rubriek - PDF

Stachka
Film
Wanneer
[Uit de lesnota's van Tim Deschaumes]
Revolutie en propaganda
Na de Oktoberrevolutie van 1917 kwamen de bolsjewieken (het
Rode leger) aan de macht. Zij werden echter fel gecontesteerd,
wat leidde tot de Burgeroorlog tussen het Rode en het Witte
Leger. De bolsjewieken kampten met een tanende populariteit die
ze met behulp van propaganda trachtten op te krikken.
Propaganda was ook voor Lenin geen vies woord, maar een
noodzakelijk middel om arbeiders voor de revolutionaire zaak te
winnen.
Vladimir Lenin
Zijn uitgangspunt was dat de massa niet vanzelf tot een
revolutionair bewustzijn zou komen. Revolutionaire ideeën, die
soms heel complex waren, moesten worden vertaald naar
simpele boodschappen of slogans zoals ‘Brood, Vrede, Vrijheid’
die door iedereen konden worden begrepen. In film zag hij een
van de meest krachtige kanalen om de revolutie te verspreiden.
Trotsky was het met hem eens. In Pravda (juli 1923) schreef hij
dat cinema een wapen is dat schreeuwt om gebruikt te worden:
het ‘beste instrument’ voor industriële, educatieve en politieke
propaganda. Film heeft het voordeel dat hij een universele taal
spreekt, een must voor een propagandamiddel dat moest worden
verspreid in een reusachtig land waar meer dan honderd
verschillende talen werden gesproken én een meerderheid van
de bevolking analfabeet was. 1
Leon Trotsky
Agitki
Door een aaneenschakeling van oorlogen en revoluties (de
Eerste Wereldoorlog, de revoluties van 1917, de daarop volgende
Burgeroorlog) zat Rusland economisch aan de grond en ook de
filmindustrie lag op apegapen. Veel cineasten waren naar het
buitenland gevlucht en hadden hun apparatuur meegenomen. Er
was een nijpend tekort aan filmstock en het aantal bioscopen was
drastisch gedaald. Toch zorgden een aantal initiatieven voor
nieuwe ademruimte. Er werden filmscholen opgericht die zorgden
voor de opleiding van duizenden nieuwe filmmakers. Regisseur
Vladimir Gardin stond aan het hoofd van de Moskouse filmschool,
waar experimenten, vernieuwing en theoretische discussies
werden gestimuleerd. Filmmakers werden aangezet om korte
propagandafilms of agitki te draaien.
Sovkino - logo
Zo konden mensen tijdens de burgeroorlog kijken naar filmpjes over het leed van de soldaten of werden ze
aangespoord om hen kleren te geven. Al snel leverden de filmscholen ook fictiefilms op. Het probleem van de
verdwijnende bioscoopzalen losten de bolsjewieken op door 'agitpunkty' in te richten, ‘agitatiecentra’ waar
propagandamateriaal aan de lokale bevolking kon worden getoond, op plaatsen waar ze sowieso samenkwamen.
Daarvoor werden 'agittreinen' gebruikt, treinstellen die volledig waren ingericht om pamfletten, posters, kranten en
films bij de mensen en de soldaten te verspreiden. Maar op de lange termijn moest de filmindustrie en het netwerk
van bioscopen opnieuw worden opgebouwd. Om dit snel te laten gebeuren nam men een verrassende beslissing: de
filmindustrie werd, in het kader van de Nieuwe Economische Politiek, geprivatiseerd, waardoor voor een poos en tot
op zekere hoogte de wetten van de vrije markt golden. Vanaf 1922 importeerde Rusland buitenlandse films om met
de inkomsten zelf films te kunnen maken. 2
Hollywoodfilms werden samen vertoond met Russische propagandafilms. De bolsjewieken dachten dat het publiek
vooral onder de indruk zou zijn van het materiaal van eigen bodem. Rond 1925 waren 85% van de vertoonde films
van buitenlandse oorsprong. Toch leek het plan te werken, tenminste nadat het noodlijdende Goskino overging in
Sovkino. 3
Fairbanks versus Eisenstein
De bolsjewieken slaagden er uiteindelijk in om mensen opnieuw
naar films te laten kijken. Het Russische publiek was dol op
Amerikaanse films. Het had een zwak voor de fysieke komedies
van Chaplin, Keaton en Lloyd die makkelijk de horde van de
taalbarrière namen. Douglas Fairbanks en Mary Pickford waren
immens populair, wat bleek toen ze in 1926 Moskou bezochten.
The Thief of Bagdad (Raoul Walsh, 1924), waarin Fairbanks de
hoofdrol vertolkte, was de meest succesvolle buitenlandse film
van de jaren ’20 in Moskou.
The Thief of Bagdad - still
In Rusland zelf produceerden enkele creatieve, getalenteerde en
erg jonge regisseurs een dertigtal films die perfect aansloten bij
de plannen van de bolsjewieken. Kuleshov beet de spits af met
Neobychainye priklyucheniya mistera Vesta v strane bolshevikov
(The Extraordinary Adventures of Mr. West in the Land of the
Bolsheviks, 1924). Een jaar later draaide Eisenstein Strike en
volgde werk van Pudovkin, Vertov, Shub en Dovzhenko. Deze
regisseurs brachten een bruisende, vaak avantgardistische
cinema, die zich stilistisch onderscheidde van de klassieke
Russische én Amerikaanse film. De plotarme, sterk op montage
gerichte stijl, betekende een breuk met narratieve
bourgeoiscinema.
Neobychainye priklyucheniya mistera Vesta v
strane bolshevikov - still
Bronenosets Potyomkin - still
Een film als Bronenosets Potyomkin (1926) werd enthousiast
onthaald door critici wereldwijd. Hij werd in Duitsland zelfs een
commercieel succes, waardoor hij bijdroeg aan de ontwikkeling
van de Russische filmindustrie. Maar terwijl Bronenosets
Potyomkin in Duistland de meest succesvolle film van het jaar
was, verdween hij in Moskou al na een maand uit de zalen, ten
voordele van de veel populairdere Robin Hood (Dwan, 1922) en
Our Hospitality (Keaton en Blystone, 1923). Het Russische
publiek keerde zich echter niet af van alle films van eigen bodem.
Naast het experimentele werk van de jonge garde, bleven andere
Russische cineasten films maken met een duidelijke verhaallijn of
met aantrekkelijke genre-elementen. Yakov Protazanov geniet
veel minder bekendheid dan Eisenstein, maar zijn films trokken
wel veel meer volk naar de zalen. Zelfs een bizarre film met
horrorelementen, zoals The Bear’s Wedding (Eggert en Gardin,
1926), kende twee keer zoveel bezoekers als Bronenosets
Potyomkin. 4
In januari 1928 kwam Eisensteins Oktyabr in de zalen, maar
opnieuw zonder het verhoopte succes. Op een Partijconferentie
over cinema in maart 1928 werd deze mislukking aangegrepen
om het ongenoegen te uiten over het onvermogen van de
propagandafilms om de massa te bekoren. De
avantgardecineasten konden de mogelijkheden van het medium
niet uitbaten. Complexe experimentele films moesten plaats
ruimen voor films met een eenvoudig verhaal dat voor iedereen
bruikbaar en begrijpelijk moest zijn.
Oktyabr - still
1. Nicholas Reeves, The Power of Film Propaganda. Myth or reality?, Cassell, 1999, p. 44.
2. Nicholas Reeves, The Power of Film Propaganda. Myth or reality?, Cassell, 1999, p. 62.
3. Nicholas Reeves, The Power of Film Propaganda. Myth or reality?, Cassell, 1999, p. 64.
4. Richard Taylor, ‘Ideology as mass entertainment: Boris Shumyatsky and Soviet cinema in the 1930s’ in in Richard
Taylor en Ian Christie, Inside The Film Factory. New Approaches to Russian and Soviet Cinema, Routledge, 1994, p.
195.