OCR Document

Godsdienst: Eigenheid van het christendom I
A. Vandeperre
6 TSO
1
De eigenheid van het christendom
Een gesprek met A. Vergoote als lesproject voor de derde graad
Antoon Vergote is een van de grote Vlaamse denkers op gebied van godsdienst, psychologie en
wijsgerige antropologie. Verschillende boeken dragen zijn naamkaartje. Doorgaans is de taal van
Vergote moeilijk en enkel voor"ingewijden" verstaanbaar. Zijn laatste boek heeft als titel: "De
Heer je God liefhebben" en als ondertitel: "de eigenheid van het christendom" (uitg. Lannoo). In
De Vloer, jg. 7, nr.1-2, februari 1999, vonden we rond dit thema een zeer toegankelijk interview
dat we ( = Catechetische Service) met toelating van de redactie overnemen. De oorspronkelijke
lessenreeks werd gemaakt door Carinne Wille.
Lucette Verboven - In onze cultuur heerst een zeker onbehagen tegenover het christendom. Waarom?
Antoon Vergote - Daar zijn meerdere redenen voor. Er is op de eerste plaats een hele cultuurontwikkeling die maakt dat bepaalde manieren van denken en leven en vieren moeilijk aanslaan.
Maar het heeft niet alleen met de vorm te maken. Het gaat werkelijk om het anders-zijn van God.
Dat heb ik met de ondertitel van mijn boek willen beklemtonen, het gaat precies om het eigene
van het christendom. Wanneer men vanuit onze tijdsgeest naar het christendom toegaat, dan
zoekt men naar wat onmiddellijk nuttig is. Men wil een christendom dat de mens helpt om
sociaal en moreel te zijn, maar dat is niet het nieuwe van het bijbelse monotheïsme. Daarnaast is
er ook een tweede reden. De hele ontwikkeling van de cultuur heeft gemaakt dat de mens gericht
is op het universele. De waarheid en de wetenschap zijn universeel. Men kan zich moeilijk
indenken dat een bepaalde religie, zoals het christendom, ook het jodendom, in zekere mate ook
de islam, zich aanmatigt de echte religie te zijn naast die vele andere religies die ook bestaan hebben en nog bestaan. Onze tijd kan moeilijk aanvaarden dat men behoort tot een bepaalde groep.
Men vindt dat ofwel niet algemeen, ofwel niet intelligent, niet rationeel, onverdraagzaam. Dat is
zeker een van de grote obstakels voor het geloof. Daarop werd ook niet genoeg geantwoord, ik
denk ook omdat men onvoldoende voorbereid was op die moeilijkheden.
Lucette Verboven - Er zijn niet genoeg antwoorden gekomen vanuit de kerk?
Antoon Vergote - Wel, die komen altijd wat later, dat is normaal. De cultuur is altijd een uitdaging geweest. Men mag niet vergeten, Christus zou de eerste mislukkeling zijn geweest, had Hij
moeten rekenen op het succes van, laat ons zeggen, een marktonderzoek. Dan zou hij zeker een
marginale figuur gebleven zijn. God is een uitdaging voor de mens. De cultuur, dat schrijf ik ook,
is ook een uitdaging voor het christendom. Er is nooit een spontane harmonie. Die bestaat niet.
Dat maakt trouwens de dynamiek van het leven uit.
Lucette Verboven - U zegt dat er geen spontane harmonie bestaat tussen religie en cultuur. Is de mens
niet van nature uit religieus?
Antoon Vergote - De mens heeft van nature uit een zeker besef van iets hogers, iets goddelijks.
Dat komt tot uitdrukking in de kunst. De mens beseft dat hij eindig is en het gewicht van de
Godsdienst: Eigenheid van het christendom I
A. Vandeperre
6 TSO
2
eindigheid maakt dat hij de zin ontwikkelt voor hetgeen niet beperkt is. Dat noemt hij het
goddelijke. Hij kan daar gemakkelijk mee omgaan als het niet teveel engageert, als het anoniem
blijft. Dat is iets wat hij bijna ervaart, het behoort tot de wereld, tot de grens van de wereld. De
goden - denk aan de Griekse goden - behoorden eigenlijk tot de wereld.
Lucette Verboven - U zei: Wij zijn zo verliefd op het nuttige in onze maatschappij. Alles moet een nut hebben en dan past religie daar niet meer in. Hebben mensen met al hun drukke bezigheden en al hun
problemen nog wel tijd daarvoor?
Antoon Vergote - Ach, u vertolkt zo goed wat mij laatst een ingenieur zei: "Ik ben trouw aan
mijn vrouw. Ik doe het goed in mijn werk. Ik heb dat niet nodig." Ik heb hem geantwoord:
natuurlijk heb je dat niet nodig, maar de zaak is, waar hecht je belang aan? Je kunt van veel zaken
zeggen, ik heb dat niet nodig. Je kunt zeggen, ik heb voldoende, ik doe mijn werk, ik geniet, ik ga
reizen, en voor mij is dat voldoende.
Lucette Verboven - Zo is het toch voor veel mensen?
Antoon Vergote - Totdat zij in een crisis komen. Maar goed, het is gedeeltelijk waar wat u zegt.
Zo is het. Maar terzelfder tijd weten ze in de diepte dat ze niet in vrede leven met zichzelf noch
met de werkelijkheid, er is een onbehagen. Waarom is er in deze tijd met zoveel rijkdom en
mogelijkheden toch een soort innerlijke onvrede? Terwijl men van primitieve volkeren zegt: daar
is toch meer blijheid, meer levensvreugde. Dat is het. De hang naar het nuttige, het onmiddellijke
geeft niet de diepste vreugde. Maar men moet in een zekere mate de prijs van de aandacht betalen
om die diepere vreugde en vrede te vinden.
Lucette Verboven - In de religie?
Antoon Vergote - 0, ik denk dat het dat is wat ze heeft. Vrede, sjaloom is toch een zeer betekenisvol woord. Dat is vrede met het diepste in uzelf, waar u tot een soort eenheid in uzelf komt in
relatie met God.
Lucette Verboven - Wat u nu zegt staat wel lijnrecht op wat veel mensen aanvoelen wat het christendom
is: schuld, zonde, verheerlijking van het lijden.
Antoon Vergote - Ik betreur zeer uitdrukkelijk - ik beschrijf in m'n boek ook hoe dat gekomen is dat men het christendom toegespitst heeft op zonde en verlossing. Een van de grote redenen van
de achteruitgang van het huidige christendom is die toespitsing. Niet dat zonde en schuld niet
bestaan, maar dat is niet het centrale. Het grote probleem voor mensen is God te ontdekken.
Daarom gaf ik aan het boek de ondertitel: de eigenheid van het christendom. Men heeft de
mensen veel te rationeel toegesproken, alsof het bijna vanzelfsprekend was dat ze in God konden
geloven. Terwijl dat de grote vraag is! De godsopenbaring is het centrale en het moeilijke. Dat
vergt een weg van geleidelijkheid. Men heeft veel godsdienst onderwezen, maar men heeft niet
leren persoonlijk, geleidelijk aan ontdekken. Ten tweede, men heeft de nadruk gelegd op zonde.
Maar heel die idee van zonde heeft maar zin tegenover God. Kijk eens, men begint de
eucharistieviering met zondebelijdenis. Dat heeft toch geen enkele zin. De mensen komen pas
van straat. Men is toch maar zondebewust, als men staat tegenover God. Men moet eerst God
ontdekken!
Godsdienst: Eigenheid van het christendom I
A. Vandeperre
6 TSO
3
Lucette Verboven - Maar als dat zondebesef niet essentieel is, waarom wordt dan nu nog in opvoeding,
onderwijs en in de kerk telkens daarop de nadruk gelegd, zodanig dat we wel gaan geloven dat het dat is?
Antoon Vergote - En alleen dat. Ja, waarom? Dat is eenvoudiger om uit te spreken, als een soort
klassieke resumé die men in het hoofd heeft, die dat soort directe - denkt men - moreel
opvoedende waarde heeft. Dat is een gevolg van drie, vier eeuwen ontwikkeling en meer zelfs.
Dat is een ramp.
Lucette Verboven- Met het goddelijke heeft de mens het betrekkelijk gemakkelijk. Maar geloven in de God
van de openbaring, dat is iets anders. Wat is er zo specifiek aan God?
Antoon Vergote - Wij gebruiken het woord God als hetgeen dat overeenkomt met het joodse
Jahwe. "Ik ben die ben". Er is maar één God en die ene is persoonlijk. Het is een goddelijk wezen
dat persoonlijk is. Persoon-zijn betekent "relatie stichten". En die relatie is van de orde van een
levenspact, een eenheid van leven. Dat omvat het denken, het voelen, genegenheid dus, gehechtheid, trouw, wat ook een stempel geeft aan de levenswijze, wat zijn verplichtingen inhoudt. Dat
pact impliceert ook dat het alleen vanuit God kan komen en niet vanuit de mens.
De mensen spreken over de religie, de godheid, het goddelijke, als iets wat behoort tot hun
levenswereld en vanzelfsprekend is. God is niet vanzelfsprekend. Hij is de gans Andere. En de
gans Andere is niet zomaar te bereiken, alleen als Hij Zichzelf te kennen geeft. Het bijbelse
model om over God te spreken is dat van een verbond dat dicht staat bij het huwelijkspact. Dat is
het beeld: de ene spreekt de andere toe en is ook bereid te luisteren. Dat is niet meteen moreel of
nuttig, maar wel de diepste levenszin. Daar vindt de mens wat hij het meest verlangt.
Lucette Verboven - Dat veronderstelt toch een hele weg?
Antoon Vergote - Ja, en mijn verwijt aan de christelijke opvoeding is dat ze die weg niet leert, dat
ze onmiddellijk over christelijke waarheden en waarden spreekt.
Lucette Ver boven - Wie openbaart zich?
Antoon Vergote - God.
Lucette Ver boven - Wat zegt Hij ?
Antoon Vergote - Zichzelf. Neem de geschiedenis van Mozes en het brandende braambos. Mozes
heeft de idee dat de 'beschermgod' waarin hij gelooft, hem zendt om zijn volk te bevrijden. Hij
vraagt "Wie moet ik zeggen dat Gij zijt?". Mozes zoekt in feite naar de identiteit van God. En
God antwoordt: "Ik ben: die is en die zal zijn".
Lucette Verboven - Hoe moet ik mij dat voorstellen? Gaat het om een soort inwendige of uitwendige
stem?
Antoon Vergote - Uiteraard heeft God geen gebruik gemaakt van een megafoon. Mozes heeft
geen woorden horen klinken. Hij heeft het inwendig gehoord. Je kan veronderstellen dat het om
een hallucinatie ging. Maar vanuit de psychiatrie is geweten dat hallucinaties nooit iets nieuws
brengen. Mozes hoort echter iets dat voor hem verrassend nieuw is. Het is de eerste keer dat hij
vanuit wat hij vermoedde een godheid te zijn - toegesproken wordt in de eerste persoon
Godsdienst: Eigenheid van het christendom I
A. Vandeperre
6 TSO
4
enkelvoud: "Ik ben". Voor de eerste maal in de geschiedenis van de religies is er sprake van een
persoonlijke relatie, van een persoonlijke God. Een persoon is het wezen dat "ik" kan zeggen tot
de andere. Iemand die zich maar laat kennen voor zover hij zich uitspreekt en vertoont. Maar dat
impliceert terzelfder tijd dat elke persoon ook deels een raadsel is. Zo ook is een persoonlijke
God gedeeltelijk een geheim voor de mens.
Lucette Verboven - De Heer je God liefhebben is volgens u een gebod. Kan je iemand gebieden om lief te
hebben?
Antoon Vergote - In se is dat uiteraard onmogelijk. Maar je mag dit gebod niet losmaken van de
religieuze context. Een gebod is een imperatief die je niet toekomt vanuit jezelf, maar van elders.
Dat is perfect van toepassing op het geweten. Het geweten construeer je niet zelf zoals je een
wetenschappelijk begrip creëert. Het is altijd een imperatief. Een stem die je hoort. Je vindt dat
gebod precies waar God zichzelf bekendmaakt als God. Als je intreedt in het geloof, moet je wel
erkennen dat God je hoogste levenswaarde is. Gods openbaring betekent precies dat Hij uiteindelijk betekenis geeft aan heel je leven.
Als je "Ik ben die is" ernstig neemt, kan je niet anders dan je hechten aan God. Zo is het ook in de
liefde. Men kan gecharmeerd zijn door de ander of er bewondering voor hebben. Maar wanneer
men stelt "Het is ernstig, wat jij betekent voor mij", dan wordt die uitspraak een imperatief. Dan
wordt er een keuze verwacht. Zo'n imperatief zet elke menselijke existentie op het spel.
Lucette Verboven - Christus is voor ons gestorven. Wat betekent dat?
Antoon Vergote - Ik zeg altijd eerst, dat Hij voor ons geleefd heeft, gesproken en gehandeld.
Maar God was anders dan men verwacht had. Men kon zich de gezondene niet voorstellen op
deze concrete manier. De ontgoocheling maakte dat hij voorwerp werd van haat, van vervolging.
Hij heeft dat in getrouwheid doorstaan. Hij is gestorven door en voor onze zonden, maar in het
vertrouwen dat zijn dood uiteindelijk ten goede ging komen voor de mens. In het fundamentele
vertrouwen dat God hem niet in het dodenrijk ten onder ging laten gaan.
Lucette Verboven - "In Hem, door Hem en met Hem." Klinken deze woorden niet exclusief?
Antoon Vergote - Ze wijzen zeker op een bepaalde soort exclusiviteit. Het gaat om exclusiviteit
die te maken heeft met geschiedenis. Een bepaalde God maakt doorheen mensen geschiedenis in
een bepaalde tijd. Maar zij is bestemd voor de hele mensheid. In dat opzicht is er geen sprake van
exclusiviteit.
In feite heeft Paulus de enge kijk op exclusiviteit al opengetrokken. Hij verweet de joden van zijn
tijd dat ze de joodse wetten en riten oplegden aan Grieken die zich bekeerden. Dat staat regelrecht tegenover de visie van Paulus. Hij heeft het niet begrepen op een exclusiviteit die gebonden
is aan een bepaald moment in de geschiedenis van het joodse volk en de joodse staat. Paulus
brengt een andere dimensie van exclusiviteit binnen in het christendom. "In Jezus Christus is ten
volle openbaar geworden wat de religieuze mensheid sedert eeuwen gezocht heeft." Deze
uitspraak getuigt inderdaad van exclusiviteit. Want dit wil zeggen dat bijvoorbeeld een hindoe
niet tot dat inzicht is gekomen. Ik kan dit zeggen zonder verwaandheid of misprijzen. Die hindoe
heeft eenvoudigweg de kans niet gehad.
Lucette Verboven - Hij is misschien tot iets anders gekomen?
Godsdienst: Eigenheid van het christendom I
A. Vandeperre
6 TSO
5
Antoon Vergote - Ja, en dat waardeer ik ook. Maar wanneer een christen zegt "Ik geloof in Jezus
Christus" gaat die uitspraak verder dan een Griek die zei "Ik vereer Afrodite of Zeus". De
uitdrukking "geloven in" is typisch christelijk. Het is niet "geloven dat" zoals men in de filosofie
stelt. Geloven in de persoon veronderstelt een persoonlijke binding. Dat heeft altijd een exclusiviteit.
Lucette Verboven - Kan het christendom ooit verdwijnen?
Antoon Vergote - Een ongelovige kan dat zeggen. Een gelovige kan dat niet. Die gelooft dat God
getrouw is, dat de Geest Gods werkzaam blijft in mensen. Als je daarin gelooft kan je niet stellen
dat het christendom zal verdwijnen. Maar zelfs als neutrale waarnemer denk ik dat men moet
toegeven dat het christendom de enige godsdienst is die kan overleven. Omdat hij zo radicaal
beantwoordt aan wat filosofisch te zeggen valt over het goddelijke. Het christendom beantwoordt
volkomen aan de rationaliteit van de moderne wereld en staat er tegelijkertijd toch buiten. In die
zin ben ik ervan overtuigd dat het de religie van de toekomst is. Maar daarnaast zal er veel
agnosticisme bestaan. Heel wat mensen zullen zoekend zijn.
CATECHETISCHE SERVICE / JUNI 1999