Het einde van een monarchie

 371 Toespraak van Lenin
op een manifestatie op het
Oeritski Plein (Paleisplein)
van het Tweede Congres
van de Derde Internationale,
Petrograd, 1924
© 2017 State Hermitage
Museum, St Petersburg
In 2017 is het precies honderd jaar geleden dat in Rusland de
revolutie uitbrak. De gevolgen kennen we, maar wat ging er
eigenlijk allemaal aan vooraf? En hoe verging het de tsaar in
die roerige jaren? En zijn familie? Dit boek geeft een goed
beeld van de gebeurtenissen: van de ongevallen op de dag
van de kroning van Nicolaas en Bloedige Zondag tot en met de
Eerste Wereldoorlog en de moord op de tsaar en zijn gezin.
In Nederland ging schrijver Alexander Münninghoff op zoek in
de archieven naar de reactie van koningin Wilhelmina op alle
tumult en deed daarbij verrassende ontdekkingen.
Een rijk geïllustreerd boek over een van de meest turbulente
periodes van de twintigste eeuw, die niet alleen Rusland maar
ook de rest van de wereld ingrijpend veranderde.
Het einde van een monarchie
 188 Tsaar Nicolaas II
en tsarevitsj Aleksej, 1911
Foto Atelier Boissonnas &
Eggler
 211 Tatjana, Olga,
Aleksej, Maria en Anastasia
op een bankje in een park,
na 1910
© GARF, The State Archive of
the Russian Federation, Moscow
© GARF, The State Archive of
the Russian Federation, Moscow
Zijne Majesteit Koning Willem-Alexander
was als Prins van Oranje onze beschermheer
van 2004 tot aan zijn inhuldiging in 2013.
Hermitage Amsterdam 2017
Inhoud
6
1917 in 2017
Cathelijne Broers
Voorwoord Directeur Hermitage Amsterdam
9
Voorwoord Door de ogen van het Paleis
Michail Piotrovsky
Directeur Staatsmuseum de Hermitage
12
14
16
Tijdlijn Romanovs & Revolutie
Stamboom De tsaren en potentiële troonopvolgers en hun lotgevallen na de Revolutie
Kaart Rusland eind 1917
18
Rusland tijdens de regering van Nicolaas II
Irina Zacharova
56
De Russische keizerlijke familie op de grens van de negentiende en de twintigste eeuw
Irina Zacharova
90
‘Voor Geloof, Tsaar en Vaderland’. De Romanovs in de Eerste Wereldoorlog
Dmitri Ljoebin
114
1917, het Winterpaleis en de Hermitage
Jelena Solomacha
138
Spanningen in de Romanov-familie net voor de Eerste Wereldoorlog en de Revolutie
Sergej Mironenko
156
Wilhelmina en de Romanovs. Een ongemakkelijke relatie
Alexander Münninghoff
168
196
198
Objectlijst tentoonstelling
Bibliografie
Colofon
Voorwoord
Cathelijne Broers
Directeur Hermitage Amsterdam
 189 Ivan GorjoesjkinSorokopoedov
Portret van tsarevitsj
Aleksej Nikolajevitsj, 1907
6
1917 in 2017
De mannen die in 2007 even buiten Jekaterinenburg de graven van de laatste Romanovs
zochten, spreken erover met een stem die emoties verraadt. Ze zijn geraakt als ze vertellen
hoe ze het graf van de nog geen veertienjarige Aleksej en zijn oudere zus Maria in de bossen
ontdekten. Het waren amateurhistorici, die toch heel goed wisten wat ze deden. Ze beseften
dat ze iets heel belangrijks op het spoor waren en daarbij geen fouten mochten maken.
De lichamen van de vermoorde tsaar, de tsarina, de drie andere dochters, twee bedienden
en de lijfarts waren al in 1991 gevonden. Maar pas na jaren van onderzoek konden die resten
officieel worden geïdentificeerd. DNA-tests gaven de doorslag. Tal van verre en minder verre
Romanov-familieleden (onder wie de nu 96-jarige prins Philip, echtgenoot van koningin
Elizabeth en tevens kleinzoon van de zus van de laatste tsarina) stonden hun DNA af.
Toenmalig president Jeltsin was erbij toen de vijf gezinsleden, op de dag af tachtig jaar
nadat ze waren vermoord, voor het oog van de wereld werden bijgezet in de Peter en Paul
Kathedraal van St.‑Petersburg. Hij sprak de wens tot verzoening uit. Verzoening tussen de
verschillende kampen, maar ook met een pijnlijke episode in de Russische geschiedenis.
In Rusland zal waarschijnlijk dezelfde verzoeningswens worden uitgesproken bij
de grote herdenkingen van de Revolutie in 2017. Misschien mogen dan ook de resten
van Aleksej en Maria worden bijgezet en kunnen de Russen weer een bladzijde van hun
geschiedenis omslaan.
Vanzelfsprekend besteedt de Hermitage Amsterdam aandacht aan de Russische
Revolutie. We kwamen uit op een tentoonstelling die ook de periode ervóór presenteert,
waarin de kiemen voor de omwentelingen al besloten liggen. De bezoeker gaat mee naar
het St.-Petersburg van begin twintigste eeuw (vanaf 1914 Petrograd). Een bruisende
aristocratische en tegelijk gevaarlijk revolutionaire stad.
De tentoonstelling brengt de geschiedenis in kaart, stap voor stap: het was niet één
revolutie, het was een proces. Hedendaagse historici leggen daarbij vaak de nadruk op
de zeer zwakke maatschappelijke positie van de tsaar en tsarina. Zij waren in behoorlijke
mate zelf debet aan hun ondergang, nog afgezien van het grote sociale onrecht in hun
keizerrijk. Misstappen van de tsaar, een gebedsgenezer die de landspolitiek beheerste,
een uitzichtloze oorlog. Het zijn een paar van de verhelderende verhalen die wij in de
tentoonstelling presenteren. Het artikel van Sergej Mironenko, adjunct-directeur van het
indrukwekkende Staatsarchief van de Russische Federatie, dat vele persoonlijke bezittingen
van de Romanovs bewaart, brengt ze in kaart.
Het archief leende zeer genereus uit voor deze tentoonstelling die door haar optiek en
objecten een unicum voor West-Europa is. Brieven van de tsaar, portretten van Raspoetin,
een van de bajonetten waarmee het keizerlijke gezin de dood werd ingejaagd en politiefoto’s
van Lenin uit zijn jonge jaren; ze worden hier bewaard voor studie en onderzoek. Tezamen
Nicolaas II en zijn familie, 1911
Staand v.l.n.r.: Maria, Alexandra.
Zittend v.l.n.r.: Olga, Nicolaas,
Anastasia, Aleksej, Tatjana
commissie die de activiteiten van de tsaristische ministers onderzocht. Het was het eerste,
zij het niet zeer strenge revolutionaire tribunaal. Het was de eerste en laatste zitting in de
Hermitage waar ook Lenin aanwezig was, de architect van de daaropvolgende destructieve
gebeurtenissen.
Het paleis zat vol leven. Diverse nieuwe machthebbers wilden zich de residentie
toe‑eigenen, terwijl oude werknemers het gebouw probeerden te behouden. Het museum
de Hermitage, toen nog losstaand van het Winterpaleis, kreeg speciale aandacht: een
substantieel deel van de collectie werd geëvacueerd naar Moskou. Achtergebleven
werken werden streng bewaakt onder leiding van graaf Dmitri Tolstoj. Hij probeerde het
museum zo veel mogelijk van het paleis gescheiden te houden, wat ook lukte. Zelfs tijdens
de Oktoberrevolutie.
Een ware nachtmerrie voor de paleisdienaren was het besluit de Voorlopige Regering
hier te laten zetelen. Pogingen om toch enige orde te bewaren hadden geen zin, er waren
te veel nieuwe bewoners. De vele cadetten betrokken kazerneruimten in het elegante
paleis. Prachtige zalen als de Malachietzaal werden gebruikt voor vergaderingen. Premier
Kerenski woonde in de oude keizerlijke appartementen. De leefruimte in het Winterpaleis
werd verdeeld onder oudere revolutionairen, zoals de ‘moeder’ van de Russische Revolutie
Jekaterina Bresjko-Bresjkovskaja. Er was een speciale commissie aanwezig om de
kostbaarheden in het interieur van het paleis te behouden, maar orde was er niet.
Verslechtering van de toestand zowel binnen als buiten het paleis maakte evacuatie van
de objecten die nog niet naar Moskou waren vertrokken, noodzakelijk. Twee transporten
vertrokken. Het derde bleef achter in het paleis doordat de revolutionairen binnenvielen.
De bolsjewieken waren vastberaden de macht te grijpen. Rond het Winterpaleis ontstond
een welhaast komisch schouwspel. Troepen liepen af en aan, Kerenski ging weg om
hulp te halen. Door het paleis dwaalden tamelijk controversiële figuren, van oplichters
tot parlementariërs.
De Russische Revolutie leunde op de mythe van de Franse Revolutie. Er moest een
bestorming komen à la de Tuilerieën, met net zulke gigantische aantallen bestormers,
net zulke strategische zetten en dezelfde heldhaftigheid als die van de Zwitserse Garde.
Er waren echter aan beide kanten geen aanstichters daarvoor te vinden. Bovendien werden
de Voorlopige Regeringsleden eenvoudig in het paleis gearresteerd. Toen de beroemde
regisseur Sergej Eisenstein Oktober filmde, ensceneerde hij zijn eigen bestorming.
De grote Jean Renoir leende die bestorming van de Tuilerieën voor zijn La Marseillaise.
De schade in de bergingen werd nog in kaart gebracht, en de directie van de Hermitage
probeerde de plundering van de wijnkelders te stoppen. Maar op 30 oktober (12 november)
werd het Winterpaleis benoemd tot nationaal museum in lijn met de Hermitage. Een nieuwe
‘bestorming’ van het Winterpaleis ging van start, een strijd om het paleis werkelijk onderdeel
van museum de Hermitage te maken. Een strijd die nog dertig jaar zou duren.
11
283 Kaart van de oorlogs­
handelingen van 1914
met de landen afgebeeld
als menselijke figuren
in het tijd­schrift Novoje
krivoje zerkalo (De nieuwe
lachspiegel)
Moskou, 1914, Lithografie
Russische Vennootschap
Irina Zacharova
36
het tekort aan munitie hadden immense verliezen aan
mankracht tot gevolg, bij de infanterie soms oplopend
tot 400 à 500 procent. 42 In de campagnes van 1914
en 1915 sneuvelden de beste Russische officiers.
Ook het Huis Romanov moest een verlies betreuren:
op 29 september (12 oktober) 1914 bezweek groot­
vorst Oleg Konstantinovitsj aan een verwonding. Op
de eerste overwinningen volgde al spoedig een reeks
zware neder­lagen. De opmars van beide partijen aan het
oost­front kwam tot staan en de troepen gingen over tot
een loop­graven­oorlog. Om dichter bij het leger te zijn,
nam Nicolaas het opper­bevel op zich en vertrok naar
het hoofd­k wartier. Zijn aankomst, samen met zijn zoon,
had wel­iswaar gunstige uitwerking op het moreel, maar
kon het verloop van de oorlog niet echt veranderen. De
kolossale verliezen, de gebrekkige bevoorrading, fouten
van de leger­leiding en tegenslagen hadden een uiterst
negatief effect op de stemming aan het thuisfront.
Eind 1916 bevond Rusland zich in een diepe sociaaleconomische, politieke en morele crisis. De zich voort­
slepende oorlog en de ernstige verliezen trokken een
zware wissel op de economie, wat leidde tot inflatie en
scherpe daling van de levens­standaard. Dat alles zorgde
voor een ongekende politieke verharding. De bevolking
liet zich makkelijk beïnvloeden door revolutionaire
propaganda en verloor in korte tijd alle respect voor de
tsaar en de autocratie. Personen uit Nicolaas’ naaste
omgeving waarschuwden hem voor de dreigende
uitbarsting van onvrede, mogelijk zelfs resulterend in
omverwerping van zijn regime, maar hij vertrouwde
zoals gewoonlijk op God. In hof­kringen ontstond het
idee om de dynastie te redden door de tsaar troons­
afstand te laten doen ten gunste van tsarevitsj Aleksej.
De abdicatie van de impopulaire Nicolaas en zijn Duitse
echt­genote zou het politieke klimaat verbeteren en de
aanstaande revolutionaire opstand voorkomen. Maar
deze kwam toch, en wel spontaan. Ernstige voedsel­
tekorten in Petrograd in februari 1917 vormden de
aanleiding voor massale protest­demonstraties, die
uitmondden in wat de Februari­revolutie is gaan heten.
Het leger begon over te lopen naar de opstandige
arbeiders. De stedelijke autoriteiten verloren de controle.
Via de stafchef van het hoofd­k wartier, generaal Michail
Aleksejev, gaf Nicolaas opdracht regerings­getrouwe
troepen van het front naar Petrograd te delegeren om de
opstand neer te slaan. Om dichter bij de hoofd­stad en
bij zijn gezin te zijn, vertrok hij vanuit het hoofd­k wartier in
Mogiljov (nu in Wit-Rusland) naar Petrograd. Zijn trein
werd echter door overgelopen troepen tegengehouden.
In Pskov, waar de tsaar op 1 (14) maart 1917 aankwam,
vernam hij dat generaal Aleksejev zijn bevel om een
straf­expeditie naar de hoofd­stad te sturen niet had
uitgevoerd en dat de opstandelingen in Petrograd de
macht hadden gegrepen.
In een poging monarchie en dynastie te redden
spraken de voorzitter van de vierde Doema Michail
Rodzjanko en de opperbevelhebbers van de fronten zich
uit voor een troons­afstand van Nicolaas. Een belang­
rijke rol speelde ook grootvorst Nikolaj Nikolajevitsj, die
hem in een telegram verzocht troonsafstand te doen
288 Luchtgevecht tussen
het Franse vliegtuig met de
piloot Garros en een Duitse
zeppelin
Moskou, Lithografie
Vennootschap I.D. Sytin, 1914
Rusland tijdens de regering van Nicolaas II
37
82
203 Het gezin van tsaar
Nicolaas II, 1914
Foto Atelier Boissonnas &
Eggler
 187 Nicolaas II en een
heel jonge tsarevitsj
Aleksej, 1907
Aleksej met zijn ouders op
het jacht Sjtandart, 1908–09
 210 Tsaar Nicolaas II,
tsarina Alexandra
Fjodorovna, hun dochters
Olga, Tatjana, Maria en
Anastasia en Alexandra’s
zuster grootvorstin
Jelizaveta Fjodorovna op de
treden van het Soldatenkov
Ziekenhuis in Moskou, 1914
83
110
‘De overwinning aan
Rusland en de Slavische
volkeren’. Openbare steun­
betuiging aan de tsaar in
de Eerste Wereldoorlog,
St.-Petersburg, 1914
Gewonden worden
gezegend aan het front,
mei 1915
 294 Tsaar en tsarevitsj
inspecteren prikkeldraad­
versperringen bij het Hoofd­
kwartier in Mogiljov, 1915
111
Deelnemers aan de Eerste
Vredesconferentie op het
bordes van Huis ten Bosch,
1899
Een groep deelnemers
aan de Tweede Vredes­
conferentie komt aan bij
de Ridderzaal in Den Haag,
1907
164
 en  De aanhankelijk­
heids­b etuiging voor
koningin Wilhelmina op
het Haagse Malieveld, 18
november 1918
165
Colofon catalogus
Auteurs artikelen
Wetenschappelijke redactie
Dmitri Ljoebin
Sergej Mironenko
Alexander Münninghoff
Jelena Solomacha
Irina Zacharova
Georgi Vilinbachov
Vjatsjeslav Fjodorov
198
Copyright
Verspreiding in de boekhandel
© 2017 State Hermitage Museum, St Petersburg
© 2017 GARF, State Archive of the Russian
Federation, Moscow
© 2017 Museum of Artillery, Engineers and Signal
Corps, St Petersburg
© 2017 Russian National Museum, Moscow
© 2017 Hermitage Amsterdam
Eindredactie
Arnoud Bijl
Vincent Boele
Auteurs objectbeschrijvingen
Jekaterina Abramova JAb
Jelena Anisimova JAn
Maria Anisimova MA
Natalja Avetjan NA
Aleksandr Babin AB
Joelia Balachanova JB
Jelena Chmelnitskaja JC
Jekaterina Derjabina JD
Maksim Djakonov MD
Anton Djatsjenko AD
Ljoedmila Dobrovolskaja LD
Ivan Garmanov IGr
Joeri Goedymenko JG
Dmitri Goesev DG
Natalja Goeseva NG
Irina Gogoelina IGg
Tatjana Iljina TI
Galina Jastrebinskaja GaJ
Grigori Jastrebinski GJ
Irina Jefimova IJ
Irina Koeznetsova IK
Olga Kostjoek OK
Daria Lazarevskaja DL
Nikolaj Lomakin NL
Marina Lopato ML
Galina Miroljoebova GM
Natalja Nekrasova NN
Sergej Nilov SN
Nikita Ovodkov NO
Tatjana Pankova TPa
Tatjana Petrova TPe
Joelia Plotnikova JP
Galina Printseva GP
Tatjana Semjonova TS
Anna Sidorova ASd
Joelia Sjarovskaja JSj
Aleksandr Solin ASn
Jelena Solomacha JSo
Aleksandr Solovjov ASv
Evelina Tarasova ET
Nina Tarasova NT
Georgi Vilinbachov GV
Vadim Vilinbachov VV
Irina Zacharova IZ
Uitgegeven door
wbooks.com
[email protected]
Tekstredactie Engels en Nederlands
Swetlana Datsenko
Dave Laaper
Catherine Phillips
Proevencorrectie
ISBN Nederlands
978-90-78653-66-0
ISBN Engels
978-90-78653-67-7
NUR 644
Lucy Klaassen
Lettertypes
Beeldredactie
Sara van der Linde
Annelies ter Brugge
Akzidenz-Grotesk
Impact
Papier
Fotografie
Natalia Antonova
Pavel Demidov
Leonard Heifetz
Aleksandr Koksjarov
Aleksandr Lavrentjev
Joeri Molodkovets
Aleksej Pachomov
Inessa Regentova
Konstantin Sinjavski
Svetlana Soejetova
Andrej Terebenin
Vladimir Terebenin
Vertalers
Jane Hedley-Prole NL-EN
Anna Lawrence NL-EN
Catherine Phillips RU-EN
Aai Prins RU-NL
Trudie Stoppelenburg RU-NL
Janey Tucker NL-EN
Peter Wezel RU-NL
Uitgever
Annelies ter Brugge
Grafisch ontwerp
Beeldbewerking en digitale lithografie
UNA designers, Amsterdam
Druk- en bindwerk
Drukkerij Tesink, Zutphen
Arctic Volume White, 150 g
Oplage
2750 Nederlands
1000 Engels
Catalogus bij de tentoonstelling
1917. Romanovs & Revolutie. Het einde
van een monarchie van 4 februari
2017 tot en met 17 september 2017,
georganiseerd door Staatmuseum de
Hermitage Museum in St.-Petersburg
en de Hermitage Amsterdam
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave
mag worden verveel­voudigd, opgeslagen in een
geauto­matiseerd gegevens­b estand, of openbaar
gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of
op welke andere manier, zonder vooraf­gaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met
betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke
bepalingen te regelen. Degenen die desondanks
menen zekere rechten te kunnen doen gelden,
kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
Fotoverantwoording
© State Hermitage Museum, St Petersburg,
met uitzondering van de beelden op de
volgende pagina’s:
AP | Associated Press / Hollandse Hoogte: 88 o
Carnegie-Stichting / Vredespaleis: 164 b/o 164
Collectie Huis Oranje-Nassau (Nationaal Museum
Paleis Het Loo): 157
Collectie Straatliederen. Meertens Instituut: 159
De Agostini Picture Librar / Hollandse Hoogte: 142
delpher.nl: 161
Everett Collection, Inc. / Hollandse Hoogte: 53 o,
109 b, 115
© GARF, State Archive of the Russian Federation,
Moscow: 10, 57, 63, 76, 77, 80, 81, 82, 83, 84 b,
85 lo, 86, 87 b/o, 88 b, 94, 98, 110, 139, 145, 148,
151 o, 195
© Het Geheugen van Nederland / Koninklijke
Bibliotheek – Nationale bibliotheek van Nederland,
2016: 166–67
Imagno/Getty Images: 49 b
Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis,
Amsterdam: 160 l, 163
Mary Evans Picture Library Ltd.: 109 o, 111 b
Nationaal Archief, Den Haag: 160 r
passage.spb.ru: 45
Photo © Tallandier / Bridgeman Images: 84 ro
Photo12/UIG via Getty Images: 89
Private Collection / Bridgeman Images: 144, 150
Private Collection / Photo © Christie’s Images /
Bridgeman Images: 75
Private Collection / The Stapleton Collection / Bridgeman Images: 153 b/o
REX features Ltd. / Hollandse Hoogte: 85 ro
Ron Cardy / Rex Features Ltd. / Hollandse
Hoogte: 84 lo
Rue des Archives SAS / Hollandse Hoogte: 85 b, 151 b
Russian State Archive of Film and Photographic
Documents, Krasnogorsk: 48 m/o
Spaarnestad Phot / Hollandse Hoogte: 165
Sputnik / Bridgeman Images: 54
State Archive of Film and Photographic Documents,
St Petersburg: 52, 112b
Süddeutsche Zeitung Photo / Hollandse Hoogte: 53 b
© SZ Photo / Scherl / Bridgeman Images: 50 o, 133
Universal History Archive/UIG / Bridgeman
Images: 50 b
Universal History Archive / UIG via Getty Images: 49 o
World History Archive / Hollandse Hoogte: 108
 371 Toespraak van Lenin
op een manifestatie op het
Oeritski Plein (Paleisplein)
van het Tweede Congres
van de Derde Internationale,
Petrograd, 1924
© 2017 State Hermitage
Museum, St Petersburg
In 2017 is het precies honderd jaar geleden dat in Rusland de
revolutie uitbrak. De gevolgen kennen we, maar wat ging er
eigenlijk allemaal aan vooraf? En hoe verging het de tsaar in
die roerige jaren? En zijn familie? Dit boek geeft een goed
beeld van de gebeurtenissen: van de ongevallen op de dag
van de kroning van Nicolaas en Bloedige Zondag tot en met de
Eerste Wereldoorlog en de moord op de tsaar en zijn gezin.
In Nederland ging schrijver Alexander Münninghoff op zoek in
de archieven naar de reactie van koningin Wilhelmina op alle
tumult en deed daarbij verrassende ontdekkingen.
Een rijk geïllustreerd boek over een van de meest turbulente
periodes van de twintigste eeuw, die niet alleen Rusland maar
ook de rest van de wereld ingrijpend veranderde.
Het einde van een monarchie
 188 Tsaar Nicolaas II
en tsarevitsj Aleksej, 1911
Foto Atelier Boissonnas &
Eggler
 211 Tatjana, Olga,
Aleksej, Maria en Anastasia
op een bankje in een park,
na 1910
© GARF, The State Archive of
the Russian Federation, Moscow
© GARF, The State Archive of
the Russian Federation, Moscow