De Grote Geschiedenis Quiz

De IJzeren Eeuw
Met presentator Hans Goedkoop
Uitzending: elke werkdag van 5 juli t/m 20 juli 2016, 16.10 uur, NPO 2
Na de succesvolle serie De Gouden Eeuw (2012) is er nu aandacht voor de negentiende eeuw in de
achtdelige serie De IJzeren Eeuw. Een eeuw die traag op gang komt maar halverwege gaat
Nederland op de schop. Ingrijpende politieke, economische en sociale vernieuwingen legden de
basis voor het moderne Nederland zoals dat we nu kennen: van koningshuis tot grondwet, van
parlementaire democratie tot verzuiling. In ‘De IJzeren Eeuw’ worden bruggen, sporen, wegen en
kanalen aangelegd, ontwikkelen Amsterdam en Rotterdam zich stormachtig en verrijzen overal in
het land industrieën met moderne stoommachines. De overzeese handel bloeit op en aan het eind
van de eeuw komen Nederlandse wetenschappers met vijf Nobelprijzen thuis. In 13 afleveringen van
45 minuten neemt presentator Hans Goedkoop de kijker mee de negentiende eeuw in.
Per aflevering staat een historisch figuur centraal. Al deze hoofdpersonen waren voorlopers,
eigenheimers, durfden meer dan anderen en lieten zich door weinig uit het veld slaan. De eerste
aflevering gaat over een man die de Oranjes het liefst willen doen vergeten: Lodewijk Napoleon,
onze allereerste koning. Verder komen onder anderen de steenrijke weduwe Borski aan de orde, de
Rooms-Katholieke architect Pierre Cuypers, feministe Betsy Perk en textielfabrikant Van Heek.
De serie laat zien hoe roerig en modern de eeuw was, vergeven van dilemma’s waarmee wij nog
altijd leven, en het waagt de stelling dat die eeuw bij geen andere in de schaduw hoeft te staan, hoe
schamel ijzer ook lijkt af te steken bij het goud van ooit.
De IJzeren Eeuw wordt mede mogelijk gemaakt door Amsterdam Museum, De Stichting Doctor
Abraham Kuyperfonds, Fonds 21, Kunstraad Groningen, Prins Bernhard Cultuurfonds, Provincie
Drenthe, Provincie Groningen, Provincie Overijssel, Stadsarchief Rotterdam en VSB fonds.
Aflevering 1: DE ALLEREERSTE KONING
In 1813 begon de Nederlandse monarchie en onze eerste koning was Willem I, zo leren we. Maar wat
doen we dan met koning Lodewijk Napoleon? Hij regeerde van 1806 tot 1810 over ons land. Hij was
een Fransman, hier geparachuteerd door zijn machtige broer keizer Napoleon. Die telt dus niet.
Maar in die korte tijdspanne van vier jaar ontpopt Lodewijk zich tot een beschermer van de belangen
van de noordelijke Nederlanden en tot een vorst die ons land zijn identiteit gaf. Zonder Lodewijk
geen Rijksmuseum, geen Academie van Wetenschappen, geen Nationale Bibliotheek. Terwijl de
Oranjestadhouders vóór hem een grote afstand tot het volk hielden, reist Lodewijk als een verlicht
vorst door het land om de noden te lenigen. Of het nu om rampen gaat als de buskruitontploffing in
Leiden of de overstroming van het rivierengebied.
In deel 1 praat Hans Goedkoop o.a. met Nelleke Noordervliet over de Franse tijd, met de zeer Franse
Annie Jourdan over Lodewijks verbouwing van het Paleis op de Dam, met Matthijs Lok over
Lodewijks grootse plannen voor Assen en met Peter Rietbergen over zijn afstand van de troon en
vlucht in de nacht. De opening van de serie de IJzeren Eeuw gaat over de man die de Oranjes het
liefst willen doen vergeten: Lodewijk Napoleon, onze eerste koning.
Regie: Godfried van Run, research: Suzanne Hendriks
PERSBERICHT
Aflevering 2: EEN MACHTIGE WEDUWE
Een splinternieuw koninkrijk - en geen cent te makken. Zo staat Nederland er voor in 1814. Willem I
aan de slag, zijn natie moet mee met de andere Europese machten. Het land gaat op de schop,
wordt klaargemaakt voor een nieuwe tijd. Er komen kanalen, wegen, spoorlijnen… Alleen: hoe moet
dit alles betaald worden? Telkens duikt daarbij op de achtergrond een vrouw op: Johanna Borski,
weduwe van een vermogende bankier, bereid om risico's te nemen die anderen niet aandurven.
Zij leent de koning het geld voor De Nederlandse Bank, zij investeert in de ontwikkeling van het
spoor waar maar weinigen heil in zien. En ze wordt er steeds rijker mee - in tegenstelling tot de natie
zelf, die bij het aftreden van Willem I in 1840 een schuldenlast heeft die nooit lijkt te kunnen worden
afgelost.
Hans Goedkoop praat in deze aflevering onder andere met Frank Elderson, directeur van De
Nederlandsche Bank, Roel Jansen, financieel journalist, historicus Roland Uittenbogaard en
investeerder Marijn Pijnenborg. En hij gaat bij het ministerie van Financiën kijken hoe het koffertje
met de Miljoenennota voor de minister wordt klaargemaakt.
Regie: Gerda Jansen Hendriks, research: Maarten Slagboom
Aflevering 3: LAND ZONDER PAUPERS
Nederland, 1818. Bedelaars en dronkaards, weesjes en ontheemde gezinnen ontsieren het
straatbeeld. Het prille koninkrijk staat er slecht voor. Een reeks mislukte oogsten heeft een groot
deel van de bevolking in de armoede gestort. Wat te doen met al die paupers? Bij gebrek aan een
verzorgingsstaat moet het initiatief komen van kerk en welgestelden. Verreweg het meest
ambitieuze project om armoede en moreel verval de wereld uit te helpen, is de Maatschappij van
Weldadigheid van Johannes van den Bosch. Zijn idee: de armoedzaaiers in afgelegen
landbouwkoloniën verheffen tot modelboeren. Het initiatief begint voortvarend. Maar al snel zijn er
ook strafkoloniën nodig om de paupers op het rechte pad te krijgen en houden. De vraag dringt zich
op: hoe maakbaar is de mens?
Aflevering 3 van de IJzeren Eeuw voert de kijker langs de voormalige koloniën in Frederiksoord,
Veenhuizen en Ommerschans. Centraal staan Johannes van den Bosch en kolonist Klaas Visser.
Sprekers zijn o.a.: de huidige directeur van de Maatschappij Weldadigheid, een nazaat van Klaas
Visser, en ex-premier Ruud Lubbers, ook nazaat van een kolonist.
Deze aflevering werd mede mogelijk gemaakt door: Provincie Drenthe en Provincie Overijssel
Regisseur: Martijn Blekendaal, research: Suzanne Hendriks
Aflevering 4: ARME GROND, RIJKE MAN
Willem Albert Scholten begint in 1850 in Foxhol in Groningen met een fabriekje voor
aardappelmeel, in een gebied dat is gedoemd tot armoede. Zijn imperium groeit in 50 jaar uit naar
21 fabrieken, waarvan een tiental over de grens, tot in Pruisen en Rusland aan toe. Voorloper
Scholten is de eigenaar van de eerste multinational in Nederland. Hij was een visionair, die alles
kreeg waar hij zijn zinnen op zette. Tot de wal het schip keert. In deze aflevering gaat Hans
Goedkoop op zoek naar de geschiedenis van Scholten en de vergeten weelde in het Nederlandse
noorden.
Deze aflevering werd mede mogelijk gemaakt door: Kunstraad Groningen en Provincie Groningen
Regisseur: Roel van Dalen, research: Yfke Nijland
PERSBERICHT
Aflevering 5: VROUWEN VOORWAARTS
De vrouwenbeweging vindt haar wortels in de 19e eeuw, een eeuw die alles behalve
vrouwvriendelijk was. Deze strijd begint niet op de barricades, maar in huiskamers en wordt gevoerd
door keurige, vaak ongetrouwde dames uit hogere kringen. Deze werden geacht thuis te zitten en
zeker geen betaalde werkzaamheden te verrichten. Betsy Perk is schrijfster maar kan als
ongetrouwde juffrouw niet in haar eigen inkomsten voorzien. Ze richt de eerste
vrouwentijdschriften op en de vereniging Arbeid Adelt. Ook gaat ze met voordrachtkunstenares
Mina Kruseman het land door en geeft lezingen. Ongekende initiatieven die steeds veel weerstand
en conflicten oproepen.
Maar als Perk zich stil lijkt terug te trekken, is de starre wereld van de vrouw eind 19e eeuw werkelijk
in beweging gekomen: de massale Tentoonstelling voor Vrouwenarbeid is het startschot voor de
grote verandering die zich in de eeuw daarna verder zal voltrekken. Hans Goedkoop spreekt onder
andere met Anna Tijseling, Els Kloek , Karin Bloemen en Dik van der Meulen
Regisseur: Suzanne Raes, research: Maarten Slagboom
Aflevering 6: HET GEHEIM VAN ROTTERDAM
De Rotterdamse haven, pijler van de Nederlandse economie, ontstaat in de 19e eeuw. Met dank aan
de bijna vergeten zakenman Lodewijk Pincoffs. Hij is het die samen met vriend en bankier Marten
Mees de oude elite en gemeente mee weet te krijgen in een unieke publiek-private samenwerking.
Hij bouwt de havens van Feijenoord en bruggen en spoorlijnen worden dwars door de oude stad
aangelegd. Rotterdam verandert van een slaperige provinciestad in een wereldhaven. Maar het
verhaal loopt niet voor iedereen goed af: Pincoffs overspeelt zijn hand en vlucht berooid naar New
York, Marten Mees verliest tonnen aan investeringen.
De gemeente trekt aan het kortste eind en kan voor een habbekrats de nieuwe havens overnemen
en start de voorloper van het Havenbedrijf.
Sprekers onder andere: Bram Oosterwijk, Paul van de Laar, Bram Peper en Riek Bakker. En Hans
Goedkoop zoekt contact met de Amerikaanse tak van de familie Pincoffs.
Deze aflevering werd mede mogelijk gemaakt door Stadsarchief Rotterdam
Regisseur: Suzanne Raes, research: Carolien Brugsma
Aflevering 7: AMSTERDAM, EEN KOLERESTAD
Bijna iedereen heeft wel eens gehoord van het Sarphatipark en de Sarphatistraat in Amsterdam.
Maar bijna niemand weet meer wie Samuel Sarphati was. De arts, die in de 19e eeuw niet kon
aanzien dat zijn patiënten stierven door smerig drinkwater en ziektes als cholera. Sarphati bedenkt
de poep- en vuilnisophaaldienst, start een broodfabriek voor de armen in de stad en wil van
Amsterdam weer een stad met grandeur en stijl maken. Zo komt hij met een plan voor een echt
hotel: het Amstelhotel. In de aflevering vertelt Dominique van der Heyde, parlementair journalist
van de NOS over haar voorvader Cornelis Outshoorn die het Amstelhotel ontwierp en wil Wim T.
Schippers het majestueuze Paleis voor Volksvlijt - bedacht door Sarpahti - weer terug.
Burgemeester Eberhard van der Laan ziet een link tussen Joop van den Ende en Samuel Sarphati.
Regisseur: Marcel Goedhart, research: Carolien Brugsma en Marja Ros
PERSBERICHT
Aflevering 8: EEN VREEMDE KERK IN DE STRAAT
Na eeuwen van onderdrukking krijgt rooms-katholiek Nederland in de loop van de 19e eeuw steeds
meer vrijheden terug. Er ontstaat onder de katholieken een hernieuwd zelfvertrouwen. Architect
Pierre Cuypers, bekend van het Rijksmuseum en het Amsterdamse Centraal Station, speelt een
cruciale rol bij het vormgeven van dat nieuwe zelfbewustzijn. Hij voert, samen met schrijver
Alberdingk Thijm, een masterplan uit. Katholiek Nederland komt weer op de kaart, letterlijk door
middel van gebouwen. Tot grote weerzin van andersdenkenden.
Regisseur: Roel van Dalen, research: Maarten Slagboom
Aflevering 9: TWENTE OP STOOM
Je kunt het je nauwelijks meer voorstellen, maar aan het eind van de 19e eeuw is Enschede één van
de grotere textielsteden van Europa. In een rap tempo heeft het zich ontwikkeld van een
boerengemeenschap en piepkleine handelsstad tot een mondiaal handelscentrum. Presentator
Hans Goedkoop kruipt in de huid van een 19e eeuwse wever. Het blijkt een heftige ervaring, waar hij
van in de war raakt. Zijn de textielbaronnen van wie Gerrit Jan van Heek de grootste is, uitbuiters of
toch weldoeners? En hoe gaan de achterkleinkinderen nu met de erfenis om? In Hengelo gaat Stork
stoommachines fabriceren. Met veel succes. Waarom heeft Stork meer oog voor zijn mensen in de
fabriek? In de aflevering is schrijver Jaap Scholten lovend over zijn voorouders. Hij kan zich nu nog
druk maken over Gerrit Bennink, de socialist die de Storken “geraffineerde uitzuigers” noemde en
voor straf moest brommen.
Deze aflevering werd mede mogelijk gemaakt door Provincie Overijssel
Regisseur: Marcel Goedhart, research: Carolien Brugsma & Marja Ros
Aflevering 10: EEN NIEUWE WERELD
In de late 19e eeuw voltrekt zich een revolutie op wetenschappelijk gebied. Er worden door
Nederlanders ontdekkingen gedaan die voorgoed het inzicht in de wereld om ons heen veranderen.
Het gaat over materie en licht, over de evolutie van de mens.
De revolutie begint met een nieuw schooltype, bedacht door staatsman Thorbecke. Zijn HBS, ofwel
Hogere Burger School moet vanaf 1864 een nieuwe mens voortbrengen, mannen die het land
vooruit zullen helpen. Een van die HBSers is Hendrik Lorentz, theoretisch natuurkundige, wiens
ideeën de grote inspiratie voor Einstein worden. Tijdgenoot en ook HBS-leerling Eugène Dubois
wordt de eerste wetenschapper die op zoek gaat naar de schakel tussen mens en aap, zoals die
wordt beschreven door Charles Darwin. Maar waarom zijn de ideeën van Dubois omstreden en die
van Lorentz niet? Hans Goedkoop praat in deze aflevering onder meer met de natuurkundigen
Robbert Dijkgraaf en Gerard ’t Hooft, zelf winnaar van de Nobelprijs voor natuurkunde. In Indonesië
gaan we op zoek naar de vondsten van Eugène Dubois en paleontoloog John de Vos vertelt in
Naturalis over de worsteling van Dubois om erkenning te krijgen voor zijn ontdekking van de
zogenaamde Java-mens.
Regisseur: Gerda Jansen Hendriks, research: Suzanne Hendriks
PERSBERICHT
Aflevering 11: ABRAHAM DE GEWELDIGE
Na Thorbeckes grondwet van 1848 is het Abraham Kuyper die de kleyne luyden een stem geeft.
Door een eigen krant op te richten, een eigen school, een eigen universiteit, een eigen partij en kerk.
De wereld in het klein. Een grandioos organisator en uitvinder van een nieuwe politiek, die massa’s
aan zich weet te binden door politiek leiderschap. Maar zeker niet geliefd bij iedereen. Kuyper krijgt
tegenspel van een cartoonist uit Groningen, Albert Hahn, die Kuyper op grove wijze neerzet en op
zijn manier de massa wil bespelen.
Deze aflevering werd mede mogelijk gemaakt door Stichting Doctor Abraham Kuyperfonds
Regisseur: Marcel Goedhart, research: Suzanne Hendriks
Aflevering 12: TEN OORLOG!
Tegen het einde van de 19e eeuw moet het Nederlandse leger in Indië alle zeilen bijzetten in Atjeh,
één van de laatste gebieden in de uitgestrekte Indische archipel die het gezag van het
gouvernement niet aanvaardt. Dankzij de eerzuchtige en briljante generaal Van Heutsz lukt het
uiteindelijk om de Atjehse krijgsheer Toekoe Oemar te verslaan en de Atjehese bevolking te
onderwerpen. De Atjeh oorlog is een vuile oorlog, gruwelijke foto’s getuigen daarvan. Maar dankzij
de inzet van het Korps Marechaussee kunnen aan het begin van de 20ste eeuw grote winsten
worden gemaakt met het verbouwen van tabak en het winnen van olie. Hans Goedkoop praat in
deze aflevering onder meer met de oud-commandant van Bronbeek en Van Heutszkenner Gerard
Geerts en ontdekt in Museum Bronbeek het Toekoe Oemar spel dat eind 19e eeuw heel populair
was. Hij speelt dit bordspel in Indonesië met de Atjehese historicus Mawardi Umar die ook uitlegt
waarom Atjeh zich zo hevig verzette tegen de Nederlanders. Hans Goedkoop gaat bovendien op
zoek naar de allereerste olieput van het gebied, ofwel de geboorte van de Koninklijke Olie, en neemt
een kijkje bij een van de weinige tabaksplantages die er nog resten in de omgeving van Medan.
Regisseur: Gerda Jansen Hendriks, research: Yfke Nijland
Aflevering 13: DE IJZEREN KOOI
Aan het einde van de 19e eeuw is er alle reden voor optimisme. Stijgende welvaart, verbetering van
de positie van de vrouw, verheffing van de lagere standen. Nederland is in een eeuw tijd
onherkenbaar veranderd maar is deze moderne samenleving ook niet te massaal, te technisch en te
lawaaierig geworden? Waar blijft de menselijke maat, de innerlijkheid, de moraal? Frederik van
Eeden, arts, schrijver en wereldverbeteraar, laat de stad achter zich en begint op het platteland in
het Gooi de utopische gemeenschap Walden. Gaat dat lukken of is er niet te ontsnappen aan de
vooruitgang?
Regisseur: Roel van Dalen, research: Maarten Slagboom
Noot voor de redactie (niet ter publicatie): neem voor meer informatie en zichtlinks contact op
met NTR Marketing & Communicatie, [email protected], 088 - 7799 111 en www.ntr.nl/pers.
PERSBERICHT