informatieboek

BINAS
vmbo KGT
ten behoeve van slechtziende leerlingen
Informatieboek voor
NaSk 1 en NaSk 2
Zomer 2003
R. van Tilburg
Voorwoord
Voor U ligt de aanpassing voor slechtzienden van het
informatieboek “Binas vmbo kgt”. De aanpassingen
behelzen vooral het terugdringen van het kleurgebruik.
Zo zijn de kleuren voor de schema’s uit het algemeen
gedeelte, het nask 1 gedeelte en het nask 2 gedeelte
vervangen door respectievelijk een zwart ‘ een wit en
een grijs cirkeltje boven het nummer van het schema of
de tabel. De schema’s en tabellen, waarin het gebruik
van kleuren niet te vermijden was, zijn wel in kleur
overgenomen. Het zijn:
13 kleurcodes van weerstanden (pagina 21)
28 Veiligheidspictogrammen (pagina’s 44, 45)
33 Zuur-base-indicatoren (pagina 54)
35 Vlamkleuring (pagina 56)
36 Pictogrammen gevaarlijke stoffen (pagina’s 57, 58)
De paginanummers zijn hier opgegeven, zodat daar met
het uitprinten rekening kan worden gehouden.
De schema’s en tabellen zijn zoveel mogelijk
onveranderd opgenomen. Echter aanpassingen waren
niet altijd uit te sluiten. De grootste aanpassing was
nodig bij het periodiek systeem (schema 31). Om het
systeem op een bladzijde A-4 te krijgen, zijn in elk vak
alleen het symbool en atoomnummer van elk element
gezet. Dit blad is als 31-1 genummerd. In 31-2 is in
tabelvorm de informatie van atoomnummer, symbool,
naam en relatieve atoommassa opgenomen.
Verder is schema 38 gesplitst in
38-1 Voorbeeld van een stroomschema en
38-2 Voorbeeld van een productieproces.
Deze laatste is ook behoorlijk aangepast.
Achter in het informatieboek is een register opgenomen.
Dat register is in dit bestand naar voren gehaald. Bij
gebruik van het informatieboek als computerbestand
vond ik het logischer als het register meteen voorhanden
is. Als het informatieboek wordt uitgeprint kan het
register altijd weer achteraan ingebonden worden.
Hoewel het uiteraard mogelijk is dit informatieboek als
computerbestand te gebruiken, geeft de uitgeprinte
versie een veel duidelijker beeld. De tekst, maar vooral
de tekeningen zijn scherper.
25 augustus 2003,
R.v.Tilburg
Letter: Arial, 18 pt
Grootte: 78 pagina’s
INHOUD
Register
Algemeen
1
2
3
4
5
Veelgebruikte waarden
Omrekenregels
Vermenigvuldigingsfactoren
Uit het Griekse alfabet
Omtrek, oppervlakte en inhoud
NaSk 1
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
Enkele grootheden
Beweging en kracht
Geluid
Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen
Energie
Licht en beeld
Elektriciteit
Kleurcodes van weerstanden
Elektrotechnische symbolen
Gegevens van enkele vaste stoffen
Gegevens van enkele vloeistoffen
Rendementen bij energieomzettingen
Verbrandingswarmte van enkele stoffen
Luchtgeluidisolatiewaarden
Isolatiewaarden van bouwelementen
Doordringend vermogen van straling in enkele
stoffen
Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid
Symbolen van de weerkaart
Schaal van windsnelheden
Luchtdruk en hoogte
Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen
27 Gehoorgevoeligheid
28 Veiligheidspictogrammen
29 Enkele isotopen
NaSk 2
28 Veiligheidspictogrammen
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
Enkele isotopen
Lijst van atoomsoorten
Periodiek systeem van elementen
Oplosbaarheid van zouten in water
Zuur-base-indicatoren
Samenstelling van legeringen
Vlamkleuring
Pictogrammen gevaarlijke stoffen
Gevaarlijke chemicaliën
38-1 Voorbeeld van een stroomschema
38-2 Voorbeeld van een productieproces
39 Naamgeving chemische stoffen
40 Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en
recycling
41 De meest voorkomende E-nummers
Register
A
aardlekschakelaar 14
aardverbinding 14
absolute temperatuur 1
activiteit 6
afgelegde weg 6
alfastraling 22, 29
ampèremeter 14
anti-oxydanten 41
arbeid 6, 7
atoom
 atoomnaam 31
 atoomnummer 30,
31
 relatieve
atoommassa 30, 31
 atoomsoorten 30
 atoomsymbolen 31
 isotopen 29
B
batterij 14
Beaufort
 windsterkte volgens
Beaufort 24
beeld 11
bètastraling 22, 29
beweging met constante
snelheid 7
bewegingsenergie 6 ,7
bewolking 23
C
chemicaliën
 gevaarlijke
chemicaliën 37
chemische stoffen
 naamgeving chemische stoffen 39
condensator 14
conserveermiddelen 41
D
dichtheid 1, 6, 9
 vaste stoffen 15
 vloeistoffen 16
diode 14
 licht uitzendende
diode (LED) 14
doordringend vermogen
van straling 21
draadweerstand 12
draad
 zonder weerstand
14
 kruisende draden 14
 snijdende draden 14
druk 6, 7
drukschakelaar 14
dubbele isolatie 14
dynamo 14
E
eenheden natuurkunde 6
éénparig versnelde
beweging 7
éénparig vertraagde
beweging 7
elektriciteit 12
elektrische spanning 6
elektrische stroom 6
elektrische weerstand 6
elektromotor 14
elektrotechnische
symbolen 14
element, elektrisch 14
elementen
 isotopen 29
 periodiek systeem
van de elementen
31
emulgeermiddelen 41
E-nummers 41
energie 6, 10, 12, 22
 kinetische energie 6,
7
 potentiële energie 6
energieomzettingen 17
evenwichtsvoorwaarde 7
F
factoren
 vermenigvuldigingsfactoren 3
formules
 beweging en kracht
7
 elektriciteit 12
 energie 10
 geluid 8
 licht en beeld 11
 omtrek, oppervlakte
en inhoud 5
 vaste stoffen, vloeistoffen en gassen 9
fotocel 14
frequentie 6, 8
G
gammastraling 21, 22, 29
gassen
 formules 9
 verbrandingswarmte
18
gehoorgevoeligheid 27
geluid
 formules 8
 geluidssnelheid 1, 8
 geluidsniveau 6, 27
 geluidssterkte 6
 voortplantingssnelheid van geluid 26
gelijkspanning 14
gelijkstroom 14
generator 14
geur- en smaakstoffen
41
gevaarlijke chemicaliën
37
gevaarlijke stoffen
 pictogrammen gevaarlijke stoffen 36
gewicht 7
GFT 40
golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid 22
 radiogolven 22
 microgolven 22
Grieks alfabet 4
groente-, fruit- en tuinafval (GFT) 40
grootheden, natuurkunde
6
isobaren 23
isolatie
 dubbele isolatie 14
isolatiewaarden
 luchtgeluidisolatiewaarden 19
 isolatiewaarden van
bouwelementen 20
isotopen 29
H
halfwaardetijd 29
hergebruik (recycling) 40
hogedrukgebied 23
hoogte
 luchtdruk en hoogte
25
K
KCA 40
kilowattuurmeter 14
kinetische energie 6, 7
klein chemisch afval
(KCA) 40
kleurcodes van
weerstanden 13
kleurstoffen 41
KNMI 24
kookpunt 16
koufront 23
kracht 6, 7
kruisende draden 14
k-waarde 20
I
Indicatoren
 zuur-baseindicatoren 33
infrarood 22
inhoud
 formules 5
L
lagedrukgebied 23
LED 14
LDR 14
lengte 6
lenzenformule 11
λ-waarde 20
lamp 14
 signaallamp 14
legering
 samenstelling van
legeringen 34
licht 11
 lichtpunt 14
 zichtbaar licht 22
lichtgevoelige weerstand
(LDR) 14
lichtsnelheid 1
 golven die zich
voortplanten met de
lichtsnelheid 22
lineaire uitzettingscoëfficiënt 6
lineaire vergroting 11
luchtdruk en hoogte 25
luchtgeluidisolatiewaarde
6, 19
luidspreker 14
M
MAC-waarde 37
massa 6
 massagetal 29
 massaverbinding 14
microfoon 14
microgolven 22
moment 6, 7
N
naamgeving chemische
stoffen 39
neutronen 29
n-p-n-transistor 14
NTC 14
O
omrekenregels 2
omslagtraject, indicatoren
33
omtrek, formules 5
omtreksnelheid 7
omzetting
 energieomzetting 17
oplosbaarheid van zouten
in water 32
oppervlakte
 formules 5, 6
P
parallelschakeling 12
periodiek systeem van de
elementen 31
pH 33
pi 1
pictogrammen
 veiligheidspictogrammen 28
 pictogrammen gevaarlijke stoffen 36
p-n-p-transistor 14
potentiële energie 6, 7
productieproces 38-2
protonen 29
R
radioactiviteit 6
radiogolven 22
recycling (hergebruik) 40
reedcontact 14
regenval 23
relais 14
relatieve atoommassa
30, 31
rendement 6, 10
 energieomzettingen
17
röntgenstraling 22
S
samenstelling van
legeringen 34
schaal van windsnelheden (Beaufort) 24
schakelaar 14
 aardlekschakelaar 14
 drukschakelaar 14
serieschakeling 12
smaakstoffen
 geur- en
smaakstoffen 41
smaakversterkers 41
smeltingswarmte
 vaste stoffen 15
 vloeistoffen 16
smeltpunt
 vaste stoffen 15
 vloeistoffen 16
smeltveiligheid 14
snelheid 6
 gemiddelde snelheid
7
 voortplantingssnelheid van geluid in
enkele stoffen 26
snijdende draden 14
soortelijke warmte 6
 formule 12
 vaste stoffen 15
spanningsbron 14
spanningsdeler 14
spoel 14
 spoel met kern 14
standaarddruk 1
stolpunt
 vloeistoffen 16
straling 29
 alfastraling 22, 29
 bètastraling 22, 29
 doordringend vermogen van straling 21
 röntgenstraling 22
stroomschema 38-1
stroomvertakkingen 12
symbolen
 elektrotechnische
symbolen 14
 symbolen van de
weerkaart 23
T
tandwieloverbrenging 7
temperatuur 6
 absolute temperatuur
1
terugkaatsingswet 11
transformator 12, 14
trillingstijd 6, 8
tijd 6
toerental 6
U
ultraviolet 22
V
valversnelling 1
vaste stoffen 15
 formules 9
 verbrandingswarmte
18
variabele weerstand 14
veel gebruikte waarden 1
veiligheidspictogrammen
28
verbinding
 aardverbinding 14
 massaverbinding 14
verbrandingswarmte 18
verdikkingsmiddelen 41
vermenigvuldigingsfactoren 3
vermogen 6, 7, 10, 12
 bij ideale
transformator 12
versnelling 6, 7
vlamkleuring 35
vloeistofdruk 9
vloeistoffen 16
 formules 9
 verbrandingswarmte
18
voedingszuren 41
voltmeter 14
volume 6
voortplantingssnelheid
van geluid 26
W
warmte 6
 soortelijke warmte 6,
15, 16
 opgenomen
(afgestane) warmte
10
 behoud van warmte
10
warmtefront 23
warmtegeleidingscoëfficiënt (λ-waarde) 6
warmtedoorgangscoëfficiënt (k-waarde) 6
weerkaart
 symbolen van de
weerkaart 23
weerstand 12, 14
 soortelijke weerstand
6, 15, 16
 kleurcodes van
weerstanden 13
 variabele weerstand
14
 weerstand met
negatieve
temperatuurcoëfficiënt (NTC) 14
weg
 afgelegde weg 6
Wet van Boyle 9
windrichting 23
windsnelheid 23, 24
windsterkte volgens
Beaufort 24
wisselspanning 14
wisselstroom 14
Z
zekering 14
zichtbaar licht 22
zoetstoffen 41
zouten
 oplosbaarheid van
zouten in water 32
zuur-base-indicatoren 33
zwaarte-energie 6,7
1
Veel gebruikte waarden
naam
symbool
valversnelling g
gmaan
dichtheid
ρ
p0
T
afgeronde waarde
10 m/s2 op aarde
1,6 m/s2 op de maan
1,0 g/cm3
(water bij 277 K)
3,0 . 108 m/s
343 m/s in lucht bij
293 K
1,0 . 105 Pa
0 K = – 273 °C

3,14
lichtsnelheid
c
geluidssnelheid vgeluid
standaarddruk
absolute
temperatuur
pi
2
Omrekenregels
1 m2
1 m3
1 dm3
1 cm3
1kWh
1 bar
1hPa
= 1,0 . 104 cm2
= 1,0 . 106 cm3
=1L
= 1mL
= 3,6 . 106 J
= 1,0 . 105 Pa
= 100 Pa
3
4
Vermenigvuldigingsfactoren
factor
10-9
10-6
10-3
10-2
10-1
naam
nano
micro
milli
centi
deci
symbool
n

m
c
d
betekenis
miljardste
miljoenste
duizendste
honderdste
tiende
101
102
103
106
109
deca
hecto
kilo
mega
giga
da
h
k
M
G
tien
honderd
duizend
miljoen
miljard
Uit het Griekse alfabet
naam
alpha
bèta
gamma
delta
èta
groot
Α
Β
Γ
Δ
Η
klein
α
β
γ
δ
η
naam
labda
mu
pi
omega
rho
groot
Λ
Μ
Π
Ω
Ρ
klein
λ
μ
π
ω
ρ
5
Omtrek, oppervlakte en inhoud
vierkant
rechthoek
parallellogram
ruit
driehoek
cirkel
Omtrek
4.z
2.l+2.b
2.l+2.b
4.z
z1 + z2 + z3
2π.r=π.d
vierkant
rechthoek
parallellogram
ruit
driehoek
cirkel
cilindermantel
bol
Oppervlakte
z2
l.b
b.h
0,5 . d1 . d2
0,5 . b . h
π . r2 = 0,25 π . d2
2π.r.h=π.d.h
4 π . r2 = π . d2
kubus
balk
prisma
piramide
kegel
cilinder
bol
Inhoud
z3
l.b.h
G.h=
oppervlakte grondvlak x hoogte
1/3 . G . h
1/3 . G . h
G . h = π . r2 . h = 0,25 π . d2 . h
4/3 π . r3 = 1/6π . d3
6
Enkele grootheden
grootheid
activiteit
(radioactiviteit)
afgelegde weg
arbeid
bewegingsenergie
dichtheid
symbool eenheid
A
bequerel
symbool
Bq
s
W
Ek
meter
joule
joule
m
J
J
ρ
druk
p
elektrische
spanning
elektrische
stroom
elektrische
weerstand
energie
frequentie
geluidsniveau
geluidssterkte
kinetische
energie
kracht
lengte
lineaire uitzettingscoëfficient
U
gram per kubieke g/cm3
centimeter
pascal
Pa
(=N/m2)
millibar
mbar
(=100 Pa)
volt
V
I
ampère
A
R
ohm
Ω
E
f
Lp
Li
Ek
joule
hertz
decibel
decibel
joule
J
Hz
dB (A)
dB
J
F
l
α
newton
meter
per kelvin
N
m
K-1
luchtgeluidisolatiewaarde
massa
moment
oppervlakte
potentiële
energie
radioactiviteit
rendement
snelheid
R
decibel
dB
m
M
A
Ep
kilogram
newtonmeter
vierkante meter
joule
kg
Nm
m2
J
A
η
v
becquerel
Bq
m/s
soortelijke
warmte
temperatuur
c
trillingstijd
(periode)
tijd
toerental
T
meter per
seconde
joule per gram
per kelvin
graad Celsius
kelvin
seconde
s
1/min
vermogen
versnelling
P
a
volume
warmte
warmtegeleidings
coëfficiënt
warmtedoorgangs
coëfficiënt
V
Q
λ
zwaarte-energie
Ez
seconde
aantal omwentelingen per
minuut
watt
meter per seconde kwadraat
kubieke meter
joule
watt per meter
kelvin
watt per
vierkante meter
kelvin
joule
T
t
n
K
J/(g . K)
o
C
K
s
W (=J/s)
m/s2
m3
J
W/(m . K)
W/(m2 .K)
J
7
1
Beweging en kracht
2
beweging met
constante snelheid
gemiddelde snelheid
3
versnelling
6
éénparig versnelde
beweging
éénparig vertraagde
beweging
Omtreksnelheid
7
tandwieloverbrenging
8
9
10
kracht
gewicht
druk
11
12
Arbeid
Vermogen
13
kinetische energie
(bewegingsenergie)
potentiële energie
(zwaarte-energie)
moment
evenwichtsvoorwaarden
4
5
14
15
16
se –sb =v.t of s =v.t
s
s
b
s
e
v
=
v
=
t
t
e b
a
=
t
ve = vb + a . t en
se = vb.t + 0,5 . a . t2
ve = vb – a.t
en
se = vb.t – 0,5 . a . t2
.d
.n
v=
6
0
n1 . d1 = n2 . d2
en n1 . z1 = n2 . z2
(z is het aantal tanden)
F = m.a
FG = m . g
F
p=
A
W=F.s
P=W
t
Ek = 0,5 . m .v2
Ep = m.g.h
(Ez = m.g.h)
M = F.l
M1 + M2 + ….. =0 of
Mlinksom = Mrechtsom
8
Geluid
1
2
geluidssnelheid
frequentie
3
trillingstijd
s = vgeluid.t
1
f=
T
T= 1
f
9
Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen
1
dichtheid
2
Wet van Boyle
3
vloeistofdruk
10
Energie
1
2
3
opgenomen
(afgestane) energie
behoud van warmte
vermogen
4
rendement
M
V
p.V = constant (bij
constante T en afgesloten
hoeveelheid gas)
p = ρ .h .g
=
Q = c.m(Te – Tb)
Qopgenomen = Qafgestaan
E
P=
t
a
f
0
0
%
= X1
P
o
p
0
0
%
= afX1
E
o
p
11
Licht en beeld
1
2
terugkaatsingswet
lenzenformule
3
lineaire vergroting
12
Elektriciteit
1
weerstand
2
3
4
vermogen
energie
Draadweerstand
5
6
7
stroomvertakkingen
serieschakeling
Parallelschakeling
8
transformator
9
vermogen bij ideale
transformator
hoek i = hoek t
1
1=
1+
v bf
b
N
lin=
v
U
I
P=U.I
E=P.t
R= l
A
I = I1 + I2
Rv = R1 + R2 + R3 + …
1 1 + 1 of
=
Rv R1 R2
R=
R1 . R2
Rv=
R1+R2
np Up
ns =Us
P p = Ps
13
Kleurcodes van weerstanden
waarden in Ω
kool- of
metaalweerstanden
A:
B:
C:
D:
T:
eerste cijfer
tweede cijfer
derde cijfer
vermenigvuldigen met 10n
tolerantie
A/B/C
D
n=
T
14
Elektrotechnische symbolen
symbool
omschrijving
draad zonder weerstand
kruisende draden (geen
elektrische verbinding)
snijdende draden (elektrisch
verbonden)
variabele weerstand
weerstand
spanningsdeler
aardverbinding
massaverbinding
+
element, batterij
spanningsbron
gelijkspanning, gelijkstroom
wisselspanning, wisselstroom
gelijk- en wisselspanning mogelijk
gelijk- en wisselstroom mogelijk
schakelaar (open en gesloten)
drukschakelaar
symbool
omschrijving
spoel
spoel met kern
lichtpunt
(signaal) lamp
G
dynamo (generator)
A
ampèremeter
V
voltmeter
kWh
M
kilowattuurmeter
elektromotor
transformator
LDR (lichtgevoelige weerstand)
NTC (weerstand met negatieve
temperatuurcoëfficiënt)
smeltveiligheid (zekering)
fotocel
Symbool
omschrijving
microfoon
luidspreker
diode
LED (lichtuitzendende diode)
p-n-p-transistor (zonder en met
omhulling)
n-p-n-transistor (zonder en met
omhulling)
relais
reedcontact
dubbele isolatie
condensator
aardlekschakelaar
15
Gegevens van enkele vaste stoffen
Als een waarde binnen een interval kan liggen, is steeds het midden van het
interval genomen.
dichtheid smeltpunt smeltings- soortelijke soortelijke
(T=293 K)
warmte
warmte weerstand
(T=293 K)
g/cm3
J/(g . K) Ω . mm2/m
K
J/g
aluminium
2,70
933
397
0,88
0,027
beton
2,3
0,99
brons
8,9
1280
0,38
0,30
chroom
7,19
2120
280
0,45
0,13
constantaan
8,9
1540
0,41
0,45
diamant
3,52
>3800
17000
0,49
glas
2,6
0,84
goud
19,3
1337
66
0,129
0,022
grafiet
2,25
2823
17000
0,69
10,0
graniet
2,7
0,82
hout-balsahout
0,15
-ebbehout
1,26
-eikenhout
0,78
2,39
-vurenhout
0,58
2,72
-
keukenzout
koper
kurk
lood
magnesium
marmer
messing
nikkel
paraffine
platina
plexiglas
(perspex)
porselein
rubber
staal (roestvrij)
steen-baksteen
dichtheid smeltpunt smeltings- soortelijke soortelijke
(T=293 K)
warmte
warmte
weerstand
(T=293 K)
g/cm3
K
J/g
J/(g . K)
Ω . mm2/m
2,17
1081
500
0,88
8,96
1356
205
0,387
0,017
0,25
19
11,35
601
25
0,128
0,21
1,74
922
368
1,026
2,7
0,88
8,5
1170
0,38
0,6
8,90
1726
310
0,46
0,078
0,85
325
147
2,9
21,5
2045
113
0,133
0,016
1,2
1,5
2,4
1,2
7,8
1,8
1900
1780
-
-
0,8
1,5
0,46
0,75
-
suiker
tin
wolfraam
ijs
ijzer
zand
zilver
zink
dichtheid smeltpunt smeltings- soortelijke soortelijke
(T=293 K)
warmte
warmte
weerstand
(T=293 K)
g/cm3
K
J/g
J/(g . K)
Ω . mm2/m
1,58
458
56
1,2
7,28
505
59
0,22
19,3
3680
192
0,135
0,055
0,92 *)
273
334
2,2
7,87
1808
276
0,46
0,105
1,6
0,80
10,5
1234
105
0,24
0,016
7,13
693
107
0,386
0,062
*) T = 269 K
16
Gegevens van enkele vloeistoffen
Dichtheid
(T =293 K)
g/cm3
alcohol
0,80
benzine
0,72
ether
0,71
kwik
13,5
olie
0,9
petroleum
0,79
1,00 *)
water
zeewater
1,02
zwavelzuur
1,84
*) T = 277 K
Smeltpunt
stolpunt
K
159
123
157
234
203
273
270
284
smeltings- soortelijke
warmte
warmte
J/g
J/(g . K)
105
2,43
2,10
115
2,30
12
0,138
1,65
2,14
334
4,18
334
3,93
1,38
kookpunt
K
351
308
630
570
423
373
603
17
Rendementen bij energieomzettingen
stoomketel 51 c
b
gloeilamp 5 5 e
l
generator
18 c
e
zonnecollector (silicium)
18 l
e
tl-buis (dik)
18 e
l
windkrachtcentrale
25 b
e
motor (bromfiets)
25 c
b
mens
25 c
b
benzinemotor (auto)
30 c
b
kerncentrale
33 c
e
dieselmotor
35 c
b
conventionele krachtcentrale c
e 40
raketmotor c
b
48
tl-buis (dun) e
l
50
zonnecollector (vlakke plaat) l
e
50
sl-lamp
e
l
60
elektrische kookplaat
e
w
70
centrale-verwarmingsketel
c
w
74
dynamo
b
e
80
verbeterd-rendementsketel
c
w
83
gasfornuis c
w
85
elektromotor
e
b
90
elektrisch fornuis
e
w
90
batterij
c
e
90
hoog-rendementsketel
c
w
92-98
waterkrachtcentrale
b
e
94
0
b = bewegingsenergie
c = chemische energie
e = elektrische energie
l = lichtenenergie
w = warmte-energie
20
40
60
80
100
%
18
Verbrandingswarmte van enkele stoffen
brandstof
Vaste stoffen
hout (droog)
steenkool
verbrandingswarmte
J/g
16 000
19 000
Vloeistoffen (T = 293 K)
benzine
dieselolie
petroleum
spiritus
J/cm3
33 000
36 000
32 000
18 000
Gassen
(T = 273 K, p = 1,0 . 105 Pa)
aardgas
butaan
methaan
propaan
waterstof
J/cm3
32
120,7
35,8
93,8
10,8
19
Luchtgeluidisolatiewaarden
R(Laboratoriumsituatie) en dB(A)-waarden van enkele constructies
(voor standaardspectrum wegverkeersgeluid)
Luchtgeluidisolatie R(dB) bij middenfrequentie (Hz)
Constructie
Enkel glas
4 mm
8 mm
125
250
500
1000
2000
dB(A)
19
23
23
26
26
30
30
32
32
28
27
29
Dubbel glas
4-6-4 mm
4-100-4 mm
22
24
23
32
23
40
32
48
35
50
26
36
Gasgevuld dubbel glas
5-9-8 mm
24
22
32
39
39
30
Spouwmuur: spouw 40-65 mm
160 kg/m2
400 kg/m2
36
41
40
46
43
52
50
59
57
64
44
51
20
Isolatiewaarden van bouwelementen
k-waarden(warmtegeleidingscoëfficiënt)
raam, enkel glas
raam, dubbel glas, 8 mm spouw
buitendeur, massief hout
binnenmuur, halfsteens, kalkzand
buitenmuur, halfsteens, kalkzand
W/(m2 . K)
5,7
3,5
3,5
7,1
12,5
binnenmuur, steens, kalkzand
buitenmuur, steens, kalkzand
buitenspouwmuur, tweemaal halfsteens, kalkzand
buitenspouwmuur, half- en heelsteens, kalkzand
3,8
6,2
2,7
2,0
partieel gevulde spouwmuur:
 30 mm PIR- of PUR-schuim
 60 mm PIR- of PUR-schuim
 30 mm PS-schuim
 60 mm PS-schuim
 30 mm minerale wol
 60 mm minerale wol
0,60
0,35
0,72
0,45
0,79
0,50
pannendak, enkel houten beschot, 17 mm
pannedak, dubbel houten beschot, 2 x 17 mm
pannendak met isolatie, op dakbeschot
 40 mm PIR- of PUR-schuim
 40 mm PS-schuim
 40 mm minerale wol
W/(m2 . K)
4,5
2,0
0,60
0,73
0,79
pannendak met isolatie, onder dakbeschot:
 40 mm PS-schuim
 40 mm minerale wol
0,67
0,75
pannendak met isolatie en spouw:
 40 mm Ps- schuim
 40 mm minerale wol
0,61
0,67
λ-waarden (warmtegeleidingscoëfficiënt)
Gevelmetselwerk (direct blootgesteld aan regen)
Ander baksteenmetselwerk
Metselwerk van kalkzandsteen
cellenbeton
gips
Glaswol en steenwol
spaanplaat
W/(m . K)
1,0
0,70
0,90
0,20
0,18
0,04
0,17
21
Doordringend vermogen van straling in enkele stoffen
alfastraling
betastraling
röntgenstraling
) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) )
gammastraling
))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))
neutronenstraling
aluminium
lood
beton
22
Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid
energie
radio
radiogolven
televisie
gsm-telefoon
magnetron
radar
microgolven
infrarood
zichtbaar licht
gloeilamp
ultravioletlamp
ultraviolet
röntgenstraling
röntgentoestel
gammastraling
rood
oranje
geel
groen
blauw
violet
23
Symbolen van de weerkaart
1 Hogedrukgebieden (H) en
lagedrukgebieden (L)
2 Isobaren: lijnen die plaatsen
verbinden waar de druk gelijk is.
De druk wordt aangegeven in
hPa.
3 Koufront: scheiding tussen koude
en warme lucht. De richting
waarin het zich beweegt, wordt
aangegeven met de driehoekjes.
4 Warmtefront: scheiding tussen
warme en koude lucht. De
richting waarin het zich beweegt,
wordt aangegeven met de halve
schijfjes.
5 Windsnelheid en windrichting:
richting: de richting naar het
cirkeltje toe,
snelheid:
 windstil
 10 km/uur
 20 km/uur
 40 km/uur
 60 km/uur
 80 km/uur
 100 km/uur
6 Regenval in de laatste 24 uur:
 minder dan 25 mm
 meer dan 25 mm
7 Bewolking: in het cirkeltje (plaats
van het station) wordt
aangegeven hoeveel bewolking
er is:
 onbewolkt
 licht bewolkt
 half bewolkt
 zwaar bewolkt
 geheel bewolkt
8 Tekens bij het station:
 mist
 motregen
 regen
 sneeuw
 hagel
 bui
 weerlicht
 onweer
24
Schaal van windsnelheden
windgemiddelde windsnelheid toelichting
sterkte op 10 m hoogte boven
volgens zeeniveau (KNMI)
Beaufort m/s
omschrijving
0
0
windstil
rook stijgt
(vrijwel) recht
omhoog
1
0-3
zwakke wind rookpluimen
geven windrichting aan
2
bladeren en
windvanen
bewegen
3
3-8
matige wind bladeren en
twijgen bewegen
voortdurend
4
kleine takken
beginnen te
bewegen – stof
en papier dwarrelt
op
5
8-11
vrij krachtige takken met
wind
bladeren bewegen
6
11-14 krachtige wind grote takken
bewegen – wind
fluit en zoemt
7
14-17
harde wind
bomen bewegen
– wind is hinderlijk
8
17-20
stormachtige twijgen breken afwind
lopen wordt moeilijk
windsterkte
9
m/s
omschrijving
toelichting
20-24
storm
10
24-28
zware storm
11
28-32
12
13
14
15
16-17
32-37
37-41
41-46
46-51
≥51
zeer zware
storm
orkaan
orkaan
orkaan
orkaan
orkaan
weinig schade –
dakpannen waaien
af
veel schade –
ontwortelde bomen
heel veel schade
ernstige
verwoesting
totale
verwoesting
Luchtdruk en hoogte
luchtdruk in hPa
25
1100
1000
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10 11 12 13 14
hoogte in km
26
Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen
(T = 293 K)
stof
voortplantingssnelheid m/s
Vaste stoffen
beton
glas
kurk
steen
ijs (T=269 k)
ijzer
4300
4300
500
3600
3280
5100
Vloeistoffen
olie
water
zeewater
1500
1480
1510
Gassen
aardgas
koolstofdioxide
lucht
lucht
waterstof
430
259
343
340 (bij 288 K)
1280
27
Gehoorgevoeligheid
geluids- omschrijving
zone
niveau
dB (A)
0
absolute stilte
onderste gehoorgrens
10
vallend blad
omroepstudio
20
ruisende bladeren
groepje fluisterende kinderen
30
leeszaal bibliotheek
restaurant
40
stille straat
veilig
vogelgeluiden
geluid
50
zachte muziek, rustig gesprek
telefoongesprek
60
elektrische grasmaaier dichtbij
hard roepen
70
hardspelende radio of t.v.
personenauto met 35 km/h
dichtbij
80
bromfiets dichtbij
motorfiets
90
verkeer op een stadskruising
vrachtwagen dichtbij
gevaarlijk
100
helikopter op 30 m hoogte
geluid,
cirkelzaag, walkman voluit
kans op
spelend
110
auto die toetert
gehoordisco, popgroep
beschadiging
120
drilboor dichtbij
toenemende
130
startend straalvliegtuig op 50 m
kans op
140
pijngrens
gehoor150
ernstige beschadigingen aan het beschadiging
oor
28
Veiligheidspictogrammen
Gebod
Moet!
OogBescherming
Verplicht
Verbod
handenwassen
verplicht
gelaatsgehoorveiligheidsbescherming bescherming
helm
verplicht
verplicht
verplicht
Mag niet!
roken
vuur, open
verboden
vlam en
roken
verboden
gsmtoestellen
verboden
niet aanverboden
raken,
met water
behuizing
te blussen
onder spanning
Waarschuwing Opgelet!
schadelijke
brandof
gevaarlijke
irriterende stoffen
stoffen
giftige
stoffen
radioactieve
stoffen
explosieve
stoffen
niet
mengen
Redding Veilige weg in geval van nood
vluchtweg
(nood)uitgang
eerste
hulp
ogen
spoelen
veiligheidsdouche
Brandpreventie Voorkóm brand
brandmelder
telefoon
voor
brandalarm
blusapparaat
blusdeken
blusslang
29
stof
Enkele isotopen
symbool
massa aantal aantal
half- straling
getal
proneu- waardetonen tronen
tijd
waterstof
H
1
1
---deuterium
H-2
2
1
1
--tritium
H-3
3
1
2
12,3 j
β
helium
He
4
2
2
--koolstof
C
12
6
6
--koolstof
C-14
14
6
8
5730 j
β
Stikstof
N
14
7
7
--stikstof
N-13
13
7
6
9,7 min
β
zuurstof
O
16
8
8
--natrium
Na
23
11
12
--natrium
Na-22
22
11
11
2,6 j
β,γ
magnesium Mg
24
12
12
--aluminium
Al
27
13
14
--aluminium
Al-28
28
13
15
2,4 min
β,γ
zwavel
S
32
16
16
--chloor
Cl
35
17
18
--chloor
C-37
37
17
20
--chroom
Cr
52
24
28
--ijzer
Fe
56
26
30
--ijzer
Fe-59
59
26
33
45 dg
β,γ
nikkel
Ni
58
28
30
--koper
Cu
63
29
34
--koper
Cu-64
64
29
35
12,7 u
β
zink
Zn
64
30
34
--zilver
Ag
107
47
60
--zilver
Ag-110 110
47
63
24 sec
β
stof
symbool
massa aantal aantal
half- straling
getal
proneu- waardetonen tronen
tijd
tin
Sn
120
50
70
--tin
Sn-121
121
50
71
22,7 u
β
I
jood
127
53
74
--I-131
jood
131
53
78
8,0 dg
β,γ
wolfraam
W
184
74
110
--goud
Au
197
79
118
--kwik
Hg
202
80
122
--lood
Pb
208
82
126
--lood
Pb-209
209
82
127
3,3 u
β
uranium
U-238
238
92
146
4,47.109
α,γ
j
uranium
U-235
235
92
143
7,04.108
α
j
plutonium Pu-239
239
94
145
100 j
α,γ
plutonium Pu-241
241
94
147
14 j
α,β
30
Lijst van atoomsoorten
aluminium
americium
antimoon
argon
arseen
barium
beryllium
boor
broom
cadmium
calcium
cesium
chloor
chroom
fluor
fosfor
gallium
germanium
goud
helium
indium
jood
kalium
kobalt
koolstof
koper
krypton
kwik
lithium
symbool atoom- relatieve
nummer atoommassa
Al
13
27,0
Am
95
243,0
Sb
51
121,8
Ar
18
39,9
As
33
74,9
Ba
56
137,3
Be
4
9,0
B
5
10,8
Br
35
79,9
Cd
48
112,4
Ca
20
40,1
Cs
55
132,9
Cl
17
35,5
Cr
24
52,0
F
9
19,0
P
15
31,0
Ga
31
69,9
Ge
32
72,6
Au
79
197,0
He
2
4,0
In
49
114,8
I
53
126,9
K
19
39,1
Co
27
58,9
C
6
12,0
Cu
29
63,5
Kr
36
83,8
Hg
80
200,6
Li
3
6,9
lood
magnesium
mangaan
molybdeen
natrium
neon
nikkel
platina
plutonium
radium
radon
seleen
silicium
stikstof
strontium
thallium
thorium
tin
titaan
uraan
vanadium
waterstof
wolfraam
xenon
ijzer
zilver
zink
zuurstof
zwavel
symbool atoom- relatieve
nummer atoommassa
Pb
82
207,2
Mg
12
24,3
Mn
25
54,9
Mo
42
95,9
Na
11
23,0
Ne
10
20,2
Ni
28
58,7
Pt
78
195,1
Pu
94
244,0
Ra
88
226,0
Rn
86
222,0
Se
34
79,0
Si
14
28,1
N
7
14,0
Sr
38
87,6
Tl
81
204,4
Th
90
232,0
Sn
50
118,7
Ti
22
47,9
U
92
238,0
V
23
50,9
H
1
1,0
W
74
183,9
Xe
54
131,3
Fe
26
55,8
Ag
47
107,9
Zn
30
65,4
O
8
16,0
S
16
32,1
31-1
Periodiek systeem van de elementen
Symbool
Atoomnummer
V
23
Metalen
Niet-metalen
Periode
Groep
1
1
H
1
Li
3
Na
11
K
19
Rb
37
2
Be
4
Mg
3
12
Ca
4
20
Sr
5
38
Cs Ba
6
55 56
2
3
Sc
21
Y
39
La
57
4
5
Ti V
22 23
Zr Nb
40 41
Hf Ta
72 73
6
Cr
24
Mn
42
W
74
7
Mn
25
Tc
43
8
Fe
26
Ru
44
9
10 11 12 13 14
Cu
29
Ag
47
Re Os Ir Pt Au
75 76 77 78 79
Co
27
Rh
45
Ni
28
Pd
46
Zn
30
Cd
48
Hg
80
B
5
Al
13
Ga
31
In
49
C
6
Si
14
Ge
32
Sn
50
Tl Pb
81 82
15
16 17 18
He
2
O F Ne
8
9 10
S Cl Ar
16 17 18
Se Br Kr
34 35 36
Te I Xe
52 53 54
N
7
P
15
As
33
Sb
51
Bi Po At Rn
83 84 85 86
In tabel 30-2 op de volgende twee bladzijden vind je het atoomnummer, het symbool,
de naam en de relatieve atoommassa van elk element, die genoemd wordt in het
periodiek systeem
30-2
periodiek systeem vervolg
atoom- sym- naam
nr
bool
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
H
He
Li
Be
B
C
N
O
F
Ne
Na
Mg
Al
Si
P
S
Cl
relatieve
atoommassa
waterstof
1,0
helium
4,0
lithium
6,9
beryllium
9,0
boor
10,8
koolstof
12,0
stikstof
14,0
zuurstof
16,0
fluor
19,0
neon
20,2
natrium
23,0
magnesium
24,3
aluminium
27,0
silicium
28,1
fosfor
31,0
zwavel
32,1
chloor
35,5
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
Ar
K
Ca
Sc
Ti
V
Cr
Mn
Fe
Co
Ni
Cu
Zn
Ga
Ge
As
Se
Br
Kr
Rb
argon
kalium
calcium
scandium
titaan
vanadium
chroom
mangaan
ijzer
cobalt
nikkel
koper
zink
gallium
germanium
arseen
seleen
broom
krypton
rubidium
39,9
39,1
40,1
45,0
47,9
50,9
52,0
54,9
55,8
58,9
58,7
63,5
65,4
69,7
72,6
74,9
79,0
79,9
83,8
85,5
atoom- sym- naam
nr
bool
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
relatieve
atoommassa
Sr strontium
87,6
Y yttrium
88,9
Zr zirkonium
91,2
Nb niobium
92,9
Mo molybdeen
95,9
Tc technetium
97
Ru ruthenium
101,1
Rh rhodium
102,9
Pd palladium
106,4
Ag zilver
107,9
Cd cadmium
112,4
In indium
114,8
Sn tin
118,7
Sb antimoon
121,8
Te telluur
127,6
I jood
126,9
Xe xenon
131,3
55
56
57
Cs
Ba
La
cesium
barium
lanthanium
132,9
137,3
138,9
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
Hf
Ta
W
Re
Os
Ir
Pt
Au
Hg
Tl
Pb
Bi
Po
At
Rn
hafnium
tantaal
wolfraam
renium
osmium
iridium
platina
goud
kwik
thallium
lood
bismut
polonium
astaat
radon
178,5
180,9
183,9
186,2
190,2
192,2
195,1
197,0
200,6
204,4
207,2
209,0
209,0
210
222,0
32
Oplosbaarheid van zouten in water
Ag +
Al 3+
Ba 2+
Ca 2+
Cu 2+
Fe 2+
Fe 3+
Hg 2+
K+
Mg 2+
Na +
NH4+
Pb 2+
Sn 2+
Zn 2+
OH – O 2–
–
s
s
s
g
–
m
–
s
s
s
s
s
s
–
s
g
–
s
s
g
–
–
–
s
s
s
s
s
s
Cl –
s
g
g
g
g
g
g
g
g
g
g
g
m
g
g
g = goed oplosbaar
m = matig oplosbaar
Br –
s
g
g
g
g
g
g
m
g
g
g
g
m
g
g
I–
s
g
g
g
–
g
–
s
g
g
g
g
s
g
g
F–
g
g
s
s
g
m
m
–
g
s
g
g
m
g
g
S 2– NO3– CO32– SO42– PO43–
s
g
s
m
s
–
g
–
g
s
m
g
s
s
s
m
g
s
m
s
s
g
s
g
s
s
g
s
g
s
s
g
–
g
s
s
g
s
–
s
g
g
g
g
g
s
g
s
g
s
g
g
g
g
g
–
g
–
g
–
s
g
s
s
s
s
–
–
g
s
s
g
s
g
s
s = slecht oplosbaar
– = bestaat niet op reageert met water
33
Zuur-base-indicatoren
thymolblauw
dimethylgeel
methyloranje
methylrood
broomfenolrood
lakmoes
broomthymolblauw
fenolrood
fenolftaleïen
2
omslagtraject
4
6
8
10
12
14
pH
34
Samenstelling van legeringen
legering
amalgaam
samenstellende metalen
kwik met ander metaal
brons
duraluminium
koper en tin
aluminium, koper en
magnesium
koper en zink
koper, nikkel, zink en ijzer
koper, aluminium, zink en tin
ijzer en chroom (of nikkel) en
koolstof (= niet–metaal)
tin en lood
ijzer, mangaan en koolstof
(= niet–metaal)
messing
nieuw zilver
nordic gold
roestvrijstaal
soldeer
staal
enkele toepassingen
Zilveramalgaam om tanden en
kiezen te vullen
Munten, beelden, kerkklokken
Kookpannen, in de vliegtuigindustrie
Waterkranen
Tafelbestek
Eurocenten (10, 20 en 50)
Tafelbestek, machineonderdelen
Metalen solderen
Fietsframes, staalbalken, in de
autoindustrie
35
Vlamkleuringen
Vluchtige verbindingen (onder andere chloriden)) kunnen een kleurloze vlam een
Karakteristieke kleur geven. De te onderzoeken stof wordt dan gemengd met
Geconcentreerd zoutzuur en op een platinadraad in de vlam gebracht. Je kunt
Dan onderstaande vlamkleuringen zien:
barium
calcium
kalium
lood
natrium
tin
koper
zink
36
Pictogrammen gevaarlijke stoffen
Etiketteringssysteem Voorbeelden van
volgens Europese
waarschuwingsrichtlijnen,
borden in bedrijven
op verpakkingen van
gevaarlijke stoffen
bijtend
(corrosief)
(zeer) licht
ontvlambaar
(zeer) giftig
Voorbeelden van
pictogrammen
voor vervoer over
de weg
Etiketteringssysteem Voorbeelden van
volgens europese
waarschuwingsrichtlijnen,
borden in bedrijven
op verpakkingen van
gevaarlijke stoffen
irriterend of
schadelijk
radioactief
brandbevorderend
(oxiderend)
explosief
Voorbeelden van
pictogrammen
voor vervoer over
de weg
37
Gevaarlijke chemicaliën
Uitgebreide gegevens staan op de Chemiekaarten van het Veiligheidsinstituut,
Amsterdam.
Toelichting op de tabel:
A = MAC–waarde (maximaal aanvaardbare concentratie) in mg/m3 lucht
B = giftig bij inademen van gas, damp of stof
C = giftig bij inwendig gebruik
D = gevaarlijk voor huid en ogen
E = brand – en/of explosiegevaar
aceton (propanon)
ammonia, ammoniak
ammoniumnitraat
ammoniumsulfide
azijnzuur (ethaanzuur)
het meest
opmerkelijke
A
B C D E gevaaraspect
1780 x x x x zeer brandbaar
18 x x x x gevaarlijke dampen
x
x
x
x explosiegevaar
x
25 x
x
x
x
x
x gevaarlijke dampen
x bijtend
bijzonderheden/hoe
te handelen bij
ongelukken
Explosief met halogenen,
kwik of zilver(I)oxide
Explosief in gesmolten
toestand of met organische
stoffen
het meest
opmerkelijke
A
B C D E gevaarsaspect
0,7 x x x
barium en bariumverbindingen (behalve
BaSO4)
benzeen
30
benzine
boor en boorverbindingen
broom
0,7
butanolen
300
calcium
calciumoxide
5
carbid
[calciumacetylide]
chloor
chloroform
[trichloormethaan]
Bijzonderheden/hoe
te handelen bij
ongelukken
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x explosiegevaar
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
3
x
x
x
240
x
x
x
gevaarlijke dampen
x gevaarlijke dampen
x brandgevaar
branden blussen met zand
x
x explosiegevaar
branden blussen met zand;
met water ontstaat het zeer
brandbare acetyleen
x zeer giftig
explosief met waterstof,
acetyleen of ammoniak
x gevaarlijke dampen explosief met sterke basen
A
chroom(VI)oxide
het meest
opmerkelijke
B C D E gevaaraspect
x x x x bijtend
ethanol (ethylalcohol, 1900
alcohol)
x
x
x
x verslavingsgevaar
ether [ethoxyethaan]
1200
x
x
x
x explosiegevaar
fluor
2
x
x
x zeer giftig
fluoriden (oplosbare)
formaldehyde
[methanal] (formaline)
fosfor (rood)
fosfor (wit)
2,5 x
1,5 x
x
x
x
x
x bijtend
x
x
x
x
x uiterst brandbaar
0,1 x
bijzonderheden/ hoe
te handelen bij
ongelukken
bij veel reacties kans op
brand of explosie
vaak gemengd met het zeer
giftige methanol (methylalcohol)
verdampt zeer snel en de
damp is met zuurstof (lucht)
explosief; vloeistof na lang
staan ook explosief
reageert heftig met vele
stoffen, onder andere met
waterstof
Kan spontaan aan de lucht
ontbranden; onder water
bewaren
fosforpentoxide
[difosforpentaoxide]
fosforzuur
jood
het meest
opmerkelijke
A B C D E gevaaraspect
1 x x x
bijtend
1 x x x
1 x x x
bijtend
kalium
x x x x zeer brandbaar
kaliumcarbonaat
kaliumchloraat
x x x
x x x x explosiegevaar
kaliumhydroxide,
kaliloog
kaliumpermanganaat
2 x x x
bijzonderheden/hoe
te handelen bij
ongelukken
reageert heftig met water
vormt met ammoniak
explosieve verbindingen
branden blussen met
zand; onder petroleum
bewaren
explosief door verhitting;
gemengd met zwavel,
fosfor en andere oxideerbare stoffen explosief bij
stoten of wrijven
bijtend
1 x x x x bijtend
explosief met vele stoffen
onder andere met geconcentreerd zwavelzuur
koolstofdioxide
koolstofmono-oxide
A
9000
55
koperzouten
kwik
het meest
opmerkelijke
B C D E gevaaraspect
x x x
x
x giftig
x x
x x x
uiterst giftig
x x x
zeer giftig
x x x
zeer giftig
0,05
kwikverbindingen
(oplosbare)
lood en
loodverbindingen
magnesium
bijzonderheden/hoe
te handelen bij
ongelukken
koolzuursneeuw kan
brandwonden geven
Bij vergiftiging zuurstof
toedienen
explosief met ammoniak,
acetyleen of oxaalzuur
0,05
0,15
x x x x uiterst brandbaar
natrium
x x x x zeer brandbaar
natriumcarbonaat
natriumhydroxide,
(natronloog)
x x x
x x x
2
bijtend
fijn verdeeld magnesium
kan explosief ontbranden;
blussen met zand
branden blussen met zand;
onder petroleum bewaren
A
nitraten
organische halogeen
verbindingen
ozon
0,2
petroleum
500
salpeterzuur
5
het meest
opmerkelijke
B C D E gevaaraspect
x x x x explosiegevaar
x x x x
x
x giftig
x x x x
x x x x bijtend
x explosiegevaar
waterstof
bijzonderheden/ hoe
te handelen bij
ongelukken
vooral organische nitraten
zijn explosief
x x x x explosiegevaar
waterstofperoxide
1,4
Zilver(I)nitraat
0,01 x x x x bijtend
geconcentreerd salpeterzuur kan papier, hout en
dergelijke doen verkolen;
geeft gele vlekken op de
huid
Explosief met zuurstof,
chloor of fluor
explosief door verhitten, licht
of katalysatoren; in donker
bewaren
geeft zwarte vlekken op de
huid
zinkchloride
zoutzuur
zwavel
zwaveldioxide
zwavelzuur
het meest
opmerkelijke
A B C D E gevaaraspect
x x x
bijtend
7 x x x
bijtend
x
x x brandgevaar
x
5 x
zeer giftig
1 x x x x bijtend
bijzonderheden/hoe
te handelen bij
ongelukken
zwavelzuur kan huid,
kleren en dergelijke doen
verkolen; altijd geconcentreerd zwavelzuur voorzichtig in water gieten; nooit
omgekeerd
38-1
Voorbeeld van een stroomschema
Stroomschema: van aardolie naar plastics
ruwe
aardolie
destillatie
nafta
kraken
etheen
propeen
polymerisatie
plastics
38-2
Stroomschema van een productieproces
Productieproces: destilleerkolom met producten en
toepassingen
chemie
flessengas
O
20 C
benzine
reformeren
autobenzine
O
40 C
O
70 C
nafta
90 OC
kerosine
chemie
O
140 C
150 O C
300 OC
gasolie
vliegtuigbrandstof
petroleum
dieselbrandstof
huisbrandolie
kraken
O
360 C
zware
destillaten
chemie
smeeroliefabriek
smeerolie
kaarsen
I
chemie
cosmetica
was
brandstof voor:
schepen
fabrieken
verwarming
residu
wegen
asfaltbitumen
dijkbekleding
dakbedekking
39
Naamgeving chemische stoffen
Triviale naam
aardgas
accuzuur
aceton
alcohol
ammonia
azijnzuur
barietwater
bietsuiker
bitterzout
blauwzuur
boterzuur
broomwater
bruinsteen
butagas
calciet
carbid
caustieke soda
Rationele naam
methaan *1
zwavelzuur
propanon
ethanol
oplossing van ammoniak in water
ethaanzuur
oplossing van bariumhydroxide in water
sacharose
magnesiumsulfaatheptahydraat
waterstofcyanide
butaanzuur
oplossing van broom in water
mangaan(iv)oxide *1
butaan *1
calciumcarbonaat *1
calciumacetylide *1
natriumhydroxide
triviale naam
chilisalpeter
chloorwater
chloroform
citroenzuur
druivensuiker, dextrose
ether
ethylalcohol
ferri–
ferro–
fluoriet
formaldehyde
formaline
fructose
gebluste kalk
gips
glauberzout
glucose
glycerine
glycerol
glycol
rationele naam
natriumnitraat *1
oplossing van chloor in water
trichloormethaan
2-hydroxy-1,2,3-propaantricarbonzuur
glucose
ethoxyethaan
ethanol
ijzer(iii)
ijzer(ii)
calciumfluoride *1
methanal
oplossing van methanal
1,3,4,5,6-pentahydroxy-2-hexanon
calciumhydroxide *1
calciumsulfaat-dihydraat
natriumsulfaatdecahydraat
2,3,4,5,6-pentahydroxyhexanal
1,2,3-propaantriol
1,2,3-propaantriol
1,2-ethaandiol
triviale naam
helse steen
houtgeest
jodium
kali
kaliloog
kalkspaat
kalksteen
kalkwater
keukenzout
kolendamp
koningswater
koolzuurgas
koolzuursneeuw
kopervitriool
kwarts
lachgas
magnesia
marmer
rationele naam
zilver(i)nitraat
methanol
jood
kaliumchloride
oplossing van kaliumhydroxide in water
calciumcarbonaat *1
calciumcarbonaat *1
oplossing van calciumhydroxide in water
natriumchloride
koolsfmomooxide
mengsel van geconcentreerd salpeterzuur en
geconcentreerd zoutzuur
koolstofdioxide
vast koolstofdioxide
koper(ii)sulfaatpentahydraat
siliciumdioxide *1
distikstofmonooxide
magnesiumoxide *1
calciumcarbonaat *1
triviale naam
melksuiker
melkzuur
mierenzuur
mijngas
moerasgas
moutsuiker
natronkalk
norit
ongebluste kalk
salmiak
salpeter
soda
spiritus
stearinezuur
steenzout
sterk water
sucrose, suiker
teflon
ureum
rationele naam
lactose
2-hydroxypropaanzuur
methaanzuur
methaan *1
methaan *1
maltose
mengsel van natriumhydroxide, calciumoxide en
calciumhydroxide
koolstof *1
calciumoxide *1
ammoniumchloride
kaliumnitraat
natriumcarbonaat (decahydraat)
ethanol *1
octdecaanzuur
natriumchloride *1
ethanol *1 of methanoloplossing
sacharose
polytetrafluoretheen
diamide van koolzuur
Triviale naam
vinylchloride
vitriool
vruchtensuiker
zand
zoutzuur
zuiveringszout
zwavelwaterstof
zwavelijzer
Rationele naam
Chlooretheen
Zwavelzuur
Fructose
Siliciumdioxide *1
Oplossing van waterstofchloride in water
Natriumwaterstofcarbonaat
Waterstofsulfide
Ijzer(II)sulfide
*1 belangrijkste bestanddeel
40
Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en recycling
Welke soort afval is het?
Waar lever je het in?
klein chemisch afval (KCA)
batterijen, spaarlampen,
TL-lampen, lampolie,
vloeibare gootsteenontstopper, verf, lakken,
kwastenreiniger, petroleum,
benzine, motorolie, oliefilters,
bestrijdingsmiddelen, kwikthermometer, medicijnen, foto-ontwikkelaar, zoutzuur, accu’s
groente-, fruit-en tuinafval (GFT)
aardappelschillen, fruitschillen,
etensresten, snijbloemenresten,
mest, strooisel van kippen en
cavia’s, koffiedik, papieren filterzakjes, theebladeren, uitgebloeide
bloemen, gemaaid gras, snoeimateriaal, afgevallen blad,
eierschalen
bij een verzamelpunt
van de gemeente
Wat gebeurt
*
er daarna
mee?
Speciale stortplaats, of
hergebruik (recycling)
1 op je eigen compost- 1 compost voor bemeshoop
ting van eigen tuin2 (in biobak) bij de
en kamerplanten
2 compost voor de
vuilnisman van de
gemeente
verkoop in winkels
Welke soort afval is het?
glas
papier/karton
blik
aluminium en koper
*
Waar lever je het in?
Wat gebeurt
*
er daarna
mee?
glasbak (gemeente)
glasfabriek, grondstof
voor nieuwe
glasproducten
papierbak (gemeente), papierfabriek, grondstof
vereniging, school,
voor karton en
kringloopbedrijf, oudkringlooppapier
papierhandel
blikbak (gemeente),
metaalsmelterij,
oud-metaalhandel,
grondstoffen ijzer en tin
kringloopbedrijf
worden hergebruikt
oud-metaalhandel,
metaalsmelterij,
kringloopbedrijf,
grondstoffen aluminium
verzamelpunt van de
en koper warden
gemeente
hergebruikt
Aan dit symbool zie je of een verpakking van een product geschikt is voor
hergebruik (recycling).
41
De meest voorkomende E-nummers
Opmerking: Waar het om een serie Europese E-nummers gaat uit dezelfde groep, zoals
bijvoorbeeld voor benzoaten (E-210 tot en met E-213), dan is dat in de tabel genoteerd
als E-210/13.
Kleurstoffen
E-nr
E-100
E-101
E-102
E-104
E-110
E-120
E-122
E-123
E-124
E-127
E-131
E-132
E-140/41
naam
curcumine
riboflavine
tartrazine
chinoline
oranjegeel
cochenille
azorubine
amarant
cochenillerood
erythrosine
patentblauw
indigotine
chlorophyllen
functie
gele kleurstof
gele kleurstof
gele kleurstof
gele kleurstof
gele kleurstof
rode kleurstof
rode kleurstof
rode kleurstof
rode kleurstof
rode kleurstof
blauwe kleurstof
blauwe kleurstof
groene kleurstof
E-nr
E-150
E-151
E-153
E-160
E-162
E-163
naam
caramel
briljantzwart
actieve kool
carotenoïden
bietenrood
anthocyanen
functie
bruine kleurstof
zwarte kleurstof
zwarte kleurstof
oranje kleurstof
rode kleurstof
rode/paarse
kleurstof
Conserveermiddelen
E-nr
E-200/03
E-210/13
E-214/19
E-210/28
E-230
E-249/50
E-251/52
naam
sorbinezuur
benzoaten
parabenen
sulfieten
bifenyl
nitrieten
nitraten
Functie
Tegen schimmels
Tegen bacteriën
Tegen schimmels
Ook bleekmiddel
Tegen schimmels
Tegen bacteriën
Kleur-behoudend
Voedingszuren en anti-oxydanten
E-nr
naam
E-260/63 azijnzuur
E-270
melkzuur
functie
conserveermiddel
conseveermiddel/
anti-oxydant
E-280/83 propionzuur
conserveermiddel
E-300
Ascorbinezuur anti-oxydant
E-306/09 tocoferol
anti-oxydant
E-310/12 gallaten/
anti-oxydant
BHA-T
E-225/27 lactaten (resp. conserveermiddel/
Na, K en Ba anti-oxydant
E-230/33 citroenzuur
anti-oxydant
E-334/37 wijnsteenzuur conserveermiddel/
anti-oxydant
E-338
fosforzuur
smaakstof
E-350/52 appelzuur
stabilisator
Emulgeermiddelen en
Verdikkingsmiddelen
E-nr
E-322
E-339/41
E-400/05
E-406
E-410
E-414
E-440
E-460-66
E-485
naam
lecithine
fosfaten
alginaten
agar-agar
johannesbrood
arabische gom
pectinen
celluloses
gelatine
functie
emulgeermiddel
emulgeermiddel
verdikkingsmiddel
verdikkingsmiddel
verdikkingsmiddel
verdikkingsmiddel
verdikkingsmiddel
verdikkingsmiddel
Zoetstoffen
E-nr
E-420
E-421
E-422
naam
sorbitol
mannitol
glycerol
aspartaam
sacharine
Geur- en smaakstoffen,
Smaakversterkers
E-nr
E-620/25
E-626/29
E-630/33
naam
glutamaat
guanylzuur
inosinaat
vanilline
kaneelaldehyde
anethol
functie
smaakversterker
smaakversterker
smaakversterker
geur/smaakstof
geur/smaakstof
anijsgeur/smaak