Ons landschap - IVN Hellendoorn

Ons landschap
1800-1850: het einde van de marken
We zijn met onze landschapsgebieden in de
moderne tijd aangeland: in de negentiende
eeuw. Nederland, en dus onze streek, heeft
dan juist een periode van Franse overheersing
achter de rug, die duidelijke sporen in het
bestuur naliet. Voordien was er het kerspel:
het kerkdorp Hellendoorn met de omliggende
marken Noetsele, Hulsen, Haarle, Daarle en
de Danmarke. Nu is er, naar Frans voorbeeld,
de gemeente Hellendoorn, met een
burgemeester als dagelijks bestuurder. Het
ambt van zijn voorganger de schout, vroeger
tegelijk bestuurder en rechter in het kerspel,
was eigenlijk niet meer dan een bijbaan van
vaak een "heer van stand" uit Deventer. De
meeste zaken werden gewoon door de
markebesturen zelf afgedaan. Nu verschuiven
die taken steeds meer naar de gemeente.
Maar het landschap is eigenlijk nog goeddeels
gelijk aan dat van de middeleeuwen. Behalve
de sterke uitbreiding van de stuifzandgebieden (waarover het de vorige keer ging)
is het landschap niet ingrijpend veranderd,
omdat ook de landbouw in grote lijnen gelijk
bleef. Het zijn in deze agrarische streek
immers de boeren die het aanzien van het
land bepalen. Wel vinden we steeds meer
verschillende gewassen op de akkers. Zo is
men in de loop van de achttiende eeuw
aardappel gaan verbouwen. Deze van
oorsprong Zuid-Amerikaanse knol neemt gelijk
naast de rogge een steeds belangrijker plaats
in als volksvoedsel. En in het veen is men
ertoe overgegaan van tijd tot tijd plaatselijk
de bovenlaag af te branden om in de as
boekweit te zaaien.
Het korhoen, ook toen al een zeldzame
verschijning, profiteert ervan mee doordat
zijn voedselbronnen veelzijdiger worden. De
natuurschat van het vrij kale landschap wordt
vooral gevormd door de rijke bloemenpracht
van landen en akkers, met daarop talrijke
insecten zoals vlinders. Ook weidevogels
hebben het in deze periode goed. Zowel in
het Reggedal als langs drassige heiden en
venen liggen uitgestrekte hooilanden, die tot
de voorzomer met rust worden gelaten. De
ooievaar hoort hier nog tot de vaste
broedvogels, en bij het naderen van de herfst
strijken de kraanvogels op hun doortrek
massaal neer in het Wierdense Veld en wijde
omgeving. Maar vrijwel alle grote zoogdieren
zijn inmiddels van het toneel verdwenen; ook
de wolf is te langen leste uitgeroeid.
Zangvogels moeten het vooral hebben van de
houtwallen om de essen, van hakhoutbosjes
en boomgaarden en van eiken en linden in
dorpjes, bij de boerderijen en de adellijke
huizen, de havezaten.
Die havezaten, Den Dam in Hellendoorn,
Schuilenburg, Rhaan en Egede wat
noordelijker, en de Eversberg, die eigenlijk
bij Wierden behoorde, hebben zich in de loop
van de eeuwen ontwikkeld van burchten tot
buitenhuizen, waaromheen de
landschappelijke aankleding een steeds
belangrijkere rol ging spelen. Maar tot rijke
landgoederen, zoals we ze kennen van
bijvoorbeeld Diepenheim hebben ze zich nooit
ontwikkeld, daarvoor was de plaatselijke adel
te zeer verarmd. Soms ontbraken vaste
bewoners zelfs voor langere tijd. Toch kennen
we op de Voordam (van het verdwenen
kasteel Den Dam), Schuilenburg en de
Eversberg ook anno 1990 nog het adellijke
karakter, hoewel in de 18e en 19e eeuw het
verval is ingetreden. Duivecate ontwikkelde
zich daarentegen van middeleeuws boerenerf
tot rijke hofstede met voorname bewoners. In
Hulsen-Overwater was er nog het buiten
Katenhorst, dat niet de rechten van een
havezathe had.
Het boerenland ligt er begin negentiende
eeuw dus nog haast bij als in de
middeleeuwen. Maar we staan aan de
vooravond van grote maatschappelijke en
landschappelijke veranderingen, die worden
ingeluid door de aanleg aan de straatweg
Zwolle-Almelo dwars door het gebied van de
marken Haarle en Noetsele, en vervolgens de
factorij van een Nederlandsche Handels
maatschappij en de stichting van Nijverdal.
Het is dan 1836. De veranderingen worden
bezegeld door de uiteindelijke opheffing van
de marken rond 1850. Pas daarna kan het land
worden verdeeld en de landbouw
gemoderniseerd.
Over de ingrijpende gevolgen leest u in de
volgende aflevering.
februari 1990
Harry Konijnenbelt