Egyptenaren in Kosovo en Macedonië Een explosief groeiende

Edwin Bakker: tekst behorende bij de cursus “Conflicten rond Minderheden” 24-05-02
Egyptenaren in Kosovo en Macedonië
Een explosief groeiende imagined community
Beelden van brandende dorpen, vluchtende burgers en patrouillerende NAVOmilitairen; Kosovo en Macedonië waren en zijn nog steeds vaak in het nieuws. We zien
en lezen veel over de spanningen tussen Serviërs en Slavisch Macedoniërs enerzijds en
de etnische Albanezen anderzijds. Ook is er af en toe aandacht voor de positie van
andere bevolkingsgroepen zoals de Turkse en Roma (Zigeuner) gemeenschap. Zelden of
nooit lezen we iets over de meest markante bevolkingsgroep in de regio: de autochtone
'Egyptenaren' (Egipcani).
De ambassadeur van Egypte in Belgrado wist eind jaren tachtig in eerste instantie niet wat hij
met de situatie aanmoest. Werd er een grap met hem uitgehaald of moest hij de berichten over
een groeiende groep in het zuidwesten van Joegoslavië die zichzelf Egyptenaar beschouwt
serieus nemen? De media in Egypte kregen lucht van het verhaal en maakten een
documentaire over de verloren Egyptische stam op de Balkan. Inmiddels hebben de contacten
tussen de ambassade in Belgrado en de vertegenwoordigers van de Egyptenaren in Kosovo en
Macedonië een min of meer officiële vorm gekregen. De Egyptische ambassadeur nodigde de
Egipcani meer dan eens uit voor de viering van Egyptes nationale feestdag. De vraag is echter
hoe Egyptisch deze wat donker gekleurde bevolkingsgroep is, die aan de vooravond van de
Joegoslavische tragedie schijnbaar uit het niets opdook.
Farao's
De Egyptenaren in voormalig Joegoslavië wonen vooral in het westen van Kosovo en
Macedonië. Ze spreken overwegend Albanees en belijden de Islam, net als de kleine
Egyptische gemeenschap in het over de grens gelegen Albanië. De Egipcani onderscheiden
zich in taal en religie amper van hun Albanese en Roma buren. Dat geldt uiteraard niet voor
de vermeende herkomst van de groep. Volgens vertegenwoordigers van deze minderheid zijn
de Egyptenaren nazaten van emigranten die ten tijde van Alexander de Grote en later in de
middeleeuwen uit Egypte kwamen, en afstammelingen van de Farao’s. Echter, pas sinds de
jaren tachtig van de vorige eeuw is deze bevolkingsgroep zich erop gaan voorstaan dat hun
herkomstgeschiedenis bij de bouwers van de piramides ligt. Voor die tijd beschouwden ze
zich nog als gealbaniseerde Roma op wie ze ook uiterlijk veel lijken.
Hoe vergezocht de uitgevonden of herontdekte herkomstgeschiedenis ook lijkt te zijn, het
aantal mensen dat de Egyptische afstamming onderschreef groeide explosief. Begin jaren
tachtig noemde slechts een kleine groep in het Macedonische Ochrid zich Egyptenaar. Deze
gemeenschap was toen nog niet wat de etnoloog Benedict Anderson een imagined community
noemt. De meeste Egipcani kenden in die tijd namelijk nog alle leden van de eigen
bevolkingsgroep. Ten tijde van het uiteenvallen van Joegoslavië was wel sprake van een
‘denkbeeldige gemeenschap’, waarbij de leden hun meeste ‘broeders’ en ‘zusters’ niet meer
persoonlijk kennen, maar wel - via communicatiemedia - het idee hebben tot dezelfde
community te behoren. Deze gemeenschap had in de jaren daarvoor diverse politieke en
culturele organisaties opgericht in het Macedonische Ochrid, Struga en Bitola en het
Kosovaarse Pristina, met in totaal ongeveer tienduizend leden. Volgens deze organisaties
wonen er tegenwoordig in Macedonië tussen de 20 en 30 duizend Egyptenaren en leefden er
in Kosovo voor de internationale militaire interventie in deze regio maar liefst 150 duizend
Egipcani.
Edwin Bakker: tekst behorende bij de cursus “Conflicten rond Minderheden” 24-05-02
Aanmoediging
De etnische heridentificatie en politieke organisatie werd in de jaren negentig aangemoedigd
door de regeringen in Belgrado en Skopje. Beide zagen hierin een middel om het Albanese
bevolkingsaandeel te verkleinen, aangezien veel Egyptenaren zich voorheen als Albanees
lieten registreren. Daarnaast kon de Servische overheid het bestaan van de Egyptenaren
gebruiken om te laten zien dat Kosovo een multiculturele samenleving was met meer dan
alleen een Servische minderheid die verdedigd moest worden tegen een intolerante Albanese
meerderheid. Na de 'bevrijding' van Kosovo moesten de Egyptenaren in deze regio de
Servische aanmoediging en steun bekopen met de beschuldiging van collaboratie met
Belgrado. De gevolgen hiervan waren martelingen, moordpartijen en verdrijving door het
Kosovo Bevrijdingsleger of etnisch Albanese buren. Het huidige aantal Egyptenaren in
Kosovo is sindsdien onbekend. De Hoge Commissaris voor Vluchtelingen van de Verenigde
Naties (UNHCR) en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE)
constateren dat veel verdreven Egyptenaren in 2001 nog niet naar huis waren teruggekeerd.
Hertogen
Ondanks de erkenning door Belgrado en Skopje en ondanks het feit dat de Egyptenaren onder
deze naam worden beschreven in de UNHCR- en OVSE-rapporten over Kosovo, beschouwen
de meeste buitenstaanders het herkomstverhaal van de Egyptenaren als onwaar. De
Macedonische en Kosovaarse Egyptenaren zouden niets meer en niets minder zijn dan Roma.
Hoewel een Egyptische herkomst van de Egipcani een recente 'uitvinding' lijkt, dient te
worden vermeld dat het gebruik van het woord Egyptenaar als naam voor bepaalde Romagroeperingen bepaald niet nieuw is. Uit historische documenten blijkt, volgens de
Nederlandse Roma- en Kosovo-kenner Ger Duijzings, dat hoofdmannen van rondtrekkende
groepen Roma zich in de middeleeuwen 'Hertog van Egypte' noemden. Het is goed mogelijk
dat deze leiders deze titel verzonnen om zich uit te kunnen geven voor afvallige 'Egyptenaren'
die ter boetedoening op bedevaart waren. Zo presenteerden deze Roma een voor die tijd
aanvaardbare identiteit en legitieme reden voor een rondtrekkend bestaan. Bovendien
verwijzen lokale en regionale benamingen voor Roma in Kosovo en Macedonië naar een
Egyptische herkomst. Zo worden Roma in het Turks ook wel aangeduid als Kipti, een
verwijzing naar Kopten, en in het Albanees als Evgjitë. Ook de Engelse benaming Gypsy en
het Spaanse Gitano zijn afgeleid van het woord Egypte. Of de 'Hertogen van Egypte' de
voorvaderen zijn van de huidige Egipcani valt echter niet te bewijzen. Wel is sprake van
specifieke culturele kenmerken en een eigen maatschappelijke positie, die maken dat het
onderscheid ten opzichte van andere Roma en ten opzichte van Albanezen niet volledig
ongegrond is. De Egyptenaren beoefenen, anders dan de doorgaans werkloze Roma, beroepen
uit die relatief veel scholing vereisen en claimen relatief welvarend te zijn. Ook beweren de
Egipcani, volgens Duijzings, meer ontwikkeld en moderner te zijn dan de Roma en de
Albanezen in Kosovo en Macedonië.
Triest
Het gevoel 'anders dan anderen te zijn' onder Egyptenaren bleek in de jaren tachtig voldoende
voor de verspreiding van een nieuw nationaal bewustzijn toen in Joegoslavië politieke,
economische en culturele omstandigheden leidden tot opkomend nationalisme en
interetnische spanningen. Tegen de achtergrond van een escalatie van deze spanningen en het
uiteenvallen van Joegoslavië hoopten de leiders van de Egyptenaren door middel van
erkenning als een op zichzelf staande minderheid een betere sociaal-economische en politieke
positie te kunnen bereiken dan ze als Roma innamen. Deze bevolkingsgroep staat in
Macedonië en Kosovo, net als elders in Oost-Europa, als de meest gediscrimineerde en
gemarginaliseerde minderheid op de onderste trede van de maatschappelijke ladder. Zowel
Edwin Bakker: tekst behorende bij de cursus “Conflicten rond Minderheden” 24-05-02
Serviërs als Albanezen kijken neer op Roma. Zo hebben de etnische Albanezen in Kosovo en
Macedonië de gealbaniseerde Roma, waartoe de Egipcani voorheen werden gerekend, nooit
als etnische Albanezen geaccepteerd. Veel Egyptenaren stonden echter wel geregistreerd als
Albanees, waarin zij destijds een voordeel zagen boven het geregistreerd staan als Roma. Dit
voordeel verdween toen Kosovo haar autonome status verloor en de etnische Albanezen in
Macedonië na de onafhankelijkheid van dat land in de verdrukking kwamen. De
herontdekking van een Egyptische identiteit lijkt in dit licht vooral strategie om discriminatie
en marginalisatie van Roma en het stigma van deze groep te ontlopen. Tevens bood het
mogelijkheden om buiten de oplopende spanningen te blijven tussen Serviërs en Slavisch
Macedoniërs enerzijds en etnische Albanezen anderzijds. Het verhaal van de Egyptenaren is
daarmee vooral een triest verhaal. Of het eigenlijk niet ook een ridicule of ongeloofwaardige
geschiedenis is, hangt er van af hoe je het bekijkt. Het verhaal van Egyptenaren die ten tijde
van Alexander de Grote in Macedonië een thuis vonden, is bijvoorbeeld niet meer of minder
fantastisch dan dat van onze voorvaderen, de Batavieren, die de Rijn afzakten en bij Lobith
ons land zouden zijn binnengekomen.
Bronnen
• Anderson, B. 1983. Imagined Communities. Verso, Londen.
• Bangert, Y. 2000. Volksgruppen mit einem Schiksal. Roma, Aschkali und KosovoAegypter. Gesellschaft für bedrohte Völker, www.gfbv.de.
• Duijzings, G. 2000. Religion and the politics of identity in Kosovo. Hurst, Londen.
• Guy, W. 2001. Between past and future. The Roma of Central and Eastern Europe.
University of Hertfordshire Press, Hatfield.
• Poulton, H. 1994. The Balkans. Minorities and states in conflict. Minority Rights
Publications, Londen.
• UNHCR & OSCE 2001. Assessment of the situation of ethnic minorities in Kosovo.
www.osce.org.