten waren immers van mening dat soevereine staten een
ongebreidelde macht hadden over niet-soevereine staten. Deze strekking stond in sterk
contrast met het heersende denkbeeld van de 16de en de 17de eeuw. Het naturalisme dat toen
heerste, stelde dat er een universeel internationaal recht ontleend werd aan de menselijke rede
en dat dit van toepassing was op alle mensen, ongeacht of deze nu van Europese afkomst zijn
of niet. Het positivisme daarentegen maakte een onderscheid tussen „beschaafde‟ staten en
„onbeschaafde‟ staten en stelde internationaal recht enkel van toepassing op de soevereine
staten die deel uitmaakten van de beschaafde „family of nations‟.44 Er was een kloof tussen de
beschaafde en de onbeschaafde staten die, in tegenstelling tot bij het naturalisme, niet
overbrugd kon worden door een universeel natuurrecht dat toepasbaar is op iedereen maar
door het opleggen van Europees recht aan de onbeschaafde staten. Enkel Europees recht was
recht en het eventuele rechtssysteem van de onbeschaafde staten werd dus niet als recht
beschouwd.
Soevereiniteit impliceert voor positivisten territoriale controle. Dit is dan ook de reden
waarom er bijvoorbeeld aan nomaden of piraten geen soevereiniteit toekwam; zij zijn immers
nooit gebonden aan een bepaald gebied. Als men enkel naar deze voorwaarde kijkt, is het
onbegrijpelijk waarom er aan de „onbeschaafde‟ staten toch geen soevereiniteit toekwam
aangezien zij voldoen aan deze territoriale voorwaarde. Men had dus nog een andere
voorwaarde nodig die ervoor zou zorgen dat de niet-Europese staten geen aanspraak zouden
kunnen maken op soevereiniteit. Daarom greep men terug naar het concept van de
samenleving; Aziatische of Afrikaanse staten konden zo wel aanspraak maken op formele
soevereiniteit, maar tenzij ze deel uitmaakten van een beschaafde internationale samenleving,
43
A. ANGHIE, Imperialism, sovereignty and the making of international law, Cambridge, Cambridge University
press, 2004, 43-44.
44 A. ANGHIE, Imperialism, sovereignty and the making of international law, Cambridge, Cambridge University
press, 2004, 35.
12
zouden ze niet over dezelfde uitgebreide macht kunnen beschikken als de Europese staten die
wel deel uitmaakten van deze samenleving of de zogenaamde „family of nations‟.45
1.3 DE 20STE EEUW
10. De 20e eeuw wordt gekenmerkt door 2 wereldoorlogen en de internationale organisaties
die in hun nasleep zijn opgericht, nl. de Volkenbond en de Verenigde Naties.
1.3.1 De Volkenbond
11. De Volkenbond kwam tot stand na de Eerste Wereldoorlog en dit op initiatief van de
toenmalige Amerikaanse president Woodrow Wilson. Op 9 januari 1918 zette hij aan het
Amerikaanse Congres zijn „veertienpuntenprogramma‟ uiteen. Hierin pleitte hij voor de
oprichting van een wereldorganisatie die ervoor zou zorgen dat internationale geschillen op
een vreedzame wijze konden worden opgelost, en dit met inachtneming van het volkenrecht.
Op 28 april 1919 werd het Pact van de Volkenbond uiteindelijk aangenomen. Dit Pact trad op
10 januari 1920 in werking; vanaf dan was de Volkenbond een feit.46 Dit was een duidelijke
breuk met het verleden want tot dan waren staten de enige actoren die erkend werden door het
internationaal recht. Door de oprichting van de Volkenbond kwam er een internationale
organisatie in het spel waardoor het internationaal recht voor een nieuwe uitdaging kwam te
staan.
12. Onmiddellijk na de eerste Wereldoorlog werden ook de eerste pogingen ondernomen om
van de bestaande kolonies soevereine staten te maken. Binnen de Volkenbond werd er een
mandaatsysteem gecreëerd met als doel het beheren van de gebieden die door de twee
verslagen grootmachten, Duitsland en het Ottomaanse Rijk, waren gekoloniseerd. In plaats
van deze gebieden te verdelen over de overwinnaars, werden ze dus onder internationale
voogdij geplaatst. In tegenstelling tot positivisme, dat de overwinning en zelfs uitbuiting van
niet-Europese landen steunde, was het mandaatsysteem gericht op de bescherming van deze
laatste en werd zelfbestuur aangemoedigd. Met de oprichting van de Volkenbond ontstond er
ook een andere kijk op soevereiniteit. Het was immers de positivistische visie van de
superioriteit van de staat, als enige actor binnen het internationaal recht, en zijn aandrang om
45
A. ANGHIE, Imperialism, sovereignty and the making of international law, Cambridge, Cambridge University
press, 2004, 55-59.
46 M. BOSSUYT en J. WOUTERS, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 18.
13
recht gescheiden te houden van zowel maatschappij als moraliteit, dat rechtstreeks had geleid
tot het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog. Het was duidelijk voor de internationale wereld
dat er iets diende te veranderen. Teruggrijpen naar het naturalisme was echter ook geen optie
aangezien de positivisten deze leer te hard onderuit hadden gehaald. De doelstelling was om
een idee van soevereiniteit te creëren dat voldoende begrensd was maar waarbinnen een staat
de grootste actor was. Hier stelt zich het klassieke probleem van het internationaal recht: hoe
kan men een aanvaardbare rechtsorde creëren tussen staten die elk soeverein zijn? De
Volkenbond had niet de macht om zijn lidstaten zelf te binden maar had wel de mogelijkheid
deze te coördineren. Als internationale organisatie was ze immers een middel om staten te
gaan organiseren in een internationale gemeenschap. Vanaf haar ontstaan werden de
handelingen van een soevereine staat die afweken van de voorgeschreven norm niet langer
benaderd vanuit mate dat dit een invloed had op een andere staat. Men ging eerder gaan
kijken naar wat dit betekende voor de fundamentele principes die betrekking hebben op het
behoud van de internationale gemeenschap.47
13. Toch mag men de invloed die de oprichting van de Volkenbond, en meer bepaald haar
mandaatsysteem, had op de invulling van het begrip soevereiniteit niet overschatten. Men
bleef geneigd tot een Westerse superioriteit. Het waren nog altijd de Europeanen en de
Amerikanen die beslisten of niet-westerse staten politieke maturiteit hadden bereikt. Dit idee
komt duidelijk tot uiting in het Pact van de Volkenbond dat spreekt van “peoples not yet able
to stand by themselves under the strenuous conditions of the modern World whose tutelage
should be entrusted to advanced nations”.48 Dit is een duidelijk voorbeeld van wat men noemt
de „keizerlijke soevereiniteit‟ waarbij de territoriale voorwaarde essentieel is. Het zou duren
tot het midden van de 20e eeuw eer dat men ook dit idee zou verlaten en de voormalige
kolonies van Europese staten volledig soeverein zouden worden.49
1.3.2 De Verenigde Naties
14. De Oprichting van de Volkenbond kon niet voorkomen dat in 1945 de Tweede
Wereldoorlog uitbrak. Tijdens deze oorlog werd het bij de geallieerden duidelijk dat er nood
was aan een nieuwe internationale organisatie die de internationale vrede en veiligheid zou
kunnen waarborgen. Het Atlantisch Handvest, dat op 14 augustus 1941 werd ondertekend,
47
A. ANGHIE, Imperialism, sovereignty and the making of international law, Cambridge, Cambridge University
press, 2004, 115-127.
48
Art. 22 Pact van de Volkenbond van 28 april 1919.
49
R. JACKSON, Sovereignty: evolution of an idea, Cambridge, Polity press, 2007, 75-76.
14
was de voorloper van de Verklaring van de Verenigde Naties. 50 Dit Handvest legde de
gemeenschappelijke standpunten van de Verenigde Staten en Groot-Brittannië vast en werd
later ondertekend door de Sovjet-Unie, de Britse dominions en de Westerse regering in
ballingschap. 4 jaar later, op 26 augustus 1945, werd het Handvest van de Verenigde Naties
ondertekend door 50 landen.51
15. De Verenigde Naties zette de taak van de Volkenbond verder. In de periode tussen de
twee wereldoorlogen was de doctrine van de zelfbeschikking op de voorgrond getreden. Dit
recht veronderstelt dat volkeren die nog niet onafhankelijk waren het recht hebben om een
staat te vormen en dat zij, eens de onafhankelijke staat is gevormd, de mogelijkheid moeten
hebben om het politiek stelsel van hun keuze aan te nemen en zonder buitenlandse inmenging
regeringsleiders aan te duiden.52 Toen deze doctrine werd ontwikkeld, had die in de eerste
plaats betrekking op de Oost-Europese volkeren. De Verenigde Naties heeft deze doctrine dan
overgenomen en verder aangepast. Hiermee trachtten ze de omvorming van de nog bestaande
kolonies in soevereine staten verder te zetten. Verschillende onderdelen van het systeem dat
de VN vormt speelden hierin een rol. Er waren verscheidene resoluties van de Algemene
Vergadering van de VN die het recht op zelfbeschikking benadrukten, de „advisory opinions‟
van het Internationaal Gerechtshof in de zaken betreffende de Westelijke Sahara 53 en
Namibië54 die ook deze kwestie behandelden en vooral de artikels van het VN Handvest die
bepalingen bevatten over de gebieden die beheerd werden en over hun gebrek aan zelfbestuur.
Het VH Handvest stelt dat “de organisatie gebaseerd is op de soevereine gelijkheid van al
haar leden”.55 Ook in de „Declaration concerning friendly relations‟ wordt het principe van
gelijkheid van soevereiniteit erkend. Soevereiniteit werd een concept dat vanaf dan aan
iedereen toekwam en niet alleen aan de Westerse staten. Voordien was internationaal recht
enkel universeel in de betekenis van het Europees recht dat aan de rest van de wereld werd
opgedrongen. Met de oprichting van de Verenigde Naties kwam hieraan definitief een einde
en werd internationaal recht universeel omdat alle staten nu deel uit konden maken van het
internationaal rechtssysteem en dit als gelijke en soevereine staten. Toch mag ook dit niet
overschat worden aangezien het internationaal recht westers van oorsprong was waardoor het
50
Noord-Atlantisch Handvest van 14 augustus 1941.
M. BOSSUYT en J. WOUTERS, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 18-19.
52
M. BOSSUYT en J. WOUTERS, Grondlijnen van Internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 190.
53
IGH, Western Sahara, advisory opinion (16 oktober 1975), www.icj-cij.org.
54
IGH, Legal consequences for states of the continued presence of South Africa in Namibia (South West Africa),
notwithstanding Security Council Resolution 276 (1970), advisory opinion (21 juni 1971), www.icj-cij.org.
55
Art. 2.1 Handvest van de Verenigde Naties
51
15
uiteraard niet aangepast was aan de verschillende culturele tradities in de rest van de wereld.56
Soevereiniteit werd dus nog altijd benaderd vanuit een Westers standpunt.
HOOFDSTUK 2: SOEVEREINITEIT IN HAAR HUIDIGE BETEKENIS
16. Soevereiniteit in haar huidige betekenis verwijst naar de wederzijdse voorwaarden van de
erkenning die leden van een internationale rechtsorde verlenen aan elkaar. Vooreerst
impliceert het begrip soevereiniteit een vermoedelijke plicht in hoofde van alle entiteiten met
een gelijke juridische status om het resultaat van de politieke processen die eigen zijn aan
andere staten te respecteren.57 In het Handvest van de Verenigde Naties komt dit duidelijk tot
uiting: “Geen enkele bepaling van dit Handvest geeft de Verenigde Naties de bevoegdheid
tussenbeide te komen in aangelegenheden die wezenlijk onder de nationale rechtsmacht van
een staat vallen, noch wordt op grond van enige bepaling daarin van de Leden verlangd dat zij
zodanige aangelegenheden krachtens dit Handvest tot een oplossing brengen”.58
17. Volgens het Handvest van de Verenigde Naties is “the sovereign equality between states”
het fundament waarop de internationale orde gebouwd is. 59 Van staten wordt dus nu
verondersteld dat zij soeverein zijn.
2.1 VERSCHILLENDE SOORTEN SOEVEREINITEIT
2.1.1. Juridische soevereiniteit
18. Dit is de soevereiniteit die de mogelijkheid heeft om definitieve beslissingen te nemen.
Het is de hoogste wetgevende macht en houdt verband met recht; dit in tegenstelling tot
politieke soevereiniteit dat verwijst naar macht. Hier kan verwezen worden naar de theorie
van Jean Bodin die van mening was dat soevereiniteit zijn oorsprong moet vinden in
autoriteit, legaliteit en legitimiteit. Toch dient men op te merken dat het verschil tussen
juridische en politieke soevereiniteit vooral te vinden is in de nadruk die men legt.
2.1.2. Politieke soevereiniteit
56
A. ANGHIE, Imperialism, sovereignty and the making of international law, Cambridge, Cambridge University
press, 2004, 196-197.
57
B.R. ROTH, “The Enduring Significance of State Sovereignty”, Florida Law Review 2004, 1023.
58
Art. 2.7 Handvest van de Verenigde Naties.
59
B.R. ROTH, “The Enduring Significance of State Sovereignty”, Florida Law Review 2004, 1025.
16
19. Als juridische soevereiniteit de de jure soevereiniteit is, is politieke soevereiniteit de de
facto soevereiniteit. Bij politieke soevereiniteit speelt macht een essentiële rol. Hier kan dan
ook worden verwezen naar de theorie van Thomas Hobbes. Deze nadruk op macht is meteen
ook het grote verschil tussen juridische en politieke soevereiniteit. Menig auteurs zijn het
erover eens dat noch politieke, noch juridische soevereiniteit voldoende is om als enig begrip
te hanteren. Het monopolie van dwingende macht is niet sterk genoeg opdat een regime de
tand des tijds zou doorstaan. Maar ook puur juridische soevereiniteit, zonder de macht om een
bevel af te dwingen, zal slechts een morele draagwijdte hebben.60
2.1.3 Interne soevereiniteit
20. Interne soevereiniteit speelt op nationaal vlak en verwijst naar het overheidsorgaan dat
binnen een staat het hoogste gezag heeft of als dusdanig wordt ervaren door de bevolking.61
Het gaat om de opperste macht die een staat heeft over zijn eigen burgers en binnen zijn eigen
grenzen, de hoogste beslissings-en controle-instantie van de bevolking in een bepaald gebied.
Het onderscheid tussen interne en externe soevereiniteit wordt strikt gezien niet gemaakt in
het internationaal recht maar is daarom niet minder bestaande. Een staat met interne
strubbelingen zal immers kwetsbaarder zijn voor aanvallen van buitenaf en omgekeerd,
wanneer de externe soevereiniteit van een staat zwak is, zal haar interne soevereiniteit ook
verder afzwakken doordat haar burgers zich willen aansluiten bij een andere staat die hen wel
kan beschermen tegen externe vijanden.62
2.1.4 Externe soevereiniteit
21. De externe soevereiniteit dient men te situeren op internationaal vlak en verwijst naar het
feit dat een staat een zelfstandige entiteit is, zelfbeschikkingrecht heeft en het staatsgezag als
dusdanig wordt erkend door andere staten. Om deze reden kan een staat rekenen op nietinmenging in haar interne aangelegenheden van andere staten en op bescherming tegen
agressie. 63 Externe soevereiniteit verwijst naar de afwezigheid van een internationale
autoriteit die hoger staat dan de staten, naar een gelijkheid tussen staten die de oorzaak is van
60
G. SLOMP, “on Sovereignty” in T.C. SALMON en M.F. IMBER, Issues in international relations, Londen,
Routledge, 2008, 42.
61
D. PHILPOTT, ‟Sovereignty‟, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2003 Edition),
http://plato.stanford.edu/entries/sovereignty/
62
G. SLOMP, “on Sovereignty” in T.C. SALMON en M.F. IMBER, Issues in international relations, Londen,
Routledge, 2008, 40-41.
63
D. PHILLPOTT, „Sovereignty‟, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2003 Edition),
http://plato.stanford.edu/entries/sovereignty/
17
een horizontale stoornis. Deze gelijkheid leidt immers tot conflicten aangezien elke staat zal
proberen de andere te domineren. 64 Het is deze vorm van soevereiniteit die voor ons van
belang is en die steeds meer aan betekenis aan het inboeten is.
2.2 TERRITORIALE SOEVEREINITEIT
22. Het grondgebied of territorium is het gebied waarover een staat op geldige en in beginsel
exclusieve wijze zijn bevoegdheden uitoefent. Het is dit territorium dat de basis vormt voor
de territoriale soevereiniteit van een staat. Aangezien deze bevoegdheidsuitoefening exclusief
is kan geen enkel andere staat gezag uitoefenen binnen het grondgebied van een andere staat
zonder toestemming van deze laatste.65
In de zaak Island of Palmas Arbitration van 1928 omschrijft rechter M. Huber territoriale
soevereiniteit als “het recht om, binnen een bepaald territorium, de functies van een
soeverein uit te oefenen en dit met uitsluiting van elke andere staat”.66 Uit deze definitie blijkt
duidelijk dat het begrip territoriale soevereiniteit zowel een negatief als een positief luik heeft:
negatief in de zin dat de jurisdictie van andere staten principieel wordt uitgesloten en positief
omdat de betrokken staat de plicht heeft om op zijn grondgebied de rechten van andere staten
te beschermen. Het gaat dan vooral om het recht op integriteit en onschendbaarheid in vrede
en in oorlog en om de rechten die elke staat kan inroepen ten gunste van zijn onderdanen in
het buitenland.67
2.3 HET PRINCIPE VAN NON -INTERVENTIE
23. Aangezien de Verenigde Naties werd opgericht in de nasleep van de Tweede
Wereldoorlog, werd handhaving van de internationale vrede één van de belangrijkste
programmapunten van deze nieuwe internationale organisatie. Dit basisbeginsel vindt men
terug in verschillende artikels van het Handvest: niet alleen wordt er bepaald dat “Alle Leden
hun internationale geschillen langs vreedzame weg tot een oplossing zullen brengen op
zodanige wijze dat de internationale vrede en veiligheid en de gerechtigheid niet in gevaar zal
worden gebracht”68 maar ook dat alle leden zich in hun internationale betrekkingen zullen
64
G. SLOMP, “on Sovereignty” in T.C. SALMON en M.F. IMBER, Issues in international relations, Londen,
Routledge, 2008, 40-41.
65
M. BOSSUYT en J. WOUTERS, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 180.
66
Island of Palmas Arbitration (Nederland/VS) arbitrale uitspraak van 4 april 1928.
67
M. BOSSUYT en J. WOUTERS, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 180.
68
Artikel 2.3 Handvest van de Verenigde Naties.
18
onthouden van bedreiging of het gebruik van geweld tegen de territoriale integriteit of de
politieke onafhankelijkheid van een staat en van elke andere handelswijze die onverenigbaar
is met de doelstellingen van de Verenigde Naties.69 Bovendien wordt er in het Handvest ook
benadrukt dat collectieve maatregelen de voorkeur genieten boven unilaterale. Artikel 1.1 van
het Handvest spreekt immers van “gezamenlijke maatregelen”. Dit is om te vermijden dat het
overhaaste handelen van één enkele staat de internationale vrede in gevaar zou brengen.70
24. Het principe van non-interventie werd om diezelfde reden in het Handvest ingeschreven.
Het beginsel dat staten zich niet mogen mengen in de interne aangelegenheden van een andere
staat en dus diens soevereiniteit dienen te respecteren, werkt de handhaving van de
internationale vrede in de hand. Men vindt dit beginsel al terug in de definitie van territoriale
soevereiniteit die tot stand kwam in de Island of Palmas Arbitration- zaak.
71
Vandaag de dag is het principe van non-interventie niet meer weg te denken uit het
internationaal recht. Men vindt het niet alleen terug in het Handvest van de Verenigde Naties,
maar ook in verschillende resoluties uitgevaardigd door de Algemene Vergadering van de VN
en in andere internationale verdragen zoals het Verdrag van de Organisatie van Amerikaanse
Staten.72 Het principe kan worden opgedeeld in verschillende concrete regels. Vooreerst mag
een staat zich niet mengen in de interne organisatie van een staat. Zo zal het bijvoorbeeld niet
aan een andere staat toekomen om te bepalen welk overheidsorgaan bevoegd is voor het
uitvoeren van een bepaalde taak. Een staat mag ook geen inbreuk plegen op de interne
aangelegenheden van een andere staat en zal dus geen druk mogen uitoefenen op de
specifieke nationale instanties van een andere staat. Het principe omvat ook dat staten zich
moeten onthouden van het aanzetten tot, organiseren of steunen van activiteiten op hun
grondgebied die schadelijk zouden zijn voor andere staten. Als laatste moet worden vermeld
dat staten, in geval van een burgeroorlog in een ander land, de opstandelingen niet mogen
steunen.
73
Het non-interventie principe staat evenwel op gespannen basis met de
internationale bescherming van mensenrechten en met de praktijk van humanitaire interventie.
Enerzijds willen de auteurs van het Handvest de mensenrechten en het recht op
zelfbeschikking beschermen maar anderzijds laat het maar weinig ruimte om deze rechten te
69
Artikel 2.4 Handvest van de Verenigde Naties.
S. G. SIMON, “The Contemporary Legality of Unilateral Humanitarian Intervention", California Western
International Law Journal 1993-1994, 126.
71
Zie supra 22
72
ART. 3 c) Verdrag van de Organisatie van Amerikaanse Staten 30 april 1948.
73
A. CASSESE, International Law, Oxford, Oxford University Press, 2005, 53-54.
70
19
handhaven tegenover een soevereine staat.74 Artikel 2.7 van het Handvest van de Verenigde
Naties wordt vaak gebruikt als tegenargument voor interventies in het geval van
mensenrechtenschendingen. Het preciseert niet wat er juist tot de interne aangelegenheden
van een staat behoort waardoor elke staat dit voor zichzelf gaat definiëren.75 Er wordt een
duidelijk onderscheid gemaakt tussen nationale en internationale conflicten en het is slechts
in dit laatste geval dat de Verenigde Naties kunnen tussenkomen en humanitaire interventie
eventueel mogelijk zal zijn. Op te merken valt dat het principe van non-interventie, in
tegenstelling tot humanitaire interventie, een gevestigde waarde is geworden in het
internationaal recht. Na de Tweede Wereldoorlog is dit principe alleen maar sterker geworden
en dit als gevolg van diverse grote ontwikkelingen: de invoering van verregaande juridische
beperkingen op het gebruik van geweld of de dreiging van geweld en het streven naar
internationale samenwerking waardoor staten meer de noodzaak voelden om de gebieden af te
bakenen waarbinnen inmenging van buitenaf niet mogelijk is.76 Het principe is een logisch
gevolg van het beginsel van soevereiniteit. Een staat kan immers slechts onafhankelijk zijn
wanneer een andere staat niet ingrijpt in zijn nationale aangelegenheden. Humanitaire
interventie is daarentegen steeds gecontesteerd geweest. Het Handvest van de Verenigde
Naties voorziet wel in 2 uitzonderingen op dit non-interventie principe: Het gebruik van
geweld met machtiging van de VN Veiligheidsraad77 en het recht op zelfverdediging78.
2.4 UITZONDERINGEN OP HET NON-INTERVENTIE PRINCIPE
“In hun internationale betrekkingen onthouden alle Leden zich van bedreiging met of het
gebruik van geweld tegen de territoriale integriteit of de politieke onafhankelijkheid van een
staat, en van elke andere handelwijze die onverenigbaar is met de doelstellingen van de
Verenigde Naties”79.
25. Dit is één van de belangrijkste principes vervat in het Handvest van de Verenigde Naties.
Het gebruik van geweld in interstatelijke relaties wordt hier op absolute wijze uitgesloten.
Ook wanneer dit gebruik van geweld een moreel verdedigbaar doel heeft, wordt dit niet
toegelaten door artikel 2(4) van het Handvest. Dit blijkt duidelijk uit de bewoordingen
74
N. D. ARNISON, "International law and non-intervention : When do Humanitarian Concerns supersede
sovereignty ?", Fletcher Forum of World Affairs 1993, 202.
75
F. SPAGNOLI, Making Human Rights Real, New York, Algora Publishing, 2007, 157.
76
A. CASSESE, International Law, Oxford , Oxford University Press, 2005, 54.
77
Hoofdstuk VII Handvest van de Verenigde Naties.
78
Art. 51 Handvest van de Verenigde Naties.
79
Art. 2(4) Handvest van de Verenigde Naties.
20
“…tegen de territoriale integriteit of de politieke onafhankelijkheid”; hier wordt immers
nergens een uitzondering gemaakt voor het gebruik van geweld met een nobel oogmerk; elke
vorm, ongeacht het doel, wordt uitgesloten. Het doel dat men met de schending probeert te
bereiken is van geen belang; enkel de schending zelf telt. Een interventie die gepaard gaat met
gebruik van geweld, zelfs met het oogmerk de mensenrechten te beschermen, schendt de
essentie van territoriale integriteit en ook de politieke onafhankelijkheid daar een
regimewijziging nodig zou zijn om toekomstige mensenrechtenschendingen te voorkomen.
Een interpretatie van het Handvest die humanitaire interventie zou toestaan is duidelijk
tegenstrijdig met de duidelijke taal die in artikel 2(4) wordt gehanteerd. Het zou ook in strijd
zijn met de bedoeling van de ontwerpers van het Handvest; zij hadden immers de bedoeling
om elke mogelijkheid van gebruik van geweld uit te sluiten. 80 Het Handvest zelf voorziet
echter in twee uitzonderingen: de ene ligt vervat in hoofdstuk VII van het VN Handvest
waaronder humanitaire interventie eventueel kan worden ondergebracht. De tweede
uitzondering heeft betrekking op het recht op zelfverdediging van staten waar onder andere
het redden van eigen onderdanen in een andere staat kan worden vernoemd.
2.4.1 Het recht op zelfverdediging
“Geen enkele bepaling van dit Handvest doet afbreuk aan het inherente recht tot individuele
of collectieve zelfverdediging in geval van een gewapende aanval tegen een Lid van de
Verenigde Naties, totdat de Veiligheidsraad de noodzakelijke maatregelen ter handhaving
van de internationale vrede en veiligheid heeft genomen. Maatregelen die door de Leden zijn
genomen bij de uitoefening van dit recht tot zelfverdediging dienen onverwijld ter kennis van
de Veiligheidsraad te worden gebracht en tasten op geen enkele wijze de bevoegdheid en de
verantwoordelijkheid van de Veiligheidsraad ingevolge dit Handvest aan om op enigerlei
tijdstip over te gaan tot zulk optreden als hij nodig acht voor de handhaving of het herstel van
de internationale vrede en veiligheid.”81
2.4.1.1 Het recht op individuele zelfverdediging sensu stricto
26. Het internationaal gewoonterecht met betrekking tot het recht op zelfverdediging dat van
toepassing was voor het ontstaan van het VN Handvest 82 is ontstaan in de nasleep van het
80
D. WOLF, "Humanitarian Intervention", Michigan Yearbook of International Legal Studies 1988, 339.
Art. 51 Handvest van de Verenigde Naties.
82
En ook nog daarna ; zie Nicaragua Case
81
21
Caroline Incident in 1837.83 In het licht van deze gebeurtenis ontwikkelde Daniel Webster, de
toenmalig minister van buitenlandse zaken van de VS, in zijn correspondentie met de Britse
autoriteiten verschillende criteria waaraan het recht op zelfverdediging moest voldoen als men
wil dat deze als legitiem kan worden beschouwd. Hij stelde dat het gebruik van geweld bij
zelfverdediging, opdat het rechtmatig zou zijn, “a necessity of self-defence” vereist, “instant,
overwhelming, leaving no choice of means, and no moment for deliberation (and involving)
nothing unreasonable or excessive; since the act, justified by the necessity of self-defence,
must be limited by that necessity, and kept clearly within it”. Later werden zijn criteria verder
ontwikkeld om meer in harmonie te zijn met de realiteit van het internationale leven. Deze
criteria zullen hier kort worden besproken, niet uit het oog verliezend dat men niet blind mag
vasthouden aan deze criteria en steeds rekening moet houden met de concrete
omstandigheden van elke zaak.84
1) Als reactie op een dreigende gewapende aanval
27. Het moet vooreerst gaan om een aanval op het territorium van een staat, zijn vloot,
vliegtuigen, ambassades, consulaten of onderdanen.85 Wanneer de aanval niet uitgaat van de
staat zelf maar deze „slechts‟ steun verleent aan rebellen actief in een andere staat en wanneer
deze steun de vorm aanneemt van het voorzien van wapens en logistieke middelen, gaat het
volgens het Hof niet altijd om een gewapende aanval en kan men zich dus niet per se
beroepen op het recht tot zelfverdediging.86 De Nicaragua Case is echter volgens de meeste
auteurs geen afdoend bewijs dat het recht tot zelfverdediging volledig uitgesloten is wanneer
de aanval uitgaat van een andere entiteit dan een staat. Dit wordt trouwens bevestigd in een
latere resolutie van de VN Veiligheidsraad waarin wordt bepaald dat geweld kan worden
gebruikt als reactie op een terroristische aanval zelfs wanneer geen enkele andere staat erbij
betrokken is.87 Ook andere resoluties van de VN Veiligheidsraad erkennen de mogelijkheid
om beroep te doen op het recht op zelfverdediging wanneer de gewapende aanval uitgaat van
83
In 1837 werd een schip dat door de Amerikanen gebruikt werd om een gewapende opstand over de Canadese
grens te steunen, in beslag genomen en vernietigd door Britse troepen en dit op Amerikaans grondgebied.
Canada was toen een Britse kolonie. Twee Amerikanen verloren hierbij het leven.
84
A. AUST, Handbook of International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 208-209.
85
A. AUST, Handbook of International Law, Cambridge, Cambridge University Press 2010, 209. Hier moet
evenwel worden opgemerkt dat de gelijkstelling van onderdanen met een staat gecontesteerd wordt sinds de
invoering van het VN Handvest.
86
IGH, Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. United States of America),
Judgement, ICJ Reports 1986, 14. Hierna: Nicaragua Case
87
Resolutie 1368 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (12 september 2001), UN Doc. S/RES/1368
(2001).
22
een niet-statelijke entiteit.88 Het zal bovendien aan de staat die geweld gebruikt zijn om te
bewijzen dat zij het slachtoffer is van een gewapende aanval. 89 Volgens Webster was het ook
niet nodig dat men het effectieve slachtoffer was van een gewapende aanval; dreiging was
volgens hem ook voldoende. Dit laatste wordt echter gecontesteerd in het internationaal
recht.90 Het lijkt niet onmiddellijk verenigbaar te zijn met het VN Handvest maar aangezien
artikel 51 uitdrukkelijk ruimte laat voor internationaal gewoonterecht, valt het preventieve
optreden bij wijze van zelfverdediging niet definitief uit te sluiten. Wel wordt dit sinds de
invoering van het VN Handvest vaak veroordeeld door de statenpraktijk. Zo was er de
Israëlische aanval op een Irakese nucleaire reactor in 1981. Israël vernietigde deze reactor
omdat zij dacht dat deze werd gebruikt voor de ontwikkeling van een nucleair wapen. Deze
aanval werd veroordeeld door de VN. In resolutie 487 die unaniem werd aangenomen door de
VN Veiligheidsraad werd bevestigd dat dit “een duidelijke schending is van het VN
Handvest”.91 Het moeilijke aan deze kwestie is dat de beoordeling van de dreiging in handen
van de handelende staat komt te liggen en als deze te vroeg beslist om tot gebruik van geweld
over te gaan, het een daad van agressie zou uitmaken, wat bestraft wordt onder het
internationaal recht. Een suggestie die hier kan worden gemaakt is om een onderscheid te
maken tussen zelfverdediging bij voorbaat, waar een gewapende aanval te verwachten valt en
hierop wordt geanticipeerd, en interceptieve zelfverdediging, waar een gewapende aanval niet
te vermijden valt, zodat de problemen inzake bewijskracht en de verleidingen van het
eerstgenoemde concept worden vermeden zonder dat bedreigde staten de keuze moeten
maken tussen de schending van het internationaal recht enerzijds en het ondergaan van een
gewapende aanval anderzijds. Als men dit onderscheid hanteert, zou zelfverdediging waarbij
men anticipeert op een imminente dreiging die niet af te wenden valt, legitiem zijn onder
zowel het VN Handvest als het internationaal gewoonterecht. Het zou dan nog slechts een
kwestie zijn van bewijs om te controleren of de situatie degelijk werd geëvalueerd in het licht
van de informatie die op dat tijdstip voor de interveniërende staat voorhanden was. Dit is
makkelijker aantoonbaar dan bewijzen dat men een gewapende aanval kon verwachten en
men daarop anticipeert en is ook in overeenstemming met het inzicht dat het recht tot
zelfverdediging deel uitmaakt van het internationaal gewoonterecht zoals uiteengezet in de
88
Resolutie 1701 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (11 augustus 2006), UN Doc. S/RES/1701
(2006).
89
IGH, Case concerning Oil Platforms (Islamic Republic of Iran v. United States of America), Judgement, ICJ
Reports 2003, 161. Hierna : oil platforms case
90
I. BROWNLIE, Principles of Public International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 733.
91
Resolutie 487 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (19 juni 1981), UN Doc. S/RES/487 (1981).
23
nasleep van het Caroline Incident. Men kan dus concluderen dat het recht op zelfverdediging
ook kan worden ingeroepen wanneer er een duidelijk dreiging bestaat dat een staat het
slachtoffer gaat zijn van een gewapende aanval. Een beroep op het recht op zelfverdediging
ter preventie van een aanval gaat echter voor de meeste auteurs een brug te ver wanneer dit
niet meer in overeenstemming zou zijn met de criteria ontwikkeld in het licht van het
Caroline Incident.92
2) Noodzaak
28. Er mag geen waardig alternatief voorhanden zijn. Dit werd bevestigd in de Oil Platform
Case van 6 november 200393. De aanleiding van deze zaak was de vernieling van drie Iranese
offshore olieplatforms en meerdere oorlogsschepen van de Amerikaanse marine. In 1955 had
Iran een Treaty of Amity, Economic Relations and Consular Rights 94 gesloten met de
Verenigde Staten. De kern van dit verdrag bepaalt dat er tussen Iran en de VS een sterk
vriendschappelijke relatie zal bestaan.95 Artikel X van dit verdrag waarborgt de vrijheid van
handel en scheepvaart tussen het grondgebied van beide staten.96
Op 19 oktober 1987 en 18 april 1988 vielen Amerikaanse troepen verschillende
olieplatformen in Iran aan. Deze aanvallen kwamen er als reactie op het Iranese
bombardement van een Irakees tankerschip in Koeweit dat men onder de Amerikaanse vlag
liet varen. Dit gebeurde naar aanleiding van de Irakese inval in Iran op 22 september 1980 en
de 8-jargie oorlog die daarop volgde. Op 2 november 1992 bracht Iran de zaak voor het
Internationaal gerechtshof en verzocht zij om een veroordeling van de VS voor de aanvallen
op de olieplatforms. De VS reageerde door middel van te stellen dat het Verdrag hier niet aan
de orde was aangezien het geen betrekking heeft op het gebruik van geweld uit
zelfverdediging. Het Hof wees dit argument af door te stellen dat het bombarderen van de
olieplatformen een negatief effect kan hebben op de vrijheid van handel zoals bepaald in
artikel X (1) van het Verdrag.97 De VS poogde dan maar om haar acties te rechtvaardigen
door artikel XX (1) (d).98 Het hof wees dit af wegens niet-conform met het criterium van
92
M. SHAW, International law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1138-1140.
Oil Platforms Case
Treaty of Amity, Economic Relations and Consular Rights 15 augustus 1955.
95
Art. I Treaty of Amity, Economic Relations and Consular Rights 15 augustus 1955
96
Art. X Treaty of Amity, Economic Relations and Consular Rights 15 augustus 1955
97
Art. X(1) Treaty of Amity, Economic Relations and Consular Rights 15 augustus 1955 ("Between the
territories of the two High Contracting Parties there shall be freedom of commerce and navigation ")
98 " The present treaty shall not preclude the application of measures necessary to fulfill the obligations of a
High Contracting Party for the maintenance or restoration of international peace and security, or necessary to
93
94
24
proportionaliteit en noodzaak. Volgens het Internationaal Gerechtshof moet het hier gaan om
een strikte noodzaak en was het aan de VS om te bewijzen dat de aanval op haar
marineschepen van zulke aard was dat ze als een gewapende aanval in de zin van artikel 51
van het VN Handvest konden beschouwd worden.99 Het zou nog tot 2003 duren vooraleer de
zaak werd afgerond en dit door aan afwijzing van de verzoeken van beide staten.
3) Beperkt
29. Het gebruik van geweld onder de noemer van zelfverdediging moet beperkt worden tot
het onmiddellijke doel ervan. Represailles of vergelding zijn niet toegestaan aangezien het
zou gaan om een disproportionele reactie. Zo mag een aanval op een marineschip niet als
rechtvaardiging worden gehanteerd om het grondgebied van de verantwoordelijke staat te
bezetten. Het zou hier immers gaan om een disproportionele reactie die zich niet beperkt tot
het onmiddellijke doel, namelijk zichzelf verdedigen.100
4) Redelijk en proportioneel
30. Het gebruik van geweld als zelfverdediging moet redelijk blijven en in verhouding staan
met de gewapende aanval waarvan een staat het slachtoffer is. Het moet gaan om een reactie
die, op basis van de feiten die redelijkerwijze gekend zijn op het ogenblik van het gebruik van
geweld, als de enige juiste respons kan worden beschouwd op het ogenblik van de gewapende
aanval of de dreiging ervan.101 Zowel het criterium van proportionaliteit als van noodzaak zijn
door het Internationaal Gerechtshof bevestigd in de Nicaragua Case.102 Het Hof stelde hier
dat het ging om een internationaal gewoonterechtelijke regel. Dezelfde stelling werd ook
verdedigd in een advisory opinion van het Hof met betrekking tot de wettigheid van de
dreiging met of het gebruik van nucleaire wapens.103 Wat noodzakelijk en proportioneel is zal
uiteraard afhankelijk zijn van de concrete omstandigheden van de zaak.
31. Er heeft lang een discussie bestaan over de draagwijdte van het recht op zelfverdediging.
Volgens sommigen werd het volledig gedekt door artikel 51 van het VN Handvest samen te
lezen met artikel 2(4). Anderen stelden dat dit recht ruimer was en dat het Handvest alleen
protect its essential security interests." Art. XX (1) (d) Treaty of Amity, Economic Relations and Consular
Rights 15 augustus 1955.
99
Oil Platforms Case, par. 51 en 74-78.
100
M. DIXON, Textbook on International Law, Oxford, Oxford University Press, 2011, 315.
101
M. SHAW, International law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1141.
102
Nicaragua Case
103
IGH, Legality of the Use by a State of Nuclear Weapons in Armed Conflict ,Advisory opinion (8 juli 1996),
www.icj-cij.org.
25
betrekking heeft op het recht tot zelfverdediging in geval van een gewapende aanval. Het
internationaal gewoonterecht omvat een ruimer recht en moet dus als ultieme bron worden
beschouwd. Deze laatsten argumenteerden dat het Handvest van de Verenigde Naties geen
afbreuk doet aan de internationaal gewoonterechtelijke regels die betrekking hebben op het
recht op zelfverdediging. 104 Dit werd bevestigd door het Internationaal Gerechtshof in de
Nicaragua Case.105 Volgens het Hof zit dit vervat in de bewoordingen “ geen enkele bepaling
van het Handvest doet geen afbreuk aan het inherente recht tot individuele of collectieve
zelfverdediging”. Het VN Handvest omvat dus niet alle bepalingen omtrent het gebruik van
geweld. Dit is ook onmiddellijk de belangrijkste functie van dit artikel, namelijk staten de
mogelijkheid geven zich te beroepen op het recht op zelfverdediging dat zijn oorsprong vindt
in het internationaal gewoonterecht. Dit recht blijft dus een belangrijke uitzondering op het
principe vervat in artikel 2(4) van het Handvest.106 Dit recht past zich bovendien steeds aan
aan nieuwe dreigingen die ontstaan in de internationale gemeenschap. Het recht wordt erkend
door zowel de VN Veiligheidsraad als door de lidstaten van de VN. Dit blijkt duidelijk uit de
reacties van staten, wanneer een andere staat het gebruik van geweld gaat rechtvaardigen door
het recht op zelfverdediging, hoewel men niet mag vergeten dat hun reactie vaak ingegeven
zal zijn door politieke motieven.
De tweede paragraaf van artikel 51 bepaalt dat de maatregelen die door de Leden van de VN
zijn genomen ter uitoefening van hun recht op zelfverdediging ter kennis moeten worden
gebracht van de VN Veiligheidsraad. Vaak wordt deze verplichting niet of slechts gebrekkig
nageleefd.107
2.4.1.2 Het recht op collectieve zelfverdediging108
32. Artikel 51 van het VN Handvest spreekt ook over collectieve zelfverdediging. Hier
ontstaat natuurlijk de kwestie over hoe ver een staat mag gaan om een andere staat te
verdedigen. Het recht, zoals omschreven in het VN Handvest, is eerder ambigu aangezien
men er verschillende zaken onder kan verstaan. Men kan het zien als een bundeling van de
verschillende individuele rechten van zelfverdediging binnen het kader van een bepaald
104
M. SHAW, International law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1132.
Nicaragua Case
106
M. SHAW, International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1132.
107
A. AUST, Handbook of international law, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 209.
108 M. SHAW, International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1146-1147.
105
26
verdrag of instelling 109 of het kan de basis vormen van een alomvattend regionaal
beveiliginssysteem. De tweede benadering krijgt het meeste steun vanuit de statenpraktijk.
Men moet hiervoor kijken naar het historische licht waarin de NAVO en het Warschau
Pact110, beiden gebaseerd op het recht op collectieve zelfverdediging zoals voorzien in artikel
51 van het VN Handvest, tot stand kwamen. Zij kwamen er immers als reactie op de Tweede
Wereldoorlog. Artikel 5 van het Verdrag ter Oprichting van de NAVO bepaalt dat “een
gewapende aanval tegen een of meer van hen in Europa of Noord-Amerika als een aanval
tegen hen allen zal worden beschouwd; zij komen bijgevolg overeen dat, indien zulk een
gewapende aanval plaatsvindt, ieder van hen de aldus aangevallen partij of partijen zal
bijstaan, in de uitoefening van het recht tot individuele of collectieve zelfverdediging erkend
in Artikel 51 van het Handvest van de Verenigde Naties, door terstond, individueel en in
samenwerking met de andere partijen, op te treden op de wijze die zij nodig oordeelt met
inbegrip van het gebruik van gewapend geweld om de veiligheid van het Noord-Atlantisch
gebied te herstellen en te handhaven”. 111 Uit deze bewoordingen blijkt duidelijk dat
collectieve zelfverdediging meer is dan de som van de verschillende rechent op individuele
zelfverdediging. Deze zienswijze wordt bovendien bevestigd door het Internationaal
Gerechtshof in de Nicaragua Case. Vooreest benadrukte het Hof dat het recht op collectieve
zelfverdediging deel uitmaakt van het internationaal gewoonterecht. Zij voegde hieraan toe
dat de uitoefening van dit recht afhangt van zowel een voorafgaande verklaring van de
betrokken staat waarin zij bevestigt dat zij het slachtoffer is van een gewapende aanval als van
een verzoek om hulp van deze staat. Bovendien bepaalt het Hof dat “ het gebruik van geweld
door een staat tegen een andere staat, op grond van het feit dat deze laatste een
onrechtmatige daad van geweld heeft begaan tegenover een derde staat, wordt, bij wijze van
uitzondering, als geoorloofd beschouwd, maar slechts wanneer de onrechtmatige daad die het
gebruik van geweld door een andere staat heeft uitgelokt een gewapende aanval
uitmaakte”.112
2.4.1.3 Het redden van eigen onderdanen in het buitenland113
109
Deze opvatting wordt verdedigd door verschillende auteurs ; zie o.a. D. W. BOWETT, „Self-Defence in
International Law‟, Manchester University Press 1958, 245 en L.M. GOODRICH , E. I., HAMBRO en A. P. SIMONS,
The Charter of the United Nations : commentary and documents, Cambridge, World Peace Foundation, 1946,
348 en I. BROWNLIE, International Law and the Use of Force by States, Oxford, Clarendon Press 1963, 328-329.
110
Warschaupact 14 mei 1955.
111
Art. 5 Noord-Atlantisch Verdrag 4 april 1949.
112
Nicaragua Case
113
D. WOLF, "Humanitarian Intervention", Michigan Yearbook of International Legal Studies 1988, 340-343.
27
33. In het klassieke internationaal recht is er een grote contradictie te bespeuren met
betrekking tot de behandeling van eigen onderdanen en burgers van een andere staat. Staten
waren verplicht om onderdanen van een andere staat die op hun grondgebied verbleven te
behandelen conform de principes van het internationaal recht maar hadden deze verplichting
niet met betrekking tot hun eigen onderdanen aangezien deze onder hun nationaal recht
vallen.114 Het principe van non-interventie gaf hen immers enkel de mogelijkheid om eigen
onderdanen te behandelen naar believen maar verantwoordde geenszins een slechte
behandeling van vreemde burgers op hun grondgebied. Deze tegenstrijdigheid werd ook
opgemerkt door wijlen Hersch Lauterpacht, een rechter bij het Internationaal Gerechtshof. In
één van zijn werken zegt hij dat “het individu in zijn hoedanigheid als vreemdeling een
grotere mate van bescherming geniet door het internationaal recht dan in de hoedanigheid als
onderdaan van zijn eigen staat”.115 Het principe was dat wanneer een staat onderdanen van
een andere staat op zijn grondgebied slecht behandelde, de staat over wiens onderdanen het
gaat, het recht heeft om geweld te gebruiken tegen de andere staat. Dit recht werd volledig
aanvaard onder het oude internationaal recht, namelijk het recht dat van toepassing was voor
het ontstaan van het VN Handvest. Op te merken valt dat het recht van zelfverdediging,
hoewel reeds lang een gevestigde waarde in het internationaal recht, niet was opgetekend in
de Conventie van de Volkenbond of het Kellogg-Briand Pact. Zowel de Franse als de
Amerikaanse regering hebben dit recht echter duidelijk erkend wanneer zij het Pact
voorstelden.116 Het Kellog-Briand Pact vormde trouwens de basis voor de ontwikkeling van
het internationaal gewoonterecht in de periode voor het ontstaan van het VN Handvest. 117 Dit
alles wijzigde met de invoering van het VN Handvest. Artikel 2(4) van het VN Handvest, dat
volgens de meerderheid in de rechtsleer restrictief dient te worden geïnterpreteerd, verbiedt
immers elke gebruik van geweld in interstatelijke relaties. De meeste auteurs die een
restrictieve interpretatie van artikel 2(4) van het Handvest hanteren, erkennen dit recht van
een staat om zijn eigen onderdanen op het grondgebied van een andere staat te hulp te
schieten, indien nodig met geweld en zij trachten dit onder te brengen onder artikel 51 van het
Handvest van de Verenigde Naties dat, in tegenstelling tot het Kellogg-Briand Pact, het recht
op zelfverdediging expliciet erkent. Zij zien het immers als een statenpraktijk die zich heeft
114
N. KRYLOV, "Humanitarian intervention : pros and cons", Los Angeles international and Comparative Law
Journal 1994-1995, 376.
115
H. LAUTERPACHT, International Law and Human Rights, Londen, Stevens, 1950, 121.
116
N. KRYLOV, "Humanitarian intervention : pros and cons", Los Angeles international and Comparative Law
Journal 1994-1995, 376-377.
117
I. BROWNLIE, Principles of Public International Law, Oxford, Oxford University Press, 2008, 730.
28
ontwikkeld na het ontstaan van het VN Handvest en zien het dus als een vaste waarde in het
internationaal recht.
34. De noodzaak om de levens van onderdanen in het buitenland te beschermen, is al vaak als
rechtvaardiging voor interventies ingeroepen. Zo ook door de Verenigde Staten bij hun
interventie in Libanon in 1958. 118 Ook hun interventie in de Dominicaanse Republiek in
1965 119 , het Mayaguez-incident in Vietnam in 1975 120 en de door de VS ondernomen
reddingsoperatie van gegijzelden in Iran,
121
werden telkens met deze doctrine
gerechtvaardigd. Andere voorbeelden zijn de interventie van het Verenigd Koninkrijk in Iran
in 1953122 en de Suez-crisis in 1961123. Ook verschillende interventies door België in Congo
118
In juli 1958 dreigde er een burgeroorlog uit te breken tussen de Moslims en de Maronitische Christenen. De
pro-westerse Libanese president Chamoun had ten tijde van de Suez-crisis de banden met het Westen niet
verbroken, dit tot grote ontevredenheid van de Egyptische president Nasser. De tussen hen bestaande spanningen
verergerden alleen maar wanneer Chamoun zich wou aansluiten bij het pro-Westerse Pact van Bagdad, dat
volgens Nasser een bedreiging vormde voor het Arabisch nationalisme. Egypte en Syrië gingen zich vervolgens
verenigen in de Verenigde Arabische Republiek (VAR). De Libanese eerste minister Karami steunde Nassir
hierin en vormde met Nasser een regering van nationale verzoening. De Libanese Moslims drongen meer en
meer aan op een aansluiting van hun regeing bij het VAR terwijl de Libanese Christenen de aansluiting bij het
Westen wilden behouden. Een Moslim-opstand die vermoedelijk werd gesteund door de VAR vanuit Syrië
leidde ertoe dat president Chamoun steun vroeg bij de Verenigde Staten.
119
Na jarenlange politieke instabiliteit werd Juan Bosch in 1962 tot president van de Dominicaanse Republiek
verkozen. Het was de eerste echte democratische regering die de Republiek kende. Er kwamen grote
hervormingen die door vele landeigenaars en militaire officiers als bedreigend werden ervaren. Ook werd er een
nieuwe grondwet opgesteld die volledig seculier was en o.a. echtscheidingen mogelijk maakte wat niet werd
gewaardeerd door de Katholieke Kerk. De Kerk, en ook de militaire officiers, vreesden ook dat de Republiek een
communistische staat ging worden. Dit alles leidde tot een militaire staatsgreep op 25 september 1963. Een
civiele junta nam, in het kader van een triumviraat, de macht over. Het triumviraat slaagde er echter niet in
iedereen te overtuigen van zijn legitimiteit wat op 16 mei tot een revolutie leidde. Donald Reid Cabral vreesde,
wegens zijn onpopulariteit, een aanslag of ontzetting uit zijn macht. Hij beveelde daarom dat 4 hoogstaande
officieren geen commissie meer mochten ontvangen maar deze operatie slaagde niet en de „ officieren slaagden
erin een militair kamp over te nemen. Hierop kwamen er civiele troepen,van de Dominicaanse Revolutionaire
Partij op straat ; er heerste chaos en de pro-Bosch rebellen eisten de terugkeer van Juan Bosch. Dit alles leidde
tot veel geweld dat zich vooral in de hoofdstad Santa Domingo situeerde en de Washington begon de repatriëring
van haar burgers en de Amerikaanse mariniers uit de Dominicaanse Republiek voor te bereiden.
120
Van 12 tot 15 Mei 1975 werd het laatste officiële gevecht van de Vietnamoorlog gevoerd tussen de Verenigde
Staten en de Rode Kmer. De aanleiding van dit incident was een aanval door de Rode Kmer op het Amerikaanse
containerschip SS Mayaguez.
121
52 Amerikaanse burgers werden gedurende 444 dagen (van 4 november 1979 tot 20 januari 1981) gegijzeld
door Islamitische studenten nadat zij de Amerikaanse ambassade in Iran waren binnengevallen uit steun aan de
Iraanse Revolutie. De VS organiseerde een reddingsoperatie op 24 april 1980 (de zgn. Operation Eagle Claw)
maar deze slaagde niet in haar opzet.
122
In Mei 1951 besloot het Iranese parlement het Anglo-Iraanse oliebedrijf AOIC te nationaliseren. De britse
overheid, waarvan de AOIC de grootste overzeese troef was en die deze dus nu had verloren, oefende druk uit op
andere staten om niet langer olie van dit bedrijf aan te kopen. Zij zagen dit immers alse en grove contractbreuk.
Zij oefenden hoe langer hoe meer druk uit op de Iranese regering en dreigden met een invasie. De VS was hier
niet mee akkoord maar had de steun van het VK nodig in de oorlog in Korea. In 1953 waren er zowel in het VK
als in VS sterkere anti-communistische regeringen aan de macht en de VS had niet langer een probleem met een
invasie in Iran. Doordat Iran ten prooi dreigde te vallen aan het communisme, waardoor één van de grootste
oliestaten onder communistisch bewind zou komen te staan, organiseerden de VS en het VK in 1953
gezamenlijk een staatsgreep.
123
Dit conflict vond haar oorsprong in de door Egypte georganiseerde nationalisering van het voordien
internationaal toegankelijke Suez-kanaal. Dit leidde tot een oorlog tussen Egypte en Israël, het VK en Frankrijk.
29
in 1960 en 1964 konden werden met deze reden „gerechtvaardigd‟. 124 Ook dienen hier de
inval van Israël in Entebbe in 1976125 en deze van Egypte in Lanarca126 in 1978 vermeld te
worden. Over de interventie van Israël in Entebbe kon het debat binnen de VN
Veiligheidsraad geen uitsluitsel geven. Sommigen steunden Israël in haar actie, anderen
waren van mening dat Israël zich schuldig had gemaakt aan een daad van agressie jegens
Oeganda.127 Ook andere van deze interventies werden niet altijd even goed aanvaard maar dit
had vaker te maken met het falen van de reddingsoperatie dan met de aanvaarding van de
doctrine zelf.
Opmerkelijk is dat de Verenigde Staten zich de laatste jaren hoe langer hoe meer baseren op
deze doctrine om hun interventies in andere staten deels te rechtvaardigen. Zo was het één van
de 3 gronden die werden ingeroepen ter rechtvaardiging van hun interventie in Grenada in
1984 en één van de 4 gronden die ze aanvoerden ter rechtvaardiging van hun interventie in
Panama in 1989. In beide gevallen was het niveau van de dreiging eerder bedenkelijk
waardoor er vragen rezen omtrent de proportionaliteit en of er aan deze voorwaarde wel
voldaan was. Een andere controversiële interventie vanwege de Verenigde Staten was die in
Irak op 26 juni 1993. De VS lanceerde toen raketten op het hoofdkwartier van de Irakese
militaire inlichtingendienst in Bagdad en dit als reactie op een vermeend Irakees complot om
de voormalige president van de VS, George Bush Sr., te vermoorden in Koeweit. Men trachtte
hier het gebruik van geweld te rechtvaardigen door te stellen dat men zijn onderdanen ook
voor de toekomst wil beschermen. Over de legitimiteit van deze incidenten bestaat er
discussie wat het moeilijk maakt de toepasselijke rechtsbeginselen te onderscheiden.128
Het Suez-kanaal was voordien deels in het bezit van een Engels-Franse maatschappij; de nationalisering
blokkeerde ook de scheepvaart in Israël.
124
Op 30 juni 1960 werd Congo, na jarenlange strubbelingen en gewelddadige opstanden, onafhankelijk van
België. De speech die koning Boudewijn heeft gegeven op de onafhankelijkheidsceremonie viel niet in goede
aarde daar hij verwees naar het werk van zijn voorganger, Leopold II, die in Congo vooral wordt herinnerd door
zijn uitbuiting van de lokale bevolking. President Kasa-Vubu en vooral toenmalig Eerste Minister Lumuba
hielden daarop een speech die vijandigheid creëerde tegenover de Belgische regering. Kort nadien onstonden er
vijandigheden tegenover de Belgen die woonachtig in Congo. Een interventie door de Belgische staat volgde om
haar burgers veilig te kunnen repatriëren.
125
Op 27 juni 1976 werd een vliegtuig van Air France met 248 passagiers in Entebbe Airport, Oeganda gekaapt
door Palestijnse terroristen. Het vliegtuig werd naar Entebbe stad gebracht en kort daarna werden alle nietJoodse gijzelaars vrijgelaten. Een week later organiseerde Israël, na dreiging van het Volksfront voor de
bevrijding van Palestina de gegijzelden te doden als hun eisen niet werden ingewilligd, een reddingsoperatie.
126
Op 18 februari 1978 werd de editor van een prominente Egyptische krant vermoord door twee
huurmoordenaars op een Conventie gehouden in Nicosia. 16 Arabische gedelegeerden werden op diezelfde
conventie door de twee huurmoordenaars als gijzelaars meegenomen. Ze eisten vervoer naar Lanarca
International Airport. Het is daar dat de Egyptische overheid een dag later besloot een reddingsoperatie tuit te
voeren.
127 M. SHAW, International law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1144.
128 M. SHAW, International law, Cambridge, Cambridge University Press 2008, 1145.
30
35. Het recht om zijn onderdanen in het buitenland te beschermen is niet letterlijk
ingeschreven in het Handvest van de Verenigde Naties maar een doctrine gestoeld op
statenpraktijk. Veel auteurs pleiten dat dit valt onder artikel 51 van het VN Handvest dat
zelfverdediging voor staten mogelijk maakt. Er zijn maar weinig invloedrijke auteurs die het
bestaan van dit recht onder artikel 51 niet erkennen. De voornaamste is Ian Brownlie die in
zijn werk van 1964 stelt dat dit niet verenigbaar is met de absolute interpretatie van artikel
2(4) die dient te worden gehanteerd. 129 Ook onder staten zijn de meningen verdeeld.
Sommigen zijn van mening dat zij het recht hebben te interveniëren in een andere staat om
hun onderdanen daar te beschermen. Anderen vinden dat dit recht geen deel uitmaakt van het
internationaal recht. Nog anderen hebben hier geen duidelijke coherente mening over.130
Mijns inziens kan men dit soort interventie niet rechtvaardigen met artikel 51 aangezien het
recht op zelfverdediging duidelijk bepaalt dat er sprake moet zijn “van een gewapende aanval
tegen een staat”. Argumenteren dat een aanval op de onderdanen van een staat gelijk is aan
een aanval op de staat zelf, is een stap te ver en is dus niet verdedigbaar.131 Zelfs wanneer
men deze argumentatie wel zou aanvaarden, vallen sommige interventies, die men onder deze
noemer wil doen vallen nog niet te rechtvaardigen. Een voorbeeld hiervan is de interventie
van de Verenigde Staten in de Dominicaanse Republiek, waar er geen sprake was van een
aanval op de Amerikaanse burgers maar slechts een dreiging hiervan. Andere interventies,
zoals deze door Egypte in Lanarca of die in Entebbe door Israël, zouden ook niet te
rechtvaardigen zijn aangezien de reddingsoperatie wel op hun grondgebied plaatsvond maar
zij niet verantwoordelijk waren voor de aanval op de burgers aanwezig op hun grondgebied.
Andere auteurs argumenteren dat zulke reddingsoperaties van humanitaire interventies
verschillen doordat ze slechts tijdelijk zijn en niet worden uitgevoerd met het oog op een
regimewijziging. De territoriale integriteit en politieke onafhankelijkheid waarvan sprake in
artikel 2(4) zouden dan ook intact blijven. Dit argument valt te ondergraven door te verwijzen
naar het absolute karakter van artikel 2(4) dat met haar sterke bewoordingen geen ruimte laat
voor enige manipulatie waardoor het verbod op het gebruik van geweld zwakker zou worden.
Waar het bovendien mogelijk is om een reddingsoperatie te organiseren die niet aan de
politieke onafhankelijkheid van een staat raakt, is het niet mogelijk dat dergelijke operatie, die
129
I. BROWNLIE, International law and the use of force by states, Oxford, Clarendon Press, 1963, 298.
M. SHAW, International law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1145.
131
Hoewel invloedrijde auteurs zoals Malcolm Shaw stellen dat dit recht moet worden erkend, zij het met de
nodige restricties om de territoriale integriteit en de politieke onafhankelijkheid te beschermen. Zie daarvoor M.
SHAW, International law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1145.
130
31
noodzakelijkerwijze gepaard gaat met het gebruik van geweld, geen schending van de
territoriale integriteit van een staat zou uitmaken.
Men kan hieruit concluderen dat het recht om eigen onderdanen in het buitenland te redden,
ondanks verdedigd door vele auteurs, niet kan worden ondergebracht onder artikel 51 van het
VN Handvest
2.4.2 Het gebruik van geweld met machtiging van de VN Veiligheidsraad 132
36. Opdat men de procedure voorzien in hoofdstuk VII van het VN Handvest goed zou
kunnen begrijpen, dient men eerst de samenstelling en werking van de VN Veiligheidsraad te
begrijpen. Het is de Veiligheidsraad die binnen de VN de grootste verantwoordelijkheid
draagt voor de handhaving van de internationale vrede en veiligheid. 133 In dit orgaan zetelen
er 15 leden, waarvan 5 permanente leden: het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten,
Rusland, China en Frankrijk. Deze 5 permanente leden beschikken over een veto.
Beslissingen binnen de Veiligheidsraad genomen vereisen steeds, met uitzondering van louter
procedurele beslissingen, het fiat van minstens 9 staten waaronder de 5 permanente leden.134
Wanneer één van de permanente leden van de VN Veiligheidsraad dus niet instemt, is dit
voldoende opdat een resolutie niet zal worden aanvaard binnen de Veiligheidsraad. De
toekenning van dit vetorecht moet men zien in de historische context waarbinnen de VN werd
opgericht. Rusland bijvoorbeeld zou het VN Handvest nooit hebben ondertekend moest een
veto haar niet beschermd hebben tegen de Westerse neiging van zowel de Algemene
Vergadering als de Raad van de VN die destijds duidelijk aanwezig was. 135 Het zijn vooral
Rusland en de Verenigde Staten die van dit vetorecht gebruik maken.
37. Het deel van het VN Handvest dat betrekking heeft op het gebruik van geweld in
interstatelijke relaties gemachtigd door de VN Veiligheidsraad is hoofdstuk VII van het VN
Handvest (“optreden met betrekking tot bedreiging van de vrede, verbreking van de vrede en
daden van agressie”). Dit hoofdstuk vormt een uitzondering op artikel 2(7) van het VN
Handvest waarin wordt bepaald dat “De VN geen bevoegdheid heeft om tussenbeide te komen
in aangelegenheden die wezenlijk onder de nationale rechtsmacht van een staat vallen”.136 Er
moeten volgens hoofdstuk VII twee verschillende stappen doorlopen worden. Eerst en vooral
132
M. SHAW, international law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1236.
Art. 24 Handvest van de Verenigde Naties.
134
Art. 27 Handvest van de Verenigde Naties.
135
H.G. NICHOLAS, The United Nations as a political intstitution, Londen, Oxford University Press,1975, 10-13.
136
Art. 2(7) Handvest van de Verenigde Naties.
133
32
moet de Veiligheidsraad vaststellen “of er sprake is van een bedreiging van de vrede,
verbreking van de vrede of daad van agressie”.137 Zoals gezegd is het de Veiligheidsraad die
de hoofdverantwoordelijkheid draagt voor de handhaving van de internationale vrede en
veiligheid en artikel 34 van het VN Handvest valt dan ook te kaderen binnen deze
verantwoordelijkheid: “De Veiligheidsraad kan elk geschil onderzoeken alsmede elke situatie
die tot internationale wrijving kan leiden of de aanleiding kan vormen tot een geschil, ten
einde vast te stellen of het voortduren van het geschil of van de situatie de handhaving van de
internationale vrede en veiligheid in gevaar dreigt te brengen”.138 Zo‟n geschil kan aan de
Veiligheidsraad ter kennis worden gebracht door één van de leden van de VN of door een
niet-lid wanneer aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan.139
Wanneer er sprake is van een bedreiging, dan moet zij gaan kijken welke maatregelen het
meest geschikt zijn voor de situatie die zij dient te verhelpen.140 Voor deze voorwaarde is het
belangrijk te weten wat nu juist een bedreiging of verbreking van de vrede of een daad van
agressie is. De praktijk heeft ons geleerd dat dit afhankelijk van elke situatie en men dus moet
kijken naar de concrete omstandigheden. Uiteraard zal ook de relatie tussen de te behandelen
situatie en de 5 permanente leden van Veiligheidsraad van belang zijn; als één van hen
immers weigert zijn instemming te verlenen wordt elk mogelijke resolutie onmiddellijk
geblokkeerd.
Bedreiging van de vrede
38. Dit is de breedste categorie van artikel 39 van het handvest en daardoor het moeilijkst te
definiëren. Het fungeert hierdoor als een soort vangnet voor de Veiligheidsraad voor wanneer
aan de voorwaarden van een verbreking van de vrede of daad van agressie niet wordt voldaan.
Dit begrip is ook het meest geëvolueerd; haar betekenis is in de loop van de jaren alleen maar
breder geworden. Dit begrip werd zelfs al gebruikt door de VN om in interne situaties, die
anders door artikel 2(7) van het VN Handvest zouden worden beschermd, te interveniëren.
137
Art. 39 Handvest van de Verenigde Naties.
Art. 34 Handvest van de Verenigde Naties.
139
Art. 35, lid 1 en 2 Handvest van de Verenigde Naties.
140
Totdat de Veiligheidsraad beslist dat het gaat om een bedreiging, kan zij enkel aanbevelingen doen onder
hoofdstuk VI van het Handvest van de Verenigde Naties ; zie ook M. SHAW, International Law, Cambridge,
Cambridge University Press, 2008, 1220.
138
33
In resolutie 54 werd voor het eerst naar het begrip „bedreiging van de vrede‟ verwezen.141
Deze resolutie werd door de VN Veiligheidsraad aangenomen naar aanleiding van de oorlog
in het Midden-Oosten in 1948. De Veiligheidsraad bepaalde hierin dat de situatie waarbij
verschillende Arabische buurlanden het grondgebied van het voormalig mandaatgebied
Palestina waren binnengedrongen om daar vijandelijkheden uit te voeren ten aanzien van de
nieuwe staat Israël, een bedreiging van de vrede in de zin van artikel 39 van het VN Handvest
uitmaakte. Zij eiste dan ook een staakt-het-vuren. In Resolutie 221 bepaalde de
Veiligheidsraad dat het regime dat in Rhodesië tegen de blanke minderheid werd gevoerd een
bedreiging van de vrede uitmaakte.142 Na het eindigen van de Koude Oorlog slaagde de VN
Veiligheidsraad erin om haar mogelijkheden onder hoofdstuk VII van het Handvest gestaag
uit te breiden. Zo besloot zij in 1991 dat de situatie in voormalig Joegoslavië een bedreiging
van de vrede constitueerde143 en in 1992 bepaalde zij hetzelfde voor de situatie in Somalië.144
Zij kwalificeerde zowel de burgeroorlog in Liberia145 als de genocide in Rwanda146 als een
bedreiging voor de internationale vrede en veiligheid terwijl het hier duidelijk om puur
interne conflicten ging. Later heeft de Veiligheidsraad bepaald dat “wijdverspreide
schendingen van internationaal humanitair recht” een bedreiging van de vrede vormen.147 Zij
heeft ook reeds in 1992 bepaald dat “het falen van de Libische overheid om door middel van
duidelijke acties het terrorisme af te zweren” een bedreiging van de internationale vrede en
veiligheid uitmaakt.148 Zij heeft dit later nog in verschillende andere resoluties bevestigd.149
Dit is weer een aanzienlijke uitbreiding van haar handelingsmogelijkheden onder hoofdstuk
VII van het Handvest. In 1993 bepaalde de Veiligheidsraad, zij het op impliciete wijze, dat
het afzetten van een legitieme regering een bedreiging van de internationale vrede en
141
Resolutie 54 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (15 juli 1948), UN Doc. S/RES/54 (1948).
Resolutie 221 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (9 april 1966), UN Doc. S/RES/221 (1966).
143
Resolutie 713 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (25 september 1991), UN Doc. S/RES/713
(1991).
144
Resolutie 733 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (23 januari 1992), UN Doc. S/RES/733
(1992).
145
Resolutie 788 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (19 november 1992), UN Doc. S/RES/788
(1992).
146
Resolutie 955 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/RES/955
(1994).
147
Resolutie 808 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (22 februari 1993), UN Doc. S/RES/808
(1993); Resolutie 955 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/RES/955
(1994).
148
Resolutie 748 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (31 maart 1992), UN Doc. S/RES/748 (1992).
149
Resolutie 1070 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (16 augustus 1996), UN Doc. S/RES/1070
(1996); Resolutie 1368 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (12 september 2001), UN, Doc.
S/RES/1368 (2001); Resolutie 1373 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (28 september 2001), UN
Doc. S/RES/1373 (2001).
142
34
veiligheid kan uitmaken. 150 De Veiligheidsraad heeft in het verleden ook al autorisatie
verleend aan lidstaten, zij het nationaal of via regionale organisaties of afspraken, om geweld
te gebruiken met het oog op het herstel van de democratie of de openbare orde. Zo kan men
hier Haïti vermelden, en de autorisatie om geweld te gebruiken nadat de Veiligheidsraad het
illegale de facto regime veroordeeld had. Lidstaten hadden de mogelijkheid gekregen om een
internationale troepenmacht te vestigen en om alle nodige middelen te gebruiken die het
vertrek van de toenmalige militaire leiders zouden vergemakkelijken en de terugkeer van de
wettig verkozen president Jean-Bertrand Aristide mogelijk zouden maken. 151 In 1997
verzocht Albanië de VN Veiligheidsraad om hulp waarop de raad autorisatie aan de lidstaten
verleende om te interveniëren.152 Ook in Oost-Timor en in Liberia153 mochten andere staten
interveniëren na machtiging van de VN Veiligheidsraad.154 Hier zorgt de gestage uitbreiding
van het begrip “bedreiging van de vrede” dat staten de mogelijkheid krijgen om in een andere
staat binnen te vallen, geweld te gebruiken en dit allemaal met de instemming van de VN
Veiligheidsraad. In 2004 stelde zij, in resolutie 1540, dat de proliferatie van nucleaire en
chemische wapens binnen een staat een bedreiging van de internationale vrede en veiligheid
uitmaakt.155
Uit deze beknopte schets van de evolutie inzake dit begrip, kan men duidelijk afleiden dat de
Veiligheidsraad steeds meer onder het begrip „bedreiging van de vrede‟ gaat onderbrengen.
Deze evolutie zal zich hoogstwaarschijnlijk voortzetten in de toekomst.
Verbreking van de vrede
39. Verbreking van de vrede is nog maar 4 keer als grond gehanteerd om het gebruik van
maatregelen onder hoofdstuk VII van het VN Handvest te rechtvaardigen. Vooreerst in 1950,
na de inval van Noord Korea in Zuid Korea. De VN Veiligheidsraad verklaarde toen dat het
150
Zij heeft dit nooit expliciet gesteld maar het was duidelijk de determinerende factor voor het uitvaardigen van
resolutie SC/RES/841/1993 (hoewel andere factoren uiteraard ook meespeelden) ; Resolutie 841 van de
Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (16 juni 1993), UN Doc. S/RES/841 (1993).
151
Resolutie 940 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (31 juli 1994), UN Doc. S/RES/940 (1994).
152
Resolutie 1101van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (28 maart 1997), UN Doc. S/RES/ 1101
(1997).
153
Resolutie 1264 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (15 september 1999), UN Doc. S/RES/1264
(1999); Resolutie 1497 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (1 augustus 2003), UN Doc.
S/RES/1497 (2003) ; Resolutie 1509 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (19 september 2003), UN
Doc. S/RES/1509 (2003).
154
A. CASSESE, International Law, Oxford, Oxford University Press, 2005, 347-348.
155
Resolutie 1540 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (28 april 2004), UN Doc. S/RES/1540
(2004).
35
ging om een verbreking van de vrede en riep haar leden op Zuid Korea bij te staan. 156 Een
tweede maal in 1982 toen Argentinië de Falklands binnenvielen.157 Toen de Veiligheidsraad
in 1987 geconfronteerd werd met de oorlog tussen Iran en Irak besloot zij ook dat er sprake
was van een verbreking van de vrede.158 Wanneer Irak in 1990 Koeweit binnenviel was er
volgens de VN Veiligheidsraad ook een “verbreking van de internationale vrede en
veiligheid”.159
Daad van agressie
40. Over deze definitie werd jarenlang gedebatteerd; deze discussie werd uiteindelijk in 1974
beslecht door de Algemene Vergadering die in resolutie 3314 in een duidelijk omschrijving
voorzag. Artikel 1 van de resolutie zegt het volgende: “Agressie is het gebruik van gewapend
geweld door een staat tegen de soevereiniteit, territoriale integriteit of politieke
onafhankelijkheid van een andere staat of elke andere gedraging die in strijd is met het
Handvest van de Verenigde Naties, zoals uiteengezet in deze definitie”. Artikel 3 geeft een
aantal voorbeelden van agressie waaronder “de invasie of aanval op het grondgebied van een
staat door een andere staat en dit door middel van gewapende troepen, militaire bezetting als
resultaat van zulke invasie maar ook onder andere de blokkade van een haven of kust van een
staat door de gewapende troepen van een andere staat”. Artikel 3, g) bepaalt dat “de
verzending door of namens een staat van gewapende bendes, groepen, ongeregelden of
huurlingen, die zich bezighouden met handelingen van gewapend geweld tegen een andere
staat die zo ernstig zijn dat zij leiden tot één van de bovengenoemde handelingen, of een grote
betrokkenheid daarin”.160 Zulke handelingen zijn dus geen indirecte daden van agressie maar
een daad van agressie zelf. De laatste deelzin (…”grote betrokkenheid daarin”) wijst erop dat
ook logistieke hulp als een daad van agressie kan worden aanzien. 161 Belangrijk om op te
merken is dat artikel 3 slechts een indicatie is en de Veiligheidsraad zich de mogelijkheid
voorhoudt om elke situatie, en haar concrete omstandigheden, uitvoerig te bestuderen
alvorens zij beslist dat het om een daad van agressie gaat. De eerste keer dat de VN
156
Resolutie 82 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (25 juni 1950), UN Doc. S/RES/82 (1950).
Resolutie 502 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (3 april 1982), UN Doc. S/RES/502 (1982).
158
Resolutie 598 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (20 juli 1987), UN Doc.S/RES/598 (1987).
159
Resolutie 660 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (2 augustus 1990), UN Doc. S/RES/660
(1990).
160
Resolutie 3314 (XXIX) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (14 december 1974), UN
Doc. A/2319 (1974).
161
I. BROWNLIE, Principles of Public International Law, Oxford, Oxford University Press, 2008, 736.
157
36
Veiligheidsraad over een daad van agressie sprak was in 1976. Resolutie 387 162 vond zijn
oorzaak in de interventie van Zuid-Afrika in Angola naar aanleiding van de burgeroorlog
daar. Andere resoluties die in dit kader werden uitgevaardigd zijn resolutie 411 163 die het
optreden van Rhodesië in Mozambique veroordeelde, resolutie 573164 die de aanval van Israël
op het hoofdkwartier van het Palestijns bevrijdingsfront in Tunesië afkeurde en resolutie
667 165 die het handelen van Irak tegen de diplomatieke gebouwen en het diplomatiek
personeel in Koeweit veroordeelde.
41. In artikel 41 wordt bepaald dat men deze situaties eerst zal proberen te verhelpen met
maatregelen “waaraan geen wapengeweld te pas komt”.166 Pas als de Veiligheidsraad van
mening is dat deze maatregelen niet voldoende zullen zijn om aan de bedreiging van de vrede
of de daden van agressie een einde te maken, kan zij maatregelen bevelen die wel geweld
inhouden.
“Mocht de Veiligheidsraad van oordeel zijn dat de in artikel 41 bedoelde maatregelen
onvoldoende zouden zijn of dat zij onvoldoende zijn gebleken, dan kan hij overgaan tot zulk
optreden door middel van lucht-, zee- of landstrijdkrachten als nodig is voor de handhaving
of het herstel van de internationale vrede en veiligheid. Zulk optreden kan omvatten
demonstraties, blokkades en andere operaties door lucht-, zee- of landstrijdkrachten van
Leden van de Verenigde Naties.”167
Dit artikel geeft de Veiligheidsraad de mogelijkheid om staten de toestemming te geven om
iets te doen wat anders onwettig zou zijn. Op te merken valt dat zij niet eerst maatregelen die
geen wapengeweld inhouden moet bevelen vooraleer zij beroep kan doen op artikel 42 van
het VN Handvest. Dit blijkt uit de bewoordingen “…onvoldoende zouden zijn…”.168 De VN
Veiligheidsraad kan dus autorisatie verlenen voor een militaire interventie met humanitaire
motieven maar enkel en alleen wanneer de situatie een bedreiging vormt voor de
internationale vrede en veiligheid. Vaak zullen interventies voor humanitaire doeleinden
onder een “bedreiging van de vrede” worden ondergebracht. De VN Veiligheidsraad heeft in
het verleden langzaam maar zeker een verband gelegd tussen een humanitaire crisis enerzijds
162
Resolutie 387 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (31 maart 1976), UN Doc. S/RES/387 (1976).
Resolutie 411 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (30 juni 1977), UN Doc. S/RES/411 (1977).
164
Resolutie 573 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (4 oktober 1985), UN Doc. S/RES/573 (1985).
165
Resolutie 667 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (16 september 1990), UN Doc. S/RES/667
(1990).
166
Art. 41 Handvest van de Verenigde Naties.
167
Art. 42 Handvest van de Verenigde Naties.
168
A. AUST, Handbook of international law, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 206-207.
163
37
en bedreiging van de vrede anderzijds. Vaak heeft zij staten de toestemming gegeven om
geweld te gebruiken en dit om een veilige omgeving te creëren voor humanitaire
hulpoperaties. Zo zijn er de resoluties 836169 en 844170 die lidstaten de mogelijkheid gaven
geweld te gebruiken om de veilige zones in Bosnië-Herzegovina te beschermen tegen
aanvallen. In dit kader vallen ook resoluties 794 171 en 929 172 te vermelden die een basis
vormden voor respectievelijk operatie Restore Hope in Somalië en operatie Turquoise in
Rwanda. In beide gevallen ging het om grootschalige militaire operaties met humanitaire
doelstellingen waaronder het verschaffen van veiligheid en steun opdat de verdeling van
hulpgoederen veilig kan verlopen alsook de bescherming van ontheemden, vluchtelingen en
onderdanen die een risico lopen.
42. Dit gelijkschakelen van humanitaire crises met bedreiging van de vrede houdt echter ook
risico‟s in. De Veiligheidsraad wil haar discretionaire macht behouden en verkiest daarom om
haar beweegreden en de uitleg omtrent het bestaande verband niet mee te delen. Hierdoor is er
onvoldoende consistentie in haar handelen, wat vaak selectief zal lijken. Zo zijn er
verscheidene Afrikaanse landen die de VN Veiligheidsraad verwijten dat sommige
humanitaire rampen, zoals in Sierra Leone, haar niet zo sterk gemotiveerd hebben als andere
crises zoals deze in Somalië.173 De VN heeft ook al een resolutie uitgevaardigd die stelt dat, in
de
specifieke
situatie
naar
aanleiding
waarvan
zij
werd
uitgevaardigd,
mensenrechtenschendingen soms als bedreigingen van de internationale vrede en veiligheid
kunnen worden beschouwd : de resolutie van de VN Veiligheidsraad van 5 april 1991 die
werd uitgevaardigd naar aanleiding van de onderdrukking van de Koerden door de Iraakse
troepen. Deze bepaalt dat deze situatie een bedreiging van de internationale vrede en
veiligheid uitmaakt en dus het gebruik van geweld gelegitimeerd is in dit geval. 174 Ook is er
een resolutie uitgevaardigd waarin, zij het op impliciete wijze, wordt bepaald dat instemming
van de doelstaat geen noodzakelijke voorwaarde is voor interventie. Zo is er de resolutie van
de algemene vergadering175 die de mogelijkheden van de Verenigde Naties om op te treden in
humanitaire crises vergroot doordat zij stelt dat interventies ook mogelijk zijn zonder de
169
Resolutie 836 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (4 juni 1993), UN Doc. S/RES/836 (1993).
Resolutie 844 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (18 juni 1993), UN Doc. S/RES/844 (1993).
171
Resolutie 794 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (3 december 1992), UN Doc. S/RES/794
(1992).
172
Resolutie 929 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (22 juni 1994), UN Doc. S/RES/929 (1994).
173
A. CASSESE, International Law, Oxford, Oxford University Press, 2005, 347.
174
Resolutie 688 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (5 april 1991), UN Doc. S/RES/688 (1991).
175
Resolutie 46/182 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (19 december 1991), UN Doc.
A/RES/46/182 (1991).
170
38
instemming van de betrokken staat. De resolutie bevestigt wel het belang van soevereiniteit en
bepaalt dat "consent of the target country should be obtained" vooraleer men humanitaire
hulp gaat verlenen maar zegt men humanitaire hulp zou kunnen verlenen. Haar voorzichtige
bewoordingen zorgen er dus voor dat er een mogelijkheid wordt gecreëerd voor de VN om te
interveniëren, zelfs wanneer de doelstaat weigert toegang te verlenen.176
43. Uit al het voorgaande kan men concluderen dat de VN, door middel van interpretatie,
steeds meer situaties gaat kwalificeren als een bedreiging voor de internationale vrede en
veiligheid en dus aanleiding kunnen geven tot het gebruik van geweld. Op te merken valt dat,
ondanks dat de publieke opinie vaak verdeeld is, er hier dus steeds in machtiging van de
Veiligheidsraad wordt voorzien.
2.5 DE EROSIE VAN HET BEGRIP SOEVEREINITEIT
44. In het begin van de 20ste eeuw was het begrip soevereiniteit veel sterker dan nu. De macht
van soevereine staten was veel uitgebreider dan vandaag de dag het geval is. 177 Vooreerst valt
dit te verklaren door het feit dat de nationale grenzen poreuzer worden en dit doordat handel,
massacommunicatie en de toenemende aantasting van het milieu mondiale onderlinge
afhankelijkheid noodzakelijk maken.178 Ook zijn vele problemen niet langer beperkt tot het
grondgebied van één staat hetgeen ook internationale samenwerking in de hand werkt. 179 Een
andere reden is dat de internationale organisaties en de multilaterale verdragen niet zo talrijk
waren als nu en staten dus veel minder verplichtingen hadden.180 Dit betekent ook dat staten
niet langer de enige spelers zijn in het internationaal recht. Zowel internationale als regionale
organisaties, zoals de VN of de Organisatie van Amerikaanse Staten beschikken over een
grensoverschrijdende jurisdictie. Vaak kunnen deze beslissingen nemen zonder de
instemming van elke verdragsstaat afzonderlijk. Ook de vele mensenrechtenverdragen hollen
het soevereiniteitsbegrip ook verder uit; In tegenstelling tot vroeger wordt de bescherming
van mensenrechten niet langer als een puur nationale aangelegenheid beschouwd. De
Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens en latere mensenrechtenverdragen
176
N. D. ARNISON, "International Law and Non-Intervention: when do humanitarian concerns supersede
sovereignty?", Fletcher Forum of World Affairs 1993, 204.
177
N. KRYLOV, "Humanitarian intervention : pros and cons", Los Angeles international and Comparative Law
Journal 1994-1995, 374.
178
N. D. ARNISON, "International law and non-intervention : When do Humanitarian Concerns supersede
sovereignty?", Fletcher Forum of World Affairs 1993, 203.
179
F. SPAGNOLI, Making Human Rights Real, New York, Algora, 2007, 159.
180
N. KRYLOV, "Humanitarian intervention : pros and cons", Los Angeles international and Comparative Law
Journal 1994-1995, 374.
39
maken de mensenrechten vermeld in het Handvest minder abstract. Individuen hebben nu
bepaalde rechten tegenover de staat waarin zij resideren en staten worden hoe langer hoe meer
aan een internationale controle onderworpen wat betreft het respecteren van de
mensenrechten. Deze controle kan de vorm aannemen van speciale rapporteurs of van de
zogenaamde „observer missions‟ die uitgaan van de VN.
181
Ook voorzien de
mensenrechtenverdragen vaak in een mogelijkheid voor het individu om klacht neer te leggen
bij een internationale rechtbank. 182 Dit alles leidt ertoe dat een staat meer en meer
verantwoording zal moeten afleggen aan de buitenwereld en zal moeten samenwerken met
organisaties of andere staten om bepaalde doelen te kunnen bereiken. Hierbij zal hij wel
telkens aan soevereiniteit moeten inboeten.
181
N. D. ARNISON, "International law and non-intervention : When do Humanitarian Concerns supersede
sovereignty?", Fletcher Forum of World Affairs 1993, 203.
182
Y. S. KIM, "Responsibility to Protect, Humanitarian Intervention and North Korea", Journal of International
Business and Law 2006, 76.
40
Deel II: Humanitaire interventie
45. Zoals reeds aangestipt in deel 1 van deze thesis, wordt een humanitaire interventie niet
gecontesteerd onder het VN Handvest zolang men de machtiging van de VN Veiligheidsraad
heeft. 183 Deel II van deze thesis zal dan ook vooral betrekking hebben op unilaterale
humanitaire interventie. Multilaterale interventie zal in dit kader slechts kort besproken
worden om het onderscheid met haar unilaterale variant aan te duiden.
HOOFDSTUK 1: DE EVOLUTIE VAN HUMANITAIRE INTERVENTIE
1.1 HET BEGIN VAN DE DOCTRINE VAN HUMANITAIRE INTERVENTIE.
46. De doctrine van de humanitaire interventie vindt haar oorsprong in de doctrine van het
natuurrecht en die van de „rechtvaardige oorlog‟ en haar referentiepunt was de zorg voor
menselijkheid. Deze doctrine is er één met een religieuze inslag aangezien haar bronnen een
directe invloed hebben ondervonden van de Christelijke samenleving waarbinnen zij tot stand
kwamen.184
47. Ongeacht de hedendaagse standpunten omtrent humanitaire interventie, kan men niet
ontkennen dat in de 19de en het begin van de 20ste eeuw deze doctrine duidelijk aanvaard
werd.185 Het is echter een concept dat al veel langer bestaat en waarover nog steeds wordt
gedebatteerd. Verschillende auteurs waren in de loop van de geschiedenis al aanhangers van
deze doctrine. Zo stelde Thomas Van Aquino reeds in de 13de eeuw dat “een soeverein het
recht heeft om in de interne aangelegenheden van een andere soeverein tussen te komen
wanneer deze zijn rechtsonderhorigen zeer slecht zou behandelen”. 186 In de 17de eeuw schreef
Hugo Grotius dat “als een tiran zich schuldig maakt aan wreedheden tegenover zijn bevolking
die een rechtvaardig man niet zou kunnen goedkeuren, het recht op een menselijke sociale
verbinding niet wordt uitgesloten”. Hij grijpt in zijn werk terug naar het oude Griekenland en
het oude Rome; hij verwijst niet alleen naar de werken van Aristoteles maar ook naar het feit
dat de Romeinse heersers dreigden met een interventie als de Perzen de vervolgingen van de
183
De zogenaamde multilaterale interventie
T. B. KNUDSEN, „The History of Humanitarian Intervention : The Rule or the Exception ?‟, Paper for the 5Oth
ISA Annual Convention New York, 2009, 4, www.allacademic.com/meta/370801_index.html.
185
D. WOLF, "Humanitarian Intervention", Michigan Yearbook of International Legal Studies 1988, 335.
186
J.L. FONTEYNE, "The Customary International Law Doctrine of Humanitarian Intervention", California
Western International Law Journal 1974, 214.
184
41
Christenen op hun grondgebied niet stopzetten. Grotius ontleent zijn ideeën dus grotendeels
aan de praktijken in de Klassieke Oudheid.187 Latere voorgangers van Grotius waren onder
andere Francisco Suàrez en Alberico Gentili. Suàrez benadrukte wel, en dit meer dan zijn
voorgangers, dat humanitaire interventie, als uitzondering op het non-interventie principe,
steeds duidelijk begrensd moet worden en dit om de kans op misbruik zo veel mogelijk in te
perken. Interventie waarbij men niet-Christenen wil bekeren was voor hem, in tegenstelling
tot voor zijn tijdgenoten, geen vaststaand gegeven. Hij voorzag slechts één uitzondering
waarin humanitaire interventie mogelijk was en dit was wanneer “onschuldige mensen
werden afgeslacht”. De Italiaanse protestant Alberico Gentili nam een gelijkaardig standpunt
in. Voor hem was er wel een algemeen recht om oorlog te voeren op grond van de
“gemeenschappelijke sentimenten van de menselijkheid”.188 In de 18de eeuw schreef Emerich
de Vattel dat het voor iedere staat geoorloofd was om een opstand in een ander land te
steunen als de mensen daar het slachtoffer waren geworden van tirannie. Tegen het einde van
de 18de eeuw werd humanitaire interventie langzaam maar zeker een aanvaard concept en
werd het door sommigen toen al beschouwd als een legitieme uitzondering op het noninterventieprincipe. In de 19de eeuw was het debat over het recht op humanitaire interventie
niet meer weg te denken uit de werken over internationaal recht. 189 Zo publiceerde de
Amerikaanse advocaat Henry Wheaton in 1836 “Elements of International Law”, een werk
dat misschien wel heet meest gedetailleerde werk was over humanitaire interventie sinds De
Iure Beli ac Pacis van Hugo Grotius. In tegenstelling tot de meerderheid van de auteurs zag
hij humanitaire interventie als iets dat deel uitmaakte van het positief internationaal recht en
niet iets dat ermee op gespannen voet stond. Hij stelde dat gezien de statenpraktijk voor en na
de totstandkoming van de Heilige Alliantie, het onmogelijk was om een absolute regel in
verband met humanitaire interventie neer te schrijven. Door deze realisatie kwam hij
uiteindelijk tot dezelfde conclusie als Suàrez en andere auteurs; namelijk dat niet-inmenging
de regel is waarop uitzonderingen mogelijk zijn, deze telkens gerechtvaardigd door de
kenmerken eigen aan elke zaak.190 Zijn mening werd later door veel andere auteurs gevolgd
en humanitaire interventie als uitzondering op de algemene regel van niet-interventie werd de
heersende doctrine.
187
T. B. KNUDSEN, „The History of Humanitarian Intervention : The Rule or the Exception ?‟, Paper for the 5Oth
ISA Annual Convention New York, 2009, 5, www.allacademic.com/meta/370801_index.html.
188
T. MERON, "Common Rights of Mankind in Gentili, Grotius and Suàrez", American Journal of International
Law 1991, 114.
189
T. B. KNUDSEN, „The History of Humanitarian Intervention : The Rule or the Exception ?‟, Paper for the 5Oth
ISA Annual Convention New York, 2009, 6-7, www.allacademic.com/meta/370801_index.html.
190
H. WHEATON, Elements of International Law : with a sketch of the history of the science, Londen, Stevens
and Sons 1836, 101.
42
48. Waar humanitaire interventies in de 18de eeuw eerder zeldzaam waren, kwamen ze in de
19de eeuw veel frequenter voor. Humanitaire interventie in de 19de eeuw was sterk gekoppeld
aan de religieuze vervolgingen die toen schering en inslag waren. De toenmalige heersende
politieke filosofie zorgde ervoor dat de soevereinen hun macht en invloed wilden uitbreiden.
Hierdoor kwamen zij steeds vaker in contact met heersers die geen aanhangers waren van het
Christelijke geloof en de Christenen binnen hun grondgebied vaak zeer slecht behandelden.
De Europese staten beschouwden dreigen met militaire middelen en interventie als een
legitieme reactie hierop. 191 Humanitaire interventie werd dus als een belangrijk middel
beschouwd ter bescherming van de mensenrechten, hetgeen een grote bezorgdheid vormde in
die tijd. Meestal nam deze mensenrechtenbescherming dan ook de vorm aan van de preventie
van vervolging van religieuze minderheden en er volgden verschillende interventies, zowel
militair als diplomatiek, om de Christenen te beschermen. Deze hadden vaak plaats in het
Ottomaanse Rijk, dat vooral Islamitisch was. Een belangrijk voorbeeld hiervan is de Franse
interventie in Libanon in 1860. Deze werd ondernomen om de plaatselijke religieuze
minderheid, de Maronitische Christenen, te beschermen.192
Men kan ook nog verwijzen naar de interventie in de Balkan in 1875 en de interventie in
Bulgarije in 1876. Dat interventie in de 19de eeuw ook om andere redenen dan bescherming
van religieuze minderheden kon plaatsvinden, wordt aangetoond door de interventie van de
Verenigde Staten in Cuba in 1898 om “een einde te maken aan de wreedheden,
bloedvergieten, uithongering en aan de vreselijke ellende”.193
1.2 DE 20E EEUW
49. Steeds meer rechtsgeleerden begonnen het bestaan van het recht op humanitaire
interventie te erkennen. Zo was er Brochard die in 1904 stelde dat “in uitzonderlijke
omstandigheden, wanneer een staat de rechten van de burgers waarover hij absolute
soevereiniteit heeft onrecht aandoet, hebben de andere staten van de „family of nations‟ de
autoriteit vanuit het internationaal recht om te interveniëren en dit op grond van de
191
T. B. KNUDSEN, „The History of Humanitarian Intervention : The Rule or the Exception ?‟, Paper for the 5Oth
ISA Annual Convention New York, 2009, 4, www.allacademic.com/meta/p370801_index.html.
192
R. MAHALINGAM, "The Compatbility of the Principle of Non-Intervention with the Right of Humanitarian
Intervention", University of California Journal of International Law and Foreign Affairs 1996-1997, 237-238.
193
S.G. SIMON, "The Contemporary Legality of Unilateral Humanitarian Intervention", California Western
International Law Journal 1993-1994, 122.
43
menselijkheid”.194 Lassa Oppenheim was van mening dat “wanneer een staat zijn burgers met
zulke wreedheid zou behandelen dat dit de menselijkheid aan het wankelen zou brengen, de
publieke opinie de grootmachten zou aanspreken om een interventie te ondernemen”.195 Hij
volgde hierin Henry Wheaton die reeds in de 19de eeuw dit standpunt verdedigde. Ook andere
auteurs deelden deze mening en de doctrine van humanitaire interventie werd algeheel
aanvaard. De Britse advocaat John Westlake stelde dat er ook een recht van interventie is
tegen “anarchie en wanbestuur” en hij vond dan ook dat de interventies in het Ottomaanse
Rijk en Cuba in dit licht moesten worden beoordeeld. 196 Hersch Lauterpacht, één van de
meest invloedrijke advocaten internationaal recht in de 20ste eeuw, stelde simpelweg dat “de
exclusiviteit van binnenlandse rechtsmacht ophoudt daar waar de verontwaardiging over de
menselijkheid begint”.
Hij was één van de laatste invloedrijke auteurs die humanitaire
interventie als een onderdeel van het internationaal recht beschouwde en dit op een moment
dat het in de statenpraktijk niet meer zo veel voorkwam.197 Algemeen kan dus geconcludeerd
worden dat zowel in de 19de als in de 20ste eeuw non-interventie als de regel werd gezien en
humanitaire interventie als een uitzondering die gelegitimeerd wordt door de concrete
omstandigheden in elke situatie. Dit uitgangspunt veranderde langzaam maar zeker na de
Eerste Wereldoorlog.
1.3 DE EERSTE WERELDOORLOG
50. Waar men in de 19de eeuw en het begin van de 20ste eeuw vaak teruggreep naar
humanitaire gronden als reden voor interventie, stond men hier weigerachtig tegenover na de
Eerste Wereldoorlog. Door de oorlog begonnen staten elkaar meer en meer te wantrouwen en
waren ze dus niet langer bereid om het gebruik van geweld in interstatelijke relaties zomaar te
laten gebeuren. Dit werd niet alleen veroorzaakt door de oorlog maar ook door andere
gebeurtenissen in de internationale wereld. Vooreerst werd er op grote schaal aan
dekolonisatie gedaan en werden dus veel van de voormalige Westerse kolonies
onafhankelijke staten. De legitimiteit van deze nieuwe staten was echter vaak ver te zoeken
door hun zwak ontwikkelde economie en de vaak voorkomende etnische strubbelingen op hun
194
S.G. SIMON, "The Contemporary Legality of Unilateral Humanitarian Intervention", California Western
International Law Journal 1993-1994, 122.
195
L. OPPENHEIM, International Law :a Treatise, Londen, Longmans Green, 1947, 208.
196
J. WESTLAKE, International Law‟ (Deel I), Cambridge, Cambridge University Press, 1913, 319-320.
197 T. B. KNUDSEN, „The History of Humanitarian Intervention : The Rule or the Exception ?‟, Paper for the
5Oth ISA Annual Convention New York, 2009, 10, www.allacademic.com/meta/p370801_index.html
44
grondgebied. 198 Toch bleef humanitaire interventie legaal tot de ondertekening van het
Handvest van de Verenigde Naties hoewel het duidelijk minder supporters had.
51. Het was kort na de Eerste Wereldoorlog dat de houding tegenover humanitaire interventie
en „the use of force‟ veranderde. Dit kwam vooreerst door de oprichting van de Volkenbond
wat een eerste poging was tot het reguleren van oorlog. 199 Met de oprichting van de
Volkenbond in 1919 kwamen er twee grote wijzigingen in het internationaal recht: eerst en
vooral waren de ondertekenende staten ertoe verplicht om hun conflicten met vreedzame
middelen op te lossen. Oorlog werd slechts een optie als alle vreedzame middelen uitgeput
zijn. Bovendien hadden de verdragssluitende staten van het Verdrag de autoriteit gekregen
om, wanneer een andere staat toch tot oorlog overging, de legaliteit hiervan te beoordelen en
bij gebrek hieraan sancties op te leggen aangezien een staat dan in overtreding was met het
Verdrag. 200 Op te merken valt dat het Verbond misschien wel oorlog verbood, maar geen
andere vormen van gewapende macht zoals het inzetten van geweld om onderdanen in een
andere staat te redden.201
52. In het Kellogg-Briand-Pact van 27 augustus 1928202 werd een poging ondernomen om het
gebruik van geweld definitief te verbieden.203 Het Pact werd opgemaakt op initiatief van de
toenmalige Franse en Amerikaanse minister van buitenlandse zaken en ondertekend in Parijs
door 23 landen. Het veroordeelde oorlog als middel om conflicten tussen staten op te lossen
en stelde dat dit moest gebeuren met vreedzame middelen. Het concept van de
aanvalsoorlog 204 werd hier dus duidelijk afgewezen. Impliciet sloot het zowel unilaterale
humanitaire interventie als humanitaire interventie in het algemeen. Wanneer men kijkt naar
de strikte bewoordingen zal men echter merken dat enkel oorlogsvoering expliciet wordt
verboden en er dus nog een mogelijkheid wordt gelaten voor humanitaire interventie en
reddingsoperaties voor onderdanen in het buitenland. Het verdrag is niet geslaagd in zijn
198
R. MAHALINGAM, "The Compatibility of the Principle of Non-Intervention with the Right of Humanitarian
Intervention", University of California Journal of International Law and Foreign Affairs 1996-1997, 240.
199
N. KRYLOV, "Humanitarian intervention : pros and cons", Los Angeles international and Comparative Law
Journal 1994-1995, 370.
200
Art. 10, 11 en 13 Pact van de Volkenbond 28 aperil 1919.
201 N. KRYLOV, "Humanitarian intervention : pros and cons", Los Angeles international and Comparative Law
Journal 1994-1995, 371.
202
Kellogg-Briand-Pact van 27 augustus 1928.
203
S.G. SIMON, „The Contemporary Legality of Unilateral Humanitarian Intervention‟, 24 California Western
International Law Journal 1993-1994, 123.
204
Dit is een oorlog die wordt begonnen doordat een staat een oorlogsverklaring doet aan een andere staat of
door het gewapend aanvallen van het grondgebied, schepen of vliegtuigen van een staat.
45
opzet en heeft dus maar weinig invloed gehad maar kan wel worden gezien als één van de
voorlopers van het Handvest van de Verenigde Naties.
Deze twee belangrijkste verdragen die in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog tot stand
kwamen laten nog duidelijk de mogelijkheid van humanitaire interventie. Beiden sluiten enkel
oorlog expliciet uit. Er was een sterke onenigheid tussen de meest invloedrijke internationale
juristen; de doctrine van humanitaire interventie boette sterk in aan populariteit bij sommigen
en ze werd niet meer zo algemeen aanvaard als in de eeuwen daarvoor.205
1.4 DE T WEEDE WERELDOORLOG EN HET HANDVEST VAN DE VERENIGDE NATIES
53. Zoals al eerder besproken is de Verenigde Naties opgericht in de nasleep van de Tweede
Wereldoorlog. Ook de Genocide-Conventie van 1948 werd in dit licht opgemaakt.206 Uit de
voorgaande uiteenzetting blijkt dat humanitaire interventie als legitieme uitzondering op het
non-interventie principe werd beschouwd, zij het afhankelijk van concrete omstandigheden
van elke zaak. Dit veranderde met de invoering van het Handvest van de Verenigde Naties.
Sindsdien wordt humanitaire interventie door velen als illegaal beschouwd alhoewel het VN
Handvest dit niet expliciet verbiedt.207 Deze illegaliteit wordt afgeleid uit artikel 2(4) van het
VN Handvest dat stelt dat“ alle Leden zich in hun internationale betrekkingen dienen te
onthouden van bedreiging met of het gebruik van geweld tegen de territoriale integriteit of de
politieke onafhankelijkheid van een staat, en van elke andere handelwijze die onverenigbaar
is met de doelstellingen van de Verenigde Naties”. Het is duidelijk dat dit artikel, en de
absolute interpretatie hiervan die door de meeste auteurs wordt verdedigd, elke vorm van
geweld en dus unilaterale humanitaire interventie uitsluit. Toen het Handvest in 1948 werd
opgesteld, had men immers het volgende doel voor ogen: men wou elke vorm interstatelijk
geweld in de illegaliteit drijven met uitzondering van zelfverdediging en andere
uitzonderingen die expliciet door het Handvest worden voorzien. De artikels die dit bepalen
worden als één van de belangrijkste in het VN Handvest beschouwd. Vele auteurs gebruiken
artikel 2(4) en het historische licht waarin het Handvest is opgesteld om unilaterale interventie
205
N. KRYLOV, "Humanitarian intervention : pros and cons", Los Angeles international and Comparative Law
Journal 1994-1995, 371-372.
206
Verdrag inzake de Voorkoming en de Bestraffing van Genocide van 9 december 1948, United Nations Treaty
Series, vol. 78, 277. Hierna: Genocide-Conventie; Zie infra 67
207 B. M. BENJAMIN, "Unilateral Humanitarian Intervention : Legalizing the Use of Force to Prevent Human
Rights Atrocities", Fordham International Law Journal 1992-1993, 121.
46
definitief uit het internationaal recht uit te sluiten.208 Dit belet echter niet dat er tot op vandaag
de dag nog steeds hevige discussies worden gehouden over het feit of unilaterale humanitaire
interventie als legitiem kan worden beschouwd in bepaalde gevallen of niet.
HOOFDSTUK 2: HUMANITAIRE INTERVENTIE GEDEFINIEERD
2.1 DE DEFINITIE VAN HUMANITAIRE INTERVENTIE
54. Volgens de positivistische visie zijn staten de centrale actoren in het internationaal recht
wanneer men het heeft over non-interventie. Bij humanitaire interventie is dit niet het geval
en staat de individuele burger centraal; staten zijn maar belangrijk in de mate dat zij de
belangen van hun burgers behartigen. Voorstanders van het principe van humanitaire
interventie gebruiken deze denkwijze en stellen dat staten zelf de grootste schenders van de
mensenrechten zijn en dat er daarom een mogelijkheid tot humanitaire interventie moet
bestaan opdat aan de burgers toch nog bescherming gegarandeerd wordt. Zij zien het als de
ideale manier om de ongebreidelde macht van staten in te perken.209
Hiermee is humanitaire interventie zelf nog niet gedefinieerd. Hier vormt zich meteen ook al
het eerste probleem bij de bespreking van deze doctrine: er is immers geen algemeen
aanvaarde definitie van humanitaire interventie voorhanden. Er zijn ontelbare definities van
humanitaire interventie, de één al populairder dan de andere. Deze thesis laat niet toe om alle
verschillende strekkingen die er aanwezig zijn te bespreken. We zullen dan ook slechts een
summiere opsomming geven van de belangrijkste definities.
Wat gemeenschappelijk is aan de tientallen bestaande definities is het doel van humanitaire
interventie: het verdedigen van mensen wiens leven wordt bedreigd. Het feit dat het niet gaat
om een eigen onderdaan is niet langer van belang. 210 Naast dit kenmerk dat alle definities
gemeenschappelijk hebben, bevat elke definitie eigen elementen en legt zij de nadruk op
andere aspecten. Volgens Ellery Stowell gaat het om “het gebruik van geweld met als doel de
bescherming van de inwoners van een andere staat voor een slechte behandeling die zo
arbitrair en aanhoudend is waardoor zij de grenzen waarbinnen de soeverein wordt geacht met
208
B. M. BENJAMIN, "Unilateral Humanitarian Intervention : Legalizing the Use of Force to Prevent Human
Rights Atrocities", Fordham International Law Journal 1992-1993, 129-130.
209
R. MAHALINGAM, "The Compatibility of the Principle of Non-Intervention with the Right of Humanitarian
Intervention", University of California Journal of International Law and Foreign Affairs 1996-1997, 223.
210
A. AUST, Handbook of international law, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 213.
47
rede en rechtvaardigheid te handelen te buiten gaat”.211 Een andere klassieke definitie die veel
aanhangers heeft gekend is deze die verwoord is door Rougier waarin wordt gezegd dat de
theorie van humanitaire interventie haar grond vindt in de menselijkheid, “waar het recht
wordt erkend van een staat om bij wijze van militaire macht internationale controle uit te
oefenen op een andere staat, zelfs op aangelegenheden die betrekking hebben op haar interne
zaken wanneer deze contrair zijn met het recht van de mensheid”.212 Een recentere definitie
kan men vinden in het werk van Fernando Téson die humanitaire interventie omschrijft als
“de proportionele grensoverschrijdende hulp, met inbegrip van gedwongen hulp, verleend
door een overheid aan onderdanen van een andere staat aan wie fundamentele mensenrechten
worden ontzegd en die redelijkerwijze bereid zouden zijn in opstand te komen tegen hun
onderdrukkende regering”.213 Nog een andere geleerde definieert humanitaire interventie als
“het korte termijn-gebruik van gewapend geweld door een overheid, in wat anders een
schending van de soevereiniteit van een vreemde staat zou uitmaken, voor de bescherming
tegen de dood of ernstig letsel van de onderdanen van een andere staat en dit door de
onderdanen van het grondgebied van deze staat te verwijderen”. 214 Op te merken valt dat de
tegenstanders van de humanitaire interventie-doctrine het toepassingsgebied van de definitie
zo veel mogelijk proberen in te perken om de mogelijke schadelijke effecten op soevereiniteit
te beperken. Zo stelt Henry Hodges als bijkomende voorwaarde dat “de interventie moet
kunnen leiden tot een positief resultaat”.215
Het concept van humanitaire interventie is ook omvattender geworden. Waar het in de 19de
eeuw en het begin van de 20ste eeuw vooral ging om het gebruik van militair geweld, werden
in de loop van de 20ste eeuw ook morele druk, economische sancties en diplomatieke isolatie
als deel van de humanitaire interventie-doctrine beschouwd.216 Na de Koude Oorlog nam het
belang van deze niet-militaire vormen van humanitaire interventie alleen maar toe onder het
211
E. STOWELL, International Law : a Restatement of principles in conformity with actual practice, New York,
Holt, 1931, 349.
212
A. ROUGIER, "La Théorie de l‟Intervention d‟humanité", Revue General de Droit International Publique
1919, 468.
213 F.R. TÉSON, Humanitarian Intervention : an Inquiry into Law and Morality, Dobbs Ferry NY, Transnational
Publishers, 1997, 5.
214
S.G. SIMON, "The Contemporary Legality of Unilateral Humanitarian Intervention", California Western
International Law Journal 1993-1994, 120.
215
H. G. HODGES, The Doctrine of Intervention, Princeton, The Banner Press Princeton, 1915, 87-88.
216
L. N. CUTLER, "The internalization of Human Rights", University of Illinois Law Review 1990, 575 en 578.
48
toezicht van de Verenigde Naties. Vandaag de dag worden ze bijna allemaal als legitiem
beschouwd volgens het internationaal recht.217
Uit deze summiere opsomming blijkt dat er geen consensus bestaan over wat onder
humanitaire interventie moet worden verstaan. Men is het er niet over eens of een
reddingsoperatie het enige doel mag zijn van humanitaire interventie, of de duur beperkt dient
te zijn en of interventies die de gezagsstructuur in een staat wijzigen ook onder de noemer
humanitaire interventie vallen. 218 Dit is vooral te verklaren door het feit dat de doctrine
voorstanders maar ook vele tegenstanders heeft die geen recht op humanitaire interventie
erkennen of slechts zeer beperkt. Logischerwijze zullen zij aan dit concept een invulling
geven die zo goed mogelijk aansluit bij hun zienswijze en die uiteraard verschilt van die van
de voorstanders.
De basisdefinitie van humanitaire interventie kan men evenwel als volgt omschrijven: “het
handelen van een staat of een groep van staten om de mensenrechten van de onderdanen van
een andere staat te beschermen, waar de interveniërende partijen bepalen dat een soeverein
zijn soevereine gezag heeft overschreden of geschonden, waarbij de soevereiniteit wordt
overtreden met betrekking tot haar interne aangelegenheden en dat gepaard kan gaan met
militaire en niet-militaire middelen”. 219 De interventie dient op te houden van zodra de
mensenrechtenschendingen ophouden en een wijziging van het regime valt meestal niet
binnen het toepassingsgebied van humanitaire interventie, 220 hoewel over dit laatste ook
discussie bestaat.221
HOOFDSTUK 3: UNILATERALE EN MULTILATERALE INTERVENTIES
3.1 MULTILATERALE INTERVENTIES
55. Men kan twee soorten humanitaire interventies onderscheiden: interventies waarvoor men
de machtiging van de VN Veiligheidsraad heeft verkregen in het kader van hoofdstuk VII van
217
R. MAHALINGAM, "The Compatibility of the Principle of Non-Intervention with the Right of Humanitarian
Intervention", University of California Journal of International Law and Foreign Affairs 1996-1997, 228.
218
T.J. FARER, "Humanitarian Intervention : the View from Charlottesville" in R.B. LILLICH, Humanitarian
Intervention and the United Nations, Virginia, University Press of Virginia, 1973, 150-151.
219
R. MAHALINGAM, "The Compatibility of the Principle of Non-Intervention with the Right of Humanitarian
Intervention", University of California Journal of International Law and Foreign Affairs 1996-1997, 228.
220
W.M. REISMAN, "Why Regime Change is (alsmost always) a Bad Idea", American Journal of International
Law 2004, 516-517.
221
Zie bijvoorbeeld P. VALEK, "Is Unilateral Humanitarian Intervention Compatible with the UN Charter ?",
Michigan Journal of International Law 2004-2005, 1227.
49
het VN Handvest222 en de interventies waarvoor men deze machtiging niet heeft verkregen.
Zoals reeds eerder gestipuleerd, zal de machtiging voor dit soort interventies worden gegeven
wanneer een humanitaire ramp als “een bedreiging voor de internationale vrede en
veiligheid”, zoals omschreven in artikel 39 van het VN Handvest, wordt geclassificeerd.223
De legaliteit van dit soort interventies wordt over het algemeen niet gecontesteerd daar zij
verenigbaar is met het VN Handvest. Dit soort interventies werd reeds uitvoerig besproken.
3.2 UNILATERALE INTERVENTIES224
56. Unilaterale interventie kan op dezelfde wijze gedefinieerd worden als humanitaire
interventie in de brede zin van het woord.225 Het grote verschil is dat dit soort interventie op
initiatief van één enkele staat zal gebeuren en hierin ligt ook onmiddellijk de oorzaak van de
discussie met betrekking tot haar legaliteit. In welke mate mag een individuele staat beslissen
om, om humanitaire redenen, het grondgebied van een andere staat te betreden en daar geweld
te gebruiken, zeker wanneer men denkt aan het VN Handvest en artikel 2(4) in het bijzonder,
dat het gebruik van geweld door een staat duidelijk verbiedt. En wat moet men verstaan onder
humanitaire redenen? Met welk doel wordt een zogenaamde humanitaire interventie
uitgevoerd?
57. Het doel van (unilaterale) humanitaire interventies heeft twee luiken: het inperken van
massale mensenrechtenschendingen en het behoud van de regionale en mondiale stabiliteit.
Eerst
en
vooral
wil
men
dus
door
middel
van
een
interventie
ernstige
mensenrechtenschendingen die op grote schaal plaatsvinden tegengaan. Een belangrijk
onderdeel hiervan is het voorkomen van genocide en andere massamoorden die gepleegd
worden door staten ten aanzien van hun eigen onderdanen. Dit wordt trouwens expliciet
voorzien in de Genocide-Conventie.
226
Interventies om deze reden hebben zich al
verscheidene keren voorgedaan in het verleden, al dan niet aanvaard door de publieke opinie
en met wisselend succes. Vaak zal men merken dat humanitaire bezorgdheid slecht één van de
redenen zal zijn voor interventies en dat de hoofdreden vaak politiek blijft. Voorbeelden
222
Hoofdstuk VII („Optreden met betrekking tot Bedreiging van de Vrede, Verbreking van de Vrede en Daden
van Agressie‟) van het Handvest van de Verenigde Naties.
223
P. VALEK, "Is Unilateral Humanitarian Intervention Compatible with the UN Charter ?", Michigan Journal of
International Law 2004-2005, 1227.
224
P. VALEK, "Is Unilateral Humanitarian Intervention Compatible with the UN Charter ?", Michigan Journal of
International Law 2004-2005, 1228-1230.
225
Zie supra 54
226
Zie infra 67
50
hiervan zullen besproken worden in deel III van deze thesis. Een tweede reden die, naast het
inperken van mensenrechtenschendingen, vaak aan de basis zal liggen van humanitaire
interventies is het behoud van de regionale en globale stabiliteit en veiligheid. Ook hier zijn er
verscheidene voorbeelden uit de praktijk zoals toen de Organisatie van de Oost-Caraïbische
staten de Verenigde Staten bijstond bij haar interventie in Grenada in 1983. Deze interventie
kwam er nadat er, door een staatsgreep waarbij de eerste minister werd vermoord, grote chaos
heerste in Grenada. De VS stelde dat zij met de interventie vooral Amerikaanse
geneeskundestudenten in Grenada probeerden te helpen door hen te repatriëren maar voor de
OOCS ging het duidelijk om iets anders. Zij stelde dat, door de chaos die daar heerste, hun
eigen staten risico liepen en gingen daarom over tot het gebruik van geweld. De geschiedenis
kent ook andere voorbeelden, onder andere wanneer men van mening is dat bepaalde dictators
te veel macht aan het vergaren zijn waardoor andere staten hun soevereiniteit bedreigd zien.227
58. De discussie over de legaliteit van humanitaire interventie zal dus nagenoeg altijd
betrekking hebben op haar unilaterale variant. Meestal zal het hier gaan om het gebruik van
geweld door één staat op het grondgebied van een andere staat maar meer dan één
interveniërende staat wordt niet uitgesloten. Het gebrek aan legaliteit situeert zich vooral in
het gebrek aan machtiging van de VN Veiligheidsraad. Artikel 2(4) dient men volgens de
meeste auteurs immers restrictief te interpreteren waardoor unilaterale humanitaire interventie
automatisch wordt uitgesloten. Aangezien deze interventie niet kan worden teruggevonden in
de uitzonderingen voorzien op artikel 2(4) en 2(7) van het VN Handvest, moet men elders
voor legitimatie gaan zoeken. Sommige auteurs proberen soelaas te zoeken door af te wijken
van de restrictieve interpretatie van artikel 2(4) en zo een mogelijkheid van legale unilaterale
interventies te creëren. Veelal worden hun argumenten onmiddellijk ondergraven door te
kijken naar de voorbereidende werken van het VN Handvest waaruit duidelijk kan worden
afgeleid dat dit artikel restrictief geïnterpreteerd moet worden. Dit blijkt ook duidelijk uit de
statenpraktijk en uit verscheidene verklaringen van de Algemene Vergadering van de VN
zoals de Declaration concerning Friendly Relations van 1970. 228 Bovendien weigerde het
Internationaal Gerechtshof uitzonderingen te maken op het non-interventieprincipe in de
Nicaragua Case.229 Op te merken valt dat het Internationaal Gerechtshof in diezelfde zaak
227
E. ADJEI, The Legality of Humanitarian Intervention, LLM Thesis The University of Georgia, 2005, 8-11
http://digitalcommons.law.uga.edu/stu_llm/2.
228
Resolutie 2625 (XXV) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (24 oktober 1970), UN Doc.
A/RES/8082 (1970).
229
Deze zaak werd in 1984 door het Internationaal Gerechtshof beslecht in het voordeel van Nicaragua. De VS
had volgens het Hof het internationaal recht geschonden door de guerilla-beweging in Nicaragua te steunen in
51
wel heeft bevestigd dat het VN Handvest niet alle regels met betrekking tot het gebruik van
geweld in internationale relaties omvat. Sommige auteurs proberen dan ook via deze weg een
legitimatie te zoeken voor unilaterale humanitaire interventie daar deze volgens hen zijn
grond zou vinden in het internationaal gewoonterecht.
59. Toch is de legaliteit van unilaterale humanitaire interventie nog steeds het onderwerp van
vele discussies. Auteurs trachten legitimatie elders te vinden, zoals in de concrete
omstandigheden eigen aan elke situatie, de argumentatie dat een deel van het internationaal
gewoonterecht dat betrekking heeft op zelfverdediging de optekening van het VN Handvest
heeft overleefd en dat het er parallel mee bestaat of door te zeggen dat unilaterale interventie
niet steunt op een oude regel maar op een nieuwe regel van internationaal gewoonterecht die
na de ondertekening van het Handvest is ontstaan.230 Daar deze laatste strekking de meest
courante is, zal enkel deze verder besproken worden in deel III van deze thesis.
HOOFDSTUK 4: DE VERPLICHTINGEN VAN STATEN
60. Het concept humanitaire interventie is afhankelijk van de erga omnes-verplichtingen van
staten. Dit zijn de verplichtingen die zij hebben ten aanzien van de internationale
gemeenschap. Volgens het Internationaal Gerechtshof vloeien dergelijke verplichtingen voort
uit het verbod van daden van agressie en genocide en uit de principes en regels die betrekking
hebben op de fundamentele rechten van de mens, met inbegrip van bescherming tegen
slavernij en rassendiscriminatie. 231 Volgens Bruno Simma hebben staten het recht om,
wanneer één van deze verplichtingen worden geschonden door een andere staat, zichzelf als
juridisch verwond te beschouwen en om dan maatregelen te nemen tegen de desbetreffende
staat.232 De International Law Commission233 stelt wel in haar Principles of responsibility of
states for internationally wrongful acts dat deze maatregelen verenigbaar moeten zijn met het
haar opstand tegen de Nicaraguaanse regering en door aan mijnbouw te doen in de haven in Nicaragua. Volgens
het Hof was dit een inbreuk op hun verplichtingen in het internationaal gewoonterecht die bepalen dat men geen
geweld mag gebruiken tegen een andere staat.
230
P. VALEK, "Is Unilateral Humanitarian Intervention Compatible with the UN Charter ?", Michigan Journal of
International Law 2004-2005, 1228-1230 ;
231
IGH, Barcelona Traction, Light and Power Company, Limited (Belgium v. Spain), Judgement, ICJ Reports
1970, 3.
232
B. SIMMA, "NATO, The UN and the Use of Force : Legal Aspects", European Journal of International Law
1999, 2.
233
Dit is een Commissie die is opgericht door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in 1948 en die
belast is met de bevordering van de geleidelijke ontwikkeling van het internationaal recht en met de codificatie
ervan.
52
VN Handvest (“articles are without prejudice to the Charter of the United Nations”).234 Het
is in dit document, opgesteld door de International Law Commission, dat er voor het eerst een
duidelijke invulling wordt gegeven aan het concept van state responsibility; voordien was dit
concept niet duidelijk ontwikkeld.
61. Ook het internationaal gewoonterecht speelt hier een rol. Ingrijpen wanneer zich een
humanitaire crisis voordoet is eigenlijk een kwestie van de bescherming van mensenrechten.
Er zijn een aantal mensenrechten die zo ingebed zijn in het internationaal gewoonterecht dat
sommigen van mening zijn dat zij staten de verplichting opleggen om deze te waarborgen aan
hun burgers. Zo is er het verbod op foltering en het feit dat staten geacht worden een genocide
te voorkomen. Ook wordt er meer en meer aandacht besteed aan de verantwoordelijkheid van
staten en van internationale organisaties om de mensenrechten te vrijwaren.235
4.1 SOEVEREINITEIT ALS VERANTWOORDELIJKHEID236
62. Sommige auteurs beweren dat het gebruik van geweld gerechtvaardigd is in de meest
afschuwelijke gevallen van wreedheid. Het aanvaarden van dit uitgangspunt heeft een grote
impact aangezien de principes van non-interventie en het verbod op gebruik van geweld dan
niet langer onschendbaar zijn. Een staat zijn wettig en moreel recht om de bescherming van
het non-interventie principe te genieten zou dan afhankelijk zijn van het naleven van een
aantal minimumnormen inzake menselijkheid. De speciale vertegenwoordiger van de
Secretaris-Generaal van de VN voor ontheemde personen Francis Deng noemt dit
“sovereignty as a responsibility”. 237 Voormalig Secretaris-Generaal Kofi Annan was een
grote voorstander van deze doctrine. In de nasleep van de controversiële NAVO-interventie in
Kosovo benadrukte hij dat het Handvest van de Verenigde Naties toekomt aan de
verschillende volkeren van de wereld en niet aan de staten die hen vertegenwoordigen bij de
VN. Hij stelt dat “Het Handvest de soevereiniteit van de volkeren respecteert. Het is nooit de
bedoeling geweest dat het werd gebruikt als een licentie om de mensenrechten de menselijke
234
Art. 59 Principles of Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, Yearbook of the International
Law Commission 2001, Vol. II.
235
M. SHAW, International Law, Oxford, Oxford University Press, 2008, 276.
236 N. J. WHEELER, "Legitimating Humanitarian Intervention : Principles and Procedures", Melbourne Journal of
International Law 2001, 552.
237
N. J. WHEELER, "Legitimating Humanitarian Intervention : Principles and Procedures", Melbourne Journal of
International Law 2001, 552 ; zie ook F. DENG, Protecting the dispossessed : A challenge for the international
community, Washington, Brookings Institution, 1993 ; F. DENG, Sovereignty as responsibility : Conflict
management in Africa, Washington, Brookings Institution,1995 ; F. DENG, "Frontiers of Sovereignty", Leiden
Journal of International Law 1995, 249.
53
waardigheid met de voeten te treden. Soevereiniteit impliceert niet alleen macht maar ook
verantwoordelijkheid”. 238 Dit betekent niet dat de fundamentele internationaalrechtelijke
principes van soevereiniteit en non-interventie worden afgewezen maar wel dat staten die zich
beroepen op deze principes dienen te erkennen dat zij een verantwoordelijkheid dragen om de
burgers binnen hun grondgebied te beschermen.
63. De praktijk toont ons dat deze doctrine meer en meer wordt aanvaard door de VN
Veiligheidsraad hoewel dit niet mag overdreven worden. Het zijn immers de Westerse staten
die de laatste jaren langzaam maar zeker deze normatieve agenda van de Veiligheidsraad
hebben uitgebreid. Ook is het zo dat de VN Veiligheidsraad deze doctrine nergens expliciet
aanvaard. Tot nu toe heeft zij in het verleden nog nooit autorisatie verleend voor het gebruik
van geweld om een einde te maken aan mensenrechtenschendingen tenzij met de instemming
van de doelstaat of tenzij het daar bestaand regime reeds ingestort is.
4.2 HET HANDVEST VAN DE VERENIGDE NATIES
“Wij, de Volken van de Verenigde Naties, zijn vastbesloten de komende geslachten te
behoeden voor de gesel van de oorlog, die tweemaal in ons leven onnoemelijk leed over de
mensheid heeft gebracht en onze krachten te bundelen ter handhaving van de internationale
vrede en veiligheid, en door het aanvaarden van beginselen en het invoeren van methodes te
verzekeren, dat wapengeweld niet zal worden gebruikt behalve in het algemeen belang”.239
64. Zoals eerder aangestipt verbiedt artikel 2(4) van het Handvest van de Verenigde Naties het
gebruik van geweld. Dit wordt bevestigd in verscheidene arresten van het Internationaal
Gerechtshof en door het internationaal gewoonterecht. De twee uitzonderingen op dit
belangrijk principe vindt men in de artikels 49 en 51 van het VN Handvest. Artikel 49 stelt
dat “De Leden van de Verenigde Naties werken samen ten einde elkaar wederzijds bijstand te
verlenen bij het uitvoeren van de maatregelen waartoe de Veiligheidsraad heeft besloten”.
Het gaat hier dus om interventies met machtiging van de VN Veiligheidsraad. Artikel 51
omschrijft het recht op zelfverdediging en bepaalt dat “Geen enkele bepaling van dit
Handvest afbreuk doet aan het inherente recht tot individuele of collectieve zelfverdediging in
geval van een gewapende aanval tegen een lid van de Verenigde Naties, totdat de
Veiligheidsraad de noodzakelijke maatregelen ter handhaving van de internationale vrede en
238
K. A. ANNAN, "Reflections on Intervention" in The Question of intervention : statements of the SecretaryGeneral, New York, United Nations Depertment of public information, 1999, 6.
239
Preambule van het Handvest van de Verenigde Naties.
54
veiligheid heeft genomen”. De Verenigde Naties hebben zichzelf ook de plicht opgelegd om
in situaties waarin de vrede bedreigd wordt, te handelen240 en meer en meer worden daar ook
humanitaire noodgevallen onder begrepen. Door de politieke invloed blijft de VN echter vaak
in gebreke.
65. Er zijn ook verschillende mensenrechteninstrumenten die gebaseerd zijn op het Handvest
van de Verenigde Naties. Er is het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en
culturele rechten241, het internationaal verdrag inzake burgerlijke en politieke rechten242, het
internationaal verdrag inzake de afschaffing van alle vormen van rassendiscriminatie243, het
verdrag inzake de afschaffing van alle vormen van discriminatie tegenover vrouwen 244, het
verdrag tegen foltering en andere wrede onmenselijke of vernederende behandeling en
bestraffing245, het verdrag inzake de recht van het kind246 en het internationaal verdrag inzake
de bescherming van de rechten van alle migranten werknemers en de leden van hun familie.247
Deze 7 verdragen leggen elk de nadruk op verschillende mensenrechten. Hun ontstaan duidt
aan hoe het belang van mensenrechtenbescherming in het internationaal recht is toegenomen.
66. Het is duidelijk dat het VN Handvest, samen met de verdragen die hierop gebaseerd zijn,
impliciete spanningen creëert. Bescherming van de mensenrechten enerzijds maar respect
voor de statelijke soevereiniteit en verbod op gebruik van geweld anderzijds. Deze impliciete
spanningen worden in deel III, waar we ons concentreren op het al dan niet legitieme bestaan
van unilaterale interventie en het bestaande spanningsveld aanwezig binnen deze discussie,
verder bestudeerd.
240
Art. 39 Handvest van de Verenigde Naties.
Internationaal verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten van 16 december 1966, United
Nations Treaty Series, vol. 993, 3.
242
Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten van 19 december 1966, United Nations
Treaty Series, Vol. 999, 171.
243
Internationaal verdrag inzake de afschaffing van alle vormen van rassendiscriminatie van 7 maart 1966,
United Nations Treaty Series, vol. 660, 195.
244
Verdrag inzake de afschaffing van alle vormen van discriminatie tegenover vrouwen van 18 december 1979,
United Nations Treaty Series, vol. 1249, 13.
245
Verdrag tegen foltering en andere wrede onmenselijke of vernederende behandeling en bestraffing van 10
december 1984, United Nations Treaty Series, Vol. 1465, 85.
246
Verdrag inzake de rechten van het kind van 20 november 1989,United Nations Treaty Series, Vol. 1577, 3.
247
Internationaal verdrag inzake bescherming van de rechten van alle migranten werknemers en de leden van
hun familie van 18 december 1990, United Nations Treaty Series, Vol. 2220, 3.
241
55
4.3 DE GENOCIDE-CONVENTIE
67. Voor genocide bestaat er een afzonderlijk instrument: de Genocide-Conventie van 1948.
Artikel 1 zegt: “De Partijen stellen vast, dat genocide ongeacht het feit in vredes- dan wel in
oorlogstijd wordt bedreven, een misdrijf is krachtens het internationaal recht, welk misdrijf
zij op zich nemen te voorkomen en te bestraffen”. 248 In de Genocide Case 249 heeft het
internationaal gerechtshof bepaald dat de verplichtingen in de Genocide-Conventie erga
omnes-verplichtingen zijn. Artikel 8 van de Conventie bepaalt dat “elke Verdragsluitende
Partij een beroep kan doen op de bevoegde organen van de Verenigde Naties om krachtens
het Handvest van de Verenigde Naties zodanige maatregelen te treffen, als zij passend achten
ter voorkoming en onderdrukking van daden van genocide of van enig ander in artikel III
genoemd feit”. 250 Spijtig genoeg wordt er nergens in de Conventie in een specifiekere
bepaling voorzien en werd er dus geen handhavingmechanisme gecreëerd en ook de
mogelijkheid tot humanitaire interventie wordt nergens vermeld.
Volgens sommigen zorgt de verplichting tot het voorkomen en bestraffen zoals voorzien in de
Conventie ervoor dat de 5 permanente leden van de VN Veiligheidsraad, in geval van
genocide of enig ander misdrijf vermeld in artikel 3 van de genocide-conventie 251 , hun
vetorecht met betrekking tot resoluties die het gebruik van geweld autoriseren en er geen
enkel waardig alternatief voorhanden is, niet mogen gebruiken. Genocide kan in dit kader ook
breder gezien worden met elke situatie waarin massaal veel mensen het leven moeten laten en
dit door het beleid van een staat. Men zou ook kunnen argumenteren dat een resolutie die het
gebruik van gewapend geweld legitimeert de enige manier is om genocide te voorkomen. Alle
permanente leden van de VN Veiligheidsraad hebben deze Conventie immers ondertekend en
zijn dus gehouden tot deze verplichting. Er wordt dus geargumenteerd dat de ondertekening
van de Genocide-Conventie impliceert dat het vetorecht niet mag worden uitgeoefend
wanneer het gaat om een resolutievoorstel met als doel adequaat te reageren op een
humanitaire crisis. Artikel 103 van het VN Handvest, dat bepaalt dat “in geval van
strijdigheid tussen de verplichtingen van de Leden van de Verenigde Naties krachtens dit
Handvest en hun verplichtingen krachtens andere internationale overeenkomsten,hun
248
Art. 1 Genocide-Conventie.
IGH, Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bsonia and
Herzegovina v. Serbia and Montenegro), Judgenment, ICJ Reports 1996, 797.
250
Art. 8 Genocide-Conventie.
251
Samenspanning om genocide te plegen, rechtstreeks en openbaar aanzetten tot genocide, poging tot genocide
en medeplichtigheid aan genocide ; zie hiervoor art. 3 Genocide-Conventie.
249
56
verplichtingen krachtens dit Handvest voorrang hebben” 252 vormt geen beletsel voor dit
argument. Het artikel spreekt immers over tegenstrijdige verplichtingen en waar het
voorkomen van genocide duidelijk een plicht is, is het uitoefenen van het vetorecht door één
van de permanente leden een recht.253
68. Hoewel verscheidene auteurs nog steeds proberen om sluitende argumenten te vinden, is
het duidelijk dat er nergens in het internationaal recht een specifieke verplichting is
ingeschreven waardoor staten moeten interveniëren in geval van een humanitaire crisis in een
andere staat. Uiteraard hebben zij wel de plicht om de mensenrechten te beschermen en te
vrijwaren evenals het recht op zelfbeschikking te respecteren, maar dit valt niet zonder meer
gelijk te schakelen met een mogelijke plicht tot humanitaire interventie. Stellen dat dit wordt
gedekt door de plichten aanwezig in de Genocide-Conventie is een valabel argument maar
wordt tot op heden niet unaniem aanvaard in de internationale wereld. Er is dus nergens op
expliciete wijze een verplichting tot interventie om humanitaire reden aanwezig in het
internationaal recht. Men zal zich dus op klassieke middelen dienen te beroepen en wachten
op een kwalificatie van de VN Veiligheidsraad als bedreiging of verbreking van de vrede of
een daad van agressie.
HOOFDSTUK 5: „RESPONSIBILITY TO PROTECT‟
5.1 HET ONTSTAAN VAN DE DOCTRINE VAN „RESPONSIBILITY TO PROTECT‟
69. Er was voor de eerste keer sprake van een responsibility to protect in de nasleep van de
grootschalige wreedheden die plaatsvonden in Rwanda, Somalië en Srebrenica. Samen met
andere humanitaire crises in de jaren ‟90 toonden zij duidelijk aan dat de mogelijkheden van
de internationale wereld om met genocide, etnische zuiveringen en humanitaire rampen in het
algemeen om te gaan, ontoereikend is. Het concept van humanitaire interventie bleef
controversieel, zowel wanneer men tot interventie was overgegaan 254 als wanneer men niets
had ondernomen om een einde te maken aan de humanitaire ramp.255
252
Art. 103 Handvest van de Verenigde Naties.
A. NAKHJAVANI, "To what extent does a norm of humanitarian intervention undermine the theoretical
foundations upon which the international legal order was built ?", Windsor Review of Legal and Social Issues
2004, 38.
254
Denk aan de gecontesteerde interventie van de NAVO in Kosovo waarbij meer dan 500 burgers het leven
lieten.
255 J. WONG “Reconstructing the Responsibility to Protect in the Wake of Cyclones and Separatism”, Tulane
Law Review 2009-2010, 225.
253
57
70. De toenmalige Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties, Kofi Annan256, begon aan te
dringen op de codificatie van een doctrine die de internationale gemeenschap het recht en de
verantwoordelijk zou geven om te interveniëren in geval van humanitaire crises. Toen hij in
1999 in zijn Milleniumverslag de Algemene Vergadering aansprak, riep hij de lidstaten op
“zich te verenigen in het streven naar een stop van georganiseerde massamoorden en
flagrante schendingen van de mensenrechten”. 257 Zijn uitspraken leidden tot heel wat
controverse. Hoewel Annan benadrukt had dat een interventie veel verschillende gedaantes
kon aannemen, van diplomatieke onderhandelingen tot het gebruik van geweld, was het
vooral deze laatste vorm die buitenproportionele aandacht kreeg. Er kwam een grote
weerstand van staten die zulke interventie als een inbreuk op hun soevereiniteit ervaarden.
Daarbovenop kwam nog eens het feit dat het gebruik van geweld om de levens van
onderdanen op het grondgebied van andere staten te redden, gedekt werd met de term
humanitaire interventie, een concept dat in het verleden vaak misbruikt is geweest en
daardoor geen al te beste reputatie genoot. De grote doorbraak van deze doctrine kwam er dan
ook met de publicatie van het verslag “the Responsibility to protect” door de International
Commission on State Intervention and Sovereignty (ICISS).258
5.2 INTERNATIONAL COMMISSION ON STATE INTERVENTION AND SOVEREIGNTY
71. Het ICISS is een onafhankelijk panel dat gedeeltelijk gefinancierd wordt door de
Canadese overheid. Het werd opgericht om een internationale consensus te bereiken over de
legaliteit van humanitaire interventies, en dit op een moment dat de legaliteit en legitimiteit
van dergelijke interventies een zeer omstreden kwestie was. Het basisprincipe van deze
doctrine is dat staatssoevereiniteit ook verantwoordelijkheid met zich meebrengt; een
verantwoordelijkheid om de mensen die binnen het grondgebied van die staat wonen te
beschermen. De ICISS is van mening dat dat de hoofdverantwoordelijkheid om burgers te
beschermen ligt bij de staat die hen herbergt 259 en dat interventie van buitenaf slechts
overwogen kan worden wanneer de betrokken staat niet bereid blijkt te zijn of niet in staat is
zijn verantwoordelijkheden te vervullen.260 De „Responsibility to Protect‟ legt dus de nadruk
256
Kofi Annan was Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties van 1 januari 1997 tot 31 december 2006.
Resolutie 54/2000 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 april 2000), UN Doc.
A/RES/54/2000 (2000).
258
J. WONG “Reconstructing the Responsibility to Protect in the Wake of Cyclones and Separatism”, Tulane Law
Review 2009-2010, 227.
259
International Bar Association „the Responsibility to Protect in the Case of Humanitarian Crises: an Emerging
Norm of International Law? 3.
260
ICISS, 17, www.iciss.ca.
257
58
op de eigen verantwoordelijkheid van iedere staat om zorg te dragen voor zijn burgers; het
recht om te interveniëren in een andere staat is slechts supplementair aan deze doctrine daar
dit recht slechts bestaat wanneer een staat zijn verantwoordelijkheden niet nakomt. Dit valt te
verklaren met het feit dat humanitaire interventie een zeer controversieel concept was ten tijde
van het opstellen van het verslag en dit nog steeds is.
72. Het bestaan van een „responsibility to protect‟ als een collectieve verplichting die rust op
staten vindt haar oorsprong in verschillende zaken: verplichtingen die inherent zijn aan het
concept soevereiniteit, de verantwoordelijkheid van de VN Veiligheidsraad om de
internationale vrede en veiligheid te waarborgen, specifieke wettelijke verplichting die
voortvloeien uit het mensenrechtenacquis, nationaal en humanitair recht en de evoluerende
praktijk van staten, regionale organisaties en van de VN Veiligheidsraad.261 Op te merken valt
dat dit concept nergens letterlijk is ingeschreven; het voorgaande is louter een opsomming
van waar men de gronden van dergelijke verantwoordelijkheid kan vinden maar, zoals al
eerder vermeld, is deze „responsibility to protect‟ nog een veelbesproken concept en dus nog
geen gevestigde waarde in het internationaal recht.
Als men het ICISS document bestudeerd, kan men 3 verantwoordelijkheden onderscheiden:
de verantwoordelijkheid om een humanitaire crisis te voorkomen, er adequaat op te reageren
en de verantwoordelijkheid om te heropbouwen nadat de crisis heeft plaatsgevonden.
1. The responsibility to prevent
73. Dit is meteen ook het belangrijkste luik van de „responsibility to protect‟. Dit is een
logisch gevolg van het hoofddoel van de doctrine, namelijk levens redden. Ook was deze
focus op preventie noodzakelijk opdat het debat verder zou kunnen worden gevoerd; door
militaire interventie slechts een klein onderdeel te maken van een groter spectrum wordt de
discussie heel wat minder controversieel. 262 Alle mogelijkheden tot preventie dienen te
worden uitgeput alvorens men overgaat tot het gebruik van geweld. 263 Het verslag van de
261
The Responsibility to Protect in the Case of Humanitarian Crises: an Emerging Norm of International Law?,
International Bar Association, 3,
http://www.ibanet.org/Human_Rights_Institute/About_the_HRI/HRI_Activities/Responsibility_to_Protect.aspx.
262
A. J. BELLAMY, Responsibility to Protect : the global effort to end mass atrocities, Cambridge, Polity Press
2009, 52.
263
The Responsibility to Protect in the Case of Humanitarian Crises: an Emerging Norm of International Law?,
International Bar Association, 3,
http://www.ibanet.org/Human_Rights_Institute/About_the_HRI/HRI_Activities/Responsibility_to_Protect.aspx.
59
Commissie bepaalt dat effectieve preventie “the root causes and direct causes of internal
conflict and other man-made crises putting populations at risk” dient te adresseren.264
Hoewel het belang van preventie in dit kader niet onderschat mag worden, zijn er toch auteurs
die niet akkoord zijn met de volgens hen buitenproportionele nadruk hierop. Thomas Weiss is
van mening dat, door te beweren dat preventive het belangrijkste aspect is van de
responsibility to protect, men de discussie omtrent de kern van de doctrine, namelijk
humanitaire interventie, uit de weg probeert te gaan.265 Anderen delen deze mening; het is
redelijk duidelijk dat de „responsibility to prevent‟ en „to rebuild‟ slechts een plaats binnen
deze doctrine heeft verkregen om het idee van militaire interventie aanneembaarder te maken.
Dit blijkt ook duidelijk uit het verslag van de Commissie zelf. Waar de „responsibility to
react‟ duidelijk is uitgewerkt kan dit niet gezegd worden van de „responsibility to prevent‟ en
„to rebuild‟.266 Het gaat hier om zeer algemene bepalingen die, gezien het grote aanbod van
beleidsterreinen waarop de R2P van belang is, voor problemen kan zorgen. Het is immers
moeilijk om de maatregelen die gericht zijn op de preventie van genocide, etnische
zuiveringen, oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid te onderscheiden van
maatregelen die minder specifiek zijn en gericht op conflictpreventie in het algemeen en van
maatregelen die slechts een indirect verband vertonen met geweld. 267 Dit valt te verklaren
doordat een gewapend conflict zeer diverse oorzaken kan hebben. De ICISS onderscheidt 4
dimensies in de preventie van oorzaken: politieke (goed bestuur, mensenrechten en het
opbouwen van vertrouwen), economische (armoede, ongelijkheid en economische kansen),
een juridische dimensie (deze heeft betrekking op de rechtsstaat en de aansprakelijkheid) en
een militaire dimensie (ontwapening, reïntegratie en sectorale hervormingen).
268
Tegelijkertijd identificeert de Commissie 2 mogelijke problemen: vooreerst is het
waarschijnlijk dat staten die een risico lopen zich zullen verzetten tegen inspanningen van
buitenaf omdat zij vrezen dat dergelijke internationalisatie onvermijdelijk zal leiden tot
interventie. Bovendien is er bij staten de bezorgdheid dat interventie door derde staten als
gevolg zal hebben dat rebellen gelegitimeerd worden doordat zij de status krijgen van
onderhandelingspartner. Om deze problemen te verhelpen raadt de ICISS aan dat
264
ICISS, xi, noot 2, www.iciss.ca.
T.G. WEISS, Humanitarian Intervention : ideas in action, Cambridge, Polity Press, 2007, 104.
266
A. J. BELLAMY, Responsibility to Protect : the global effort to end mass atrocities, Cambridge, Polity Press
2009, 52-53.
267
M. LUND, Preventing Violent Conflict : A Strategy for Preventative Diplomacy, Washington, United States
Institute of Peace Press, 1996, 35.
268
ICISS, 23, www.iciss.ca.
265
60
internationale actoren enige gevoeligheid aan de dag leggen bij het ontwikkelen van
mogelijke preventieve acties en dat deze bij voorkeur niet-intrusief dienen te zijn.269
2. The responsibility to react
“In the absence or failure of such preventative efforts, and where the state is unable or
unwilling to protect its people, the international community must then bear the responsibility
to react in the face of compelling need for human protection.”270
74. Hier wordt nogmaals het belang van preventief handelen onderstreept. Het gebruik van
geweld zal pas gerechtvaardigd zijn wanneer preventieve middelen niet baten of reeds
uitgeput zijn. De ondergeschiktheid van geweld als reactie op humanitaire crises wordt
nogmaals benadrukt door te wijzen op het feit dat de internationale gemeenschap het
volledige aanbod van mogelijke maatregelen in acht dient te nemen en steeds moet beginnen
met die maatregelen die het minst dwingend zijn om dan, indien nodig, gradueel over te
schakelen naar zwaardere maatregelen. 271 Militaire interventie dient steeds het laatste
redmiddel te zijn. Het gebruik van geweld zal bovendien alleen maar gerechtvaardigd zijn
wanneer aan 6 voorwaarden is voldaan: 1) just cause (waaronder men het grootschalige
verlies van mensenlevens moet verstaan of grootschalige etnische zuivering, actueel of
gevreesd en ofwel opzettelijk veroorzaakt door de staat of vergemakkelijkt door
verwaarlozing of onbekwaamheid 272 ) 2) right intention 3) force as a last resort 4)
proportional means 5) reasonable chance of success 6) right authority. 273 De zesde
voorwaarde, die bepaalt dat de beslissing van de juist instantie moet uitgaan, doelt vooral op
autorisatie van de VN Veiligheidsraad. Er werd immers geen consensus bereikt over de
legitimteit van interventies zonder de autorisatie van de VN Veiligheidsraad.
274
De
Commissie voorziet wel in een aantal alternatieven voor wanneer de Veiligheidsraad een
legitiem verzoek niet inwilligt. Zo wordt er voorgesteld dat in dergelijk geval de Algemene
Vergadering van de VN het verzoek kan bestuderen en dit volgens de „uniting for peaceprocedure.275 Het autoriseren van militaire interventies mag dan volgens het VN Handvest
269
ICISS, 25, www.iciss.ca.
ICISS, 29, www.iciss.ca.
271
ICISS, 29-30, www.iciss.ca.
272
ICISS, 32, www.iciss.ca ; het is slechts in deze 2 gevallen dat men kan spreken van een „just cause‟.
273
ICISS, 32-37 en 47-55, www.iciss.ca.
274
Hoewel het oorspronkelijk doel van het ICISS verslag was een manier te waarop interventie zonder
autorisatie van de VN Veiligheidsraad toch gelegitimeerd is.
275
Deze procedure, voorzien in resolutie…, is speciaal gericht op situaties waarin de VN Veiligheidsraad er niet
in slaagt een beslissing te nemen
270
61
niet binnen de bevoegdheid van de Algemene Vergadering liggen, het zou de interventie wel
een zekere legitimiteit verschaffen wanneer de meerderheid van de Algemene Vergadering
deze steunt. Ook actie van een regionale276 of subregionale organisatie wordt voorgesteld als
alternatief, zij het met een autorisatie van de Veiligheidsraad en dit op grond van hoofdstuk
VIII van het VN Handvest. Een militaire interventie die wordt gemachtigd door dergelijke
regionale organisatie en dit tegen een staat die geen lid is van deze organisatie, is echter zeer
controversieel en zal dus niet vaak voorkomen.277 Deze controverse weerhoudt de ICISS er
echter niet van een militaire interventie zonder machtiging van de Veiligheidsraad toch nog
als legitiem te beschouwen wanneer aan alle 6 criteria voldaan is.
De Commissie bepaalt wel dat de verantwoordelijkheid van de internationale gemeenschap in
humanitaire crises slechts derde in rang is. De primaire verantwoordelijkheid ligt immers bij
de staat waarin de humanitaire ramp zich voordoet. Secundaire verantwoordelijkheid ligt bij
de nationale autoriteiten die gaan samenwerken met externe organisaties. Pas wanneer deze
twee verantwoordelijke instanties niet in staat zijn de situatie te verbeteren, komt de
verantwoordelijkheid toe aan de internationale gemeenschap.278
De Commissie, zich volledig bewust van de vaak slechte werking van de VN Veiligheidsraad
en haar politieke motieven die vaak de bovenhand nemen in haar beslissingen, heeft een
gedragscode voorgesteld. Zo wordt onder andere bepaald dat de 5 permanente leden hun veto
niet mogen gebruiken wanneer hun vitale staatsbelangen niet betrokken zijn in de voor hen
liggende situatie; ook moet de Veiligheidsraad op adequate wijze reageren op humanitaire
crises wil zij haar legitimiteit en geloofwaardigheid niet in het gedrang brengen. Een andere
belangrijke bepaling in deze gedragscode is diegene waarbij wordt gesteld dat de
Veiligheidsraad, wanneer zij er zelf niet in slaagt haar „responsibility to protect‟ te vervullen,
toelaten dat staten of bepaalde organisaties die verantwoordelijkheid van haar overneemt in
die specifieke situatie en dus adequaat mag reageren.279
276
Bv. De NAVO
Hier kan opnieuw worden verwezen naar de controversiële intervantie van de NAVO is Kosovo.
278
ICISS, 49, www.iciss.ca.
279
ICISS, xii-xiii, www.iciss.ca.
277
62
3. Responsibility to rebuild
“Where there has been a military intervention, the international community would also have
the responsibility to rebuild a durable peace, promoting good governance and sustainable
development in the process.”280
75. De „responsibility to rebuild‟ bestaat uit 3 luiken: veiligheid, rechtvaardigheid en
verzoening en ontwikkeling.281 De ICISS was van mening dat zij die interveniëren een morele
plicht hebben om de mensen die zij vanaf dan in hun zorg hebben verder te beschermen. Dit
brengt met zich mee dat men ook werk moet maken van het ontwapenen en demobiliseren
van voormalige strijdkrachten en legitieme nationale troepen op te richten. Om
rechtvaardigheid en verzoening tot stand te brengen, is het belangrijk dat er een lokaal
rechtssysteem wordt opgericht en de lokale mogelijkheden voor verzoening te bevorderen.
Ook moet men de rechten van diegene die, nadat zij hun huis hebben ontvlucht om te
ontsnappen aan de humanitaire dreiging, terugkeren waarborgen en alle mogelijke middelen
inzetten om economische groei te bevorderen.
282
Hiervoor moeten ze de macht en
verantwoordelijkheid zo snel mogelijk aan lokale gezagsdragers overdragen.283
Het ICISS verslag moet worden gezien als een kader, een handleiding voor de beginselen van
de „responsibility to protect‟. Het werd immers niet bekrachtigd door de Algemene
Vergadering van de VN. Het kan wel worden gebruikt als een nuttige verwijzing naar de
principes van de doctrine.284
5.3 DE BEKRACHTIGING VAN DE „RESPONSIBILITY TO PROTECT‟ DOOR DE VERENIGDE
NATIES
76. In 2004 bracht het High Level Panel on threats, challenges and change van de SecretarisGeneraal een verslag uit aan de Algemene Vergadering met als titel: “ a more secure World:
our shared responsibility”. Het panel raadde hierin aan om de „responsibility to protect‟
doctrine te aanvaarden als een “emerging norm” die kan worden gehanteerd naar aanleiding
van “genocide or other large scale killing, ethnic cleansing or serious violations of
280
ICISS, 39, www.iciss.ca.
ICISS, 40, www.iciss.ca.
282
ICISS, 42, www.iciss.ca.
283
A. J. BELLAMY, Responsibility to Protect : the global effort to end mass atrocities, Cambridge, Polity Press
2009, 59.
284
R J Hamilton “The responsibility to protect: from document to doctrine – but what of implementation?”,
Harvard Human Rights Law Journal 2006, 293.
281
63
international humanitarian law which sovereign governments have proved powerless or
unwilling to prevent”. 285 Dit verslag is veel ruimer dat datgene van de ICISS, maar
desondanks keurde deze laatste het wel goed.286
77. Eén jaar later, in 2005, maakte Kofi Annan een eigen verslag op waarin hij alle
aanbevelingen uit het verslag van het High Level Panel on threats, challenges and change
met betrekking tot de responsibility to protect verwerkte.287 In 2005 werd het concept van de
responsibility to protect aanvaard op de wereldtop van de VN. Dit is een plenaire vergadering
van de 60ste zitting van de Algemene Vergadering van de VN. Het slotdocument 288 , dat
vervat zit in een resolutie van de Algemene Vergadering van de VN en bijgevolg niet bindend
is289, van de wereldtop bevat slechts twee paragrafen van het verslag van de Commissie: §
138 en 139. Er wordt nergens geen notie meer gemaakt van criteria die staten moeten helpen
bij hun beslissing wanneer zij moeten interveniëren en wanneer niet.
Paragraaf 138 erkent de responsibility to prevent:
“Each individual State has the responsibility to protect its populations from genocide, war
crimes, ethnic cleansing and crimes against humanity. This responsibility entails the
prevention of such crimes, including their incitement, through appropriate and necessary
means.”290
In paragraaf 139 wordt de verantwoordelijkheid van de internationale gemeenschap
onderstreept om te reageren in humanitaire crises en dit door middel van:
“Appropriate diplomatic, humanitarian and other peaceful means, in accordance with
Chapters VI and VIII of the Charter, to help protect populations from genocide, war crimes,
ethnic cleansing and crimes against humanity. In this context, we are prepared to take
collective action, in a timely and decisive manner, through the Security Council, in
accordance with the Charter, including Chapter VII, on a case-by-case basis and in
cooperation with relevant regional organizations as appropriate, should peaceful means be
285
Resolutie 59/565 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (2 december 2004), UN Doc.
A/RES/59/565 (2004).
286
J. WONG, “Reconstructing the Responsibility to Protect in the Wake of Cyclones and Separatism”, Tulane
Law Review 2009-2010, 229.
287
Resolutie 59/2005 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (26 mei 2005), UN
Doc.A/RES/59/2005 (2005).
288
Resolutie 60/1 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (5 augustus 2005), UN Doc.
A/RES/60/1 (2005).
289
A. AUST, Handbook of International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 6-7.
290
ICISS §138, www.iciss.ca.
64
inadequate and national authorities manifestly fail to protect their populations from genocide,
war crimes, ethnic cleansing and crimes against humanity.”291
Als men deze paragraaf zorgvuldig leest, is het duidelijk dat het hier gaat om een
intentieverklaring. Vooreerst heeft spreekt men van „de internationale gemeenschap‟ zonder
ook maar ergens te verduidelijken wie of wat dit juist is. Ook wordt duidelijk dat enige actie
nog altijd afhankelijk zal zijn van het handelen van de VN Veiligheidsraad waar men opnieuw
met het probleem van het vetorecht van de 5 permanente leden zal worden geconfronteerd.292
Er wordt bovendien, in tegenstelling tot het ICISS verslag, nergens meer melding gemaakt
van een gedragscode voor de permanente 5 met betrekking tot het gebruik van hun veto. Deze
bepaling voegt dus weinig of niets toe aan het bestaande acquis in het internationaal recht dat
betrekking heeft op het gebruik van geweld om humanitaire redenen.
78. Later nam de VN Veiligheidsraad twee resoluties aan die beiden haar bereidheid om,
indien nodig, de gepaste stappen te ondernemen in het kader van haar responsibility to
protect, bespreken. Resolutie 1674 bevestigt opnieuw paragrafen 138 en 139 van het
slotdocument van de VN Wereldtop van 2005. 293 Deze paragrafen hebben, zoals al eerder
vermeld, betrekking op de verantwoordelijkheid om burgers te beschermen tegen genocide,
oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid.294 Resolutie 1706, die werd uitgevaardigd
naar aanleiding van de situatie in Soedan en de vredesmissie die men daar wou vestigen, doet
denken aan resolutie 1674 aangezien ook hier paragrafen 138 en 139 van het VN
slotdocument worden bevestigd.295.
De VN heeft haar bekrachtiging van de responsibility to protect doctrine evenwel beperkt tot
4 categorieën: genocide, etnische zuiveringen, oorlogsmisdaden en misdaden tegen de
mensheid. Nergens in het slotdocument van de VN Wereldtop in 2005 wordt er echter
voorzien in criteria die als een drempel fungeren vooraleer men kan overgaan tot militaire
interventie. Er wordt slechts bepaald dat men elk conflict eerst moet trachten op te lossen door
291
ICISS §139, www.iciss.ca.
A. AUST, Handbook of International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 214.
293
Resolutie 1674 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (28 april 2006), UN Doc. S/RES/1674
(2006).
294
The Responsibility to Protect in the Case of Humanitarian Crises: an Emerging Norm of International Law?,
International Bar Association, 2,
http://www.ibanet.org/Human_Rights_Institute/About_the_HRI/HRI_Activities/Responsibility_to_Protect.aspx.
295
Resolutie 1706 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (31 augustus 2006), UN Doc. S/RES/1706
(2006).
292
65
middel van vreedzame en diplomatieke middelen. 296
Gebruik van geweld wordt niet
uitgesloten maar er zal wel steeds een machtiging van de VN Veiligheidsraad nodig zijn.
5.4 DEELCONCLUSIE297
79. Er kan geconcludeerd worden dat de doctrine van de responsibility to protects geenszins
een gevestigde waarde is in het internationaal recht. De VN heeft de doctrine deels
bekrachtigd en dit met betrekking tot 4 misdrijven (genocide, misdaden tegen de mensheid,
oorlogsmisdaden en etnische zuivering). Er rust volgens de VN een verantwoordelijkheid op
de internationale gemeenschap om deze misdrijven te voorkomen, en indien dit niet meer
mogelijk is, te verhelpen. Deze bepaling, opgenomen in een niet bindende resolutie van de
Algemene Vergadering, wijzigt echter weinig aan het bestaande internationaal recht omtrent
de mogelijkheid tot interventie daar machtiging van de VN Veiligheidsraad nog altijd nodig
zal zijn wil men militaire actie kunnen ondernemen.
Er is bovendien nog steeds een gebrek aan consensus wanneer het op deze doctrine aankomt
en dit is door de vele misverstanden die hieromtrent bestaan. Zo denken sommige staten dat
de responsibility to protect unlilaterale interventies zonder machtiging van de Veiligheidsraad
legitimeert terwijl het ICISS verslag hier zeer duidelijk over is: unilaterale interventies zijn
niet aangewezen en men moet steeds trachten interventies met een groep van staten te
organiseren. Deze verwarring is deels te wijten aan de tekst die voortvloeide uit de VN
Wereldtop van 2005. Zoals eerder vermeld heeft deze tekst slechts 2 paragrafen van het
verslag van de Commissie overgenomen. Nergens in het VN-document wordt melding
gemaakt van eventuele voorwaarden waaraan militaire interventies moeten voldoen of van de
omstandigheden die haar eventueel rechtvaardigen. Al deze onduidelijkheden creëren
verwarring, worden misbruikt door de tegenstanders van het R2P-concept en staan een
consensus in de weg. Er is ook een grote bezorgdheid van staten, in het bijzonder van
derdewereldlanden, dat het begrip soevereiniteit geërodeerd wordt en dit telkens om
(schijnbaar) humanitaire redenen. Deze bezorgdheid is groter bij derdewereldlanden omdat
velen van hen hun soevereine status nog niet zo lang verworven hebben en deze dus nog op
een formele wijze trachten in te vullen. Vaak zal het opleggen van staatsgezag en het vestigen
296
Resolutie 60/1 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (5 augustus 2005), UN Doc.
A/RES/60/1 (2005).
297
DE WAEL K., The Responsibility to Protect : de juridische basis voor humanitaire interventie ?, Masterproef
Universiteit Gent, 2008-2009, http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/391/492/RUG01001391492_2010_0001_AC.pdf.
66
van soevereiniteit gepaard gaan met geweld en zij vrezen dan ook dat net dit geweld gaat
misbruikt worden door de Westerse landen om zo interventie te kunnen rechtvaardigen.
80. De vraag die zich hier nu stelt is of de responsibility to protect een bindende norm is
geworden of niet? Artikel 38 van het Statuut van het Internationaal Gerechtshof geeft een
opsomming van de bronnen van internationaal recht:
“The Court, whose function is to decide in accordance with international law such disputes
as are submitted to it, shall apply: a. international conventions, whether general or
particular, establishing rules expressly recognized by the contesting states; b. international
custom, as evidence of a general practice accepted as law; c. the general principles of law
recognized by civilized nations; d. subject to the provisions of Article 59, judicial decisions
and the teachings of the most highly qualified publicists of the various nations, as subsidiary
means for the determination of rules of law.”298
De R2P is niet terug te vinden in één van deze bronnen van internationaal recht. Zelfs de
resolutie van de Algemene Vergadering, die van alle verschillende documenten 299 het meeste
autoriteit heeft, is niet bindend in de zin van artikel 38 en is dus geen bron is van een nieuwe
bindende norm in het internationaal recht. Daarbovenop komt het feit dat de verschillende
documenten telkens een andere invulling geven aan dit concept. Hetgeen in de ruimste
beschrijving voorziet, namelijk het verslag van de Commissie, wordt bijna tot een voetnoot
gereduceerd in het Slotdocument van de Wereldtop van 2005. Ook wordt er in geen enkel
document vermeld wat er gebeurt wanneer een staat zijn verantwoordelijkheid, en de daarmee
gepaard gaande verplichtingen, niet vervult. Men kan niet spreken van een bindende norm als
er geen sanctie voorhanden is voor wanneer deze norm niet wordt nageleefd. De R2P is dus
vandaag de dag nog steeds geen bindende norm daar er nog te veel discussie bestaat omtrent
haar concrete invulling. De huidige Secretaris-Generaal, Ban Ki-moon, heeft in 2009 echter
een plan voorgesteld aan de Algemene Vergadering om de responsibility to protect verder te
implementeren.300 Dit concept is dus nog aan evolutie onderhevig en het is niet irreëel dat het
in de toekomst een gevestigde waarde wordt in het internationaal recht.
De publieke opinie is sterk gekant tegen interventies zonder machtiging van de VN
Veiligheidsraad en het argument dat ongeautoriseerde interventies een gewoonterechtelijke
298
Art. 38, 1 Statuut van het Internationaal Gerechtshof, www.icj-cij.org.
Denk hier aan het document van het High level Panel on Threats, Challenges and Change en het ICISS
verslag
300
Resolutie 63/677 van de Algemene Verhadering van de verenigde Naties (12 januari 2009), UN Doc.
A/RES/63/677 (2009).
299
67
praktijk is, ontstaan in 19de en de 20ste eeuw, is een stelling die door vele wordt
tegengesproken. Gezien het slechts gaat om een beperkt aantal gevallen, deze
gewoonterechtelijke regel bij enkele belangrijke crises in de eerste helft van de 20ste eeuw niet
meer werd ingeroepen en dat er geen of slechts zeer beperkt bewijs is dat deze regel werd
aanvaard door de internationale gemeenschap, valt het voor sommigen te betwisten dat het
gaat om een gevestigde gewoonterechtelijke regel. Wanneer men dit toch als feit aanneemt,
wordt geargumenteerd dat deze regel de invoering van het VN Handvest niet hebben
overleefd daar er van een verdragsregel enkel kan worden afgeweken door ius cogens. Het
zou dus moeten gaan om “een regel die aanvaard en erkend is door de internationale
gemeenschap van staten als een dwingende regel waar men niet van kan afwijken”. Zelfs met
enige flexibiliteit is het volgens sommigen moeilijk om ongeautoriseerde humanitaire
interventie te verdedigen als deel uitmakende van het internationaal gewoonterecht. 301 De
vraag is dan natuurlijk of dit betekent dat een interventie die om humanitaire redenen gebeurt
en dit zonder machtiging van de VN Veiligheidsraad misschien elders legitimiteit kan vinden.
Is dit concept enigszins verenigbaar met het huidige internationaal recht en als dit zo is, welke
voorwaarden dienen er dan te worden nageleefd? In deel III wordt er verder ingegaan op deze
discussie. Vooreerst zullen de spanningen in het VN Handvest zelf aanwezig kort besproken
worden. Daarna wordt er dieper ingegaan op het concept van unilaterale humanitaire
interventie, waarom dit volgens sommigen gelegitimeerd is en onder welke voorwaarden.
301
DE WAEL K., The Responsibility to Protect : de juridische basis voor humanitaire interventie ?, Masterproef
Universiteit Gent, 2008-2009, http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/391/492/RUG01001391492_2010_0001_AC.pdf.
68
DEEL III: DE TEGENSTELLING HUMANITAIRE INTERVENTIESTAATSSOEVEREINITEIT : VALT UNILATERALE HUMANITAIRE
INTERVENTIE
TE
LEGITIMEREN
ONDER
HET
HUIDIGE
INTERNATIONAAL RECHT ?302
HOOFDSTUK 1: VALT UNILATERALE HUMANITAIRE INTERVENTIE TE LEGITIMEREN
ONDER HET HANDVEST VAN DE VERENIGDE NATIES?
1.1 SPANNINGEN AANWEZIG IN HET VN HANDVEST
81. Wanneer men het Handvest van de Verenigde Naties grondig bestudeert, wordt duidelijk
dat er impliciete spanningen in dit verdrag worden gecreëerd. Enerzijds wordt het belang van
respect voor de soevereiniteit van staten en het principe van non-interventie benadrukt,
anderzijds wil het VN Handvest de fundamentele mensenrechten waarborgen. Het handvest
creëert een paradox: wanneer een staat toekijkt hoe een andere staat de mensenrechten met de
voeten treedt, zal hij in overtreding zijn met artikel 55 van het VN Handvest waarin wordt
bepaald dat de Verenigde Naties “universele eerbiediging en inachtneming van de rechten
van de mens en de fundamentele vrijheden voor allen, zonder onderscheid naar ras, geslacht,
taal of godsdienst” bevorderen.303 Als hij daarentegen in deze situatie gaat tussenkomen, zal
hij in overtreding zijn met artikel 2(4) en artikel 2(7) van het VN Handvest. Het noninterventie principe en het beginsel van soevereiniteit zijn reeds uitvoerig bespreken. We
zullen hier dus enkel ingaan op het belang van de mensenrechten in het VN Handvest.
82. De nadruk op mensenrechten in het VN Handvest is redelijk revolutionair te noemen
gezien het feit dat het de eerste keer was dat de handhaving van de mensenrechten een plaats
kreeg in een internationaal verdrag. In de nasleep van de Tweede Wereldoorlog, en de
wreedheden die die toen hadden plaatsgevonden, begon men echter het belang van een sterke
mensenrechtenbescherming te zien. Artikel 55 van het VN Handvest benadrukt dan ook het
belang van een universele mensenrechtenbescherming. Artikel 56 bepaalt, ter uitvoering van
artikel 55, het volgende:
302
S. G. SIMON, "The Contemporary legality of unilateral humanitarian intervention", California Western
International Law Journal 1993-1994, 117-153.
303
Art. 55 Handvest van de Verenigde Naties.
69
“Alle Leden verbinden zich gezamenlijk en afzonderlijk op te treden in samenwerking met de
Organisatie ter verwezenlijking van de in artikel 55 genoemde doeleinden.”304
Dit zijn de twee belangrijkste artikels die betrekking hebben op de bescherming van
mensenrechten; verscheidene andere artikels bevatten echter ook nog bepalingen over
mensenrechten. Zo is er artikel 13 dat bepaalt dat de Algemene Vergadering studies kan
bevelen en aanbevelingen kan doen met betrekking tot de fundamentele rechten van de
mens,305 artikel 62 waarin wordt bepaald dat de Economische en Sociale Raad aanbevelingen
kan doen met het oog op de bevordering van de mensenrechten, 306 artikel 68 dat de
Economische en Sociale Raad de mogelijkheid geeft commissies op te stellen die de
eerbiediging van mensenrechten dienen te promoten307 en artikel 76 waar het eerbiedigen van
de mensenrechten als een belangrijk oogmerk van het trustschapstelsel wordt aangemerkt.308
83. Eén van de grote problemen met betrekking tot deze promotie van mensenrechten is
bepalen wat er juist onder deze notie valt. Vooral tussen het westen en het Oosten,
kapitalistische en socialistische regimes, zijn er grote tegenstellingen. In het Westen ligt de
nadruk vooral op het individuele aspect van mensenrechten309, waar men in het Oosten meer
gericht is op de bescherming van economische, sociale en culturele rechten310. In Afrikaanse
samenlevingen, waar het samenleven in groep een sterke culturele traditie is, zal men eerder
aandacht besteden aan het collectieve aspect van mensenrechten. Hierdoor wordt het zo goed
als onmogelijk om een exhaustieve lijst van de fundamentele mensenrechten op te stellen die
universeel wordt aanvaard. Toch is men er, met de oprichting van de Verenigde Naties, in
geslaagd een eerbiediging van de mensenrechten als algemeen concept te aanvaarden en
aparte aandacht te besteden aan het bevorderen van de economische, sociale en culturele
rechten.
1.2 HET VERZOENEN VAN DEZE TEGENSTELLINGEN
84. Deze tegenstellingen die vervat zijn in het VN Handvest moet men trachten met elkaar te
verzoenen. De wijze waarop dit gebeurt zal afhankelijk zijn van het feit of men al dan niet van
304
Art. 56 handvest van de Verenigde Naties.
Art. 13, b. Handvest van de Verenigde Naties.
306
Art. 62, 2 Handvest van de Verenigde Naties.
307
Art. 68 Handvest van de Verenigde Naties.
308
Art. 76, c. Handvest van de Verenigde Naties.
309
Denk hier bv. aan het recht op leven, het recht om vrij een religie te kiezen, vrijheid van meningsuiting en de
vrijheid om zich aan te sluiten bij een politieke beweging naar keuze
310
Het recht op werk, huisvesting…
305
70
voorstander is van unilaterale humanitaire interventie. Zij die van mening zijn dat het belang
van de mensenrechten zwaarder doorweegt dan dat van het principe van soevereiniteit en noninterventie zullen pleiten voor de legitimatie van unilaterale interventie, zij het in een beperkt
aantal situaties. Als men echter vindt dat mensenrechten ondergeschikt zijn aan het noninterventie principe en soevereiniteit en vindt dat interventie zich moet beperken tot de
gevallen bepaald in het VN Handvest311 zullen sterk gekant zijn tegen het idee van unilaterale
humanitaire interventie. In de rechtsleer wordt er naar deze tegengestelde strekkingen
verwezen met de term realisten, respectievelijk classicisten. De argumenten van beiden zullen
hier verder besproken worden. Er wordt dus onderzocht of het Handvest van de Verenigde
Naties, ondanks hetgeen bepaald in artikel 2(4) en 2(7), legitieme humanitaire interventie
toelaat. Zoals al eerder gestipuleerd zal deze discussie vooral betrekking hebben op de
legitimiteit van unilaterale humanitaire interventie. Men mag hier echter niet uit het oog
verliezen dat vele argumenten ook toepasselijk zijn op collectieve humanitaire interventie in
het geval dat de VN Veiligheidsraad van mening was dat de humanitaire crisis geen
bedreiging van de vrede uitmaakt en dus haar machtiging niet heeft verleend. We zullen een
onderscheid maken tussen verschillende soorten argumenten: de tekstuele argumenten, die
hun oorsprong vinden in de tekst van het VN Handvest zelf, de intentionele argumenten, waar
men aan de hand van de voorbereidende werken van het Handvest de bedoelingen van de
opstellers ervan gaat trachten te achterhalen en de beleidsmatige argumenten.312
HOOFDSTUK II:
TEKSTUELE, INTENTIONELE EN BELEIDSARGUMENTEN IN HET
VN
HANDVEST
2.1 TEKSTUELE ARGUMENTEN
2.1.1 Visie van de classicisten
85. De classicisten zijn van mening dat het VN Handvest geen ruimte laat voor unilaterale
humanitaire interventie daar deze uitzondering, in tegenstelling tot de 2 uitzonderingen wel in
het verdrag opgenomen, niet expliciet zijn voorzien. Zij baseren hun argument op artikel 31
van het Verdrag van Wenen dat bepaalt dat “een verdrag te goeder trouw moet worden
311
Handelen uit zelfverdediging en het collectief handelen van staten met machtiging van de VN Veiligheidsraad
Zo zullen de realisten wijzen op de slechte werking van de VN Veiligheidsraad en zullen de classicisten
antwoorden door te wijzen op het grote risico voor misbuik wanneer men humanitaire interventie zou
legaliseren.
312
71
uitgelegd overeenkomstig de gewone betekenis van de termen van het verdrag in hun context
en in het licht van voorwerp en doel van het verdrag”. 313 Daar de term „humanitaire
interventie‟ nergens voorkomt in het Handvest van de Verenigde Naties komt aan staten ook
niet het recht toe dergelijke interventies te ondernemen. Elke unilaterale actie met humanitaire
motieven werd al helemaal uit het Handvest gesloten daar het recht op zelfverdediging, dat
unilateraal is en bovendien de enige vorm van unilaterale actie die door de VN wordt
toegelaten, zwaar wordt ingeperkt door het VN Handvest. Wanneer men immers de
territoriale integriteit van een andere staat gaat schenden en dit uit zelfverdediging, moet men
onmiddellijk de VN Veiligheidsraad op de hoogte brengen. Wanneer de Veiligheidsraad dan
gepaste maatregelen gaat ondernemen, vervalt dit recht op zelfverdediging onmiddellijk.314
Daarbovenop wordt ook nog verwezen naar 2 resoluties van de Algemene Vergadering van de
VN: Resolutie 2625, uitgevaardigd in 1970, die bepaald dat “no state has the right to
intervene, directly or indirectly, for any reason whatever, in the internal or external affairs of
another state”315 en resolutie 3314 waarin de Algemene Vergadering agressie definieert als
“the use of armed force by a state against the sovereignty, territorial integrity or political
independence of another state”. 316 Bovendien wordt in deze laatste resolutie ook “the
invasion or attack by the armed forces of a state of the territory of another state, or any
military occupation of another state”317 onder de definitie van agressie begrepen. Bovendien
wordt er bepaald dat er geen ruimte is voor uitzonderingen: “no consideration of whatever
nature, whether political, economic, military or otherwise may serve as a justification for
aggression”.318 Als men beide resoluties samen leest, kan hieruit een duidelijke afkeer van
het gebruik van geweld vanwege de VN worden afgeleid. Militaire interventie wordt volgens
de classicisten duidelijk gelijk gesteld met agressie en iedere daad van agressie wordt
verboden door de VN.
313
Art. 31, 1 Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht tussen staten en internationale organisaties of tussen
internationale organisaties van 23 mei 1969, United Nations Treaty series, Vol. 1155, 331.
314
Art. 51 Handvest van de Verenigde Naties.
315
Resolutie 2625 (XXV) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (24 oktober 1970), UN Doc.
A/RES/8082 (1970).
316
Art. 1 Resolutie 3314 (XXIX) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (14 december 1974),
UN Doc. A/RES/9631 (1974).
317
Art. 3(a) Resolutie 3314 (XXIX) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (14 december
1974), UN Doc. A/RES/9631 (1974).
318
Art. 5 Resolutie 3314 (XXIX) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (14 december 1974),
UN Doc. A/RES/9631 (1974).
72
2.1.2 Visie van de realisten
86. Als voorstanders van unilaterale humanitaire interventie argumenteren zij dat
interveniëren in humanitaire crises deel uitmaakt van de menselijke neiging om zij die in nood
verkeren te helpen. Het is natuurlijk niet omdat iets moreel aanvaardbaar is dat het daarom
ook legitiem is; daarom hebben de realisten heel wat argumenten ontwikkeld waarom volgens
hen unilaterale interventie om humanitaire redenen wel te verzoenen valt met de tekst van het
VN Handvest. Volgens hen heeft de komst van het VN Handvest geen einde gemaakt aan de
gewoonterechtelijke praktijk van humanitaire interventie. Zij argumenteren zelfs dat het
Handvest dit gewoonterecht alleen maar heeft versterkt daar het Handvest het belang van de
internationale mensenrechten verder heeft benadrukt. Zij gaan nog verder door te verwijzen
naar artikel 2(4) van het VN Handvest dat volgens hen een impliciet recht doet ontstaan om
unilateraal te interveniëren om humanitaire redenen. Zij stellen immers dat, als de auteurs van
het VN Handvest de mogelijkheid van unilaterale humanitaire interventie onherroepelijk
wilden uitsluiten, zij niet de volgende nuance zouden hebben aangebracht:
“In hun internationale betrekkingen onthouden alle Leden zich van bedreiging met of het
gebruik van geweld tegen de territoriale integriteit of de politieke onafhankelijkheid van een
staat, en van elke andere handelwijze die onverenigbaar is met de doelstellingen van de
Verenigde Naties.”319
Wil men deze kwalificaties niet overbodig maken, kan men volgens de realisten niet anders
dan aanvaarden dat zij ergens een beperking op het verbod van gebruik van geweld moeten
inhouden. Het gebruik van geweld zal dus in bepaalde situaties wel gerechtvaardigd kunnen
worden en dit wanneer humanitaire interventie geen geweld tegen de territoriale integriteit of
politieke onafhankelijkheid van een staat inhoudt en geen handelswijzen omvat die
onverenigbaar zijn met de doelstellingen van de Verenigde Naties. Hiervoor is het belangrijk
te weten wat er juist onder deze kwalificaties moet worden begrepen. Territoriale integriteit
betekent “het voorkomen van een permanent verlies van een deel van iemands
grondgebied”.320 Realisten argumenteren dat interventies die louter om humanitaire motieven
worden ondernomen nooit dergelijk gevolg kunnen hebben en daarom ook geen schending
van de territoriale integriteit zullen uitmaken. Politieke onafhankelijkheid betekent dat een
319
Art. 2(4) Handvest van de Verenigde Naties.
Zie ook A D‟AMATO, International Law : Process and Prospects, Dobbs Ferry NY, Transnational
Publishers, 1987, 59.
320
73
staat zijn onafhankelijkheid niet mag worden herroepen.321 Aangezien een zuiver humanitaire
interventie geen invloed zal hebben op de onafhankelijk van de staat waarin wordt
geïntervenieerd, zal unilaterale humanitaire interventie de politieke onafhankelijkheid niet in
het gedrang brengen. Om de betekenis van de derde kwalificatie, “onverenigbaar met de
doelstellingen van de Verenigde Naties”, te kennen moet men de andere artikelen van het VN
Handvest bestuderen. Volgens realisten is humanitaire interventie niet strijdig met de
doelstellingen van de VN aangezien de preambule van het Handvest het bevorderen van de
mensenrechten als één van haar doelstellingen naar voren schuift. Fernando Téson, één van de
bekendste voorstanders van humanitaire interventie, deelt deze mening. Hij argumenteert dat
wanneer men op kritische wijze naar de verschillende kwalificaties kijkt, men niet anders kan
dan te concluderen dat humanitaire interventie niet de bedoeling heeft territoriale wijzigingen
door te voeren of te raken aan de politieke onafhankelijkheid van een staat. Humanitaire
interventie is dus volgens hem niet alleen niet in strijd met het VN Handvest, het is zelfs
conform met de kernbepaling van het verdrag, namelijk artikel 2(4).
Daar humanitaire
interventie ook volgens hem onder de doelstelling “het bevorderen van de mensenrechten”
valt, is het dus niet in strijd met het VN Handvest.322 Daarom concluderen de realisten dat
humanitaire interventie, en het gebruik van geweld dat er eventueel mee gepaard gaat, niet
onder het verbod van artikel 2(4) van het VN Handvest valt.
87. Zoals al eerder vermeld zijn deze argumenten makkelijk te ondergraven. Waar het in
theorie misschien verdedigbaar is dat interventie geen schending uitmaakt van de territoriale
integriteit en politieke onafhankelijkheid van een staat, is dit in de praktijk veel minder
aanvaardbaar. Zelfs als men aanvaardt dat bepaalde vormen van geweld via deze kwalificaties
niet verboden zijn, is het moeilijk te aanvaarden dat unilaterale humanitaire interventie hier
één van zou zijn. Het is immers ondenkbaar dat een interventie kan worden georganiseerd die,
ondanks dat zij met geweld gepaard gaat, geen schending uitmaakt van de territoriale
integriteit van een staat daar men kan argumenteren dat dit begrip meer omvat dan enkel de
preventie van het verlies van territorium. De territoriale grenzen worden met geweld
overschreden wat an sich een schending van de territoriale integriteit uitmaakt. Een
interventie sensu stricto kan wel plaatsvinden zonder dat men raakt aan de politieke
onafhankelijkheid van een staat maar als men een regimewijziging wil doorvoeren, wat nodig
zal zijn om toekomstige mensenrechtenschendingen te voorkomen, vervalt ook dit argument.
321
Zie ook A D‟AMATO, International Law : Process and Prospects, Bobbs Ferry NY, Transnational Publishers
1987, 71.
322
F. TÉSON, Humanitarian Intervention: an inquiry into law and morality, Dobbs Ferry NY, Transnational
Publishers, 2005, 150-151.
74
Men moet zelfs niet zo ver gaan want sommige classicisten argumenteren dat van zodra het
machtsevenwicht wordt verstoord, men kan spreken van een schending van de politieke
onafhankelijkheid. Het is bovendien onmogelijk om op voorhand te weten in welke mate de
humanitaire interventie een invloed gaat hebben op de politieke onafhankelijkheid en het
politiek evenwicht van een staat.
2.2 INTENTIONELE ARGUMENTEN
88. Het is slechts wanneer de tekstuele argumenten niet baten om een einde te maken aan de
ambiguïteit van het Handvest, men intentionele argumenten zal hanteren om zijn gelijk te
behalen. Men gaat dan gaan kijken naar de voorbereidende werken van het VN Handvest,
evenals de omstandigheden waarin het Handvest tot stand is gekomen.
2.2.1 Visie van de classicisten
89. Non-interventie is voor de classicisten één van de kernwaarden van het VN Handvest. Dit
valt te verklaren door het feit dat de opstellers van het VN Handvest het streven naar
wereldvrede als één van hun essentiële doelstellingen beschouwden. Daarom laat het
Handvest het gebruik van geweld alleen maar toe als dit noodzakelijk is voor het handhaven
van de internationale vrede zich te beschermen tegen daden van agressie. Gebruik van geweld
is dus niet gelegitimeerd louter omdat het in belang zou zijn van gerechtigheid; het Handvest
verkiest dus vrede boven gerechtigheid. Geweld mag ook niet gebruikt worden om regels van
internationaal recht of verdragen af te dwingen. 323 Gereputeerd auteur van internationaal
recht, Antonio Cassesse stelt dat “Any time that conflict or tension arises between two or
more of these values; peace mussst alllways constitute the ultimate and prevailing factor”.324
Bovendien argumenteren de classicisten dat het Handvest de bedoeling heeft oorlog en
agressie tot een minimum te beperken en zo mogelijk zelfs te elimineren. Opdat dit doel zou
kunnen worden bereikt, werd een systeem gecreëerd waar elke daad van agressie op een
collectieve basis dient te worden ondernomen en dit omdat unilaterale acties in het verleden al
tot affreuze situaties hebben geleid.
Ook wordt er gekeken naar het taalgebruik en de discussie hieromtrent wanneer men het
Handvest aan het neerschrijven was. Oorspronkelijk sprak men van de “bescherming van
323
O. SCHACTER, "Just War and Human Rights", Pace Yearbook of International Law 1989, 4.
A CASSESE, "Ex Iniuria Ius Oritur : Are we moving towards international legitimization of forcible
humanitarian countermeasures in the world community ?", European Journal of International Law 1999, 24.
324
75
mensenrechten” als één van de doelstellingen. Deze formulering werd uiteindelijk niet
aanvaard omdat dit een meer krachtige verdediging van mensenrechten zou toelaten en zo de
mogelijkheid zou creëren om zich te beroepen op geweld om deze doelstelling te
verwezenlijken. Men heeft daarom gekozen voor de het minder krachtige “bevorderen van de
mensenrechten” daar men geen valse hoop wou creëren over wat de Verenigde Naties
werkelijk zouden kunnen verwezenlijken. 325 Het zou staten de indruk geven dat het VN
Handvest meer goedkeurt dan wat andere staten bereid zijn om toe te laten. Bevorderen
impliceert volgens de classicisten niet het gebruik van geweld.
2.2.2 Visie van de realisten
90. Realisten argumenteren dat de bepalingen omtrent mensenrechten met een reden in het
VN Handvest worden vermeld. Staten voelden de nood om te verzekeren dat iedereen zijn
fundamentele rechten werden gewaarborgd en wilden daarom deze clausule opnemen in het
Handvest. Hersch Lauterpacht, die een baanbrekend werk over de mensenrechtenbepalingen
in het VN Handvest heeft geschreven, stelt dat de bepalingen inzake de mensenrechten pas in
het Handvest werden opgenomen na een uitgebreide discussie, waardoor deze een wettelijke
verplichting werden die staten dienen te respecteren en te observeren. Hij erkende wel dat de
opstellers van het Handvest een sterker begrip dan “bevorderen” hadden kunnen gebruiken
zoals “respect” maar is ook van mening dat dergelijke nalatigheid niet noodzakelijk een
diepere betekenis heeft.326 Het respecteren van de mensenrechten is en blijft immers één van
de belangrijkste doelstellingen van het VN Handvest; hieraan wordt geen afbreuk gedaan
louter omdat de opstellers een bepaalde terminologie hanteren. Bovendien bevat de finale
geratificeerde versie van het Handvest meerdere bepalingen omtrent de mensenrechten en dit
in tegenstelling tot het originele voorstel waarin slechts één algemene bepaling was
opgenomen. Dit was onvoldoende voor verschillende NGO‟s en kleinere staten die dan ook
hebben geijverd voor een grotere nadruk op de mensenrechten in het Handvest. 327 Hadden de
mensenrechten van geen belang geweest voor de grotere staten was deze wijziging er nooit
gekomen.
91. Voor de realisten is er een duidelijk verband tussen het beschermen van de mensenrechten
enerzijds en het handhaven van de internationale vrede anderzijds. Van zodra
325
H. LAUTERPACHT, International Law and Human Rights, Londen, Stevens, 1950, 145-146.
H. LAUTERPACHT, International Law and Human Rights, Londen, Stevens, 1950, 147.
327
A. H. ROBERTSON en J.G. MERRILLS, Human Rights in the World : an introduction to the study of the
international protection of human rights, Manchester, Manchester University Press, 1996, 24.
326
76
mensenrechtenschendingen een bedreiging voor de vrede uitmaken, wordt dit een kwestie van
internationaal belang en dient de VN Veiligheidsraad actie te ondernemen. Men kan zich dus
niet beroepen op artikel 2(7) van het VN Handvest om te verklaren dat staten niet mogen
ingrijpen in geval van mensenrechtenschendingen in derde staten. Men mag ook niet vergeten
dat artikel 2(7) in de eerste plaats in het Handvest werd ingevoerd om te voorkomen dat de
Economische en Sociale Raad aanbevelingen zou doen in aangelegenheden die eigenlijk
nationaal zijn. 328 Dit onderscheid dat door het Handvest wordt gemaakt tussen de VN
Veiligheidsraad en de Economische en Sociale Raad is om te benadrukken dat
dwangmaatregelen enkel door de VN Veiligheidsraad kunnen worden genomen en de dat de
Economische en Sociale Raad geenszins over deze mogelijkheid beschikt.329 Aangezien dat
dit het primaire doel was van de invoering van artikel 2(7) van het Handvest, is
mensenrechtenschendingen als een internationale kwestie beschouwen conform met de
bedoeling van de opstellers. De VN heeft ook nooit de bedoeling gehad om de nationale
aangelegenheden van een staat als een ruim concept te beschouwen; zo zou zij immers
zichzelf en haar mogelijkheden tot optreden aanzienlijk beperken. Dit standpunt komt
duidelijk naar voren in de eerste zaak die reeds in 1946 voor de Veiligheidsraad werd
gebracht. Polen verzocht de Veiligheidsraad toen om Spanje en het daar toen heersende
Franco-regime aan te klagen wegens gebeurtenissen die leidden tot internationale
spanningen. 330 Polen wou dat de Veiligheidsraad alle VN-leden zou verplichten om hun
diplomatieke relaties met Spanje te verbreken wegens de problemen die het Franco-regime
veroorzaakte; deze problemen behoorden echter tot de nationale sfeer. Zowel de VN
Veiligheidsraad als de Algemene Vergadering besloten echter om dit te kwalificeren als een
internationale kwestie. Zij stelden dat de problemen veroorzaakt door Spanje, ondanks dat
deze zich beperkten tot het Spaanse grondgebied, tot problemen en spanningen in de
internationale wereld leidden waardoor het niet louter nationale belangen waren die
speelden.331 Wanneer een nationaal probleem internationale gevolgen teweeg brengt, valt het
te kwalificeren als een internationale kwestie.332 Ook later zou dit standpunt nog bevestigd
worden. Zo wordt dit bijvoorbeeld bepaald in de slotakte van het Helsinki Akkoord dat
affirmeert dat mensenrechten geen exclusieve nationale aangelegenheid vormen.333 Het is dus
328
H. LAUTERPACHT, International Law and Human Rights, Londen, Stevens, 1950, 170.
H. LAUTERPACHT, International Law and Human Rights, Londen, Stevens, 1950, 171.
330 H. LAUTERPACHT, International Law and Human Rights, Londen, Stevens, 1950, 188.
331 H. LAUTERPACHT, International Law and Human Rights, Londen, Stevens, 1950, 188-192.
332 H. LAUTERPACHT, International Law and Human Rights, Londen, Stevens, 1950, 188-189
333
The final Act of the Conference on Security and Cooperation in Europe VII van 1 augustus 1975,
http://www1.umn.edu/humanrts/osce/basics/finact75.htm.
329
77
duidelijk dat mensenrechtenschendingen een zaak is van internationaal belang en niet louter
op nationaal vlak speelt. Dit blijkt ook uit verschillende resoluties van de VN Veiligheidsraad
zoals resolutie 216334 en resolutie 217335, beiden uitgevaardigd in 1965 en resolutie 232 336 die
werd uitgevaardigd in 1968. Allemaal bepalen zij dat mensenrechtenschendingen niet louter
een zaak van nationaal belang is maar een kwestie van internationaal belang. Iets anders
proclameren zou vele internationale overeenkomsten te niet doen. Elke overheid zou zich dan
schuldig maken aan inmenging in de nationale aangelegenheden van een andere staat. Elke
staat heeft zich immers, en dit door het ondertekenen van één of meer internationale
overeenkomsten, ertoe verbonden om de fundamentele mensenrechten van hun onderdanen te
bevorderen en te beschermen. Het mag niet zo zijn dat wanneer zij deze verplichtingen
naleven, zij gesanctioneerd kunnen worden wegens ongeoorloofde inmenging in de nationale
aangelegenheden van een andere staat. Humanitaire interventie is dan volgens de realisten ook
verenigbaar met het VN Handvest. 337 Artikel 2(4) van het VN Handvest houdt echter een
verbod in op het gebruik van geweld in interstatelijke relaties. We dienen dus nog te
onderzoeken of de opstellers de bedoeling hadden het gebruik van geweld te legitimeren om
mensenrechtenschendigen tegen te gaan.
92. Hersch Lauterpacht argumenteert dat het geenszins de bedoeling kan zijn geweest van een
mensenrechtenbepaling in het Handvest te schrijven die dan uiteindelijk dode letter is.
Volgens hem is het fout om te beweren dat de bepalingen die betrekking hebben op
mensenrechten “a mere declaration of principle devoid of any element of Legal
obligation”.338 Het kan nooit de bedoeling zijn geweest dat dictatoriale regimes zich achter
het VN Handvest zouden kunnen verschuilen.339 Als men naar het taalgebruik van sommige
mede-oprichters van de VN gaat kijken, wordt duidelijk dat sommigen onder hen de
verschillende kwalificaties in het artikel hebben ingepast om te voorkomen dat de territoriale
grenzen van een staat zouden worden gewijzigd of dat de politieke onafhankelijkheid zou
334
Resolutie 216 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (12 november 1965), UN Doc. S/RES/216
(1965).
335
Resolutie 217 van de Veilighiedsraad van de Verenigde Naties (20 november 1965), UN Doc. S/RES/217
(1965).
336
Resolutie 232 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (16december 1966), UN Doc. S/RES/232
(2966).
337
E. ADJEI, The Legality of Humanitarian Intervention, LLM Thesis The University of Georgia, 2005, 32-34
http://digitalcommons.law.uga.edu/stu_llm/2.
338
H. LAUTERPACHT, International Law and Human Rights, Londen, Stevens, 1950, 147.
339
S. G. SIMON, "The Contemporary legality of unilateral humanitarian intervention", California Western
International Law Journal 1993-1994, 136.
78
worden geëlimineerd en dit door het gebruik van geweld of de dreiging ervan. 340 Realisten
argumenteren dat, aangezien unilaterale humanitaire interventie noch een invloed heeft op de
grenzen van een staat, noch op haar onafhankelijkheid, de opstellers niet de bedoeling kunnen
hebben gehad om het gebruik van geweld in dergelijk kader te verbieden door middel van
artikel 2(4) van het VN Handvest. Ter versterking van dit argument voeren zij aan dat er
oorspronkelijk verdeeldheid heerste omtrent het opnemen van deze „qualifying clauses‟.
Uiteindelijk heeft men besloten deze te behouden wat er volgens de realisten nog meer op
wijst dat, buiten de twee kwalificaties opgenomen in artikel 2(4), het gebruik van geweld
gerechtvaardigd kan zijn.341
2.2.3 Evaluatie van de intentionele argumenten
93. Het Handvest van de Verenigde Naties is een werk van vele personen. Aangezien het zo
veel verschillende opstellers telde, is het nagenoeg onmogelijk dat zij allemaal op dezelfde
lijn zaten. Het is volgens D‟Amato dan ook zeer moeilijk om de bedoeling van de opstellers
als groep te identificeren.342 Het Handvest wil duidelijk een evenwicht creëren door enerzijds
resoluut voor de bescherming van mensenrechten te kiezen en anderzijds door agressie te
verbieden. Welke van de twee juist de bovenhand krijgt valt nergens op expliciete wijze terug
te vinden in het Handvest en kan ook nergens uit de bedoelingen van de opstellers worden
afgeleid. Wat de classicistische intentionele argumenten echter beduidend zwakker maakt dan
die van de realisten is dat het absolute verbod van unilaterale humanitaire interventie tot een
stilzwijgende aanvaarding leidt van het niet-bestaan van mensenrechten. Wanneer men het
gebruik van geweld ter bescherming van de mensenrechten verbiedt, zelfs wanneer er geen
enkel
waardig
alternatief
meer
voorhanden
is,
zorgt
men
ervoor
dat
mensenrechtenschendingen niet te verhelpen zijn. Sommige auteurs beweren dat wanneer
men een recht „without remedy‟ is, het recht eigenlijk niet bestaat.343
340
Zo bepaalde de vice-premier van Australië het volgende: “the application of this principle should insure that
no question relating to a change of frontiers or an abrogation of a state‟s independence could be decided other
than by peaceful negotiations”.
341 F. TÉSON, Humanitarian Intervention: an inquiry into law and morality, Dobbs Ferry NY, Transnational
Publishers, 2005, 134.
342
A. D‟AMATO, International Law : process and prospect, Dobbs Ferry NY, Transnational Publishers, 1987,
72-73,
343
Zie T. M. FRANCK en N. S. RODLEY, "After Bangladesh : the law of humanitarian intervention by Military
Force", American Journal of International Law 1973, 299.
79
2.3 BELEIDSARGUMENTEN
94. In de mate dat het niet mogelijk is om te bepalen of unilaterale humanitaire interventie nu
toegelaten is onder het VN Handvest of niet, gaan zowel classicisten als realisten
beleidsargumenten hanteren. Het klassieke argument dat door de classicisten naar voor wordt
gebracht is het risico op misbruik indien men unilaterale humanitaire interventie legitiem zou
maken. De realisten gaan op hun beurt wijzen op de slechte werking van de VN
Veiligheidsraad. Doordat de Veiligheidsraad niet naar behoren werkt, krijgen de staten
volgens hen een recht, dat evenwel slechts residueel is, om unilateraal te handelen wanneer dit
nodig is.
2.3.1 Het risico op misbruik 344
95. Wat door de tegenstanders van unilaterale humanitaire interventie als belangrijkste
argument naar voor wordt geschoven is het risico op misbruik. Deze mogelijkheid werd ook
al benadrukt door het Internationaal gerechtshof in de Corfu Channel Case: “an alleged right
of intervention as the manifestation of a policy of force, such as has, in the past, given rise to
most serious abuses and as such cannot find a place in international law”.345 Unilaterale
humanitaire interventie is volgens de classicisten slechts een mogelijkheid voor sterkere
staten om zich te mengen in de interne aangelegenheden van zwakkere staten en dit te
rechtvaardigen met humanitaire motieven. Het is onrealistisch om te denken dat
interveniërende staten blind zouden zijn voor enig voordeel dat een interventie heb kan
verschaffen en slechts handelen met een humanitair oogmerk. 346 Interveniërende staten
hebben steevast hun eigen agenda; zij hebben vaak speciale voordelen verkregen door te
interveniëren en interne conflicten versterkt.347 Een wereld waarin staten interveniëren om
louter humanitaire redenen en niet beïnvloed worden door economische, sociale en politieke
factoren is een utopie.348
96. Realisten antwoorden hierop met verschillende argumenten. Vooreerst vinden zij dat het
aan de VN is om het onderliggende probleem aan te pakken in plaats van het probleem zelf te
344
E. ADJEI, The Legality of Humanitarian Intervention, LLM Thesis The University of Georgia, 2005, 35-36
http://digitalcommons.law.uga.edu/stu_llm/2.
345
IGH, Corfu Channel (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland v. Albania), judgement, ICJ
Reports 1949, 244.
346
F. HASSAN, "Realpolitik in International Law : after Tanzanian-Ungandan Conflict – „humanitarian
intervention„ reexamined", Williamette Law Review 1981, 881.
347
O. SCHACTER, "Just war and human rights", Pace Yearbook of International Law 1898, 16.
348 F. HASSAN, "Realpolitik in International Law : after Tanzanian-Ungandan Conflict -„humanitarian
intervention‟ reexamined", Williamette Law Review 1981, 881.
80
liquideren. Zij gebruiken hiervoor een analogie met de politiemacht in de Verenigde Staten:
het feit dat de politie zich soms schuldig maakt aan machtsmisbruik wanneer zij criminaliteit
trachten te voorkomen betekent niet dat de VS het volledige politiekorps moet afschaffen.
Volgens realisten is het aan de VN om ervoor te zorgen dat er geen misbruik wordt gepleegd
in plaats van humanitaire interventie gewoon te verbieden. Ook wijzen zij op de (volgens hen)
foute utilitaritische redenering dat humanitaire interventie wordt verboden omdat het verbod
meer nut heeft dan de regel (die unilaterale humanitaire interventie zou toelaten) heeft. Dit is
volgens de realisten een foute redenering daar in sommige situaties de legitimatie van
unilaterale humanitaire interventie meer nut heeft dan het verbod erop.
97. Classicisten zullen op hun beurt dan reageren door te stellen dat het onmogelijk is om
humanitaire interventies toch toe te laten maar ze te beoordelen volgens legitimiteit. Het is
niet mogelijk om middelen te bedenken die toelaten een duidelijk onderscheid te maken
tussen wat nu een legitieme interventie is en wat niet.
2.3.2 Slechte werking van de VN Veiligheidsraad
98. Realisten argumenteren dat, zelfs wanneer de VN unilaterale interventies om humanitaire
redenen expliciet verbiedt, staten toch over deze mogelijkheid beschikken en dit omdat de
VN, en in het bijzonder de Veiligheidsraad, niet naar behoren functioneert. Zij erkennen ook
dat het slecht functioneren van de VN Veiligheidsraad meteen de grootste reden is waarom
staten aan hun „recht‟ op unilaterale interventie blijven vasthouden. Het verleden is volgens
hen een opeenvolging van voorbeelden waarin de Veiligheidsraad er niet in slaagt adequaat te
reageren op grove en grootschalige mensenrechtenschendingen.
349
Het VN systeem
functioneert dus niet zoals de opstellers hebben gewild. Zo is er de periode van de Koude
Oorlog wanneer, door de toenmalige spanningen tussen de Verenigde Staten en Rusland,
beiden permanente leden die dus over een vetorecht beschikken, de Veiligheidsraad volledig
verlamd was. Dit is dan ook meteen de grootste oorzaak van het slecht functioneren van de
VN Veiligheidsraad: het vetorecht waarover de 5 permanente leden beschikken en de vaak
opvallende politieke invloeden wanneer zij kiezen dit te hanteren. De Veiligheidsraad is er
nog maar zelden in geslaagd te functioneren conform hoofdstuk VII van het VN Handvest.
349
M. REISMAN, "Criteria for the lawful use of force in international law", Yale Journal of International Law
1985, 279 ; denk hier aan onder andere de genocide in Rwanda en de Indonesische overheid die honderden
politieke dissidenten vermoordde in de jaren ‟60.
81
99. De slechte werking van de Veiligheidsraad kan niet ontkend worden, ook niet door de de
classicisten. Het is mijns inziens echter aangewezen om de slechte werking zelf te verhelpen
in plaats van een norm te creëren die (unilaterale) humanitaire interventie toelaat en dus de
deur openzet voor misbruik. Het is aangewezen om eerder de beslissingsprocedure in de VN
Veiligheidsraad te wijzigen.350 Hier zal later in deel III dieper op worden ingegaan.
2.3.3. Conclusie: bestaat er een recht op (unilaterale) humanitaire interventie onder
het VN Handvest?
100. Zoals al eerder gezegd moet het VN Handvest geïnterpreteerd worden aan de hand van
de regels die worden uiteengezet in het Verdrag van Wenen van 1986. Artikel 31 van dit
verdrag bepaalt immers dat “een verdrag te goeder trouw moet worden uitgelegd
overeenkomstig de gewone betekenis van de termen van het verdrag in hun context en in het
licht van voorwerp en doel van het verdrag”.351 Voor de uitlegging van een verdrag omvat de
context niet alleen de tekst van het verdrag, maar ook de preambule en de bijlagen.352 Hoewel
de argumenten verdedigd door beide strekkingen aanvaardbaar kunnen zijn, bestaat er mijns
inziens geen grond in het VN Handvest om (unilaterale) humanitaire interventie te
legitimeren. Zoals al eerder gestipuleerd komt de term „humanitaire interventie‟ nergens voor
in het VN Handvest. En uit de voorheen vermelde resoluties blijkt een duidelijke aversie van
de mogelijkheid tot interventie louter om humanitaire redenen. Voorstanders voeren aan dat
men artikel 2(4) van het Handvest, dat het verbod op gebruik van geweld bevat, strikt moet
interpreteren en dat geweld enkel verboden is wanneer men aan de territoriale integriteit of de
politieke onafhankelijkheid raakt. Zelfs wanneer men dit argument aanvaardt, zal men
humanitaire interventie nog altijd niet kunnen legitimeren onder artikel 2(4). Een succesvolle
interventie ondernemen waarbij men uiteraard de grenzen van een andere staat overschrijdt en
dit zonder deze laatste zijn toestemming, zal hoe dan ook een schending van de territoriale
integriteit uitmaken. Argumenteren dat een humanitaire interventie geen invloed heeft op de
politieke onafhankelijkheid van een staat valt ook niet te verdedigen aangezien dergelijke
interventie hoe dan ook het machtsevenwicht in de betrokken staat zal verstoren wat volgens
sommigen al voldoende is om te spreken van een schending van de politieke
onafhankelijkheid van een staat. Waar sommigen dit geen afdoend bewijs vinden van de
350
Hoewel dit volgens een zeer omslachtige procedure dient te gebeuren
Art. 31, 1. Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht tussen staten en internationale organisaties of tussen
internationale organisaties van 23 mei 1969, United Nations Treaty series, Vol. 1155, 331.
352
Art. 31, 2. Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht tussen staten en internationale organisaties of tussen
internationale organisaties van 23 mei 1969, United Nations Treaty series, Vol. 1155, 331.
351
82
schending van de politieke onafhankelijkheid kan men aanvoeren dat, als men wil dat een
humanitaire interventie succesvol is, men zo goed als altijd een regimewijziging dient door te
voeren en er is geen discussie mogelijk over het feit of dit een schending van de politieke
onafhankelijkheid uitmaakt.
101. Als men dan naar de bedoelingen van de opstellers van het Handvest gaat kijken, wordt
duidelijk dat het bevorderen van de vrede primeert boven alles. Dit valt te verklaren door de
historische context waarbinnen de VN tot stand is gekomen. Ze werd immers opgericht in de
nasleep van de Tweede Wereldoorlog, wanneer de wreedheden die toen hebben
plaatsgevonden nog vers in het geheugen lagen. Wereldvrede wordt sindsdien als het hoogste
goed beschouwd. Dat mensenrechten hier ondergeschikt aan zijn is misschien wel moreel
verwerpelijk maar doet geen afbreuk aan het feit dat dit volledig legitiem wordt bepaald in het
Handvest. Deze ondergeschiktheid van mensenrechten aan wereldvrede blijkt duidelijk uit het
feit dat men uiteindelijk niet voor de “bescherming van de mensenrechten” maar voor “het
bevorderen” ervan heeft gekozen omdat men wou verduidelijken dat het gebruik van geweld,
zelfs met humanitaire motieven, onder geen beding is toegelaten. De enige manier waarop het
gebruik van geweld wordt gerechtvaardigd is door een autorisatie van de VN Veiligheidsraad
die deze slechts zal geven wanneer de internationale vrede en veiligheid wordt bedreigd. Ook
hier wordt opnieuw duidelijk dat vrede als de ultieme doelstelling van het VN Handvest wordt
beschouwd. Men mag de argumenten van de voorstanders van unilaterale humanitaire
interventie echter niet uit het oog verliezen. Het Handvest is zeer ambigue op dit vlak en ook
de voorbereidende werkzaamheden bieden geen sluitende argumenten voor welke waarde het
nu haalt van de andere: mensenrechten of vrede? Het is dan ook daarom dat er op dit punt nog
veel discussie bestaat. Waar de tekstuele argumenten van de realisten makkelijk onderuit te
halen zijn, is dit anders voor hun intentionele argumenten. Vooreerst bestaat er reeds geen
discussie meer over het feit of mensenrechtenschendingen een internationale aangelegenheid
zijn daar deze discussie werd beslecht door onder andere verscheidene resoluties van de VN
Veiligheidsraad. Men zou hier kunnen aanvoeren dat mensenrechtenschendingen, deel
uitmakend van de internationale sfeer, niet noodzakelijk een bedreiging van de vrede
uitmaken maar zelfs classicisten zijn zich bewust van de zwakheid van dit argument. De
voorbereidende werken van het Handvest evenals andere regelgeving uitgevaardigd door de
VN laten meerdere interpretaties toe.
102. Zodoende dat er wordt verwezen naar één van de ultieme argumenten van de
classicisten: het risico op misbruik. Zelfs realisten kunnen niet ontkennen dat, wanneer men
83
unilaterale humanitaire interventie zou toelaten, het risico op misbruik immens is. Staten
zullen nooit manschappen en financiële middelen investeren wanneer er slechts altruïstische
motieven in het spel zijn. Het vertrouwen dat een staat kan interveniëren in een andere staat
om louter humanitaire redenen is ronduit naïef. Bovendien zijn dergelijke interventies slechts
mogelijk voor machtige staten aangezien enkel zij in staat zijn zulke beleidsmaatregelen te
nemen.353 Politieke en economische motieven zullen nooit uit hun handelen weg te denken
zijn en alleen al daarom is het niet opportuun om unilaterale humanitaire interventie te
legaliseren, niet door middel van interpretatie van het VN Handvest of haar voorbereidende
werken, niet door een nieuwe regel te voeren en ook niet door zich te gaan baseren op het
bestaan van een gewoonterechtelijke regel. Ook hier kan men echter de argumenten van de
realisten wat betreft de slechte werking van de VN Veiligheidsraad niet in de wind slaan. Het
valt niet te ontkennen dat de Veiligheidsraad meestal niet naar behoren functioneert en dit
door de politieke motieven van elk van haar 5 permanente leden. Dit hoeft echter niet te
betekenen dat men unilaterale humanitaire interventie dient te legaliseren; het is meer
opportuun om de oorzaak van het probleem, namelijk de slechte werking van de VN
Veiligheidsraad, aan te pakken.
HOOFDSTUK II: VALT UNILATERALE HUMANITAIRE INTERVENTIE TE LEGITIMEREN
ONDER HET INTERNATIONAAL GEWOONTERECHT?
2.1 WAT IS INTERNATIONAAL GEWOONTERECHT ?354
103. Daar het Handvest van de Verenigde Naties geen grond biedt voor de legitimatie van
(unilaterale) humanitaire interventie, rest ons enkel nog het internationaal gewoonterecht als
mogelijke bron. Van alle bronnen vermeld in artikel 38, § 1 van het Statuut van het
Internationaal Gerechtshof, is de gewoonte immers de enige die op gelijke hoogte staat als
een verdrag en dus voldoende sterk zou zijn om het gebrek aan grond voor unilaterale
interventie in het verdrag op te vangen. Een gewoonterechtelijke regel kan immers afwijken
van een verdrag. Het gewoonterecht kent twee constitutieve elementen: statenpraktijk en
opinio iuris. Het gaat hier dus om de combinatie van een materieel en een subjectief element.
353
354
I. BROWNLIE, International Law and the use of force by states, Oxford, Clarendon Press, 1963, 338.
M. BOSSUYT en J. WOUTERS, Grondlijnen van Internationaal Recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 103-107.
84
2.1.1 Statenpraktijk
104. Onder statenpraktijk dient men te verstaan: “de veelvuldige herhaling over een zekere
duur van gelijklopende gedragingen door staten in een bepaalde aangelegenheid”. Deze
statenpraktijk dient eenvormig en standvastig te zijn. Dit blijkt uit de uitspraak van het
Internationaal Gerechtshof in de Asylum Case: “the facts brought to the knowledge of the
Court disclose so much uncertainty and contradiction, so much fluctuation and discrepancy,
that it is not possible to discern in all this any constant and uniform usage”. 355 In de
Nicaragua Case gaat het Hof echter nuanceren door te stellen dat de praktijk niet perfect dient
te zijn. Staten dienen zich niet steeds overeenkomstig een bepaalde regel te gedragen opdat
men van gewoonterecht kan spreken: “The Court does not consider that, for a rule to be
considered as customary, the corresponding practice must be in absolutely rigorous
conformity with the rule. In order to deduce the existence of customary rules, the Court deems
it sufficient that the conduct of States should, in general, be consistent with such rules, and
that instances of State conduct inconsistent with a given rule should generally have been
treated as breaches of that rule, not as indications of the recognition of a new rule”.356 Een
gewoonterechtelijke regel heeft niet noodzakelijk een lang tijdsbestek nodig; In de North Sea
Continental Shelf Cases bepaalt het Hof dat een kort tijdsverloop soms kan volstaan zolang
binnen dit tijdsbestek de statenpraktijk uitgebreid en zo goed als uniform is.357
2.1.2 Opinio iuris
105. Het is door de opinio iuris dat een gewoonte zich onderscheidt van een gebruik daar een
gebruik niet de rechtsovertuiging dat de gedragingen in die aangelegenheid juridisch bindend
zijn impliceert. In de North Sea Continental Shelf Cases bepaalt het Hof het volgende: “Not
only must the acts concerned amount to a settled practice, but they must also be such, or be
carried out in such a way, as to be evidence of a belief that this practice is rendered
obligatory by the existence of a rule of law requiring it. The need for such a belief, i. e., the
existence of ba subjective element, is implicit in the very notion of the opinio iuris sive
necessitatis. The States concerned must therefore feel that they are conforming to what
355
IGH, Asylum (Colombia v.Peru), Judgement, ICJ Reports 1950, 266.
Nicaragua Case
357
IGH, North Sea Continental Shelf (Federal Republic of Germany v. Denmark), Judgement, ICJ Reports
1969, 3.
356
85
amounts to a legal obligation. The frequency, or even habitual character of the acts is not in
itself enough”.358
2.2 STATENPRAKTIJK SINDS 1945359
106. Om te kunnen bepalen of er een recht op unilaterale humanitaire interventie bestaat in
het gewoonterecht, is het van belang dat de statenpraktijk wordt bestudeerd. Want zelfs na de
implementatie van het VN Handvest, dat geen mogelijkheid meer liet voor unilaterale
humanitaire interventie, hebben staten toch nog op eigen initiatief interventies ondernomen;
verschillende staten zijn steeds blijven volhouden dat zij een recht daartoe hadden. De VN
heeft de meeste van dergelijke interventies steeds veroordeeld daar deze parktijk niet conform
is met het VN Handvest.
107. Het is onmogelijk om, binnen het kader van deze thesis, een exhaustieve lijst te maken
van alle interventies sinds het ontstaan van de VN. Er zal hier dan ook een selectie worden
gemaakt van de interventies die naar mijn mening het meest van belang zijn.360
2.2.1 Interventies tijdens de Koude Oorlog
108. De periode na de Tweede Wereldoorlog werd gekenmerkt door wantrouwen en
vijandigheid. De Koude Oorlog, die duurde van 1945 tot 1989, ontstond immers kort na het
einde van de Tweede Wereldoorlog tussen de twee grote overwinnaars van die oorlog: de
Verenigde Staten en de toenmalige Sovjet-Unie. Wegens de sterke politieke en ideologische
tegenstellingen tussen die landen ontstonden er zware spanningen wat tot een grote impasse in
de VN Veiligheidsraad leidde. Deze twee grootmachten weigerden immers samen te werken
in de internationale arena en steunden vaak verschillende kanten in een conflict louter en
alleen om de andere uit te dagen. Telkens wanneer een internationaal conflict werd
voorgelegd aan de Veiligheidsraad beriep ofwel de VS ofwel de Sovjet-Unie zich op haar
vetorecht. Hierdoor kon de VN geen hulptroepen sturen wanneer zij dit nodig achtte. Staten
begonnen vervolgens op eigen initiatief reddingsacties te organiseren.
358
IGH, North Sea Continental Shelf (Federal Republic of Germany v. Denmark), Judgement, ICJ Reports 1969,
3.
359
E. ADJEI, The Legality of Humanitarian Intervention, LLM Thesis The University of Georgia, 2005, 35-36
http://digitalcommons.law.uga.edu/stu_llm/2.
360
Onder andere de interventie van Israël in Entebbe en die van de VS in Panama worden niet besproken daar ze
naar mijn mening een duidelijk voorbeeld zijn van reddingsoperaties om eigen onderdanen in het buitenland te
beschermen.
86
2.2.1.1 De interventie van de VS en België in Congo361
109. In 1964 hebben verschillende staten geïntervenieerd in Congo. Na het vertrek van de
VN-troepen was het land opnieuw verenigd maar één derde van de bevolking stond nog
steeds onder de controle van een nieuwe rebellengroep, namelijk de Conseil National de
Libération (CNL) die haar basis had in Stanleyville. In september 1964 gijzelden de rebellen
meer dan duizend buitenlandse ingezetenen en dreigden hen te vermoorden tenzij de centrale
overheid een aantal toegevingen deed. Verscheidene vreedzame pogingen om de gegijzelde te
bevrijden faalden en op 24 november 1964 vielen Belgische troepen Congo binnen. Zij
gebruikten hierbij Britse militaire faciliteiten en kregen bovendien de hulp van de luchtmacht
van de VS. Drie dagen later, toen de meeste gegijzelden waren bevrijd, trokken de troepen
zich terug.
110. Hoewel men zich aanvankelijk zeer positief uitliet over deze interventie en sprak van een
zuiver humanitaire interventie die dan bijgevolg ook rechtmatig is, bleef dit enthousiasme niet
duren. Het is vooreerst niet duidelijk of het hier wel om een humanitaire interventie in de
enge zin van het woord ging; de interveniërende staten hadden immers de toestemming
gekregen van de Congolese overheid. Dat Congo een voormalige kolonie is van België helpt
de waarde als precedent van deze zaak ook niet vooruit. Na verscheidene klachten over deze
interventie en een klacht van Congo tegen verschillende staten die volgens haar de
rebellengroep steunden, boog de VN Veiligheidsraad zich in december 1964 over deze zaak.
Na een debat dat uit maar liefst 17 vergaderingen bestond en waar de meeste staten hun steun
verleende aan interventie, vaardigde de VN Veiligheidsraad resolutie 199 uit. Vooreerst wordt
daarin bepaald dat “all states are to refrain or to desist from intervening in the domestic
affairs of the Congo”. De VS argumenteerde dat dit doelde op de staten die de rebellengroep
steun verleenden maar andere staten, waaronder de USSR en Tsjechoslowakije, waren van
mening dat dit net gericht was op de VS en België.
111. Deze interventie heeft het grootste deel van haar waarde met betrekking tot het
humanitaire interventie-debat verloren en dit om twee redenen: vooreerst ging het om een
interventie waarvoor de betrokken staat zelf haar toestemming heeft gegeven. Zoals eerder
vermeld heeft de geschiedenis van het kolonialisme de interventie ook geen goed gedaan. Het
Congolese regime werd immers gesteund door middel van deze interventie en verscheidene
361
S. CHESTERMAN, Just war or just peace ? Humanitarian Intervention and International Law, Oxford, Oxford
University Press, 2001, 66-69.
87
Afrikaanse staten waren dan ook van mening dat humanitaire motieven werden aangehaald
om politieke en economische belangen te beschermen.
2.2.1.2 De interventie van India in Oost-Pakistan
112. India, een deel van een voormalig Britse kolonie, werd onafhankelijk in 1947. De Britse
kolonie werd toen opgedeeld in twee verschillende staten, namelijk India en Pakistan.
Pakisten kende een grote geografische en etnische verdeeldheid waardoor men sprak van
Oost-Pakistan en West-Pakistan. In 1970 had West-Pakistan op economisch en politiek vlak
het overwicht op Oost-Pakistan wat tot onrust leidde in deze laatste regio. Toen er in
december 1970 officiële verkiezingen werden georganiseerd, won de oppositiepartij uit het
Oosten en zij eisten dan ook meer autonomie voor Oost-Pakistan. De centrale overheid
weigerde dit en schortte de Nationale Vergadering waarbinnen het Oosten de meerderheid had
behaald op. Dit leidde tot verder protest in Oost-Pakistan en op 23 maart 1971 werd een
Verklaring van emancipatie uitgevaardigd door de leider van de oppositiepartij. Op 25 maart
1971 stuurde West-Pakistan troepen naar het Oosten en doodde daar ongewapende burgers en
verbrandde de huizen en andere eigendommen.
Naarmate deze incidenten zich steeds dichter bij de grens met India afspeelden, werd de
relatie tussen India en Pakistan meer en meer gespannen. Op 3 december 1971 vielen Indische
troepen Pakistan binnen en slechts 3 dagen later, op 6 december, erkenden zij Oost-Pakistan
(het huidige Bangladesh) als onafhankelijke staat. Na 12 dagen slaagden de Indische troepen
erin om het West-Pakistaande leger te verslaan. India rechtvaardigde zijn tussenkomst door te
wijzen op haar humanitaire motieven en verklaarde het volgende aan de VN: “We have
absolutely nothing but the purest of motives and the purest intentions: to rescue the people of
East Bengal from what they are suffering”. Later wijzigden zij echter hun standpunt en
argumenteerde India dat hij handelde uit zelfverdediging. 362 Velen argumenteren dat deze
wijziging een onomstootbaar bewijs levert van het gegeven dat zelfs India zich bewust was
van de illegaliteit van hun interventie.
113. Deze interventie deed heel wat stof opwaaien in de internationale wereld en dit omdat
velen van mening waren dat er geen sprake kon zijn van een interventie met humanitaire
motieven. Vooreerst wordt er beweerd dat India duidelijk met andere redenen dan humanitaire
motieven handelde aangezien het opsplitsen van haar rivaal haar eigen veiligheid vergrootte.
362
India beweerde dat het was aangevallen door Pakistan toen de conflicten zich zeer dicht bij de IndischPakistaanse grens situeerde ; zie UN Doc. S/PV 1606 (1971)
88
Uiteraard doet dit mogelijk motief niet noodzakelijk afbreuk aan de humanitaire
beweegredenen. Het is immers moeilijk, zo niet onmogelijk om alle verschillende motieven
van een staat bij een interventie te achterhalen en deze dienen ook niet louter van humanitaire
aard te zijn.363 Van zodra het verhelpen van het menselijke leed als hoofdreden kan worden
aangemerkt, kan men spreken van een humanitaire interventie. De Eerste Minister van India
had bovendien andere buitenlandse regeringen en de VN gevraagd om iets te ondernemen
tegen de mensonwaardige behandeling van de inwoners van Oost-Pakistan vooraleer zij zelf
actie ondernam.364
114. De Indische interventie in Oost-Pakistan kon op heel wat protest vanwege de VN
rekenen. Binnen de Algemene Vergadering verklaarden maar liefst 104 staten staten dat de
interventie een schending was van het principe van soevereiniteit. Zij spoorden India dan ook
aan om haar troepen zo snel mogelijk terug te trekken uit Oost-Pakistan.365 Daar India zich
later ging beroepen op haar recht op zelfverdediging, wordt duidelijk dat zij zich bewust was
van het gegeven dat humanitaire redenen geen voldoende rechtvaardiging inhouden om
geweld te gebruiken. Sommige auteurs, zoals Fernando Téson, zijn dan weer van mening dat
de Indische interventie in Pakistan het ultieme voorbeeld van een geslaagde humanitaire
interventie is. Hoe dan ook is deze interventie van groot belang aangezien het mogelijk is dat
een praktijk zich in de illegaliteit bevindt wanneer zij zich voordoet, maar wel het begin van
een nieuwe gewoonterechtelijke regel in het internationaal recht kenmerkt. Het blijft wel
opmerkelijk dat India kort na de interventie haar rechtvaardigingsgrond heeft gewijzigd;
hierdoor kan men enigszins besluiten dat India zich wel degelijk bewust was van de
illegaliteit van haar handelen. Hoewel maar weinig staten bereid waren de interventie zonder
meer als illegaal te beschouwen, is er toch niet echt sprake van een opinio iuris.366 Zij waren
immers niet bereid om de interventie expliciet als legitiem te kwalificeren.
363
D. EISNER, "Humanitarian Intervention in the Post-Cold War era", Boston University International Law
Journal 1993, 202.
364
S. CHESTERMAN, Just war or just peace ? Humanitarian Intervention and International Law, Oxford,
Oxford University Press, 2001, 73.
365
Resolutie 2793 (XXVI) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (7 december 1971), UN Doc.
A/RES/1606 (1971); De resolutie spoorde beide staten aan hun troepen terug te trekken en een wapenstilstand te
sluiten maar vele auteurs, waaronder Schachter, zijn van mening dat de resolutie duidelijk gericht was naar India
toe. Deze zienswijze vindt bovendien steun in het gegeven dat de VN pas actie ondernam van zodra Indische
troepen de Pakistaanse grens overstaken.
366 S. CHESTERMAN, Just war or just peace ? Humanitarian Intervention and International Law, Oxford, Oxford
University Press, 2001, 75.
89
2.2.1.3 De Interventie van Tanzania in Oeganda
115. Het regime van Idi Amin maakte zich gedurende de regeerperiode van 1971 tot 1979
schuldig aan wijdverspreide wreedheden en mensenrechtenschendingen tegenover haar eigen
burgers. Gedurende dit schrikbewind begonnen steeds meer incidenten zich af te spelen nabij
de grens met Tanzania wat leidde tot spanningen tussen beide staten. In 1978 vielen de
Oegandese troepen, op bevel van toenmalig president Idi-Amin, Tanzania binnen en bezetten
meer dan 700 vierkante mijl territorium om zich daarna, reeds binnen een maand tijd, terug te
trekken. Op 1 november ging Idi-Amin over tot de annexatie van het bezette gebied. Na
verscheidene onderhandelingen ging Tanzania op 15 november 1979 in het offensief en
organiseerde een aanval op de Oegandese troepen. Zij staakten hun aanvallen niet, zelfs niet
nadat Idi-Amin een vredesakkoord op tafel legde.
Het Tanzaniaanse leger slaagde er
uiteindelijk in om de Oegandese regering te doen vallen en zo ook een einde te maken aan de
jarenlange wreedheden onder dit regime.
116. Er wordt betoogd dat Tanzania vooral handelde uit eigenbelang; zij had ter
rechtvaardiging ook haar recht op zelfverdediging ingeroepen om een einde te maken aan de
Oegandese agressie aan haar adres.367 Toch speelden ook humanitaire motieven mee in de
beslissing te interveniëren. De Tanzaniaanse president Nyerere had immers zijn spot en afkeer
voor het regime, gevoerd door Idi-Amin, reeds laten blijken. Hij had zelfs al publiekelijk
verklaard dat de Oegandezen volgens hem het recht hadden het vreselijke regime waaraan zij
onderworpen werden ten val te brengen. De interventie werd ook niet afgekeurd door de
internationale gemeenschap en Tanzania werd nooit op serieuze wijze berispt.368 Er wordt dan
ook geargumenteerd dat deze overwegend positieve reactie vanwege de internationale
gemeenschap een stilzwijgende aanvaarding impliceert van het concept van (unilaterale)
humanitaire interventie. Hier kan echter tegenin worden gebracht dat Tanzania nooit officiëel
op humanitaire motieven heeft gesteund om haar actie te rechtvaardigen. Dit gegeven
vermindert de waarde als precedent van deze zaak wat betreft de legaliteit van humanitaire
interventie. Bovendien was de internationale gemeenschap vooral tevreden met het
eindresultaat: de val van de regering van Idi Amin, maar dit is geenszins hetzelfde als de
interventie en het bijbehorende gebruik van geweld als rechtmatig te beschouwen. Men kan
367
V. P. NANDA, "Tragedies in Northern Iraq, Liberia, Yugoslavia and Haîti-Revisiting the validity of
humanitarian intervention under international law", Denver Journal of International Law and Policy 1992, 320.
368
Hoewel sommigen van mening waren dat de door hen ondernomen interventie een schending uitmaakte van
het internationaal recht ; zie ook F. TÉSON, Humanitarian Intervention : an inquiry into law and morality, Dobbs
Ferry NY, Transnational Publishers, 2005, 166 en T. M. FRANCK, "Of gnats and camels : is there a double
standard at the United Nations ?", American Journal of International Law 1984, 816.
90
hier dus besluiten dat het hier slechts gaat om een kwestie waarbij het recht op
zelfverdediging vooral wordt erkend en dat, hoewel Tanzania nooit werd veroordeeld, er niet
echt sprake is van een opinio iuris wat betreft het recht op humanitaire interventie. 369
2.2.1.4 De interventie van Vietnam in Cambodja370
117. Na maanden van sporadische gevechten aan de grens van Vietnam met Cambodja
besloot Vietnam op 25 december 1978 Cambodja binnen te vallen. Leden van het
„Eenheidsfront voor de National Redding van Cambodja‟, een opstandelingengroep die eerder
die maand was gevormd door verbannen Cambodianen, maakten ook deel uit van de
Vietnamese troepen. Op 7 januari 1979 slaagde het Vietnamese leger erin om Phnom Penh te
veroveren en in de maanden daarna verkreeg zij de controle over bijna het hele grondgebied.
118. Op 31 december 1978 stuurde de minister van buitenlandse zaken van Cambodja een
telegram naar de VN Veiligheidsraad waarin hij Vietnam beschuldigde wegens zijn
interventie in Cambodja en de samenkomst van de Veiligheidsraad eiste. De VS die zich op 3
januari uitte als een tegenstander van de interventie, steunde dit verzoek. De VN
Veiligheidsraad kwam samen van 11 tot 15 januari om zich over de kwestie te buigen.
Vietnam beriep zich niet op een recht van interventie maar op het recht van zelfverdediging
zoals vastgesteld in het VN Handvest. Zij poseerde dat er een onderscheid moest worden
gemaakt tussen de grensoorlog enerzijds en de revolutionaire oorlog van het Cambodiaanse
volk anderzijds. Met betrekking tot het eerste conflict beriep zij zich op het recht om haar
territoriale integriteit, onafhankelijkheid en soevereiniteit te respecteren. Wat het tweede
conflict betreft stelde Vietnam dat zij het nieuwe regime als de enige vertegenwoordiger van
Cambodja beschouwde. Vietnam zag dus af van enig recht op interventie, een standpunt dat
ook door andere staten werd ingenomen. Onder andere Frankrijk, Noorwegen, het Verenigd
Koninkrijk en Portugal stelden dat massale mensenrechtenschendingen vanwege een regime
een derde staat niet het recht geeft om te interveniëren. China had een ontwerp-resolutie
opgesteld waarin zij de „agressie vanwege Vietnam‟ sterk veroordeelde. 371 Zij trok deze
echter in doordat Koeweit ook een resolutie had opgesteld. Hierin bevestigde zij dat de
bescherming van de soevereiniteit, onafhankelijkheid en territoriale integriteit van iedere staat
een fundamenteel principe van het VN Handvest uitmaakt en eiste dan ook dat alle troepen
369
S. CHESTERMAN, Just war or just peace ? Humanitarian Intervention and International Law, Oxford, Oxford
University Press, 2001, 78-79.
370
S. CHESTERMAN, „Just war or just peace ? Humanitarian Intervention and International Law‟, Oxford
University Press 2001, 79-81.
371
UN Doc. S/13022 (1979), UN Yearbook, 273-75.
91
zich terugtrokken.372 Deze resolutie werd uiteindelijk nooit uitgevaardigd daar zij op een veto
van Rusland stuitte. Het nieuwe Cambodiaanse regime betwiste het recht van het verdreven
regime om vertegenwoordigd te worden in de Algemene Vergadering van de VN. In
September 1979 stemde de Algemene Vergadering over deze kwestie en het oude regime
werd nog steeds aanvaard. Verschillende staten argumenteerden dat, hoewel zij de
mensenrechtenschendingen van het oude regime veroordeelden, ze geen reden zagen om een
regime dat dankzij een externe interventie werd aangesteld te erkennen.
119. Er kan geconcludeerd worden dat Vietnam ook andere motieven had om te interveniëren
dan louter humanitaire redenen. Het belang voor de statenpraktijk staat ter discussie aangezien
Vietnam haar recht op zelfverdediging inriep; wanneer we echter zoeken naar een opinio
iuris, dienen we vast te stellen dat noch Vietnam zelf, noch de de staten die de interventie
steunden een uitspraak deden over een eventueel recht op humanitaire interventie.
2.2.2 Interventies na de Koude Oorlog
120. Met de verbrokkeling van de Sovjet-Unie kwam er een geheel nieuw politiek klimaat tot
stand waardoor het voor de VN Veiligheidsraad, voor de eerste maal sinds haar oprichting,
mogelijk was om te functioneren naar behoren. Heel wat interventies die sinds 1990 werden
ondernomen, zijn dan ook gelegitimeerd geweest door de VN Veiligheidsraad.
2.2.2.1 De interventies van de VS, het VK en Frankrijk in Irak
121. De Koerdische populatie, hoewel verdeeld over Iran, Irak, Syrië en Turkije, hebben reeds
in de 19de eeuw hun soevereine status opgeëist. Zij zijn echter in al deze staten jarenlang
vervolgd geweest. In 1985 besloot de Irakese regering van Sadam Hoessein de Koerdische
dorpen op haar grondgebied systematisch te vernielen waarbij zij soms zelfs gebruik maakte
van chemische wapens. Nadat de Persische Golfoorlog in februari 1991 tot een einde kwam,
was de politieke situatie in Irak onstabiel waardoor de Koerdsiche rebellen erin slaagden een
aanzienlijke militaire vooruitgang te maken. De Irakese regering reageerde hierop door op
nog grotere schaal Koerdische dorpen te vernielen en de burgerbevolking af te slachten. Op 3
april 1991 vaardigde de VN Veiligheidsraad een resolutie uit waarin het volgende wordt
bepaald: The United Nations Security Council codemns the repression of the Iraqi civil
population and demands that Iraq, as a contribution to removing the threat to international
372
UN Doc. S/13027 (1979), UN Yearbook, 275.
92
peace and security in the region, immediatly end this repression. It also appeals to all
Member States and to all humanitarian organizations to contribute to this humanitarian relief
efforts”.373 Bovendien vroeg zij aan de lidstaten en humanitaire organisaties “to contribute to
these humanitarian relief efforts”.374 Ondanks dat deze resolutie de situatie in Irak als een
bedreiging voor de internationale vrede en veiligheid kwalificeerde, slaagde de VN er niet in
maatregelen onder Hoofdstuk VII van het VN Handvest te bevelen. Er werd geen militaire
interventie geautoriseerd daar dergelijk voorstel automatisch op een veto van zowel China als
Rusland zou stuiten. De vraag om hulp van de lidstaten evenals van humanitaire organisaties
kan niet beschouwd worden als een autorisatie onder hoofdstuk VII daar de praktijk ons leert
dat, wanneer dergelijk gebruik van geweld wordt geautoriseerd, de VN Veiligheidsraad
gebruik gaat maken van sterkere bewoordingen zoals “demand” of “insist”.375
Later die maand maakten de VS, het VK en Frankrijk echter hun plannen bekend: met
Operation Provide Comfort wilden ze toevluchtsoorden voor de Koerden en no-fly-zones
creëren in het noorden van Irak. Zij baseerden zich hiervoor op paragraaf 6 van resolutie
688.376 De Toenmalige Secretaris-Generaal Perez de Cuellar uitte zijn bezorgdheid omtrent
het gegeven dat, zonder de toestemming van Irak, dergelijke actie een schending van het
principe van de soevereiniteit zou uitmaken. Het enige waardige alternatief was de
toestemming van de VN Veiligheidsraad bekomen. Ondanks dit negatief advies van de
Secretaris-generaal besloten de VS, het VK en Frankrijk op 16 april om toch door te gaan met
Operation Provide Comfort. Volgens George Bush Sr. Was deze operatie ingegeven door
humanitaire motieven en volgens de toenmalig Brits minister van buitenlandse zaken,
Douglas Hurd handelden zij conform het internationaal recht en was een specifieke bepaling
in een VN resolutie die de actie legitimeert niet noodzakelijk. Later trachtten deze drie staten
de VN de verantwoordelijk voor deze interventie te doen dragen en aangezien de instemming
van Irak nodig is voor de legalisatie van de interventie, verklaarde Irak op 18 april, dit na
internationale druk, dat zij zich akkoord verklaarde met de aanwezigheid van een beperkt
aantal VN-troepen en de vestiging van 100 civiele hulpcentra in Irak. Er wordt dan ook vaak
geargumenteerd dat deze interventie legaal is en wel omdat Irak hierin heeft toegestemd. Deze
373
Resolutie 688 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (5 april 1991), UN Doc. S/RES/688 (1991).
§ 1-3 en §6 Resolutie 688 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (5 april 1991), UN Doc.
S/RES/688 (1991).
375
S. CHESTERMAN, Just war or just peace ? Humanitarian Intervention and International Law, Oxford, Oxford
University Press, 2001, 197.
376
Hoewel deze resolutie geenszins het creëren van no-fly zones rechtvaardigt. Dit blijkt duidelijk uit
verschillende verkalringen van de VN Veiligheidsraad ; zie ook S. CHESTERMAN, Just war or just peace ?
Humanitarian Intervention and International Law, Oxford, Oxford University Press, 2001, 201.
374
93
visie valt echter niet te verzoenen met de feiten van deze zaak: drie staten die zonder
toestemming Irak binnenvallen en Irak dat daarna gedwongen wordt om de aanwezigheid van
een beperkt aantal VN-troepen te aanvaarden. De interventie van Frankrijk, de VS en het VK
heeft echter nooit de instemming van Irak verkregen en moet dus beschouwd worden als een
interventie die plaatsvond om humanitaire redenen. Later hebben deze staten zelf bepaald dat
de door hen ondernomen actie nooit geautoriseerd werd door de VN maar volgens hen haar
grond vond in het internationaal gewoonterecht. Zij hebben dit echter nooit officieel verklaard
wat alleen maar meer doet vermoeden dat zij op de hoogte waren van het gegeven dat
Operation Provide Comfort geen legale basis had. Er wordt ook geargumenteerd dat het niethandelen van de VN Veiligheidsraad een stilzwijgende aanvaarding inhield van Operation
Provide Comfort. Dit valt echter moeilijk te verdedigen wanneer men kijkt naar het standpunt
dat expliciet door de VN werd verdedigd met betrekking tot deze zaak; het verwachte gebruik
van het vetorecht door China en Rusland heeft ervoor gezorgd dat de VN geen actie heeft
ondernomen en men moet hier geenszins andere bedoelingen aan verbinden.
122. Men kan deze actie dan ook niet gaan rechtvaardigen door zich te beroepen op het
internationaal gewoonterecht daar er geen sprake is van een opinio iuris.
2.2.2.3 De interventie van ECOWAS377 in Liberia
123. In december 1989 viel het Nationaal Patriottisch Front van Liberia378 onder leiding van
Charles Taylor Liberia binnen. Zij hadden als doel het regime van Samuel Doe, dat zich al
jarenlang schuldig maakte aan grootschalige mensenrechtenschendingen jegens zijn eigen
bevolking, ten val te brengen. In augustus 1990 had het NPFL de controle over het grootste
deel van het land verworven; Samuel Doe had nog wel steeds de controle over de hoofdstad
Monrovia. De burgeroorlog zette zich verder en aan beide kanten ontstonden er meerdere
fracties wat de chaos alleen maar verergerde. Beide kanten maakten zich schuldig aan
mensenrechtenschendingen, martelden en vermoordden de burgerbevolking en duizenden
riskeerden de hongerdood.
124. De Economische Gemeenschap van West-Afrikaanse Staten379 besloot om in te grijpen.
De interventie werd als volgt gerechtvaardigd: “There is a state of anarchy and total
breakdown of law and order in Liberia. These developments have traumatised the Liberian
377
Economic Community of West African states
Hierna NPFL
379
Hierna ECOWAS
378
94
population and greatly shocked the people of the sub-region and the rest of the international
community”.380 Op 23 augustus 1990 interveniërde de ECOWAS follow-up groep maar de
NPFL en andere fracties waren niet akkoord met deze inmenging van buitenaf en gingen over
tot de aanval. Deze follow-up groep was maar succesvol tot op zekere hoogte. Zij slaagde erin
om in oktober 1991 een Vredesverdrag uit te werken dat langer stand hield dan vorige
vredesverdragen maar zelfs hierna bleef het geweld voortduren. Op 19 november 1992 volgde
er een resolutie van de VN Veiligheidsraad waarin wordt bepaald dat de situatie in Liberia een
bedreiging voor de internationale vrede en veiligheid uitmaakt en prijst zij ECOWAS voor
haar inspanningen om de vrede, veiligheid en stabiliteit in Liberia te herstellen. Ook vraagt zij
de Secretaris-Generaal zo snel mogelijk een speciale vertegenwoordiger van de VN aan te
stellen om de situatie ter plaatse te gaan evalueren.381 Deze resolutie autoriseerde echter niet
het gebruik van geweld. De interventie van ECOWAS had bovendien plaats lang voordat deze
resolutie werd uitgevaardigd. Het ging hier om een multilaterale interventie met humanitaire
motieven en volgens sommigen is deze interventie het schoolvoorbeeld van een zuiver
humanitaire interventie. Bovendien wordt er geargumenteerd dat de legaliteit blijkt uit het
gegeven dat de VN Veiligheidsraad ECOWAS steeds heeft geprezen voor de door haar
ondernomen actie en dat autorisatie enkel uitbleef omdat men geen negatief precedent wou
creëren en de indruk wou geven dat het soevereiniteitsprincipe zomaar kan worden
geschonden.382 Dit argument valt makkelijk onderuit te halen en dit door louter op de feiten te
wijzen: de Veiligheidsraad had de mogelijkheid om het gebruik van geweld te autoriseren
maar zij heeft dit niet gedaan. Later heeft zij de interventie evenwel bekrachtigd door te
stellen dat deze gebeurde onder het toezicht van de VN. Hierdoor verliest deze interventie
elke betekenis in het kader van unilaterale humanitaire interventies en hun eventuele grond in
het gewoonterecht.
2.2.2.4 De interventie van de NATO in Kosovo
125. Het beleid dat Slobodan Milosevic, president van de voormalige Federale Republiek
Joegoslavië, tegenover de Kosovaren voerde chockeerde de internationale gemeenschap. Hij
had hun rechten opgeschort en voerde een sterk segregatiebeleid. Het Kosovo
380
Slotbekendmaking op de eerste gezamenlijke vergadering van de permanente bemiddelingscommissie van
ECOWAS en de Commissie van Vijf, §6-9.
381
Resolutie 788 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (19 november 1992), UN Doc. S/RES/788
(1992).
382
F. K. ABIEW, The evolution and practice of the doctrine of humanitarian intervention, Den Haag, Kluwer Law
International, 1999, 208.
95
Bevrijdingsleger 383 poogde in de tweede helft van 1996 de aandacht van de internationale
gemeenschap te krijgen voor de situatie in haar land. Het leger van de Federale Republiek
Joegoslavië ging in het offensief en verhoogde het aantal aanvallen op het UCK wat het
conflict enkel deed verslechteren. Desondanks zou het nog tot 1998 duren eer de
internationale gemeenschap zich over de situatie zou bekommeren. Op 31 maart 1998
vaardigde de VN Veiligheidsraad een resolutie uit waarin zij het “buitensporige geweld dat
werd gebruikt door de Servische troepen tegenover de burgerbevolking en vreedzame
demonstraties” veroordeelde maar zij keurde eveneens de terroristische aanslagen van het
UCK af. Deze resolie voorzag evenwel niet in een oplossing voor het conflict; zij voorzag wel
in een wapenembargo en spoorde beide partijen aan om het conflict aan de hand van een
dialoog op te lossen. De vijandigheden bleven echter voortduren; de aanvallen van het
Servische leger op het UCK leidde ertoe dat de burgerbevolking massaal haar toevlucht zocht
in de buurlanden Macedonië en Albanië. De VN Veiligheidsraad reageerde hierop door een
nieuwe resolutie uit te vaardigen: resolutie 119 van 23 september 1998 kwalificeerde de
situatie als een bedreiging voor de internationale vrede en eiste van de aanwezige autoriteiten
dat zij onmiddellijk stappen ondernamen om de humanitaire situatie te verbeteren en zo de
dreigende humanitaire ramp af te wenden. Deze eis van de Veiligheidsraad werd echter niet
gesteund door een militaire actie daar het op een veto van zowel China als Rusland zou
stuiten. De vijandigheden bleven dan ook duren waarop de NAVO-landen besloten actie te
ondernemen. Op 13 oktober 1998 vaardigde zij een acitiveringsbevel voor luchtaanvallen uit
indien de Serviërs weigerden hun willekeurige aanvallen op de Kosovaarse nederzettingen
stop te zetten. Op het laatste moment echter besloot de NAVO het over een andere boeg te
gooien en zond zij Amerikaanse speciale gezant Holbrooke naar Belgrado die erin slaagde
Milosevic te overtuigen een wapenstilstand te aanvaarden. Ook zou president Milosevic de
aanwezigheid van enkele inspecteurs van de Organisatie inzake veiligheid en Samenwerking
in Europa dulden. Daar het UCK niet werd gehoord in deze onderhandelingen, besloot zij de
uitkomst ervan dan ook niet te respecteren en weigerde zij haar aanvallen stop te zetten. Het
Joegoslavische leger ging dan op haar beurt over tot het afslachten van 45 ongewapende
burgers. De NAVO slaagde erin toegevingen te bekomen van beide partijen: het UCK zou
niet langer de volledige onafhankelijkheid van Kosovo eisen en het leger van de Federale
Republiek Joegoslavië zou de aanwezigheid van NAVO troepen op haar grondgebied dulden.
Het Servische leger ging hier echter niet mee akkoord en ging over tot etnische zuiveringen in
383
Hierna het UCK
96
Kosovo. Op 23 maart 1999 ging de NAVO uiteindelijk over tot luchtaanvallen op het
Joegoslavische leger.
126. Verschillende redenen werden aangehaald voor de inmenging vanwege de NAVO:
vooreerst werd geargumenteerd dat haar geloofwaardigheid als defentie-organisatie op het
spel stond. Dit is echter geenszins een juridische rechtvaardiging voor de door de NAVO
ondernomen actie. Bovendien werd gesteld dat de interventie conform was met de resoluties
van de VN Veiligheidsraad maar ook dit argument kan worden verworpen aangezien twee van
de vijf permanente leden, namelijk China en Rusland, duidelijk afkerig stonden tegenover
enige interventie. Als ultieme verantwoording werd dan maar teruggegrepen naar de
humanitaire motieven: de interventie was nodig om een dreigende humanitaire ramp af te
wenden.
127. Er dient opgemerkt te worden dat de meerderheid van de Westerse staten de NAVO
steunde in haar actie, zowel tijdens als erna. Rusland en China lieten echter duidelijk hun
afkeur blijken en op 26 maart 1999 legde Rusland, met de steun van India en Belarus, een
ontwerp-resolutie voor waarin zij de actie als onwettig onder het VN Handvest bestempelt.
Deze resolutie kreeg echter nooit de vereiste steun en werd dan ook niet uitgevaardigd. Het
was de eerste maal in de geschiedenis van de VN dat de stemming binnen de Veiligheidsraad
niet werd gebruikt om het gebruik van geweld met humanitaire doeleinden te veroordelen.
128. Omtrent het bestaan van enige opinio iuris bestaat er hier twijfel. Verschillende NAVOleden hebben steeds het uitzonderlijk karakter van de actie benadrukt daar zij geen negatief
precedent wilden stellen. Het is echter niet duidelijk of dit impliceert dat zij zich bewust zijn
van hun eventuele schending van het internationaal recht of dat dit slecht een verwijzing is
naar het gegeven dat zulke acties niet al te frequent dienen voor te komen.384 Mijn inziens
gaat het hier om een officieuze bekentenis van een overtreding van het internationaal recht.
De NAVO-leden zouden dergelijke verklaringen niet gedaan hebben indien zij zich niet
bewust waren van het feit dat zij met hun interventie de grenzen van het internationaal recht te
buiten zijn gegaan.
384
S. CHESTERMAN, Just war or just peace ? Humanitarian Intervention and International Law, Oxford, Oxford
University Press, 2001, 216-217.
97
2.3. CONCLUSIE: BESTAAT ER EEN RECHT OP (UNILATERALE) HUMANITAIRE
INTERVENTIE ONDER HET INTERNATIONAAL GEWOONTERECHT ?
129. De doctrine omtrent humanitaire interventie neemt steeds toe in belang in de
internationale gemeenschap. Meer en meer staten zijn van mening dat zij het recht hebben in
de interne aangelegenheden van een staat te interveniëren wanneer er in deze laatste
grootschalige mensenrechtenschendingen plaatsvinden. Deze zienswijze alleen is echter niet
genoeg om te besluiten dat er een recht op humanitaire interventie in het internationaal
gewoonterecht voorhanden is. Zoals al eerder gestipuleerd moeten er twee elementen
aanwezig zijn: statenpraktijk en opinio iuris.
130. Bovenstaande cases maken duidelijk dat de statenpraktijk met betrekking tot humanitaire
interventie eerder beperkt is. Hoewel niet alle situaties van unilaterale interventie in deze
thesis kunnen besproken worden, zijn er slechts enkele die hier niet bestudeerd werden.
Auteurs en rechtsgeleerden die zich dus gaan steunen op de statenpraktijk voorhanden om te
argumenteren dat er een internationaal gewoonterecht op humanitaire interventie bestaat gaan
hiermee een brug te ver.
De interventie van de VS en België is immers geen zuiver humanitaire interventie en kan dus
nog best gekwalificeerd worden als een reddingsoperatie om onderdanen in het buitenland te
beschermen. Als men daarbovenop de post-koloniale sfeer van de interventie in acht neemt,
en dat werd getracht de toegang tot de minerale bronnen in deze pas onafhankelijke staat
veilig te stellen, verliest deze interventie elke relevantie voor het vestigen van een nieuwe
regel van internationaal gewoonterecht en de daarvoor benodigde statenpraktijk.385 Wanneer
men dan de interventie van India in Oost-Pakistan, van Tanzania in Oeganda en van Vietnam
in Cambodja bestudeert, wordt duidelijk dat men zich nergens op expliciete wijze op
humanitaire motieven steunt. Telkens wordt immers het recht op zelfverdediging ingeroepen
door de interveniërende staat. Waar India zich eerst nog wel ging beroepen op humanitaire
redenen, veranderde zij al vlug haar standpunt van zodra zij op tegenstand van andere staten
stootte. Hetzelfde kan worden gezegd van Tanzania en Vietnam, die hun gebruik van geweld
rechtvaardigde door te stellen dat zij bedreigd werden door respectievelijk Oeganda en
Cambodja. Uiteraard zal dit niet de enige reden voor interventie zijn geweest daar al eerder
werd gesteld dat het onmogelijk is om alle motieven van een staat in haar beslissing te
interveniëren te achterhalen. Er zullen ook zuiver humanitaire redenen meegespeeld hebben
385
S. CHESTERMAN, Just war or just peace ? Humanitarian Intervention and International Law, Oxford, Oxford
University Press, 2001, 84.
98
maar geen enkele interveniërende staat beschouwde deze als voldoende sterk om haar gebruik
van geweld te rechtvaardigen.
Wat de interventies na de Koude Oorlog betreft, werden er wel humanitaire motieven
ingeroepen. Het gaat hier echter slechts om drie interventies en de vraag is nog maar of dit
voldoende is om te spreken van een statenpraktijk. Bovendien kan worden geargumenteerd
dat de interventie van ECOWAS in Liberia elke relevantie verliest daar zij nadien werd
geautoriseerd door de VN die haar bovendien financiële middelen verschafte voor het
verderzetten van haar operatie. Waar de interventie vanwege de VS, het VK en Frankrijk op
weinig steun van de internationale gemeenschap kon rekenen, was dit dus duidelijk niet het
geval voor de interventie van ECOWAS; deze heeft steeds op de steun van de VN kunnen
rekenen die vooral het gebruik van geweld van door Liberia veroordeelde maar zich nooit
afkerig heeft uitgelaten over het geweld dat ECOWAS aanwendde. De interventie van de
NAVO in Kosovo kan nog steeds tot één van de meest controversiële interventies worden
gerekend. Zij kon dan ook niet op dezelfde steun rekenen vanwege de VN als de interventie
van ECOWAS. Toch werd de NAVO nooit veroordeeld voor deze interventie en kon zij op
heel wat steun vanwege de Westerse Staten rekenen.
131. Daar enkel in het post-Koude Oorlog tijdperk sprake is van interventies waarbij
humanitaire motieven op expliciete wijze werden ingeroepen, is het vooral hier van belang dat
men het eventuele bestaan van een opinio iuris gaat beoordelen. Deze is duidelijk niet
aanwezig bij de interventie van de VS, het VK en Frankrijk in Irak; de meeste staten waren
geenszins akkoord met deze actie en ook de VN weigerde haar steun te verlenen. Er kan
worden geargumenteerd dat de interventie van ECOWAS op dergelijke steun van zowel de
internationale gemeenschap als de VN kon rekenen dat er hier sprake kan zijn van opinio
iuris. De latere autorisatie en financiële hulp vanwege de VN doen haar relevantie in het
humanitaire interventie-debat echter teniet. Zoals al eerder gestipuleerd kan het bestaan van
een opinio iuris omtrent de interventie in Kosovo betwist worden. De NAVO heeft het
uitzonderlijk karakter van de interventie steeds benadrukt wat het bestaan van een opinio iuris
moeilijk verdedigbaar maakt.
132. Er kan worden geconcludeerd dat de bestaande statenpraktijk onvoldoende is om te
besluiten tot het bestaan van een regel van internationaal gewoonterecht omtrent humanitaire
interventie. Vooreerst worden humanitaire motieven maar zelden ingeroepen door de
interveniërende staten daar zij zich bewust zijn van het gegeven dat deze niet voldoende sterk
zullen zijn. Hiermee kan onmiddellijk een verband worden gelegd met de tweede
99
noodzakelijke voorwaarde: de opinio iuris. Verscheidene interventies hebben vaak steun
verkregen van de internationale gemeenschap maar deze had dan vooral betrekking op het
eindresultaat: de internationale wereld was immers niet rouwig dat het regime van Idi-Amin
in Oeganda ten val werd gebracht en heeft zich steeds negatief uitgelaten over het regime van
Pol Pot in Cambodja. Dit betekent echter geenzins dat de interventies, en het bijbehorend
gebruik van geweld, werden aanvaard. Vaak werden deze interventies als een duidelijke
schending van het soevereiniteitsbeginsel en het non-interventieprincipe beschouwd. Zelfs
wanneer staten deze mening niet waren toegedaan, spraken zij nooit van “humanitaire
interventies” en gingen zij hun goedkeuring telkens aan andere motieven verbinden. Dit duidt
op een duidelijk gebrek aan opinio iuris. Er kan dus besloten worden dat er geen sprake is van
een internationaal gewoonterecht dat humanitaire interventie legitimeert.
100
CONCLUSIE
Het beginsel van soevereiniteit en het non-interventie principe zijn beide essentiële
bouwstenen van het internationaal recht. Uit bovenstaande uiteenzetting blijkt duidelijk het
belang van artikel 2(4) en 2(7) van het VN Handvest. Artikel 2(4), dat het verbod op het
gebruik van geweld bevat, is misschien wel het belangrijkste artikel in het VN Handvest en
uitzonderingen zijn enkel mogelijk onder artikel 51, namelijk het recht op zelfverdediging, en
hoofdstuk VII van dit verdrag. Het zal hoofdstuk VII zijn dat de Veiligheidsraad toelaat om
op te treden, eventueel met gebruik van geweld, bij humanitaire crises. Dergelijke humanitaire
ramp zal echter moeten worden gekwalificeerd als een bedreiging of verbreking van de vrede
of een daad van agressie. Het is immers slechts in deze gevallen dat de Veiligheidsraad het
recht heeft een uitzondering te maken op het verbod op het gebruik van geweld. Waar daad
van agressie duidelijk gedefinieerd werd, fungeert verbreking van de vrede als een vangnet en
zal het dus vooral deze grond zijn die wordt ingeroepen bij humanitaire crises. De VN
Veiligheidsraad blijft in de meeste gevallen echter vaag over haar beweegreden om het
gebruik van geweld te autoriseren.
Daar dergelijke interventies gelegitimeerd worden door de autorisatie van de Veiligheidsraad
worden deze niet gecontesteerd. Het humanitaire interventie-debat heeft vooral betrekking op
de unilaterale variant waar staten op eigen initiatief gaan interveniëren in de interne
aangelegenheden van een andere staat. Voorstanders van deze praktijk trachten deze te
legitimeren aan de hand van verschillende instrumenten. Sommigen onder hen argumenteren
dat de macht en de rechten die voortvloeien uit de soevereiniteit van een staat ook
verplichtingen met zich meebrengt. Anderen verwijzen naar de Genocide-Conventie die
volgens hen impliceert dat de vijf permanente leden in geval van de misdrijven vermeld in
artikel 3 zich niet van hun vetorecht mogen bedienen bij de stemming in de VN
Veiligheidsraad. Hoewel beide doctrines valabele argumenten naar voor brengen wordt geen
van beide echter unaniem aanvaard door de internationale gemeenschap en zijn zij dus niet
voldoende sterk om een recht op humanitaire interventie te creëren. De doctrine van de
responsibility to protect werd wel expliciet aangenomen door de Verenigde Naties, zij het
slechts gedeeltelijk en door middel van een resolutie van de Algemene Vergadering, die de
lidstaten niet bindt. Mijn inziens is het belang van deze doctrine sterk overroepen daar het
duidelijk is, wanneer men de VN-resolutie bestudeert, dat alles nog steeds afhankelijk is van
het handelen van de VN Veiligheidsraad.
101
Wil men humanitaire interventie kunnen legitimeren, zal men dus moeten teruggrijpen naar
het Handvest van de Verenigde Naties zelf of het internationaal gewoonterecht, die de enige
bron van internationaal recht is die op voet van gelijkheid staat met een verdrag en deze dus
kan wijzigen.
Het Handvest van de Verenigde Naties biedt m.i. geen grond voor humanitaire interventie.
Vooreerst bevat artikel 2(4) een strikt verbod op het gebruik van geweld in interstatelijke
relaties en worden er slechts twee uitzonderingen expliciet in het Handvest vermeld. Zelfs
wanneer men aanvaard dat de kwalificaties vermeld in dit artikel, namelijk schending van de
territoriale integriteit en politieke onafhankelijkheid, het verbod op het gebruik van geweld
gaan inperken, zal dit geen mogelijkheid voor humanitaire interventie creëren daar deze
automatisch een schending van de territoriale integriteit van een staat uitmaakt. Ook de
politieke
onafhankelijkheid
mensenrechtenschendingen
zal
eraan
voorkomen,
moeten
iets
geloven
waarvoor
een
wil
men
toekomstige
regimewijziging
veelal
noodzakelijk zal zijn. Het doel dat de opstellers bovendien voor ogen hadden was het creëren
van wereldvrede en de rechtvaardigheid werd hier ondergeschikt aan gemaakt. Mensenrechten
nemen dan misschien wel een belangrijke plaats in in het VN Handvest, ze blijven naar mijn
mening ondergeschikt aan het hoofddoel van het Handvest: de internationale vrede
waarborgen. Daar dit standpunt moreel moeilijk te verdedigen valt, is het wel volledig
conform met de tekst en bedoelingen van het VN Handvest. Het risico op misbruik van
humanitaire interventie valt immers niet te ontkennen; staten zullen nooit manschappen,
financiële en logistieke middelen investeren voor louter humanitaire redenen. Hun politieke of
economische agenda zal altijd de bovenhand halen. Uiteraard kan men het argument
betreffende de slechte werking van de Veiligheidsraad niet terzijde schuiven maar dit hoeft
geenszins een legalisatie van humanitaire interventie te impliceren. Het is meer opportuun om
de slechte werking van de Veiligheidsraad onder handen te nemen dan humanitaire interventie
zonder meer te legaliseren daar dit te zware implicaties zou hebben voor het bestaande
internationaal recht. De beslissingsprocedure in de VN Veiligheidsraad dient te worden
aangepast zodat de permanente vijf niet langer over een vetorecht beschikken bij humanitaire
aangelegenheden; de unanieme aanvaarding van de doctrine omtrent de genocide-conventie
lijkt mij dan ook de meest opportune oplossing.
Ook in het internationaal gewoonterecht wordt humanitaire interventie niet aanvaard. Opdat
een nieuwe gewoonterechtelijke regel kan ontstaan dienen er immers twee elementen
aanwezig te zijn: statenpraktijk en opinio iuris. Het zorgvuldig bestuderen van de
102
statenpraktijk leert ons dat deze onvoldoende is om een nieuwe gewoonterechtelijke regel in
het leven te roepen. Tijdens de Koude Oorlog werden humanitaire motieven zelfs nooit
expliciet ingeroepen. Men greep telkens terug naar het recht op zelfverdediging. Dit brengt
ons bij de tweede noodzakelijke voorwaarde om van een nieuwe gewoonterechtelijke regel te
spreken: de opinio iuris. Bij het merendeel van de unilaterale interventies was de
internationale gemeenschap telkens van mening dat het ging om een ongeoorloofde schending
van het non-interventieprincipe. Sommigen van deze interventies werden wel aanvaard door
de internationale gemeenschap maar dit was vooral omdat zij tevreden waren met het bereikte
resultaat, namelijk de val van een dictatoriaal regime. Men mag hier echter geenszins een
opinio iuris uit afleiden. Mijns inziens is er dan ook geen grond, noch in het internationaal
gewoonterecht, noch in het Handvest van de Verenigde Naties, om humanitaire interventie te
legitimeren.
103
BIBLIOGRAFIE
1. WETGEVING

























Pact van de Volkenbond van 28 april 1919
Kellogg-Briand-Pact van 27 augustus 1928
Noord-Atlantisch Handvest van 14 augustus 1941
Handvest van de Verenigde Naties
Statuut van het Internationaal Gerechtshof, www.icj-cij.org
Verdrag van de Organisatie van Amerikaanse Staten 30 april 1948
Verdrag inzake de Voorkoming en de Bestraffing van Genocide van 9 december 1948,
United Nations Treaty Series, vol. 78, 277
Noord-Atlantisch Verdrag 4 april 1949.
Warshaupact 14 mei 1955
Treaty of Amity, Economic Relations and Consular Rights 15 augustus 1955.
Internationaal verdrag inzake de afschaffing van alle vormen van rassendiscriminatie
van 7 maart 1966, United Nations Treaty Series, vol. 660, 195.
Internationaal verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten van 16
december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3.
Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten van 19 december
1966, United Nations Treaty Series, Vol. 999, 171.
Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht tussen staten en internationale
organisaties of tussen internationale organisaties van 23 mei 1969, United Nations
Treaty series, Vol. 1155, 331.
Verdrag inzake de afschaffing van alle vormen van discriminatie tegenover vrouwen
van 18 december 1979, United Nations Treaty Series, vol. 1249, 13.
Verdrag tegen foltering en andere wrede onmenselijke of vernederende behandeling
en bestraffing van 10 december 1984, United Nations Treaty Series, Vol. 1465, 85.
Verdrag inzake de rechten van het kind van 20 november 1989,United Nations Treaty
Series, Vol. 1577, 3.
Internationaal verdrag inzake bescherming van de rechten van alle migranten
werknemers en de leden van hun familie van 18 december 1990, United Nations
Treaty Series, Vol. 2220, 3.
Resolutie 54 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (15 juli 1948), UN Doc.
S/RES/54 (1948).
Resolutie 82 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (25 juni 1950), UN Doc.
S/RES/82 (1950).
Resolutie 216 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (12 november 1965),
UN Doc. S/RES/216 (1965).
Resolutie 217 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (20 november 1965),
UN Doc. S/RES/217 (1965).
Resolutie 221 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (9 april 1966), UN
Doc. S/RES/221 (1966).
Resolutie 232 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (16 december 1966),
UN Doc. S/RES/232 (2966).
Resolutie 2625 (XXV) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (24
oktober 1970), UN Doc. A/RES/8082 (1970).
104
























Resolutie 2793 (XXVI) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (7
december 1971), UN Doc. A/RES/1606 (1971).
Resolutie 3314 (XXIX) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (14
december 1974), UN Doc. A/RES/9631 (1974).
Resolutie 387 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (31 maart 1976), UN
Doc. S/RES/387 (1976).
Resolutie 411 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (30 juni 1977), UN
Doc. S/RES/411 (1977).
Resolutie 487 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (19 juni 1981), UN
Doc. S/RES/487 (1981).
Resolutie 502 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (3 april 1982), UN
Doc. S/RES/502 (1982).
Resolutie 573 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (4 oktober 1985), UN
Doc. S/RES/573 (1985).
Resolutie 598 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (20 juli 1987), UN
Doc.S/RES/598 (1987).
Resolutie 660 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (2 augustus 1990), UN
Doc. S/RES/660 (1990).
Resolutie 667 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (16 september 1990),
UN Doc. S/RES/667 (1990).
Resolutie 688 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (5 april 1991), UN
Doc. S/RES/688 (1991).
Resolutie 713 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (25 september 1991),
UN Doc. S/RES/713 (1991).
Resolutie 46/182 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (19
december 1991), UN Doc. A/RES/46/182 (1991).
Resolutie 733 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (23 januari 1992), UN
Doc. S/RES/733 (1992).
Resolutie 748 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (31 maart 1992), UN
Doc. S/RES/748 (1992).
Resolutie 788 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (19 november 1992),
UN Doc. S/RES/788 (1992).
Resolutie 794 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (3 december 1992),
UN Doc. S/RES/794 (1992).
Resolutie 808 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (22 februari 1993), UN
Doc. S/RES/808 (1993)
Resolutie 836 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (4 juni 1993), UN Doc.
S/RES/836 (1993).
Resolutie 841 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (16 juni 1993), UN
Doc. S/RES/841 (1993).
Resolutie 844 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (18 juni 1993), UN
Doc. S/RES/844 (1993).
Resolutie 929 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (22 juni 1994), UN
Doc. S/RES/929 (1994).
Resolutie 940 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (31 juli 1994), UN
Doc. S/RES/940 (1994).
Resolutie 955 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994),
UN Doc. S/RES/955 (1994).
105

















Resolutie 1070 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (16 augustus 1996),
UN Doc. S/RES/1070 (1996).
Resolutie 1101van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (28 maart 1997), UN
Doc. S/RES/ 1101 (1997).
Resolutie 1264 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (15 september 1999),
UN Doc. S/RES/1264 (1999).
Resolutie 54/2000 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 april
2000), UN Doc. A/RES/54/2000 (2000).
Resolutie 1368 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (12 september 2001),
UN, Doc. S/RES/1368 (2001).
Resolutie 1373 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (28 september 2001),
UN Doc. S/RES/1373 (2001).
Resolutie 1497 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (1 augustus 2003),
UN Doc. S/RES/1497 (2003).
Resolutie 1509 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (19 september 2003),
UN Doc. S/RES/1509 (2003).
Resolutie 1540 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (28 april 2004), UN
Doc. S/RES/1540 (2004).
Resolutie 59/565 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (2 december
2004), UN Doc. A/RES/59/565 (2004).
Resolutie 59/2005 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (26 mei
2005), UN Doc.A/RES/59/2005 (2005).
Resolutie 60/1 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (5 augustus
2005), UN Doc. A/RES/60/1 (2005).
Resolutie 1674 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (28 april 2006), UN
Doc. S/RES/1674 (2006).
Resolutie 1701 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (11 augustus 2006),
UN Doc. S/RES/1701 (2006).
Resolutie 1706 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (31 augustus 2006),
UN Doc. S/RES/1706 (2006).
Resolutie 63/677 van de Algemene Verhadering van de verenigde Naties (12 januari
2009), UN Doc. A/RES/63/677 (2009).
The final Act of the Conference on Security and Cooperation in Europe VII van 1
augustus 1975, http://www1.umn.edu/humanrts/osce/basics/finact75.htm.
2. RECHTSPRAAK





IGH, Corfu Channel (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland v.
Albania), judgement, ICJ Reports 1949, 244.
IGH, Asylum (Colombia v.Peru), Judgement, ICJ Reports 1950, 266.
IGH, North Sea Continental Shelf (Federal Republic of Germany v. Denmark),
Judgement, ICJ Reports 1969, 3.
IGH, Barcelona Traction, Light and Power Company, Limited (Belgium v. Spain),
Judgement, ICJ Reports 1970, 3.
IGH, Legal consequences for states of the continued presence of South Africa in
Namibia (South West Africa), notwithstanding Security Council Resolution 276
(1970), advisory opinion (21 juni 1971), www.icj-cij.org.
106






IGH, Western Sahara, advisory opinion (16 oktober 1975), www.icj-cij.org.
IGH, Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v.
United States of America), Judgement, ICJ Reports 1986, 14.
IGH, Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of
Genocide (Bsonia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro), Judgenment, ICJ
Reports 1996, 797.
IGH, Legality of the Use by a State of Nuclear Weapons in Armed Conflict ,Advisory
opinion (8 juli 1996), www.icj-cij.org.
IGH, Case concerning Oil Platforms (Islamic Republic of Iran v. United States of
America), Judgement, ICJ Reports 2003, 161.
Island of Palmas Arbitration (Nederland/VS) arbitrale uitspraak van 4 april 1928.
3. RECHTSLEER
















ANGHIE A., Imperialism, sovereignty and the making of international law,
Cambridge, Cambridge University press, 2004, 356.
ANNAN K. A., "Reflections on Intervention" in The Question of intervention :
statements of the Secretary-General, New York, United Nations Depertment of public
information, 1999, 58.
AUST A., Handbook of International Law, Cambridge, Cambridge University Press,
2010, 592.
ABIEW F. K., The evolution of the doctrine and practice of humanitarian intervention,
Den Haag, Kluwer Law International, 1999, 325.
BELLAMY A. J., Responsibility to Protect : the global effort to end mass atrocities,
Cambridge, Polity Press 2009, 249.
BOSSUYT M. en WOUTERS J. , Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen,
Intersentia, 2005, 1086.
BOWETT D. W., Self-Defence in International Law, Manchester, Manchester
University Press, 1958, 294.
BROWNLIE I., International Law and the Use of Force by States, Oxford, Clarendon
Press 1963, 532.
BROWNLIE I., Principles of Public International Law, Cambridge, Cambridge
University Press, 2008, 784.
CASSESE A., International Law, Oxford , Oxford University Press, 2005, 558.
CHESTERMAN S., Just war or just peace ? Humanitarian Intervention and
International Law, Oxford, Oxford University Press, 2001, 328.
D‟AMATO A., International Law : Process and Prospects, Bobbs Ferry NY,
Transnational Publishers 1987, 373.
DENG F., Protecting the dispossessed : A challenge for the international community,
Washington, Brookings Institution, 1993. 175.
DENG F., Sovereignty as responsibility : Conflict management in Africa, Washington,
Brookings Institution,1995. 265.
DIXON M., Textbook on International Law, Oxford, Oxford University Press, 2011,
372.
GOODRICH L.M., HAMBRO E. I. en SIMONS A. P., The Charter of the United
Nations : commentary and documents, Cambridge, World Peace Foundation, 1946,
710.
107

























HASHMI S. H., State sovereignty: change and persistence in international relations,
University Park, Pennsylvania state university press, 1997, 212.
HELD D. Political theory today, Cambridge, Polity Press, 1995, 372.
HINSLEY F. H., Sovereignty, Cambridge, Cambridge University Press, 1986, 255.
HODGES H. G., The Doctrine of Intervention, Princeton, The Banner Press Princeton,
1915, 288.
HORBACH N.,LEFEBER R. en RIBBELINK O., Handboek internationaal recht, Den
Haag, Asser Press, 2007, 946.
JACKSON R., Sovereignty: evolution of an idea, Cambridge, Polity press, 2007, 180.
JEFFERY R., Hugo Grotius in international thought, New York, Palgrave Macmillan,
2006, 216.
LARSON A. en JENKS C. W., Sovereignty within the law, oceana publications , Dobbs
Ferry NY, 1965, 492.
LAUTERPACHT H., International Law and Human Rights, Londen, Stevens, 1950,
475.
LUND M., Preventing Violent Conflict : A Strategy for Preventative Diplomacy,
Washington, United States Institute of Peace Press, 1996, 220.
FARER T. J. , "Humanitarian Intervention : the View from Charlottesville" in LILLICH
R.B., Humanitarian Intervention and the United Nations, Virginia, University Press
of Virginia, 1973, 240.
MERRIAM C. E., history of the theory of sovereignty since Rousseau, New York,
Columbia University Press, 1900, 232.
NICHOLAS H. G., The United Nations as a political intstitution, Londen, Oxford
University Press,1975, 263.
ROBERTSON A.H. en MERRILLS J.G., Human Rights in the World : an introduction to
the study of the international protection of human rights, Manchester, Manchester
University Press, 1996, 355.
OPPENHEIM L., International Law: a Treatise, Londen, Longmans Green, 1947, 2 vol.
SHAW M., International law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1542.
SLOMP G., “on Sovereignty” in SALMON T. C. en IMBER M. F., Issues in international
relations, Londen, Routledge, 2008, 280.
SPAGNOLI F., Making Human Rights Real, New York, Algora Publishing, 2007, 191.
STOWELL E., International Law : a Restatement of principles in conformity with
actual practice, New York, Holt, 1931, 829.
TÉSON F. R., Humanitarian Intervention : an Inquiry into Law and Morality, Dobbs
Ferry NY, Transnational Publishers, 1997, 456.
VANDEPITTE P. en DEVOS C., Lexicon: een verklaring van historische en
maatschappelijke concepten , Gent, Academia press, 2010, 274.
WESTLAKE J., International Law‟ (Deel I), Cambridge, Cambridge University Press,
1913, 368.
WEISS T. G., Humanitarian Intervention : ideas in action, Cambridge, Polity Press,
2007, 196.
WHEATON H., Elements of International Law : with a sketch of the history of the
science, Londen, Stevens and Sons 1836, 300.
ARNISON N. D., "International law and non-intervention : When do Humanitarian
Concerns supersede sovereignty ?", Fletcher Forum of World Affairs 1993, 199-211.
108


















BENJAMIN B. M., "Unilateral Humanitarian Intervention : Legalizing the Use of Force
to Prevent Human Rights Atrocities", Fordham International Law Journal 19921993, 120-158.
CASSESE A., "Ex Iniuria Ius Oritur : Are we moving towards international
legitimization of forcible humanitarian countermeasures in the world community ?",
European Journal of International Law 1999, 23-30.
CUTLER L. N. , "The internalization of Human Rights", University of Illinois Law
Review 1990, 575 -592.
DENG F., "Frontiers of Sovereignty", Leiden Journal of International Law 1995, 249286.
EISNER D., "Humanitarian Intervention in the Post-Cold War era", Boston University
International Law Journal 1993, 195-226.
FONTEYNE J. L., "The Customary International Law Doctrine of Humanitarian
Intervention", California Western International Law Journal 1974, 203-270.
GROSS L., “the peace of Westphalia”, American Journal of international law 1948,
20-41.
FRANCK T. M. en RODLEY N. S., "After Bangladesh : the law of humanitarian
intervention by Military Force", American Journal of International Law 1973, 275422.
FRANCK T. M., "Of gnats and camels : is there a double standard at the United
Nations ?", American Journal of International Law 1984, 811-833.
HAMILTON R. J., “The responsibility to protect: from document to doctrine – but what
of implementation?”, Harvard Human Rights Law Journal 2006, 289-298.
HASSAN F., "Realpolitik in International Law : after Tanzanian-Ungandan Conflict –
„humanitarian intervention„ reexamined", Williamette Law Review 1981, 858-912.
KIM Y. S., "Responsibility to Protect, Humanitarian Intervention and North Korea",
Journal of International Business and Law 2006, 74-94.
KRYLOV N., "Humanitarian intervention : pros and cons", Los Angeles international
and Comparative Law Journal 1994-1995, 365-408.
MAHALINGAM R., "The Compatbility of the Principle of Non-Intervention with the
Right of Humanitarian Intervention", University of California Journal of International
Law and Foreign Affairs 1996-1997, 237-238.
MERON T., "Common Rights of Mankind in Gentili, Grotius and Suàrez", American
Journal of International Law 1991, 110-116.
NAKHJAVANI A., "To what extent does a norm of humanitarian intervention
undermine the theoretical foundations upon which the international legal order was
built ?", Windsor Review of Legal and Social Issues 2004, 35-52.
NANDA V. P., "Tragedies in Northern Iraq, Liberia, Yugoslavia and Haîti-Revisiting
the validity of humanitarian intervention under international law", Denver Journal of
International Law and Policy 1992, 305-334.
OPPENHEIM L., “The Science of International Law: Its Task and Method”, The
American Journal of International Law 1908, 313-356.
109












REISMAN W. M., "Why Regime Change is (alsmost always) a Bad Idea", American
Journal of International Law 2004, 516-525.
ROUGIER R., "La Théorie de l‟Intervention d‟humanité", Revue General de Droit
International Publique 1919, 468-526.
ROTH B. R., “The Enduring Significance of State Sovereignty”, Florida Law Review
2004, 1017-1049.
SCHACTER O., "Just War and Human Rights", Pace Yearbook of International Law
1989, 1-20.
SIMMA B., "NATO, The UN and the Use of Force : Legal Aspects", European Journal
of International Law 1999, 1-22.
SIMON S. G., “The Contemporary Legality of Unilateral Humanitarian Intervention",
California Western International Law Journal 1993-1994, 117-153.
VALEK P., "Is Unilateral Humanitarian Intervention Compatible with the UN
Charter ?", Michigan Journal of International Law 2004-2005, 1223-1253.
WHEELER N. J., "Legitimating Humanitarian Intervention : Principles and
Procedures", Melbourne Journal of International Law 2001, 550-567.
WOLF D., "Humanitarian Intervention", Michigan Yearbook of International Legal
Studies 1988, 333-366.
WONG J., “Reconstructing the Responsibility to Protect in the Wake of Cyclones and
Separatism”, Tulane Law Review 2009-2010, 220-263.
ADJEI E., The Legality of Humanitarian Intervention, LLM Thesis The University of
Georgia, 2005, 8-11 http://digitalcommons.law.uga.edu/stu_llm/2.
DE WAEL K., The Responsibility to Protect : de juridische basis voor humanitaire
interventie ?, Masterproef Universiteit Gent, 2008-2009,
http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/391/492/RUG01001391492_2010_0001_AC.pdf.
4. DOCUMENTEN






UN Doc. S/PV 1606 (1971).
UN Doc. S/13022 (1979), UN Yearbook, 273-75.
UN Doc. S/13027 (1979), UN Yearbook, 275.
Principles of Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, Yearbook of
the International Law Commission 2001, Vol. II.
The Responsibility to Protect, Report of the International Commission on Intervention
and State Sovereignty, www.iciss.ca.
The Responsibility to Protect in the Case of Humanitarian Crises: an Emerging Norm
of International Law?, International Bar Association,
http://www.ibanet.org/Human_Rights_Institute/About_the_HRI/HRI_Activities/Resp
onsibility_to_Protect.aspx.
110


Slotbekendmaking op de eerste gezamenlijke vergadering van de permanente
bemiddelingscommissie van ECOWAS en de Commissie van Vijf, §6-9.
KNUDSEN T. B., „The History of Humanitarian Intervention : The Rule or the
Exception ?‟, Paper for the 5Oth ISA Annual Convention New York, 2009, 4,
www.allacademic.com/meta/p370801_index.html.
5.INTERNETBRONNEN

D. PHILLPOTT, „Sovereignty‟, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer
2003 Edition), http://plato.stanford.edu/entries/sovereignty/.
.
.
111