week12 - Alles over onze klas

week 12 – 18 maart 2013 – tekst niveau C
Sterren kijken in de Andes.
Op een onherbergzame hoogvlakte in
het Chileense Andesgebergte werd
vorige week de enorme ALMAtelescoop officieel ingewijd. Met
5
behulp van ALMA proberen
astronomen te ontdekken hoe het
heelal er in de beginperiode uitzag.
Bovendien kunnen met behulp van
het ALMA-project heel verre
10
Foto: ALMA (ESO/NAOJ/NRAO)/L. Calçada (ESO)
sterrenstelsels voor het eerst zeer
scherp en gedetailleerd in kaart worden gebracht. Met een kostenplaatje van rond de 1,2
miljard euro is ALMA het meest ambitieuze astronomische project tot nu toe voor
waarnemingen vanaf de aarde.
Revolutionair.
15
ALMA is een revolutionair ontwerp, bestaande uit 66 samenwerkende antennes. Op dit moment zijn er
57 gereed. De laatste negen antennes komen dit najaar in bedrijf.
Uniek is bovendien dat de antennes verplaatst kunnen worden over de hoogvlakte, over een
oppervlakte van wel 16 kilometer. Hierdoor kunnen astronomen steeds de optimale opstelling voor de
schotels kiezen. Door de gecombineerde opnames werkt de telescoop als een reusachtig arendsoog,
20
waarmee de astronomen heel ver in het heelal kunnen kijken. Hiermee komen ze ook meer te weten
over de beginjaren van het heelal. Licht en straling van verre sterren doen er namelijk miljoenen tot
miljarden jaren over om de aarde te bereiken. Dus wat wij nu zien, zijn eigenlijk de sterren van
miljoenen jaren geleden. Daardoor kijken we in feite terug in de tijd. De ruimte was toen gevuld met
een dichte mist van koud waterstofgas. Normale telescopen kunnen niet door die mist heenkijken. Met
25
ALMA kan dat wel en daarom kan men ook beter een reconstructie maken van hoe het heelal er
vroeger uitzag.
Vocht is funest..
De ALMA-telescoop kijkt naar submillimeterstraling van sterren uit het heelal. Dat is straling die zich
30
ruwweg bevindt tussen het infrarode licht van de afstandsbediening en de microgolven uit de
magnetron. Voor het opvangen van dit soort straling is vocht uit de atmosfeer funest. Om die reden
staan de telescopen op vijf kilometer hoogte, in een ijle, mensonvriendelijke atmosfeer. Het
zuurstofgebrek, de snijdende wind en de felle kou maken een langdurig verblijf op de hoogvlakte
onmogelijk. De telescoop wordt daarom door de astronomen op afstand bestuurd, vanuit het 2000
35
meter lager gelegen controlecentrum. ‘Je moet het eigenlijk zien als een satelliet,’ zegt ALMAdirecteur Thijs de Graauw. ‘Alleen kun je bij de telescoop als er iets stuk is. Dat kan bij een satelliet
niet.’
Elke ongeveer 100.000 kilo wegende antenne werd door een speciaal in Duitsland ontwikkelde
vrachtauto naar 5000 meter hoogte gebracht. Deze vrachtwagen had met 28 wielen het vermogen van
40
twee formule I-wagens. Ook de vrachtwagen moest speciaal ontwikkeld worden om in deze ijle
atmosfeer te functioneren.
pagina 1 van 2
pagina 1 van 2
week 12 – 18 maart 2013 – tekst niveau C
Nederlandse rol..
Het ALMA-project in Chili is het grootste astronomische project ter wereld, waarin veel verschillende
internationale partijen samenwerken, waaronder Nederland. Niet alleen is de directeur een
45
Nederlander, ook een van de belangrijkste instrumenten – stralingsontvanger nummer 9 – is van
Nederlandse makelij. De Nederlandse onderzoeker Joost Adema werkte met zijn Groningse
onderzoeksgroep jaren aan een van de belangrijkste onderdelen van deze telescoop, in Nederland.
De Chileense telescoop heeft hij nog nooit met eigen ogen gezien. Diverse Nederlandse
topastronomen gaan vanaf nu voor hun onderzoeken gebruikmaken van de ALMA-telescoop.
50
Ontdekkingen.
De eerste waarnemingen van de ALMA-telescoop zijn al opzienbarend. Ze laten zien dat de hevigste
geboortegolven van sterren in het heelal veel eerder plaatsvonden dan tot nu toe werd gedacht. In
deze grote geboortegolven werden enorme hoeveelheden gas en stof omgezet in nieuwe sterren. Dit
gebeurde in een tempo dat honderden keren hoger lag dan in een sterrenstelsel zoals onze Melkweg.
55
De geboortegolven in deze sterrenstelsels vonden gemiddeld 12 miljard jaar geleden plaats. Op dat
moment was het heelal nog geen twee miljard jaar oud. Dat is een miljard jaar eerder dan gedacht.
Twee van deze stelsels zijn de verste in hun soort die ooit zijn waargenomen. Bovendien zijn in één
van deze recordverre stelsels watermoleculen gedetecteerd. Nooit eerder werden watermoleculen op
zo’n grote afstand waargenomen.
60
Wetenschappers zijn enthousiast over de interessante ontdekkingen die tot dusver al met behulp van
de ALMA-telescoop gedaan zijn. Dit is waarschijnlijk echter nog maar het begin voor ALMA en voor
het onderzoek van deze verre stelsels.
Naar: Volkskrant 13 maart 2013, www.astronomie.nl, www.wetenschap24.nl, www.macromprint.nl.
pagina 2 van 2
pagina 2 van 2