Ontsnappingskunst

Braak van de Hans (2002)
Ontsnappingskunst; evolutie van de
creatieve geest,
Amsterdam University Press
Noot Ino: Hans vd Braak deed een literatuurstudie
Over creativiteit.
Socrates zegt in Plato’s dialoog Phaedrus dat wij onze hoogste zegeningen te danken
hebben aan waanzin. Scheppingskracht zou een goddelijke gift zijn van de dochters van
Mnemosyne en Zeus. Wie aangeraakt was, kon opmerkelijke prestaties leveren;
creativiteit als goddelijke gekte.
Creativiteit maakt het mogelijk nieuwe dingen het licht te laten zien, die waardevol zijn.
Regels
De definitie van Margaret Boden: ‘Creativiteit is het vermogen om dingen te bedenken
die niet eerder in de geschiedenis mogelijk waren vanwege de geldende spelregels’.
Regels dus, regels die dus niet voor eeuwig vaststaan.
Bestanddelen creativiteit
Robert Sternberg en Todd Lubart noemen zes bestanddelen die samen in juiste dosering
een mens creatief maken. Elk bestanddeel is nodig; teveel van het ene kan het tekort aan
het andere niet compenseren.
 Ruimte.
Er zijn twee soorten ruimtes nodig. Om creatief te kunnen zijn moet het hoofd ‘leeg’ zijn;
niet in beslag worden genomen door andere zaken. Mentale ruimte is een vereiste.
Ook sociale ruimte moet er zijn. Men moet vrij zijn. Autoriteiten moeten zich niet
bemoeien met creativiteit. Politiek moet voorwaarden scheppen.
 Intelligentie.
Een creatief mens heeft tenminste een IQ van 120. Intelligentie kan opgevat worden als
het vermogen in wisselende omstandigheden het gedrag steeds weer aan te passen en
verbanden te leggen tussen de verschillende denkwerelden. Link naar Howard Gardner
onderscheidt verschillende intelligenties.
 Denkstijl.
Robert Sterberg en Linda O’Hara onderscheiden drie vermogens die van groot belang
zijn voor een creatief mens:
o het analytisch,
o het synthetisch (of analogisch) en
o het vermogen zich te kunnen verplaatsen in anderen.
Het analogische vermogen moet zorgen voor de scheiding van koren en kaf. Wat is
waardevol genoeg om mee door te gaan en uit te werken; wat moet weggedaan worden.
Niet alles wat zich aandient is bruikbaar of gaat een gewenste richting op.
Het synthetisch vermogen biedt de mogelijkheid om vragen opnieuw te definiëren en
zodoende uit gangbare denkkaders te breken. Het vermogen kan gemakkelijk herkend
worden door het gemak waarmee tussen de verschillende denkwerelden gependeld
wordt. Het gemak waarmee nieuwe verbindingen gelegd worden. Bestaande
kenniscategorieën (denkkaders) worden opgerekt. Om dat te kunnen doen, moeten
kaders en regels zeer goed gekend worden.
Het is een misverstand te denken dat creativiteit het vermogen is alle regels overboord
te zetten. Wie dat doet, vernietigt het creatieve denken.
Om kaders op te rekken en regels te veranderen is moed nodig. De wereld zal overtuigd
moeten worden dat de nieuwe mogelijkheden ook beter zijn dan de oude. Per definitie
zal dit strijd opleveren.
Mark Turner zegt dat analytisch (logisch) en synthetisch (analogisch) denken niet
tegenover elkaar staan maar naast elkaar. De waarde van synthetisch denken zit in het
suggereren van nieuwe mogelijkheden. Synthetisch denken kan niets bewijzen; daar zijn
de ondubbelzinnige termen van het analytisch denken voor nodig. Synthetische denkers
zien overeenkomsten waar anderen alleen verschillen zien en denken ‘in die
overeenkomst’ verder. Hoe dieper de overeenkomst hoe krachtiger de synthese.
Het vermogen ‘zich te kunnen verplaatsen in anderen’ is voorwaarde om creatief te
kunnen zijn. Je moet de ander snappen en kennen om overeenkomsten tussen jezelf en
de ander te kunnen zien. Door jezelf te verplaatsen in de ander, leer je de denkkaders
van die ander.
 Motivatie.
Om creatieve prestaties te leveren moet er een onuitputtelijke bron energie zijn en een
‘drang van binnen’. Creëren kost heel veel energie; die zou er niet zijn als de motivatie
niet heel sterk was. (1% inspiratie-99% transpiratie
Scheppend bezig zijn is vergelijkbaar met spelen. Spelenderwijs komen creatieve
mensen op nieuwe ideeën. Spel is zorgeloos en (schijnbaar) doelloos en gebeurt niet op
bevel (Johan Huizinga). De motivatiemoet dus wel een intrinsieke zijn en wordt
ondermijnd door extrinsieke beloningen. Mentaal spelen is een essentiële voorwaarde
om tot creatieve prestaties te komen (Scott Findlay en Charles Lumsden)
 Persoonlijkheid.
Een creatief mens wordt door de omgeving vaak als ‘vreemd’ ervaren. De oude Grieken
zagen de scheppende als een goddelijke gekke. Creativiteit en psychopathologie liggen
dicht bij elkaar. Cognitieve ontremming is het gemeenschappelijke. Normaal wordt
irrelevante informatie buiten gehouden; bij creatieve en bijvoorbeeld schizofrene
mensen niet. Deze ‘ontremming’ kan leiden tot nieuwe mogelijkheden.
Mihaly Csikszentmihalyi heeft het over een vat vol tegenstrijdigheden die de creatieve
geest in een (dus) complexe persoonlijkheid verenigt: speels én gedisciplineerd;
intelligent én naïef; fantasierijk én realistisch; energiek én ontspannen; gek en gezond.
Creatieve mensen moeten sterke persoonlijkheden zijn om die uitersten bij elkaar te
houden.
Creëren vindt plaats in een conceptuele ruimte. Binnen de ruimte zijn mogelijkheden die
al dan niet bruikbaar zijn. Regels bepalen de speelruimte. Door met de regels te spelen
ontstaat er nieuwe ruimte. Een creatief mens is niet gek, maar gek genoeg om nieuwe
ideeën te lanceren. Dit in de wetenschap dat er weerstanden opgeroepen worden en
hindernissen genomen dienen te worden.
 Kennis.
Creatieve mensen hebben een zucht naar kennis. Die kennis is nodig om zich de ruimte
toe te eigenen, te analyseren, te synthetiseren, om in de huid van de ander te kunnen
kruipen en om zich staande te kunnen houden. Kennis is meer dan weten met het
verstand. We weten met ons lichaam, met onze emoties (Antonio Damasio). We weten
veel meer dan we onder woorden kunnen brengen.
Omdat kennis van groot belang is, wordt kennis doorgegeven langs zowel erfelijke als
culturele weg. Niet telkens hoeft het wiel opnieuw uitgevonden te worden. Constant
stechelen over oude kwesties is dodelijk voor de creativiteit. Kennis delen is gebaseerd
op imitatie (observerend leren); imitatie is in de huid van de ander kruipen. Kennis is
doen!!!