geschiedenis

GESCHIEDENIS
14 augustus 1945: Amerika viert feest. Aarts­
vijand Japan heeft zich overgegeven, de
Tweede Wereldoorlog is nu écht voorbij. Op
deze dag maakt fotograaf Alfred Eisenstaedt
in New York de foto die op de voorkant van
dit boek staat: een enthousiaste matroos
kust een tandartsassistente stevig op de mond.
De foto wordt onmiddellijk beroemd, omdat
hij zo mooi de vreugde en opluchting van dat
moment laat zien.
Pas tientallen jaren later is de vraag gerezen
wie deze twee mensen waren. Verschillende
mensen hebben beweerd dat zij op de foto
staan. Een van hen is Glenn McDuffie, op de
foto hiernaast. Er is veel onderzoek gedaan,
maar zekerheid is er (nog) niet. Bovendien is
discussie ontstaan over de vrijwilligheid van
de kus. Is het beeld niet vrouwonvriendelijk?
Als je je in het verleden verdiept, komt je
vaker dit soort verhalen tegen. Ze maken
nieuwsgierig. Wie waren de betrokkenen?
Hoe beleefden ze hun tijd? Waarom zien wij
sommige beelden, gebeurtenissen en teksten
als kenmerkend voor hun tijd, en andere niet?
En waarom verandert dat oordeel in de loop
der jaren soms?
Memo helpt je bij het beantwoorden van dit
soort vragen. De boeken en de digitale leer­
omgeving maken je vertrouwd met de grote
lijnen van de geschiedenis. Maar daarnaast leer
je ook hoe verhalen over het verleden tot stand
komen en hoe belangrijk het is om kritisch met
zulke verhalen om te gaan – om ‘historisch te
denken’. De heldere teksten, de systematische
training in ‘historisch denken’ en de boeiende
opdrachten stellen je in staat om je uitstekend
voor te bereiden op het examen.
571585
GESCHIEDENIS
PROEFKATERN EXAMEN HAVO
KL A AR
VO O R H
ET
V E RLI CH
TE
EX AMEN
201 8 !
GESCHIEDENIS
PROEFKATERN EXAMEN HAVO
KL A AR
VO O R H
ET
VE RLI C H
TE
EX AMEN
2018 !
Auteurs
Eindredactie
Eelco Beukers
Pieter de Bruijn
Geertje Dekkers
Eleonoor Geenen
Judith Tadema
Eelco Beukers
Stephan Klein
Vakdidactisch advies
Stephan Klein
Malmberg ’s-Hertogenbosch
Vijfde editie
www.memo-malmberg.nl
BOVENBOUW HAVO EN
| Klaar voor het verlichte examen havo 2018
Nieuwe regels
De kracht van Memo
De aangepaste syllabus geldt met terugwerkende
kracht voor het examen havo 2018. Leerlingen die zich
komend schooljaar voorbereiden op hun examen profiteren dus al van deze verlichtingsmaatregel. Dat gaat
nóg beter met het nieuwe examenkatern van Memo!
De nieuwe editie van Memo valt op door heldere en
compacte teksten, goede verwerkingsvragen en heel
veel oefenmateriaal op CE-niveau. Een uitgekiende
didactiek helpt je leerlingen verder met historisch
denken.
Actueel lesmateriaal voor het centraal
examen…
Kies je voor Memo, dan maak je meteen kennis met
MAX van Malmberg. De slimme oplossing voor je
dagelijkse lespraktijk, die je meer rust, overzicht en
betere ondersteuning biedt. Zo kun je je leerlingen
volop aandacht geven.
… en voor het schoolexamen
We zijn benieuwd wat je er van vindt.
Wil je meer weten over deze aanbieding of
over Memo?
Bel 073-6288766 of mail naar
[email protected].
Wij staan voor je klaar!
Michiel Bugter
Uitgever Memo
[email protected]
CE niveau, zowel in het boek, de examenkaternen als digitaal. Er blijft
BOVENBOUW HAVO
ISBN XXX
XXX
nóg boeiender en relevanter!
GESCHIEDENIS
GESCHIEDENIS
GESCHIEDENIS
volop ruimte voor historisch denken en verdieping. Zo wordt het vak
BOVENBOUW VWO
BOVENBOUW VWO
XXX
Eind juli 1936: al dagenlang probeert de rechtse
generaal Franco in Spanje met geweld de macht
te grijpen. In Barcelona wordt fel gevochten.
Midden in het strijdgewoel maakt fotograaf
Hans Gutmann de foto die op de voorkant
van dit boek staat: een 17-jarige vrouw staat
met een geweer op het dak van een hotel dat
zojuist op Franco’s troepen is veroverd.
Tot 2002 was deze foto totaal onbekend, maar
daarna werd hij snel beroemd, doordat hij
werd afgedrukt op het omslag van een boek
over de rol van vrouwelijke verzetsstrijders
in de Spaanse Burgeroorlog. Pas later werd
ontdekt wie deze vrouw was: Marina Ginestà,
op de foto hiernaast. Een echte strijdster bleek
zij niet te zijn geweest: zij was tolk. Het geweer
had zij alleen omgedaan voor de foto.
Als je je in het verleden verdiept, komt je
vaker dit soort verhalen tegen. Ze maken
nieuwsgierig. Hoe beleven mensen de tijd
waarin ze leven? Welk beeld geven ze van
zichzelf? Waarom zien wij sommige beelden,
gebeurtenissen en teksten als kenmerkend voor
hun tijd, en andere niet? En waarom verandert
dat oordeel in de loop der jaren soms?
Memo helpt je bij het beantwoorden van dit
soort vragen. De boeken en de digitale leeromgeving maken je vertrouwd met de grote
lijnen van de geschiedenis. Maar daarnaast leer
je ook hoe verhalen over het verleden tot stand
komen en hoe belangrijk het is om kritisch met
zulke verhalen om te gaan – om ‘historisch te
denken’. De heldere teksten, de systematische
training in ‘historisch denken’ en de boeiende
opdrachten stellen je in staat om je uitstekend
voor te bereiden op het examen.
GESCHIEDENIS
ISBN XXX
Dit proefkatern bevat één van de drie Historische
Contexten voor havo. De andere twee zijn volop
in ontwikkeling en gegarandeerd klaar voor het
begin van het nieuwe schooljaar!
op het examen. Leerlingen kunnen volop oefenen met opdrachten op
BOVENBOUW HAVO
14 augustus 1945: Amerika viert feest. Aarts­
vijand Japan heeft zich overgegeven, de
Tweede Wereldoorlog is nu écht voorbij. Op
deze dag maakt fotograaf Alfred Eisenstaedt
in New York de foto die op de voorkant van
dit boek staat: een enthousiaste matroos
kust een tandartsassistente stevig op de mond.
De foto wordt onmiddellijk beroemd, omdat
hij zo mooi de vreugde en opluchting van dat
moment laat zien.
Pas tientallen jaren later is de vraag gerezen
wie deze twee mensen waren. Verschillende
mensen hebben beweerd dat zij op de foto
staan. Een van hen is Glenn McDuffie, op de
foto hiernaast. Er is veel onderzoek gedaan,
maar zekerheid is er (nog) niet. Bovendien is
discussie ontstaan over de vrijwilligheid van
de kus. Is het beeld niet vrouwonvriendelijk?
Als je je in het verleden verdiept, komt je
vaker dit soort verhalen tegen. Ze maken
nieuwsgierig. Wie waren de betrokkenen?
Hoe beleefden ze hun tijd? Waarom zien wij
sommige beelden, gebeurtenissen en teksten
als kenmerkend voor hun tijd, en andere niet?
En waarom verandert dat oordeel in de loop
der jaren soms?
Memo helpt je bij het beantwoorden van dit
soort vragen. De boeken en de digitale leer­
omgeving maken je vertrouwd met de grote
lijnen van de geschiedenis. Maar daarnaast leer
je ook hoe verhalen over het verleden tot stand
komen en hoe belangrijk het is om kritisch met
zulke verhalen om te gaan – om ‘historisch te
denken’. De heldere teksten, de systematische
training in ‘historisch denken’ en de boeiende
opdrachten stellen je in staat om je uitstekend
voor te bereiden op het examen.
Beste docent,
Memo helpt leerlingen efficiënt studeren en bereidt ze optimaal voor
GESCHIEDENIS
Memo is in alle opzichten klaar voor het verlichte
programma voor havo. Naast het examenkatern is ook
het leeropdrachtenboek aangepast. Je kunt de periodes
Prehistorie, Oudheid en Vroege en Late Middeleeuwen
(de eerste vier tijdvakken) in korte tijd behandelen en
afronden met een schoolexamen.
46 | Ga je de nieuwe editie van Memo voor havo-vwo
komend schooljaar invoeren? Dan ontvang je
nu al zonder extra kosten het aangepaste
examenkatern voor je 5 havo-klassen.
MAX van Malmberg
Met het nieuwe Memo examenkatern voor de historische contexten havo krijgen je leerlingen precies de
informatie en het oefenmateriaal dat ze nodig hebben.
Duidelijk en overzichtelijk. Geen gestreep in oude
katernen, geen vragen over ‘wel of niet verplicht voor
het examen’.
GESCHIEDENIS
Aanbieding!
| 47
Historische context
3| Koude Oorlog 1945-1991
Introductie |
Bron 1 | In de tijd van de Koude Oorlog ontstond een wapenwedloop tussen Oost en West. In dat kader toonden de Sovjets tijdens de
traditionele 1 meiparade op het Rode Plein in Moskou hun nieuwste wapens aan de wereld. Hier is dat in de jaren 60 een raket met kernkop
die andere continenten kon bereiken.
Een overzichtelijke tijdbalk laat de belangrijkste
gebeurtenissen en ontwikkelingen uit de
historische context zien.
Elke deelcontext begint met een introductie waar
de deelvragen worden toegelicht en verbindingen
met andere contexten worden gelegd.
Na afloop van de Tweede Wereldoorlog waren de
Verenigde Staten en de Sovjet-Unie de grote overwinnaars. Het fascisme was verslagen, de democratie
en het communisme hadden gezegevierd. Maar dat
betekende nog geen vrede. In 1945 begon namelijk een
nieuw conflict: de Koude Oorlog. Dit is de benaming
voor een periode van bijna vijftig jaar, waarin de
Sovjet-Unie en de Verenigde Staten elkaar bedreigden
en bestreden, zonder rechtstreeks met elkaar in oorlog
te geraken. Om te begrijpen hoe dit conflict is ontstaan,
kijken we eerst naar de historische ontwikkeling van
de twee ‘hoofdrolspelers’.
Rusland werd vanaf de 15e eeuw bestuurd door
tsaren. In de 17e eeuw ontpopten zij zich tot absolute
vorsten. Zij beperkten de inspraak van de adel en de
geestelijkheid tot een minimum. 23 Van 1613 tot 1917
was de macht in Rusland in handen van één familie:
de Romanovs. In Rusland werd aan het begin van de
20e eeuw de kritiek op de tsaren steeds groter. In 1917
vond er een enorme omwenteling plaats: de Russische
Revolutie. Communisten grepen de macht. Al snel
werd de Communistische Partij de enige toegestane
partij, werd het vrije ondernemerschap afgeschaft en
ontstond er een totalitaire staat: de Sovjet-Unie. 38
Noord-Amerika was in de 16e eeuw gekoloniseerd
door Spanje, Frankrijk en Engeland. 18 Tussen 1775
en 1783 vochten de inwoners van de Engelse koloniën
(aan de oostkust) voor onafhankelijkheid. Toen zij die
strijd hadden gewonnen, baseerden ze hun nieuwe
staatsinrichting op de scheiding der machten die was
bedacht door de verlichte filosoof Montesquieu. 27
In de nieuwe Verenigde Staten was de macht verdeeld
tussen een democratisch gekozen president (uitvoerende macht), het democratisch gekozen Congres (wetgevende macht) en het hooggerechtshof (rechtsprekende macht). Op economisch gebied werden de Verenigde
18 Europese expansie LOB blz. 78-81;
27 verlicht denken LOB blz. 128-131;
Staten een voorvechter van een vrijemarkteconomie
ofwel het kapitalisme.
Ondanks hun ideologische verschillen waren de
Verenigde Staten en de Sovjet-Unie in de laatste jaren
van de Tweede Wereldoorlog bondgenoten. Aan het
einde van de oorlog moesten deze twee grootmachten
belangrijke beslissingen nemen over de toekomst van
Europa. Toen bleek hoe groot de onderlinge verschillen
en het wantrouwen waren.
In deze context staan de volgende hoofdvragen
centraal:
1 Waardoor raakte Europa verdeeld in twee
ideologische blokken en waardoor groeide de
spanning tussen deze blokken, 1945-1955?
2 Waardoor liep de Koude Oorlog op kritieke
momenten niet uit op een directe militaire
confrontatie tussen beide grootmachten,
1955-1963?
3 Waardoor namen de spanningen tussen Oost en
West af, 1963-1991?
Vragen
1 De periode van de Koude Oorlog wordt ook wel
omschreven als een tijd van ‘gewapende vrede’.
Leg uit of je deze benaming geschikt vindt.
2 Aan het eind van de 18e eeuw waren er grote
verschillen tussen Rusland en de Verenigde Staten
op politiek gebied. Leg dit uit.
3 De Verenigde Staten hadden tijdens de Koude
Oorlog een grondwet die was opgesteld in 1787.
Dat is een vorm van continuïteit. De Sovjet-Unie
maakte tussen de 18e eeuw en de Tweede Wereldoorlog een andere ontwikkeling door.
a Noem een belangrijke politieke verandering.
b Noem ook een voorbeeld van continuïteit.
23 streven van vorsten naar absolute macht LOB blz. 110-113;
38 totalitaire ideologieën: het communisme LOB blz. 204-207.
1939-1945
Tweede Wereldoorlog
De inleidende tekst verwijst naar
de behandeling van de betreffende
kenmerkende aspecten in het
leeropdrachtenboek van Memo.
1945-1991 Koude Oorlog
1930
1940
1941
Verenigde Staten en
Sovjet-Unie strijden
samen tegen Italië
en nazi-Duitsland
48 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
1950
1945
Einde van de
Tweede Wereldoorlog;
verdeling van Europa
1948-1949
Crisis tussen Oost en
West over West-Berlijn
1960
1956
Sovjet-Unie
onderdrukt
opstand in
Hongarije
1970
1962
Crisis over
Sovjetkernraketten
op Cuba
1968
Sovjet-Unie maakt
einde aan hervorming
Tsjechoslowakije
1980
1990
1989
Val van de
Berlijnse Muur
2000
1991
Einde communistisch
bewind in de
Sovjet-Unie
Introductie | 49
Deelcontext
1
| Twee ideologische blokken (1945-1955)
Hoofdvraag
Waardoor raakte Europa verdeeld in twee ideologische
blokken en waardoor groeide de spanning tussen deze
blokken, 1945-1955?
Kenmerkende aspecten
37 | De rol van moderne propaganda- en
communicatiemiddelen en vormen van
massaorganisatie LOB blz. 197, 206, 219
38 | Het in praktijk brengen van de totalitaire
ideologieën communisme en fascisme/
nationaalsocialisme LOB blz. 204-207
40 | Het voeren van twee wereldoorlogen
LOB blz. 229-231
43 | Verwoestingen op niet eerder vertoonde
schaal door massavernietigingswapens en de
betrokkenheid van de burgerbevolking bij de
oorlogvoering LOB blz. 200-201, 229-230
45 | De verdeling van de wereld in twee ideologische
blokken in de greep van een wapenwedloop
en de daaruit voortvloeiende dreiging van een
atoomoorlog LOB blz. 242-246
47 | De eenwording van Europa LOB blz. 250-252
Communisme en kapitalisme
In 1917 vond in Rusland een belangrijke omwenteling
plaats. De tsaren, die eeuwenlang hadden geregeerd,
werden van hun troon gestoten en de communisten
grepen de macht. De Communistische Partij streefde
naar een klasseloze samenleving, waarin de arbeiders
niet langer zouden worden uitgebuit door de klasse
die de productiemiddelen bezat. Het uiteindelijke doel
was een wereldrevolutie: het kapitalisme zou worden
verslagen en iedereen (waar ook ter wereld) zou
voortaan gelijk zijn.
Onder partijleider Jozef Stalin veranderde de SovjetUnie in een totalitaire staat. De Communistische
Partij had de controle over het dagelijks leven van de
bewoners van de Sovjet-Unie, zowel op politiek en
cultureel als op sociaal en economisch gebied. 37, 38
Persoonlijke voorkeuren en vrijheden waren onbelangrijk en werden zelfs als een gevaar gezien.
In de Verenigde Staten en de andere westerse landen
werd individuele vrijheid juist gezien als de basis
van een goede samenleving. Op politiek gebied was
dit zichtbaar in het democratische bestel met daarin
50 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
Elke deelcontext begint met
de hoofdvraag uit de syllabus
en een opsomming van de
kenmerkende aspecten die in de
deelcontext aan de orde komen.
Bron 1 | Foto van de Russische tsarenfamilie Romanov
(ca. 1916). Een jaar later veranderde Rusland in
een communistisch land. De tsarenfamilie werd op
Toch liepen de spanningen tussen de Verenigde Staten
en de Sovjet-Unie in de slotfase van de oorlog snel op.
Deze landen verschilden volledig van mening over hoe
Europa voortaan moest worden bestuurd. De Verenigde
Staten wilden overal vrije verkiezingen, maar Stalin
zag hier niets in: hij hoopte in Oost-Europa communistische regeringen te kunnen installeren.
De tegenstellingen verscherpten zich tijdens de
Conferentie van Potsdam in juli 1945, waar de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie vooral
spraken over wat er met Duitsland moest gebeuren.
Over het toekomstige bestuur van Duitsland konden
de drie partijen het niet eens worden. Voorlopig bleef
het land verdeeld in vier militaire bezettingszones: een
Amerikaanse, Britse en Franse aan de westkant en een
Sovjetzone aan de oostkant. Berlijn, dat midden in de
Sovjetzone lag, werd op dezelfde manier verdeeld.
gruwelijke wijze vermoord.
Het ontstaan van twee invloedssferen
bescherming van de politieke rechten vanTussenkopjes
het individu.
structureren
Op economisch gebied was er sprake van een
vrije- de teksten
en
bieden
houvast bij
markteconomie ofwel kapitalisme.
Een tijdelijk bondgenootschap
het verwerken van de
informatie.
Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog waren
de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten nog niet bij de
strijd betrokken. De Verenigde Staten hielden zich het
liefst ver van het Europese geweld. En met de SovjetUnie had Hitler een niet-aanvalsverdrag gesloten:
beide landen stonden elkaar toe dat ze delen van
Oost-Europa innamen, op voorwaarde dat ze elkaar
met rust zouden laten.
Maar in 1941 veranderde de situatie ingrijpend. Ondanks het niet-aanvalsverdrag viel nazi-Duitsland de
Sovjet-Unie binnen: Hitler en Stalin waren plotseling
vijanden. En in datzelfde jaar viel Hitlers bondgenoot
Japan een Amerikaanse marinebasis aan en verklaarde
Hitler de Verenigde Staten de oorlog. Daardoor konden
ook de Verenigde Staten niet langer aan de zijlijn
staan. 40
Tot dat moment hadden de Duitsers – en ook de
Japanners – het ene succes na het andere geboekt.
Maar nu keerden de kansen. Ondanks hun ideologische verschillen besloten de Sovjet-Unie en de
Verenigde Staten samen te gaan strijden tegen hun
gemeenschappelijke vijanden, nazi-Duitsland en Italië.
Een voor een moesten de drie asmogendheden, Italië,
nazi-Duitsland en Japan, capituleren. De samenwerking tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie had
dus succes.
Na Potsdam nam het wantrouwen tussen de
Sovjet-Unie en de westerse mogendheden nog verder
toe. Beide kampen wilden delen van Europa onder
controle krijgen. Op deze manier kwamen twee
invloedssferen tot stand: een communistische en
een democratische/kapitalistische. In Oost-Europa
ontstonden onder druk van Stalin volksdemocratieën.
In deze ‘democratieën’ naar model van de Sovjet-Unie
mochten burgers stemmen, maar alleen op kandidaten
die waren goedgekeurd door de communistische partij.
Omdat de Oost-Europese communistische partijen
meestal gehoorzaam waren aan Moskou, kregen deze
volksdemocratieën het karakter van ‘vazalstaten’ van
de Sovjet-Unie. In West-Europa keerden de landen
terug naar de vooroorlogse situatie: zij werden weer
liberale democratieën met een kapitalistische economie, naar Amerikaans model.
Dat laatste sprak niet helemaal vanzelf. Na de Tweede
Wereldoorlog lag Europa grotendeels in puin. De
economische omstandigheden waren slecht en in veel
West-Europese landen trokken de communistische
partijen veel kiezers. Velen zagen in het communisme
een oplossing voor de armoede.
De Amerikaanse president Harry Truman bekeek deze
ontwikkeling met argwaan. Hij was bang dat ook
West-Europa communistisch zou worden. Daarom
introduceerde hij in 1947 de Trumandoctrine. Hij
beloofde hierin economische en militaire steun aan
alle landen ter wereld die het communisme buiten de
deur wilden houden. De gedachte van Truman was
dat een economisch sterk land minder snel ten prooi
zou vallen aan het communisme. In dit kader werd
ook het Marshallplan (1947) ontwikkeld: Europese
Het Marshallplan is geen verplicht voorbeeld meer, maar
wordt in de tekst verwerkt, net zoals in de syllabus. Dat geldt
ook voor de andere voorbeelden die niet zijn geschrapt.
Bron 2 | In 1949 kregen alle schoolkinderen in
Nederland een vrolijke voorlichtingsbrochure over de
Marshallhulp. De tekening van Jo Spier maakte in één
oogopslag duidelijk wat de hulp inhield: dankzij een
grote hoeveelheid dollars kon de Nederlander weer uit
het dal klimmen.
landen kregen financiële steun. In vier jaar tijd ontving
West-Europa miljarden Amerikaanse dollars. Ten
slotte probeerde Truman de Europese samenwerking
te stimuleren, ook weer vanuit de gedachte dat een
welvarend en vredig Europa een dam zou vormen tegen
het communisme. 47
Hoe hoog de spanningen konden oplopen, bleek
tijdens de Blokkade van Berlijn in 1948-1949. Stalin
was het er niet mee eens dat het westen van Duitsland
een eigen munt (de Duitse mark) invoerde. Hij liet
daarom alle toegangswegen tot West-Berlijn afsluiten.
Truman beantwoordde de blokkade met een luchtbrug.
Dag en nacht vlogen er vliegtuigen om de bevolking
van Berlijn te bevoorraden. Na elf maanden hief Stalin
de blokkade op.
Kort daarna werden Duitsland (en Berlijn) formeel in
tweeën gedeeld: in westelijk Duitsland werd de
Bondsrepubliek Duitsland (BRD) opgericht en in het
oosten de Duitse Democratische Republiek (DDR).
Europa bestond nu uit twee ideologische machtsblokken.
Angst voor de atoombom
Het wantrouwen groeide nog verder door de opkomst
van kernwapens. 43 De Verenigde Staten hadden
Japan (in augustus 1945) op de knieën gedwongen met
Paragraaf 1 Twee ideologische blokken (1945-1955) | 51
Oefenen voor het examen
Twee ideologische blokken (1945-1955)
4 De volgende vijf gebeurtenissen vonden plaats in
Bron 3 | Amerikaanse spotprent uit 1948 met de titel
‘Hoe het gat te dichten’, over de Blokkade van Berlijn.
De tekenaar, D.R. Fitzpatrick, heeft de Sovjet-Unie
voorgesteld als een Russische beer die een pet draagt
met de communistische ster. Hij omarmt niet alleen de
Sovjetsector, maar ook de Britse, Amerikaanse en Franse
sectoren van Berlijn (aangegeven met vlaggetjes).
Bron 4 | De ontploffing van de atoombom boven de
Japanse stad Hiroshima (6 augustus 1945).
atoombommen op Hiroshima en Nagasaki en voelden
zich onoverwinnelijk. Het was dan ook een grote
schok voor de Amerikanen toen de Sovjets (vier jaar
later) ook in staat bleken om atoomwapens te maken.
Vanaf dat moment probeerden beide landen elkaar
te overtroeven met de productie van steeds meer en
steeds krachtiger atoomwapens. De wapenwedloop
was begonnen.
Bovendien besloten de Verenigde Staten, Canada en
landen in West-Europa uit angst voor de Sovjet-Unie
Vragen
1
a Welk begrip staat centraal in de Amerikaanse
ideologie? Leg je antwoord uit.
b Welk begrip staat centraal in de Sovjetideologie?
Leg je antwoord uit.
2 De hoofdvraag van deze deelcontext is: waardoor
raakte Europa verdeeld in twee ideologische
blokken en waardoor groeide de spanning tussen
deze blokken, 1945-1955?
Deze vraag kun je opdelen in twee vragen:
I Waardoor raakte Europa verdeeld in twee ideologische blokken?
52 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
een militair bondgenootschap te vormen: de NoordAtlantische Verdragsorganisatie (NAVO) (1949). De
lidstaten beloofden elkaar militaire steun als een van
hen werd aangevallen. Enkele jaren later riepen
de Sovjet-Unie en de landen in Oost-Europa een
soortgelijk bondgenootschap in het leven, het
Warschaupact (1955).
Door deze ontwikkelingen kwamen de machtsblokken
steeds grimmiger tegenover elkaar te staan. 45
De Vragen zijn ontwikkeld om de leerling te ondersteunen
bij het verwerken van de informatie in de teksten. Ze kunnen
natuurlijk ook in de MAX Online omgeving worden gemaakt
voor nog meer inzicht en overzicht op voortgang en resultaat.
II Waardoor groeide de spanning tussen deze twee
blokken?
a Beantwoord in je eigen woorden vraag I.
b Plaats de volgende begrippen in chronologische
volgorde en leg uit wat ze te maken hebben met
vraag II: Blokkade van Berlijn • Conferentie van
Potsdam • deling van Duitsland • Hiroshima •
Trumandoctrine.
3 Noem drie Amerikaanse maatregelen die moesten
voorkomen dat West-Europa communistisch zou
worden.
de periode 1900-1991. Zet ze in de juiste chronologische volgorde, van vroeger naar later. Noteer
alleen de letters.
A De Amerikaanse president Franklin Roosevelt
besluit de strijd aan te gaan met nazi-Duitsland.
B Vladimir Lenin en zijn medestanders plegen
een staatsgreep en maken van Rusland een
communistische staat.
C Op het eiland Bikini (in de Grote Oceaan)
brengen de Verenigde Staten de eerste
kernfusiebom tot ontploffing; dit is een nieuw
soort atoombom, die nog krachtiger is dan de al
bestaande kernsplijtbom.
D De minister van Buitenlandse Zaken van
nazi-Duitsland, Joachim von Ribbentrop, en zijn
Sovjetcollega Vjatsjeslav Molotov spreken af dat
beide landen elkaar niet zullen aanvallen.
E Bij de Russische badplaats Jalta maken de
regeringsleiders van de Verenigde Staten, GrootBrittannië en de Sovjet-Unie afspraken over
de grenzen van de militaire bezettingszones
in Europa; daarmee leggen ze feitelijk de
invloedssferen van Oost en West vast.
5 Gebruik bron 5 en 6.
a Uit bron 5 en 6 blijkt dat er verschillende
antwoorden mogelijk zijn op de vraag waarom
de Verenigde Staten tegen Japan atoombommen
inzetten. Geef aan:
- waarom de Verenigde Staten dat volgens
president Truman hadden gedaan;
- waarom de Verenigde Staten dat volgens
generaal Zjoekov hadden gedaan.
b Stel, je doet onderzoek naar de vraag waarom
de Verenigde Staten atoombommen tegen
Japan hebben ingezet en je vindt deze bronnen.
Beoordeel beide op betrouwbaarheid voor het
beantwoorden van de onderzoeksvraag.
Bij elke deelcontext hoort een set speciaal
ontworpen vragen op CE-niveau voor een
optimale voorbereiding op het examen. Ook
deze vragen kunnen digitaal worden gemaakt.
Bron 5 | Op 25 juli 1945 schreef president Harry Truman
Bron 6 | Sovjetgeneraal Georgi Zjoekov in zijn
in zijn dagboek dat hij had besloten de atoombom in
memoires uit 1971.
te zetten.
Dit wapen zal worden ingezet tegen Japan tussen
nu en 10 augustus. Ik heb de minister van Oorlog,
de heer Stimson, gezegd dat het moet worden
gebruikt tegen militaire doelen en soldaten en
mariniers en niet tegen vrouwen en kinderen. Ook
al zijn de Japanners bruten, genadeloos, hard en
fanatiek, wij kunnen als wereldleider op het
gebied van gezamenlijke vooruitgang die
verschrikkelijke bom niet gooien op de oude of
de nieuwe hoofdstad [Kyoto en Tokyo].
Hij en ik zijn het erover eens dat het doel puur
militair zal zijn en dat we de Jappen een waarschuwing zullen sturen met de vraag zich over te
geven en levens te redden. Ik ben ervan overtuigd
dat ze dat niet zullen doen, maar we zullen ze de
kans geven. Voor de wereld is het in elk geval goed
dat deze bom niet is ontdekt door Hitler en zijn
mannen of door Stalin. Het lijkt het meest verschrikkelijke ding te zijn dat ooit is ontdekt, maar
hij kan ook verstandig worden ingezet.
De exacte datum kan ik me niet herinneren, maar
na de afronding van een van de formele bijeenkomsten [tijdens de Conferentie van Potsdam] liet
Truman Stalin weten dat de Verenigde Staten nu
in het bezit waren van een bom met buitengewone
kracht, zonder dat hij het woord ‘atoombom’
gebruikte. […] Nadat Stalin na de bijeenkomst was
teruggekeerd naar zijn onderkomen, vertelde hij
in mijn bijzijn aan Molotov over het gesprek met
Truman.
[…]
Het was toen al duidelijk dat de Amerikaanse regering de atoombom wilde gebruiken voor het bereiken van imperialistische doelen om een sterke
positie te verwerven in de ‘Koude Oorlog’. Dit werd
duidelijk bevestigd op 6 en 8 augustus. Zonder
enige militaire noodzaak gooiden de Amerikanen
twee atoombommen op de vreedzame en dichtbevolkte Japanse steden Hiroshima en Nagasaki.
Paragraaf 1 Twee ideologische blokken (1945-1955) | 53
Deelcontext
6 Gebruik bron 7.
a Leg met minimaal twee beeldelementen uit waar
de schaduw voor staat.
b Stelling: ‘De tekenaar staat achter het beleid van
de Amerikaanse president.’
Is de stelling juist of onjuist? Leg je antwoord uit.
7 Tijdens de Conferentie van Potsdam werd
gesproken over de toekomst van Duitsland. Deze
besprekingen hadden een onbedoeld gevolg op de
langere termijn. Leg dit uit door:
a te omschrijven welk gevolg de Conferentie van
Potsdam had voor Duitsland op de korte termijn;
b aan te geven welk onbedoeld gevolg op de
langere termijn hieruit voortkwam.
8 Gebruik bron 8 en 9.
Tussen bron 8 en bron 9 bestaat een oorzakelijk
verband.
Licht dit toe door aan te geven:
- naar welke gebeurtenis de toespraak van wethouder Reuter in bron 8 verwijst (oorzaak);
- hoe deze gebeurtenis heeft geleid tot de vaststelling uit bron 9 (gevolg).
Bron 7 | Cartoon uit de New York Times van 14 maart
wordt’. Op de achtergrond is het Witte Huis van de
Amerikaanse president zichtbaar met daarboven de tekst
‘Vertraging van het Marshallplan’. Onder de man staat
‘West-Europa’.
| Kritieke momenten (1955-1963)
Hoofdvraag
Waardoor liep de Koude Oorlog op kritieke momenten
niet uit op een directe militaire confrontatie tussen
beide grootmachten, 1955-1963?
Kenmerkende aspecten
37 | De rol van moderne propaganda- en
Bron 8 | Citaat uit een toespraak van wethouder Ernst
Reuter (9 september 1948) in West-Berlijn.
1948. De titel luidt: ‘Terwijl de schaduw steeds groter
2
Wereldburgers, burgers in Amerika, in Engeland,
in Frankrijk, in Italië! Kijk naar deze stad en erken
dat u deze stad en deze mensen niet in de steek
mag, en niet in de steek kunt laten! Er is maar
één mogelijkheid voor ons allemaal: om samen te
werken totdat deze strijd gewonnen is, totdat de
strijd eindelijk is beslecht door een overwinning
op onze vijanden, door een overwinning op de
macht van de duisternis.
Bron 9 | Grondwet van de Bondsrepubliek Duitsland
van 23 mei 1949.
De Parlementaire Raad heeft op 23 mei 1949 in
Bonn aan de Rijn tijdens een openbare zitting
vastgesteld, dat de op 8 mei 1949 door de
Parlementaire Raad overeengekomen grondwet
voor de Bondsrepubliek Duitsland, in de week
van 16 tot 22 mei 1949 is aangenomen door de
volksvertegenwoordigingen van meer dan twee
derde van de deelnemende Duitse landen.
Op basis van deze vaststelling heeft de
Parlementaire Raad, vertegenwoordigd door
haar voorzitter, de basiswet ondertekend en
afgekondigd.
communicatiemiddelen en vormen van
massaorganisatie LOB blz. 197
38 | Het in praktijk brengen van de totalitaire
ideologieën communisme en fascisme/
nationaalsocialisme LOB blz. 204-207
45 | De verdeling van de wereld in twee ideologische
blokken in de greep van een wapenwedloop
en de daaruit voortvloeiende dreiging van een
atoomoorlog LOB blz. 242-246
Van blokvorming naar vreedzame
co-existentie
De harde opstelling van Stalin in Europa had geleid
tot het ontstaan van twee scherp begrensde machtsblokken. Dat boezemde westerse landen angst in. Niet
voor niets richtten ze uit voorzorg voor een eventuele
Sovjetaanval de NAVO op. Na enkele jaren kreeg ook
de Bondsrepubliek Duitsland toestemming om toe
te treden. Dat was eerder niet gebeurd uit angst voor
hernieuwde militaire macht van Duitsland. Voorwaarde was dat het West-Duitse leger onder toezicht kwam
van het bondgenootschap.
Op dit West-Duitse lidmaatschap van de NAVO
reageerde de Sovjet-Unie met de oprichting van het
Warschaupact, waar vrijwel alle Oost-Europese landen
lid van werden, inclusief de DDR. Hiermee leken de
Oost-Westverhoudingen in Europa in evenwicht. 45
Inmiddels was in 1953 Stalin overleden. Hij werd
opgevolgd door Nikita Chroesjtsjov, die een andere weg
insloeg. Hij drong aan op ‘ontdooiing’ van de ijzige
relatie tussen Oost en West. Ook streefde Chroesjtsjov
naar een andere verhouding met het buitenland. Hij
ging ervan uit dat het mogelijk was om op vreedzame
wijze samen te leven met de Verenigde Staten. Deze
politiek van vreedzame co-existentie verbeterde de
relatie tussen Oost en West wel enigszins, hoewel ook
onder Chroesjtsjov de spanning af en toe zeer hoog
opliep.
De teksten zijn zakelijk, compact en
informatief. De (aangepaste) syllabus is de
leidraad hiervoor. Geen onnodige ballast maar
goed gestructureerde en leerbare informatie.
54 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
Bron 1 | Omslag van een Amerikaans stripalbum uit
1947 dat duidelijk probeerde te maken hoe erg het
communisme was. De strip werd uitgegeven door een
christelijke organisatie.
De Hongaarse Opstand
Een gevolg van de gestabiliseerde verhoudingen was
dat het Westen de Sovjetoverheersing van Oost-Europa
in feite accepteerde. Een militaire botsing moest hoe
dan ook worden voorkomen.
Dat bleek onder meer in 1956. In dat jaar had
Chroesjtsjov een toespraak gehouden waarmee hij
aangaf anders te denken dan Stalin. Hij stelde Stalin
persoonlijk verantwoordelijk voor de vervolgingen
en executies in de Sovjet-Unie in de jaren 30. 38
Dat, gecombineerd met de ‘ontdooiing’, zorgde in
Polen en Hongarije voor een roep om democratische
hervormingen.
In Hongarije ging deze roep het verst: studenten,
arbeiders en militairen gingen de straat op om te
protesteren. Tijdens deze Hongaarse Opstand dwongen
betogers de regering zelfs tot aftreden. Er kwam een
nieuwe regering, die besloot dat Hongarije uit het
Warschaupact zou treden. Dit wilde de Sovjet-Unie niet
Paragraaf 2 Kritieke momenten (1955-1963) | 55
solidariteit door te zeggen: ‘Ich bin ein Berliner’. 37
De Berlijnse Muur werd een belangrijk symbool van de
Koude Oorlog.
Cubacrisis
Bron 2 | De man die op deze foto ‘Stalin’ bespuugt,
Daniel Sego, was degene die tijdens de Hongaarse
Opstand het beeld onthoofdde. De foto is genomen
nadat de Sovjettroepen de opstand hadden
neergeslagen.
toestaan en zij besloot tot militair optreden, waarbij
meer dan 2.000 Hongaren omkwamen. Wanhopig verzochten Hongaren de Verenigde Staten om steun, maar
die besloten niet in te grijpen uit angst voor een oorlog
met de Sovjet-Unie. Zodoende kon de Sovjet-Unie de
Hongaarse Opstand neerslaan, tot grote verontwaardiging van de publieke opinie in het Westen.
Berlijnse Muur
Ondanks de politiek van vreedzame co-existentie
kwam het in 1961 tot een tweede crisis rond West-Berlijn. Sovjetpartijleider Chroesjtsjov eiste dat de
westerse geallieerden West-Berlijn zouden verlaten. De
Amerikaanse president John F. Kennedy weigerde dit
en breidde in reactie op Chroesjtsjovs eis de Amerikaanse troepenmacht juist uit. Daarna leek de crisis
met een sisser af te lopen.
Ondertussen ontvluchtten miljoenen Oost-Duitsers
de DDR via West-Berlijn. Dit ‘stemmen met de voeten’ schaadde het imago van het communisme. De
Sovjet-Unie en de DDR besloten daarom een muur te
bouwen. Zo probeerden ze verdere vluchtpogingen te
voorkomen. In augustus 1961 verrees op de grens van
Oost- en West-Berlijn een omheining van prikkeldraad,
die later werd vervangen door een betonnen muur: de
Berlijnse Muur. Opnieuw greep het Westen niet in. Om
de bevolking van West-Berlijn te steunen reisde Kennedy naar Berlijn en toonde hij daar in een toespraak zijn
56 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
Begrippen zijn in de tekst gemarkeerd.
De meest riskante confrontatie tussen de Verenigde
Staten en de Sovjet-Unie was de Cubacrisis van 1962.
Op Cuba, een eiland op nog geen 150 kilometer van de
Amerikaanse kust, hadden opstandelingen de rechtse
dictator verdreven en een revolutionaire regering
gevormd. Zij verbrak de banden met de Verenigde
Staten. In 1962 ontdekte de Amerikaanse geheime
dienst dat op het eiland een Russische raketbasis werd
aangelegd. De Sovjet-Unie was daartoe overgegaan als
tegenwicht voor de Amerikaanse raketten in Europa en
Turkije.
Kennedy verklaarde dat de Sovjet-Unie de raketten
moest ontmantelen. Hij gaf bevel voor een vlootblokkade, waardoor Sovjetschepen met kernkoppen
aan boord geen toegang meer hadden tot Cuba.
Chroesjtsjov gaf daarop zijn legerbevelhebbers toestemming kernwapens af te vuren als de Amerikanen
een grondaanval zouden doen op Cuba.
De Cubacrisis bracht de wereld op de rand van een
kernoorlog. Op het laatste moment bereikten de partijen een compromis om imagoschade te voorkomen: de
kernwapens op Cuba werden ontmanteld op voorwaarde dat Kennedy de Amerikaanse wapens weghaalde uit
Turkije. Om toekomstige escalaties te voorkomen werd
tussen Washington en Moskou een ‘hotline’ aangelegd,
een speciale communicatieverbinding waarmee de
wereldleiders in noodsituaties direct contact konden
opnemen met elkaar.
Bron 4 | Tijdens de Koude Oorlog voerden de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie ook
een symbolisch gevecht om de ruimte: wie slaagde er als eerste in een satelliet, een dier
en later een mens in de ruimte te brengen (de Sovjet-Unie) en wie stond als eerste op de
maan (de Verenigde Staten)? Op deze Tsjechoslowaakse propagandaposter uit 1963 is de
Russische Valentina Teresjkova afgebeeld. De tekst luidt: ‘Lang leve de eerste vrouwelijke
kosmonaut!’ Ook die primeur was dus voor de Sovjet-Unie.
Vragen
1 Hieronder staan in een schema vier gebeurtenissen uit de periode 1955-1963. Neem het schema
over en geef bij elke gebeurtenis het jaartal, een
oorzaak en een gevolg.
Jaartal
Oorzaak
1955
Gebeurtenis
Gevolg
Oprichting Warschaupact
Hongaarse Opstand
Bouw Berlijnse Muur
Cubacrisis
2 Chroesjtsjov voerde een andere buitenlandse
Bron 3 | De Berlijnse Muur enkele maanden na de bouw,
vanaf de westzijde gezien. Burgers proberen over en weer
contact te leggen met vrienden en familieleden die ze
plotseling niet meer konden bezoeken.
politiek dan Stalin. Hij riep op tot vreedzame
co-existentie. Handelde hij hier ook naar? Leg je
antwoord uit.
3 Beantwoord de hoofdvraag van deze deelcontext:
waardoor liep de Koude Oorlog op kritieke momenten niet uit op een directe militaire confrontatie
tussen beide grootmachten?
Paragraaf 2 Kritieke momenten (1955-1963) | 57
Oefenen voor het examen
Kritieke momenten (1955-1963)
4 Zet de volgende vijf historische gebeurtenissen
in de juiste chronologische volgorde, van vroeger
naar later. Noteer alleen de letters.
A In een geheime redevoering ‘over persoonsverheerlijking en de gevolgen daarvan’ neemt
Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov voor het eerst
openlijk afstand van Jozef Stalin.
B De leiding van de Sovjet-Unie stemt in met het
plan van DDR-leider Walter Ulbricht om dwars door
Berlijn een muur aan te leggen; tien dagen later
begint de bouw.
C Enkele dagen nadat Jozef Stalin is overleden,
wordt zijn lichaam in Moskou bijgezet in het
praalgraf van Vladimir Lenin, de grondlegger van
het Russische communisme.
D Het Politbureau (de hoogste leiding) van de
Communistische Partij van de Sovjet-Unie zet
Nikita Chroesjtsjov af als partijleider en bestraft
zijn ‘wanbeleid’ – onder andere in de Cubacrisis –
met huisarrest; hij zal nooit meer vrijkomen.
E In het jaar waarin de Blokkade van Berlijn wordt
beëindigd, valt Duitsland definitief in twee landen
uiteen: de Bondsrepubliek Duitsland en de Duitse
Democratische Republiek.
F In Hongarije loopt een vreedzame betoging uit
solidariteit met de opstandige inwoners van het
Poolse Pozna´ uit op een grote opstand; uiteindelijk
moet de regering aftreden.
5 In juni 1953 besloten arbeiders in Oost-Berlijn te
gaan staken voor verlaging van de productie-eisen,
lagere voedselprijzen en vrije verkiezingen. Een
journalist van een Duitstalige Amerikaanse radiozender in West-Berlijn besteedde aanvankelijk veel
aandacht aan deze actie. Maar al gauw kreeg hij
van de Amerikaanse regering te horen dat hij daar
onmiddellijk mee moest ophouden.
a Leg uit waarom de journalist veel aandacht
besteedde aan het voornemen om te gaan staken.
b Leg uit waarom de Amerikaanse regering hem
dat verbood.
58 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
6 Gebruik bron 5.
Bron 5 | Vijftig jaar na het neerslaan van de Hongaarse Opstand publiceerde de Volkskrant een artikel over de sfeer in
Nederland destijds (‘Een explosie van haat’, 4 november 2006). Dit zijn gedeelten uit dat artikel.
a Leg uit waarom de gebeurtenissen, zoals
beschreven in deze bron, passen bij deze twee
kenmerkende aspecten:
- de rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie;
- de verdeling van de wereld in twee ideologische
blokken in de greep van een wapenwedloop
en de daaruit voortvloeiende dreiging van een
atoomoorlog.
b Waarom zal minister-president Drees in zijn
toespraak een vergelijking hebben getrokken
tussen het optreden van de Sovjettroepen in
Hongarije en de naziheerschappij?
7 Gebruik bron 6.
a Is deze foto genomen in Oost- of in West-Berlijn?
Leg je antwoord uit.
b Leg uit dat je dit monument kunt zien als
een vorm van propaganda en dat het daarvoor
belangrijk is dat Peter Fechter een bouwvakker
was.
8 Gebruik bron 7.
Geef vanuit het perspectief van Sovjetleider
Chroesjtsjov een argument tegen dit gedeelte van
de toespraak van Kennedy.
Overal door de stad [Amsterdam] trokken razende
meutes, die alles vernielden wat met communisten
te maken had, van hun boekhandel tot de ruiten
van hun woningen, – daarbij bediend door de
pers, die de adressen publiceerde: langs de omweg
van objectieve verslaggeving werd bericht, dat de
woning van die en die partijleider, woonachtig
daar en daar, gisteren slechts geringe schade had
opgelopen. De volgende dag werd het dan grondiger aangepakt. Na gedane arbeid kwam men bij
elkaar voor Felix Meritis* op de Keizersgracht, dat
gedurende twee etmalen dag en nacht belegerd
werd door duizenden mensen.
[...] Engel Verkerke (werkte destijds in een communistische boekhandel en was lid van de CPN):
‘Iedereen werd door de radio opgehitst. Natuurlijk was het een drama, maar er werd ook echt
stemming gemaakt.’ Boedapest sterft als ‘een
martelaar der vrijheid op de brandstapel’, zegt een
radiocommentator. Wouter Gortzak (destijds student, zijn vader zat namens de CPN in de Tweede
Kamer): ‘De hele dag hoorde je radioverslagen.
Amsterdam was gigantisch verenigd tegen de
buitenstaanders.’
Minister-president Willem Drees spoedt zich
naar Hilversum. Hij noemt het Hongaarse volk
een lichtend voorbeeld van allen ‘die beseffen dat
in de wereld van vandaag evenzeer als in de tijd
van het verzet tegen de naziheerschappij offerbereidheid geboden moet worden in de worsteling
om vrijheid, recht en eerbiediging der menselijke
persoonlijkheid’.
* Felix Meritis was de naam van het hoofdkantoor van de
Communistische Partij Nederland (CPN).
Bron 6 | Het monument van Peter Fechter aan de
Bron 7 | Citaat uit een toespraak van de
Zimmerstrasse, direct voor de Berlijnse Muur, in 1980.
Amerikaanse president Kennedy over de Cubacrisis
(Op de achtergrond zijn grenswachten bezig de muur te
op 22 oktober 1962.
onderhouden.) Peter Fechter was een bouwvakker uit
de DDR die in 1962 op 18-jarige leeftijd samen met een
collega over de Muur klom om te vluchten. Onmiddellijk
werden ze beschoten. Fechters collega haalde de
overkant, maar Fechter werd geraakt. Nadat hij was
doodgebloed, sleepten grenswachten zijn lichaam terug.
Een dag later werd er al een herdenkingskruis opgericht.
Ik doe een beroep op voorzitter Chroesjtsjov
om een eind te maken aan deze clandestiene,
roekeloze en provocatieve bedreiging voor de
wereldvrede en de stabiele relatie tussen onze
landen. Ik vraag hem ook om afstand te doen
van dit pad naar overheersing van de wereld, en
deel te nemen aan een historische poging om de
gevaarlijke wapenwedloop te beëindigen en een
andere richting te geven aan de geschiedenis van
de mensheid. Hij heeft nu een kans om de wereld
terug te leiden uit de afgrond van vernietiging –
door terug te keren naar de woorden van zijn eigen
regering dat het niet nodig is om kernraketten
buiten het eigen gebied te plaatsen, door deze
wapens uit Cuba terug te trekken, door verder
geen actie te ondernemen die de huidige crisis zal
vergroten en verdiepen, en door daarna deel te
nemen aan een zoektocht naar een vreedzame en
permanente oplossing.
Paragraaf 2 Kritieke momenten (1955-1963) | 59
Deelcontext
3
Het einde van de Koude Oorlog
| Afnemende spanningen (1963-1991)
Hoofdvraag
Waardoor namen de spanningen tussen Oost en West
af, 1963-1991?
Kenmerkende aspecten
37 | De rol van moderne propaganda- en
communicatiemiddelen en vormen van
massaorganisatie LOB blz. 249-250
38 | Het in praktijk brengen van de totalitaire
ideologieën communisme en fascisme/
nationaalsocialisme LOB blz. 204-207
45 | De verdeling van de wereld in twee ideologische
blokken in de greep van een wapenwedloop
en de daaruit voortvloeiende dreiging van een
atoomoorlog LOB blz. 242-246
47 | De eenwording van Europa LOB blz. 270-274
48 | De toenemende westerse welvaart die vanaf
de jaren 60 van de 20e eeuw aanleiding
gaf tot ingrijpende sociaal-culturele
veranderingsprocessen LOB blz. 249-250
Bron 2 | Amerikaanse cartoon van Bill Mauldin uit
1973 met als titel ‘Het vreemde koppel’. De adelaar staat
symbool voor de Verenigde Staten, de beer voor de
Sovjet-Unie en in de kinderwagen ligt een vredesduifje.
De tekening is gemaakt in het jaar nadat de Sovjet-
Grenzen aan de ontspanning
Unie en de Verenigde Staten hun eerste grote akkoord
Door de Cubacrisis (1962) beseften de Verenigde Staten
en de Sovjet-Unie dat de Koude Oorlog daadwerkelijk
uit kon lopen op een nucleair conflict. Om dit te
voorkomen deden beide kanten pogingen om de
communicatie te verbeteren. Zo werd de al genoemde
‘hotline’ aangelegd. De onderlinge verhoudingen
werden nu aanzienlijk beter. Deze periode (1963-1979)
wordt dan ook detente (ontspanning) genoemd.
Desondanks bleven beide partijen waken over hun
invloedssferen. Dit werd duidelijk tijdens de Praagse
Lente. In (april) 1968 was in Tsjechoslowakije een nieuwe leider van de communistische partij benoemd. Hij
kondigde democratische hervormingen aan, waarna hij
direct bijval kreeg van jongeren en arbeiders. Sovjetleider Leonid Brezjnev bekeek deze ontwikkeling met
argwaan en riep de Tsjechoslowaken tot de orde. Dit
had geen effect. Daarop vaardigde hij zijn Brezjnevdoctrine uit. Hiermee maakte de Sovjet-Unie duidelijk
dat zij zou ingrijpen wanneer ‘de essentiële gezamenlijke belangen van socialistische landen zouden worden
bedreigd door een van hen’. Op basis hiervan vielen
Sovjettroepen en bondgenoten uit het Warschaupact in
1968 Tsjechoslowakije binnen. De hervormingsgezinde
leider van Tsjechoslowakije werd vervangen en de
hadden gesloten over terugdringing van kernwapens.
60 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
Daarna gingen ze onmiddellijk in gesprek over verdere
De Praagse Lente is geen verplicht
voorbeeld meer, maar wordt in
de tekst verwerkt, net zoals in de
syllabus. Dat geldt ook voor de andere
voorbeelden die niet zijn geschrapt.
Bron 1 | In 1986 besloten de Amerikaanse president Ronald
Reagan en Sovjetleider Michael Gorbatsjov op IJsland bijna
tot afschaffing van alle kernwapens.
hervormingen werden teruggedraaid. 38 Het maakte
duidelijk dat van een echte ontspanning tussen Oost
en West geen sprake was.
Wapenwedloop
Tijdens de periode van detente boekten Oost en
West vooral vooruitgang bij het terugdringen van het
aantal kernwapens. De Sovjet-Unie en de Verenigde
Staten zagen de ernst in van de nucleaire dreiging
die was ontstaan door de wapenwedloop, en spraken
af het aantal kernwapens terug te brengen. Daarbij
stonden met name politici in het Westen onder steeds
Met de komst van Sovjetleider Michael Gorbatsjov (in
1985) ging de Koude Oorlog de laatste fase in. Om het
communisme overeind te houden besloot Gorbatsjov
tot enkele ingrijpende hervormingen, die worden
aangeduid met de Russische termen glasnost en
perestrojka. Er kwam meer ruimte voor persoonlijke
vrijheid en openheid (glasnost). Op economisch gebied
liet hij meer marktwerking toe (perestrojka). Ook zocht
hij toenadering tot het Westen en nam hij afstand van
de Brezjnevdoctrine.
Dit alles zette een reeks van onverwachte gebeurtenissen in gang. In de Oostbloklanden ontstond een
nieuwe roep om democratie. Het verzet begon in Polen
en Hongarije. In Hongarije werd (in augustus 1989)
voor drie uur de grens met Oostenrijk opengesteld.
Doordat de Sovjet-Unie niet ingreep, kwamen ook
andere communistische regimes onder druk te staan.
Zo besloot de regering van de DDR in (november) 1989
om vrij verkeer tussen Oost- en West-Berlijn toe te
staan. Hiermee was de val van de Berlijnse Muur een
feit. Al snel viel het Oostblok uit elkaar. 45
Al deze gebeurtenissen waren een onbedoeld gevolg
van het beleid van Gorbatsjov. In 1991 werd hij
gedwongen om af te treden. Met zijn aftreden kwam
er ook een einde aan het communistische bewind in
de Sovjet-Unie en was de Koude Oorlog voorbij. Deze
ontwikkeling bood nieuwe mogelijkheden voor Europese samenwerking met voormalige Oostblokstaten. 47
vermindering.
grotere druk van de publieke opinie. Vooral jongeren
protesteerden tegen oorlogen en de wapenwedloop; dit
protest kwam tot uiting in enorme massabetogingen.
37, 48
Ondanks deze protesten en ondanks de vermindering
van de aantallen kernwapens liepen de spanningen
tussen Oost en West begin jaren 80 toch weer op. De
Verenigde Staten kondigden het SDI-project aan. Dit
Strategic Defense Initiative hield in dat de Amerikanen
een ‘raketschild’ in de ruimte wilden bouwen. Daarmee
konden ze langeafstandsraketten van de Sovjet-Unie
al tijdens hun vlucht door de ruimte vernietigen. De
Sovjet-Unie kon hierbij natuurlijk niet achterblijven,
maar door de falende Russische economie was er
gewoonweg geen geld om een vergelijkbaar project op
te zetten.
Bron 3 | Het logo van het Strategic Defense Initiative
(SDI), een afdeling binnen het Amerikaanse ministerie
van Defensie.
In de tekst worden kenmerkende aspecten
aangegeven om leerlingen snel de relatie
tussen de beschreven ontwikkelingen en de
kenmerkende aspecten te laten leggen.
Paragraaf 3 Afnemende spanningen (1963-1991) | 61
Oefenen voor het examen
Afnemende spanningen (1963-1991)
4 Tijdens de Koude Oorlog waren de NAVO en het
Warschaupact min of meer vergelijkbare militaire
bondgenootschappen. Maar door de invoering van
de Brezjnevdoctrine ontstond er toch een belangrijk verschil tussen beide organisaties. Leg dit uit.
5 Gebruik bron 5.
a Leg aan de hand van twee elementen van deze
cartoon uit op welke gebeurtenis hij betrekking
heeft.
b Leg uit welke mening de tekenaar hier weergeeft.
Gebruik in je antwoord twee beeldelementen.
6 In de jaren 1983-1984 verkeerden de onderhandelingen tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde
Staten over wapenvermindering in een moeizame
fase. De Sovjet-Unie wilde alleen praten over
verdere vermindering van aanvalswapens als er
een algemeen verbod zou komen op wapens in de
ruimte. De Verenigde Staten voelden daar niets
voor.
Geef een verklaring voor de opstelling van beide
partijen.
Bron 5 | Cartoon van de Nederlander Fritz Behrendt uit 1968. De titel van deze cartoon is: ‘Met gevoelens van innig
medeleven’. Op de man die vastgebonden wordt, staat ‘CSSR’, een afkorting voor Tsjechoslowakije. De man die het geweer
op de borst van de vastgebonden man richt, is Brezjnev; de andere militairen rechts zijn de leiders van respectievelijk
Polen, de DDR, Bulgarije en Hongarije. De man met de krans is de Amerikaanse president Lyndon Johnson, omringd door
leiders van westerse landen.
Bron 4 | In 1989 (op de avond van 9 november) maakte de DDR-regering onverwacht bekend dat Oost-Duitsers per direct
naar het Westen mochten reizen. Onmiddellijk kwam een stroom uitreizenden op gang. West-Duitsers heetten de DDRburgers in hun Trabantjes (Oost-Duitse autootjes) aan de grensovergangen massaal welkom. De meeste Oost-Duitsers
keerden na hun bezoek aan West-Duitsland terug: ze waren vooral nieuwsgierig.
Vragen
1 De hoofdvraag van deze deelcontext is: waardoor
namen de spanningen tussen Oost en West af,
1963-1991?
a Maak een top 3 van gebeurtenissen die hier
een bijdrage aan leverden, waarbij 1 staat voor
de gebeurtenis die volgens jou zorgde voor de
grootste afname van spanning. Leg je antwoord
uit.
b Er zijn ook gebeurtenissen aan te wijzen die juist
voor spanningen zorgden tussen Oost en West.
Maak hiervan een top 2, waarbij 1 staat voor de
gebeurtenis die de meeste spanning opleverde.
Leg je antwoord uit.
2 Leg uit wat de overeenkomst is tussen de Trumandoctrine uit 1947 en de Brezjnevdoctrine uit 1968.
62 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
3
a Nadat Michael Gorbatsjov de leiding had
gekregen over de Sovjet-Unie, voerde hij enkele
hervormingsmaatregelen in. Noem er daarvan drie
en leg uit wat ze inhielden.
b Met welk doel wilde Gorbatsjov deze
hervormingen doorvoeren? Leg je antwoord uit.
c In Amerika en West-Europa zien de meeste
mensen Michael Gorbatsjov als een van de grote
helden uit de Russische geschiedenis. Maar in het
huidige Rusland is men veel minder positief. Leg
dit allebei uit.
Paragraaf 3 Afnemende spanningen (1963-1991) | 63
7 Gebruik bron 6.
a Leg met een beeldelement uit welke politieke
ontwikkeling in de Sovjet-Unie de tekenaar
probeert te verbeelden.
b Welke historische vergelijking gebruikt hij om
die politieke ontwikkeling uit te leggen?
8 Gebruik bron 7.
Geef een historische verklaring voor de opstelling
die Gorbatsjov in deze passage kiest. Doe dat
door:
- kort samen te vatten wat Gorbatsjov hier zegt;
- uit te leggen over welke ‘crisis’ of ‘bijna-crisis’
hij het heeft;
- uit te leggen welk economisch beleid hij
nastreefde;
- zijn opstelling te verklaren.
Bron 6 | Cartoon van de Brit Nicholas Garland in de
Bron 7 | Fragment uit het boek dat Michael Gorbatsjov
krant The Independence (10 april 1987). De titel luidt
in 1987 over de perestrojka publiceerde: Perestrojka.
‘Praagse lente ...’. De man die de tank bestuurt, is
Een nieuwe visie voor mijn land en de wereld. Met
Gustáv Husák, de politicus die Tsjechoslowakije sinds
‘socialisme’ doelt Gorbatsjov op het communisme.
Epiloog
Betekenis voor nu
Bron 1 | Noord-Korea is een van de laatste landen ter wereld met een communistische dictatuur. De grens met het
kapitalistische Zuid-Korea zit potdicht en wordt zwaar bewaakt, zoals ooit de Berlijnse Muur. Op de foto is de Nederlandse
premier Mark Rutte te zien tijdens zijn bezoek aan de grens in 2016. Terwijl Rutte aan de zuidkant door een raam naar twee
Noord-Koreaanse grenswachten kijkt, nemen die hem op de foto.
Met de epiloog kun je aandacht
besteden aan de 'betekenis
voor nu' van de historische
context. Elke epiloog sluit af met
een (facultatieve)activerende
opdracht. Daarmee komt de
stof tot leven. Op deze manier
besteedt Memo extra aandacht
aan de relevantie van je vak!
1969 leidde. De man rechts is Michael Gorbatsjov.
Perestrojka is een woord met vele betekenissen.
Maar als we [...] de belangrijkste moeten kiezen,
die de essentie ervan het meest nauwkeurig
weergeeft, kunnen we het als volgt uitdrukken:
perestrojka is een revolutie. [...]
[In essentie is perestrojka] een uitbreiding en
een ontwikkeling van de basisideeën van de
[Russische] Revolutie. [...]
De geschiedenis toont aan dat een socialistische
maatschappij niet immuun is voor het ontstaan en
de opeenhoping van tendensen tot vastroesten en
zelfs niet voor grote sociaal-politieke crises. Er zijn
juist maatregelen met een revolutionair karakter
nodig om een crisis of een bijna-crisis het hoofd
te bieden. Het belangrijkste punt hier is dat het
socialisme tot revolutionaire veranderingen in
staat is, omdat het van nature dynamisch is.
64 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
| De Koude Oorlog: iets uit een
ver verleden?
De 20e eeuw is wel de ‘eeuw van de ideologie’ genoemd. Daar is wat voor te zeggen. Mensen schaarden
zich massaal achter niet-religieuze ideeënstelsels en
trokken daarvoor ten strijde. Deze ideologische eeuw
begon met de Russische Revolutie, maakte de opkomst
en ondergang van het fascisme mee en eindigde met
het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Volgens deze
visie zijn de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog
grote ideologische conflicten en zijn die van essentiële
betekenis om de 20e eeuw te begrijpen. Precies deze
gedachte vormt het uitgangspunt van het Nederlandse
eindexamenprogramma – en dus van Memo.
Tegelijkertijd lijkt de Koude Oorlog, enkele tientallen
jaren na het bezwijken van de Berlijnse Muur, iets
uit een ver verleden. Het is al bijna niet meer voor te
stellen dat de westerse wereld ooit zo bang was voor
het communisme. Niemand leeft meer met het idee dat
een massale aanval met kernwapens de wereld in één
klap zal vernietigen – ook al staan er nog heel wat van
die wapens op scherp. Er zijn nieuwe angstbeelden
opgekomen, zoals terrorisme, cyberoorlog en de
opwarming van de aarde.
Moeten we de Koude Oorlog dan maar overlaten aan
de historici? Is hij vergelijkbaar met pakweg de Vierde
Engels-Nederlandse Oorlog (1780-1784): interessant,
maar niet echt belangrijk?
Misschien is dat nog iets te vroeg. Uit de foto blijkt dat
de Koude Oorlog op sommige plaatsen nog helemaal
niet voorbij is, zoals in Noord- en Zuid-Korea, waar in
totaal meer dan 75 miljoen mensen wonen. Elders is
de Koude Oorlog dan wel voorbij, maar heeft zij diepe
sporen nagelaten. Zo leven we in de Europese Unie,
een organisatie die zonder de angst voor het communisme vermoedelijk nooit tot stand zou zijn gekomen.
Russische politici worstelen nog steeds met de smadelijke ineenstorting van het Sovjetimperium en proberen
iets van hun voormalige macht terug te winnen –
sommigen spreken zelfs van een Nieuwe Koude Oorlog.
En China, de tweede economie van de wereld en steeds
invloedrijker, is nog altijd een autoritaire eenpartijstaat
naar communistisch model.
Zeker zo belangrijk is de doorwerking van denkbeelden
die in de 20e eeuw zijn ontwikkeld tegen het fascisme
en het communisme. De argumenten tegen totalitaire
systemen en vóór individuele vrijheid zijn nog altijd
actueel, bijvoorbeeld in discussies over de politieke
islam.
Zoals altijd in de geschiedenis gaan continuïteit en
discontinuïteit hand in hand. De Berlijnse Muur is
voorgoed verleden tijd. Maar in de bondgenootschappen en tegenstellingen van onze tijd klinkt de Koude
Oorlog nog regelmatig door.
Opdracht
Zoek op internet of in een krant een nieuwsbericht dat
verwijst naar (aspecten van) de Koude Oorlog. Leg in
maximaal 200 woorden uit hoe het nieuwsfeit laat zien
dat kennis van de Koude Oorlog belangrijk is om onze
eigen tijd te begrijpen.
Epiloog | 65
Afsluiting |
De Koude Oorlog in kaart
De Historische Context eindigt met
een Afsluiting die de te beheersen
stof op een aantrekkelijke en
overzichtelijke wijze presenteert.
De politieke kaart van Europa heeft tussen 1939 en
2015 enorme veranderingen ondergaan. Kort voor
het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog lag de
communistische Sovjet-Unie nog ver naar het oosten.
Parlementaire democratieën waren vrijwel alleen nog
in Noord- en West-Europa te vinden. De landen in
Oost-, Zuid- en Midden-Europa werden vrijwel allemaal
autoritair geregeerd. In 1939-1942 veroverden naziDuitsland en zijn bondgenoten vrijwel heel Europa.
Maar de Sovjet-Unie sloeg terug en verdreef de Duitsers
weer. Het Westen moest toestaan dat de oostgrens van
de Sovjet-Unie ver naar het westen opschoof en dat
Stalin een gordel van vazalstaten creëerde, verenigd
in het Warschaupact. Na de ineenstorting van het
communisme in 1989-1990 sloten veel Oost-Europese
landen zich aan bij westerse instellingen als de NAVO
en de Europese Unie. Daardoor werd de Russische
invloedssfeer weer heel veel kleiner.
In de Afsluiting is een set kaarten
opgenomen die de ontwikkelingen
in de historische context in tijd en
ruimte visualiseren. Extra houvast
voor je leerlingen.
Personen
Jozef Stalin (1878-1953)
Leider van de Communistische Partij van
de Sovjet-Unie (1928-1953). Hij ontwikkelde
zich tot een meedogenloze alleenheerser
in een totalitair systeem. Stalin wordt verantwoordelijk
gehouden voor de dood van miljoenen mensen.
Leonid Brezjnev (1906-1982)
Leider van de Communistische Partij
van de Sovjet-Unie (1964-1982). Hij zocht
toenadering tot het Westen (detente) en ging
akkoord met terugdringing van het aantal kernwapens.
Maar hij was ook de man achter de Brezjnevdoctrine en
degene die in 1968 Tsjechoslowakije binnenviel.
Harry Truman (1884-1972)
President van de Verenigde Staten
(1945-1953). Hij nam de beslissing om
atoombommen te werpen op de Japanse
steden Hiroshima en Nagasaki en bestreed het
communisme door middel van de zogenoemde
Trumandoctrine en met Marshallhulp.
Nikita Chroesjtsjov (1894-1971)
De opvolger van Stalin als leider van de
Communistische Partij van de Sovjet-Unie
(1953-1964). Hij nam afstand van Stalin
en gunde de Sovjets iets meer ruimte voor culturele en
intellectuele vrijheid (‘ontdooiing’). Maar hij liet ook
de Hongaarse Opstand neerslaan, de Berlijnse Muur
bouwen en raketten naar Cuba sturen.
John F. Kennedy (1917-1963)
De president van de Verenigde Staten (19611963) tijdens de bouw van de Berlijnse Muur
en de Cubacrisis. Hij werd vermoord.
Michael Gorbatsjov (1931)
Leider van de Communistische Partij van
de Sovjet-Unie (1985-1991). Hij probeerde
het communistische systeem in zijn
land te redden door het te hervormen (glasnost en
perestrojka). Dat mislukte en onder zijn leiding stortte
het communisme in.
Belangrijke personen, verplichte jaartallen
en begrippen voor extra ondersteuning. Met
de Flitskaarten in de MAX Online omgeving
kunnen je leerlingen die gemakkelijk oefenen.
Jaartallen
Begrippen
1 Twee ideologische blokken (1945-1955)
asmogendheden
1917In Rusland komen de communisten
aan de macht
1941De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie
strijden samen tegen Italië en
nazi-Duitsland
juli 1945
Conferentie van Potsdam
1947Trumandoctrine
1948-1949
Blokkade van Berlijn
De drie autoritair geregeerde landen die elkaar tijdens
de Tweede Wereldoorlog steunden: Duitsland, Italië
en Japan.
Berlijnse Muur
De muur tussen Oost- en West-Berlijn die moest
voorkomen dat DDR-burgers via West-Berlijn naar het
Westen vluchtten. De muur heeft bestaan van 1961 tot
en met 1989.
Blokkade van Berlijn
2 Kritieke momenten (1955-1963)
1953
Overlijden van Stalin
1956
Hongaarse Opstand
augustus 1961 Begin bouw Berlijnse Muur
1962Cubacrisis
3 Afnemende spanningen (1963-1991)
1968
Praagse Lente
begin jaren 80 Amerikaans SDI-project
1989
Val Berlijnse Muur
1991Einde communistisch bewind in de
Sovjet-Unie
66 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
De afsluiting van West-Berlijn in 1948-1949. Stalin
wilde met deze blokkade afdwingen dat de westerse
bezettingsmachten Amerika, Engeland en Frankrijk
zouden stoppen met de invoering van een nieuwe
munt in het westen van Duitsland. Dankzij een
geallieerde luchtbrug werkte de blokkade niet.
Bondsrepubliek Duitsland (BRD)
Tot 1990: West-Duitsland, het kapitalistische
en democratische Duitsland dat na de Tweede
Wereldoorlog werd opgericht. Sinds 1990: het
herenigde Duitsland.
Afsluiting | 67
Brezjnevdoctrine
Het politieke uitgangspunt van Sovjetleider
Leonid Brezjnev, waarin werd vastgelegd dat
communistische landen mochten ingrijpen als een
ander communistisch land werd bedreigd door
democratisering of kapitalisme. Tegenhanger van de
Trumandoctrine.
Conferentie van Potsdam
De bijeenkomst (juli-augustus 1945) waarop de leiders
van de Sovjet-Unie, Groot-Brittannië en de Verenigde
Staten in het Duitse Potsdam afspraken probeerden
te maken over de manier waarop Duitsland voortaan
zou worden geregeerd. Hierover werden zij het
niet eens, waardoor er niets veranderde aan de al
bestaande verdeling in bezettingszones (een Franse,
Britse, Amerikaanse en Sovjetzone).
Cubacrisis
De in 1962 hoogoplopende spanning tussen de
Verenigde Staten en de Sovjet-Unie over de dreigende
plaatsing van kernwapens door de Sovjet-Unie op
Cuba.
detente
Periode van ontspanning en toenadering tussen de
Verenigde Staten en de Sovjet-Unie tijdens de Koude
Oorlog (tussen 1963 en 1979).
Duitse Democratische Republiek (DDR)
Tot 1990: Oost-Duitsland, het communistische
Duitsland dat na de Tweede Wereldoorlog werd
opgericht; na de ondergang van het communisme
herenigd met de Bondsrepubliek Duitsland.
glasnost
Russische aanduiding voor een grotere vrijheid van
meningsuiting die ontstond ten tijde van partijleider
Gorbatsjov.
Hiroshima
De stad in Japan die in 1945 als eerste werd getroffen
door een atoombom.
Hongaarse Opstand
Poging in 1956 om het communistische systeem in
Hongarije democratisch te hervormen. De Sovjet-Unie
sloeg de opstand hardhandig neer en herstelde het
communistische bewind.
invloedssfeer
Gebied waar een van de twee wereldmachten tijdens
de Koude Oorlog (de Verenigde Staten of de SovjetUnie) militair, economisch en ideologisch dominant
was. Ook wel ‘ideologisch machtsblok’ genoemd.
68 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
kapitalisme
Economisch systeem waarin particuliere ondernemers
met behulp van vrije arbeid goederen en diensten
produceren met het doel zoveel mogelijk winst te
maken door ze op de vrije markt te verkopen. Ook
aangeduid als ‘modern kapitalisme’.
klasseloze samenleving
Maatschappij waarin de productiemiddelen
(machines, fabrieken) niet meer het bezit zijn van
individuen, maar van de hele gemeenschap. Zo’n
maatschappij, waarin arbeiders niet werden uitgebuit
door de bezittende klasse, was het einddoel van het
communisme.
Marshallplan
Economisch hulpplan van de Verenigde Staten om
|
1.1
Europa
na de Tweede Wereldoorlog economisch weer
op de been te krijgen.
Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO)
Militair bondgenootschap tussen westerse landen
die hebben afgesproken dat als een van de lidstaten
wordt aangevallen, de andere militair te hulp zullen
schieten.
perestrojka
Russische aanduiding voor de hervorming van het
1.2 |
Sovjetsysteem
onder partijleider Gorbatsjov met meer
politieke en economische vrijheid als doel.
Praagse Lente
De korte periode in 1968 waarin de regering van
Tsjechoslowakije het communisme probeerde te
hervormen. Aan deze periode kwam een eind door
militair ingrijpen van de Sovjet-Unie en de andere
landen van het Warschaupact.
SDI-project
Strategic Defense Initiative. Het streven van de
Verenigde Staten uit het begin van de jaren 80 om een
1.3 |
‘raketschild’
in de ruimte aan te leggen waarmee ze
langeafstandsraketten van de Sovjet-Unie al tijdens
hun vlucht door de ruimte konden vernietigen.
totalitaire staat
Een staat waarin de regering bijna volledige
controle heeft over het dagelijkse leven van mensen
in politiek, cultureel, godsdienstig, sociaal en
economisch opzicht.
val van de Berlijnse Muur
De beëindiging van het reisverbod vanuit de
DDR naar West-Duitsland door openstelling van
de Berlijnse Muur. Dit leidde uiteindelijk tot de
ondergang van de communistische regimes in de DDR
en andere Oost-Europese landen.
volksdemocratie
De communistische variant van een democratie: bij
verkiezingen kunnen de burgers alleen hun stem
uitbrengen op kandidaten die zijn goedgekeurd door
de communistische partij.
vreedzame co-existentie
Nieuwe koers in de buitenlandse politiek na de dood
van Stalin in 1953. Nikita Chroesjtsjov wilde hiermee
de betrekkingen met de Verenigde Staten verbeteren.
Letterlijk: ‘vreedzaam samenleven’.
wapenwedloop
Een strijd tussen grootmachten waarbij men
de overhand probeert te krijgen door meer en
geavanceerdere wapens te produceren dan de ander.
Warschaupact
Militair bondgenootschap onder leiding van de
Sovjet-Unie, dat (in 1955) werd opgericht om
het communisme in de lidstaten gezamenlijk te
verdedigen.
wereldrevolutie
Het communistische begrip voor het omverwerpen
van het kapitalisme in alle landen door middel van
revoluties door een georganiseerde arbeidersklasse.
Controleer jezelf
Na het bestuderen van deze context kun je:
3.1 | - de belangrijkste politieke en economische
tegenstellingen noemen die rond 1950
bestonden tussen de Verenigde Staten en
de Sovjet-Unie;
- uitleggen waarom Europa na de
Tweede Wereldoorlog verdeeld raakte in
twee ideologische blokken;
- uitleggen wat de Trumandoctrine en
het Marshallplan inhielden;
- een voorbeeld noemen waaruit blijkt dat
de spanning tussen de Verenigde Staten en
de Sovjet-Unie al voor 1955 soms hoog opliep;
- de belangrijkste militaire gevolgen van
de Koude Oorlog noemen.
3.2 | - van drie grote politieke crises tussen Oost
en West in de jaren 1955-1963 de oorzaken en
de afloop noemen;
- uitleggen waarom de Koude Oorlog niet uitliep
op een rechtstreekse militaire confrontatie;
- een verband leggen tussen de dood van
Jozef Stalin en de politiek van vreedzame
co-existentie.
3.3 | - uitleggen wat de detente inhield;
- een voorbeeld geven van de Brezjnevdoctrine;
- uitleggen op welke wijze Michael Gorbatsjov
probeerde het communisme in de Sovjet-Unie
te hervormen;
- een verklaring geven voor de ondergang van
het communisme in de Sovjet-Unie.
Net als in het leeropdrachtenboek
staat in het examenkatern
Controleer jezelf, een overzicht
van de te beheersen stof.
Trumandoctrine
Amerikaanse politiek tijdens de Koude Oorlog die
erop was gericht te voorkomen dat het communisme
zich zou verspreiden en waarbij Amerikaanse
steun werd verleend aan landen die door het
communisme werden bedreigd. Ook bekend als
containmentpolitiek.
Afsluiting | 69
Proefexamen
2p
1p
2p
Koude Oorlog 1945-1991
1 Gebruik bron 1.
Welk verband kun je leggen tussen deze foto en de
Marshallhulp?
2 Tijdens de Koude Oorlog is in Europa nooit sprake
geweest van een directe militaire confrontatie
tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. De
Blokkade van Berlijn vormt daarop in zekere zin
een uitzondering: daarbij is niet gevochten, maar
de Verenigde Staten en Groot-Brittannië zetten wel
op grote schaal militaire manschappen en vliegtuigen in.
a Leg uit waarom het in Europa nooit is gekomen
tot een directe militaire confrontatie tussen de
Sovjet-Unie en de Verenigde Staten.
b Geef een verklaring voor het feit dat westerse
landen bij de Blokkade van Berlijn wél optraden
en zelfs militaire middelen inzetten, en bij de
Hongaarse Opstand en de Praagse Lente niet.
2p
1p
1p
2p
Als laatste onderdeel van de
Historische Context een proefexamen
over de hele context. Hiermee sluit
je de examenvoorbereiding af.
3 Leg uit wat het verband is tussen de politiek van
‘ontdooiing’ van Chroesjtsjov en de Hongaarse
Opstand.
4 Gebruik bron 2.
Minister Luns (en daarmee de Nederlandse
regering) ging niet in op dit verzoek. Beredeneer
waarom.
5 Gebruik bron 3.
De tekenaar geeft een analyse van de Sovjet-Unie.
a Leg met twee beeldelementen uit wat zijn
analyse is.
b Heeft hij een juiste analyse gemaakt of zat hij
ernaast? Beargumenteer je keuze.
1945-1946. München was enkele maanden eerder
bevrijd door de Amerikanen. De tekst luidt in vertaling:
6 De volgende historische gebeurtenissen hebben
te maken met de stad Berlijn. Zet ze in de juiste
chronologische volgorde, van vroeger naar later.
Noteer alleen de letters.
A In reactie op de invoering van de Duitse mark
in de westelijke bezettingszone besluit Stalin de
wegen van en naar West-Berlijn te blokkeren.
B DDR-partijfunctionaris Günter Schabowski
zegt tijdens een persconferentie dat het zijn
landgenoten vrijstaat naar West-Berlijn en de BRD
te reizen.
C Als gevolg van de Conferentie van Potsdam
blijft het bezette Berlijn opgedeeld in vier militaire
zones.
D Tijdens de viering van het 40-jarige bestaan
van de DDR roepen demonstranten in OostBerlijn ‘Gorbi, Gorbi’, in de hoop dat de DDR ook
hervormingen zal toestaan.
E Oost-Berlijn wordt de hoofdstad van de nieuw
opgerichte Duitse Democratische Republiek.
F Sovjettroepen slagen erin Hitlers leger tot staan
te brengen en beginnen hun opmars richting
Berlijn.
G Wegens aanhoudende stromen vluchtelingen
naar het Westen besluiten DDR-leider Walter
Ulbricht en Nikita Chroesjtsjov een muur te
bouwen tussen Oost- en West-Berlijn.
Bron 2 | Vraag van het Eerste Kamerlid Louis Regout
aan de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken
Joseph Luns (blijkens een verslag van de Eerste Kamer,
december 1956; licht aangepast).
Bron 1 | Straatbeeld in München in de winter van
2p
Kan de houding van schaamteloze agressie
tegenover het Hongaarse volk [...] voor de
Nederlandse regering geen aanleiding vormen om,
indien nodig, een eigen initiatief te nemen, als
het niet is het verbreken van haar diplomatieke
betrekkingen met de Sovjet-Unie, dan toch de
tijdelijke terugroeping van [Hare Majesteits]
ambassadeur uit Moskou?
Bron 3 | Cartoon van de Amerikaan Steve Greenberg uit de Daily News van 12 november 1982, twee dagen na het
overlijden van Sovjetleider Brezjnev.
‘Amerikaan, geef ons iets te eten, anders zullen we Hitler
niet vergeten.’ De ster staat voor de Verenigde Staten.
74 | Hoofdstuk 3 Koude Oorlog 1945-1991
Proefexamen | 75