- Scholieren.com

Songs of Freedom
Eliza Baartman
H5E
NT/NG
KUBV
…. Januari
P. Franken
“The freedom songs are playing a strong and vital role in our struggle. They
give the people new courage and a sense of unity. I think they keep alive a
faith, a radiant hope, in the future, particularly in our most trying hours”1
- Martin Luther King Jr.
1
http://kingencyclopedia.stanford.edu/encyclopedia/encyclopedia/enc_songs_and_the_civil_rights_
movement.1.html
Inhoudsopgave
Voorwoord
Inleiding
Hoofdstuk 1 Definitie
Hoofdstuk 2 Geschiedenis
2.1 De wereld in de jaren 60
2.1.1 Economische en industriële veranderingen
2.1.2 Sociaal-culturele veranderingen
2.1.3 Technologische veranderingen
2.1.4 Muzikale veranderingen
2.1.4.1 Jaren 50
2.1.4.2 Jaren 60
2.1.4.3 Jaren 70
2.1.4.4 Jaren 80
2.1.4.5 Jaren 90
2.1.4.6 Vanaf 2000
2.2 Koude Oorlog (1945-1990)
2.2.1 Vietnamoorlog (1955-1969)
2.2.1.1 Woodstock (1969)
2.2.2 IJzeren Gordijn (1961-1989)
2.2.3 Apartheid (1948-1990)
2.2.3.1 Concerten Nelson Mandela (1988)
2.2.4 Hongersnood Afrika jaren 80
2.2.4.1 Band Aid en USA for Africa
2.2.4.2 Live Aid (1985) en Live 8 (2005)
2.3 De protestgeneratie van de jaren 60
Hoofdstuk 3 De protestzanger Bob Dylan
3.1 Begin jaren
3.1.1 Debuutalbum
3.1.2 ‘The Freewheelin’ Bob Dylan’
3.1.3 Beroemd
3.1.4 Bringing It All Back Home
Hoofdstuk 4 Onderwerpen
4.1 Onderzoek
4.1.1 Verwachtingen
4.1.2 Werkwijze
4.1.3 Categorieën
4.1.3.1 Oorlog
4.1.3.2 Milieu
4.1.3.3 Apartheid
4.1.3.4 Onderwijs
4.1.3.5 Armoede
4.1.3.6 Racisme/Gelijkheid
4.1.3.7 Liefde/Vrede
4.1.3.8 Vrijheid van Meningsuiting
4.1.3.9 Arbeidersklasse
4.1.3.10 Homofobie/aids
4.1.3.11 Kapitalisme/Materialisme
4.1.3.12 Macht/President
4.1.3.13 Drugs
4.1.2.14 Overig
4.2 Resultaten en conclusies
4.2.1 Aantal protestsongs per jaar
4.2.2 Aantal protestsongs per onderwerp
4.3 Wie spelen er een rol bij de ontwikkeling van protestsongs?
4.3.1 Jefferson Airplane - White Rabbit
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
4.3.2 Conclusie
Hoofdstuk 5 Muziek en media
5.1 Geschiedenis
5.1.1 Televisie en radio
5.1.2 Eerste popprogramma’s
5.1.3 MTV
5.1.4 Nieuwe media
5.1.5 Sociale media
5.2 U2 - One
5.3 Men Without Hats – Safety Dance
5.4 Enquête
5.4.1 Protestsongs algemeen
5.4.1.1 Vraag 1 en vraag 2: geslacht en leeftijd
5.4.1.2 Vraag 3: de term protestsong
5.4.1.3 Vraag 4: titels
5.4.1.4 Vraag 5: protestsong of niet
5.4.2 Videoclips
5.4.2.1 Vraag 6: Bekendheid ‘Take Me To Church’
5.4.2.2 Vraag 7: Betekenis ‘Take Me To Church’
5.4.2.3 Vraag 8: Bekendheid muziekvideo ‘Take Me To Church’
5.4.2.4 Vraag 9: Betekenis ‘Take Me To Church’
5.4.3 Conclusie onderzoek
Conclusie
Nawoord
Bronnenlijst
Bronnenlijst afbeeldingen
Bijlage
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
Voorwoord
Parijs 13 November 2015 - 130 mensen worden gedood en 350 mensen raken zwaargewond
tijdens verschillende aanslagen. Een dag later reisde Davide Martello met zijn piano vanuit
Duitsland naar het Bataclan theater. De pianist speelde één nummer, ’Imagine’, een bekend
nummer van John Lennon. Toen het nummer was afgelopen was hij niet in staat om nog iets te
spelen dus hij vertrok vervolgens weer zonder iets te zeggen. Nog geen dag later was Davide
Martello in heel Europa in het nieuws met filmpjes van voorbijgangers, die het moment hadden
vastlegd.
Het nummer van John Lennon was binnen een week terug in de hitlijsten en mensen hadden het
vaak over de termen hoop en protest als ze het over ‘Imagine’ hadden.
Een week na de aanslagen kon er in Nederland gestemd worden op de Top 2000. Tot ieders
verbazing was de eeuwige nummer één verslagen, om 12 uur ’s ‘s nachts op oudejaarsavond
klonk niet ‘Bohemian Rhapsody’, maar ’Imagine’ uit de speakers in de huiskamers van een groot
deel van de Nederlandse bevolking.
Zelf ben ik een groot fan van de Top 2000 en ik vond het idee van een nieuwe nummer één zeker
leuk. Ik begreep alleen de plotselinge populariteit van ‘Imagine’ niet goed en ik kon nauwelijks
informatie vinden over de betekenis van het nummer. Op veel pagina’s stond dat ‘Imagine’ een
protestsong is, maar dit kon ik bijvoorbeeld niet direct uit de songtekst afleiden. Ik vond het eerder
een nummer dat steun en troost gaf en een nummer wat mensen blijkbaar koppelde aan de
aanslag in Parijs.
Deze opeenvolgende gebeurtenissen leidden tot mijn onderwerp, hoofd- en deelvragen.
1
Inleiding
Het hoofdonderwerp van dit profielwerkstuk is Engelstalige protestsongs vanaf de jaren 60.
Hoofdvraag: hoe verloopt de ontwikkeling van Engelstalige protestsongs vanaf de jaren 60 tot het
heden?
Deelvragen:
- Wat is de definitie van een protestsong?
- Wanneer worden protestsongs populair?
- Wat is de oorzaak dat muzikanten protestsongs gaan schrijven?
- Wie hebben een belangrijke rol gespeeld bij de ontwikkeling van protestsongs?
- Wat zijn de onderwerpen waar muzikanten protestsongs over schrijven?
- Wat is de invloed van media op protestsongs?
- Wat is de invloed van muziekvideo’s op protestsongs?
Er is voor gekozen om per hoofdstuk niet specifiek één deelvraag te behandelen omdat een aantal
deelvragen elkaar overlappen.
In hoofdstuk 1 wordt er gekeken naar de definitie van een protestsong. Hierbij wordt gebruik
gemaakt van het woordenboek en Wikipedia. Dit was belangrijk om een goed beeld te krijgen van
de term, protestsong, omdat dit vaak terug komt in andere hoofdstukken. In hoofdstuk 5 wordt er
door middel van een enquête gekeken welke definitie mensen aan de term geven.
In hoofdstuk 2 wordt er gekeken waarom de protestsongs populair worden en wat de oorzaak is
dat muzikanten protestsongs gaan schrijven. Ook wordt er gekeken naar de onderwerpen waar
muzikanten protestsongs over schrijven. Om hierachter te komen wordt er gekeken naar de
maatschappelijke situatie in de jaren 60 en de belangrijkste gebeurtenissen van de laatste 60 jaar.
Om te begrijpen hoe de situatie was in de jaren 60, worden de ontwikkelingen uit de voorgaande
jaren hierin meegenomen. Daarnaast wordt er gekeken naar de ontwikkeling van de verschillende
muziekstromingen vanaf de jaren 60.
In hoofdstuk 3 wordt er gekeken wie er een belangrijke rol heeft gespeeld bij de ontwikkeling van
protestsongs en wat de oorzaak is dat muzikanten protestsongs zijn gaan schrijven. Hiervoor staat
de protestzanger Bob Dylan centraal omdat hij vaak wordt gezien als dé protestzanger van de
jaren 60.
In hoofdstuk 4 wordt er gekeken wie er een belangrijke rol heeft gespeeld bij de ontwikkeling van
de protestsongs en wat de onderwerpen zijn waar muzikanten protestsongs over schrijven.
Hiervoor is een onderzoek gedaan naar aanleiding van twee top 100 lijsten van beste
protestsongs. Verder wordt het nummer White Rabbit van Jefferson Airplane uitgewerkt.
In hoofdstuk 5 wordt er gekeken naar de invloed van media en van muziekvideo’s op protestsongs.
Hiervoor is er gekeken naar de geschiedenis van de media vanaf de jaren 60. Ook is er een
enquête gemaakt en zijn er twee nummers met opvallende muziekvideo’s uitgewerkt.
2
Hoofdstuk 1 Definitie
In dit hoofdstuk ga ik kijken wat de definitie is van de term ‘protestsong’.
Het woord protestsong bestaat uit twee aparte woorden, het woord protest en het woord lied.
Volgens de Van Dale betekenen de woorden het volgende:
pro·test (het; o; meervoud: protesten)
1 uiting van verzet
lied (het; o; meervoud: liederen)
1 gedicht, bedoeld om te zingen
Een protestlied is dus simpel gezegd een uiting van verzet verwerkt in een gedicht dat is bedoeld
om te zingen. De Engelstalige versie van Wikipedia geeft een iets uitgebreidere betekenis: “A
protest song is a song that is associated with a movement for social change and hence part of the
broader category of topical songs (or songs connected to current events). It may be folk, classical,
or commercial in genre.”2
Onderwerpen die worden verwerkt in protestliederen zijn onder andere het milieu en oorlog. Vaak
zijn de onderwerpen actueel.
Een protestlied wordt ook wel een maatschappijkritisch of een politiek lied genoemd.
Martin Luther King Jr. heeft in een speech uitspraak gedaan over de invloed van muziek op
maatschappelijke problemen:
“The freedom songs are playing a strong and vital role in our struggle. They give the people new
courage and a sense of unity. I think they keep alive a faith, a radiant hope, in the future,
particularly in our most trying hours”3
Dit geeft aan dat naast de uiting van verzet de protestsongs ook een gevoel van hoop en
saamhorigheid bieden.
2
https://en.wikipedia.org/wiki/Protest_song
3
http://kingencyclopedia.stanford.edu/encyclopedia/encyclopedia/enc_songs_and_the_civil_rights_
movement.1.html
3
Hoofdstuk 2 Geschiedenis
In dit hoofdstuk ga ik kijken wanneer protestsongs populair worden, wat de oorzaak is dat
muzikanten protestsongs gaan schrijven en welke gebeurtenissen onderwerpen van protestsongs
zijn geworden. Ik kijk hierbij naar de situatie in de wereld en de muziekgeschiedenis vanaf de jaren
60.
2.1 De Wereld in de jaren 60
In de jaren 60 zien we grote sociaal-culturele en economische veranderingen optreden. Dit had
grote gevolgen voor het denken en doen van de jongeren van die tijd.
2.1.1 Economische en industriële veranderingen
In de jaren 30 was er een grote economische
crisis die later bekend werd onder de naam Grote
Depressie. Dit had in Amerika en in Europa grote
invloed op de levensomstandigheden van de
mensen. In Amerika begint het herstel van de
economische crisis net iets voor de Tweede
Wereld Oorlog. In Europa zien we dat dit herstel
later komt. Eerst moesten de puinhopen van de
oorlog worden opgeruimd. In Nederland zien we
dan ook dat de industrialisatie verder op gang
komt. Hierdoor kregen meer mensen werk. Ook
konden door die industrialisatie meer mensen
gevoed worden. Dit was nodig want er waren na
de oorlog een kwart miljoen meer kinderen
Afbeelding 1: de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog
geboren dan voor de oorlog. Er werd hard
gewerkt aan de opbouw van het land. Eind jaren
50 steeg de economie sterk en daardoor ook de welvaart. Jongeren kregen hierdoor meer geld en
konden over meer materiële middelen beschikken.
2.1.2 Sociaal-culturele veranderingen
Ook op sociaal cultureel gebied veranderde er veel in de zestiger jaren. Vlak na de oorlog was het
heel normaal wanneer kinderen vanaf hun 14e gingen werken. Ze konden dan financieel bijdragen
aan het gezin. Doorleren was maar voor een enkeling weggelegd. In de jaren 50 ging men dan
plannen bedenken om het onderwijs te reorganiseren. Men wilde een voorbeeld nemen aan
Amerika waar al veel meer jongeren een studie volgden. In 1963 werd door de regering, de
Mammoetwet aangenomen, een groot reorganisatieplan voor het voortgezet onderwijs. Het werd
toen voor jongeren uit alle sociale klassen mogelijk om door te leren. Alle kinderen moesten gelijke
kansen krijgen. Gevolg hiervan was dat er meer opgeleide jongeren kwamen.
In 1961 werd de vrije zaterdag ingevoerd. Men hoefde op die dag niet meer te werken en/of naar
school te gaan. Hierdoor nam de vrije tijd toe. Mensen gingen op zoek naar andere bezigheden.
Jongeren gingen het weekend dansen en naar de film of ze hingen rond in cafés. Doordat
jongeren meer tijd met elkaar doorbrachten ontstonden er ook meer faciliteiten voor jongeren. Zo
ontstond er een jongerencultuur.
2.1.3 Technologische veranderingen
In deze periode volgden technologische ontwikkelingen elkaar snel op. Apparaten zoals telefoon,
televisie en auto komen op de markt en worden voor meer mensen betaalbaar. Hierdoor komen
jongeren meer in contact met ideeën van andere jongeren in eigen land en andere landen.
4
2.1.4 Muzikale veranderingen
2.1.4.1 Jaren 50
Na het ontstaan van de jazz en blues ontstond in de jaren 50 een
nieuwe muziekstijl, de Rock’n Roll. De Rock’n Roll is de blanke
versie van de afro-Amerikaanse Rhythm & Blues uit begin jaren
’30-’40. Deze R&B had vaak seksueel getinte teksten waardoor de
blanken eerst niets van deze stijl moesten weten. Door de
uitvinding van de elektrische gitaren in de jaren ’50 en door
bestaande R&B-nummers een onbelangrijke tekst te geven
maakten de blanken er Rock & Roll van.
De Rock’n Roll kan gezien worden als een combinatie van de
stijlen jazz, blues en country. Verder is Rock’n Roll een van de
eerste vormen van popmuziek samen met de ‘Rhythm & Blues’
(R&B). Belangrijk voor de Rock’n Roll was Elvis Presley. De
ouderen vinden dat Elvis te veel swingt met zijn heupen en dat hij
een slechte invloed heeft op de jongere generatie.
Afbeelding 2: Elvis Presley
2.1.4.2 Jaren 60
Een muziekstijl die in de jaren 50 al ontstond maar vooral in de
jaren 60 populair was, was de folkmuziek. Singer-songwriters als Woody Guthrie en Pete Seeger
bliezen de folk leven in. Ook Bob Dylan is in zijn beginjaren een typische folkzanger.
In de jaren 60 braken veel Britse artiesten door in Amerika. Deze verandering wordt de “British
invasion” genoemd. Bands als The Beatles en The Rolling Stones haalden voornamelijk hun
inspiratie uit de muziek van Amerikaanse groepen. Ook deze bands vonden de oudere generatie
niet kunnen. De bandleden hadden te lang haar en het logo van bijvoorbeeld The Rolling Stones
was veel te uitdagend. The Beatles waren een van de belangrijkste popgroepen aller tijden omdat
ze in 1966 een plaat maakten die Sgt. Peppers Lonely Heart heet. Op deze plaat kwamen veel
nieuwe muzikale ideeën voor en hierna werd de muziek audiovisueel. The Beatles maakten de
eerste filmpjes bij hun muziek (later de videoclip) en zelfs een bioscoopfilm.
The Beatles maakten beatmuziek en de eerste vormen van rockmuziek kwamen van bands als
The Rolling Stones en Led Zeppelin. Snel volgde er ook andere stromingen binnen de rock.
Voorbeelden hiervan zijn de surfrock, waarmee The Beach Boys bekend zijn geworden, en de
blues-rock waarmee onder andere Jimi Hendrix bekend is geworden. Halverwege de jaren 60 is
het drugsgebruik groot. Dit heeft ook effect op de muziek. Men probeerde het effect van
hallucinogene drugs in muziek om te zetten. Zo ontstond psychedelische rock. Nieuwe
elektronische en opname-effecten worden vermengd met Oosterse instrumenten en Oosterse
muziek. In de teksten zijn vaak ook verwijzingen naar drugs zoals bij White Rabbit van Jefferson
Airplane. Het hoogtepunt van deze stijl is de Summer of Love.
2.1.4.3 Jaren 70
In de jaren 70 worden er nieuwe
stromingen binnen de rock populair
doordat artiesten gingen experimenteren
met nieuwe instrumenten. Het gebruik van
basgitaar en elektrische gitaar werd
verfijnd. Uit de psychedelische rock
ontstaat de progressieve rock. Deze stijl
kenmerkte zich door vernieuwing en
experimenten. Er werden lange en
complexe composities gemaakt. (Pink
Floyd).
Afbeelding 3: de band Kiss
Kenmerkend voor de jaren 70 is dat de
synthesizer een grotere rol gaat spelen. Bij de progressieve rock wordt dit instrument al vaak
gebruikt.
De punkmuziek ontstond als reactie op de perfect opgebouwde popmuziek waar de mainstream
naar luisterde. In de USA ontstond de new wave, een harde rockstijl waarin seks, geweld en makeup kenmerken zijn (Blondie, Ramones, Kiss). De punk ontstond als protestlied (Madness, The
5
Police). Veel songwriters verwerkten hun sociale onvrede tegen de economische crisis en de
gevestigde orde in hun teksten. In de punkmuziek werden verder veel elektrische gitaren gebruikt
waardoor de nummers ruiger gingen klinken maar de tekst bleef het belangrijkste onderdeel van
hun muziek.
Aan de andere kant van de wereld had de reggae zich ondertussen ontwikkeld. Deze muziekstijl
was in de jaren 50 ontstaan in Jamaica maar werd pas in de jaren 70 internationaal populair.
Reggae artiesten hebben voor een groot deel dezelfde intenties met hun muziek als punk artiesten
wiens liederen voornamelijk maatschappijkritisch zijn. Een voorbeeld van een maatschappijkritisch
reggaenummer is ‘Get Up, Stand Up’ van Bob Marley.
Eind jaren 70 kwam de disco op. Het was dansbare, up-tempo muziek, vocale met veel echo en
een duidelijke baslijn. De disco heeft onbelangrijke teksten en is gemaakt voor de blanke luisteraar
of danser.
2.1.4.4 Jaren 80
Uit de punk vloeiden twee nieuwe muziekstijlen, de new wave en de heavy metal. De new wave is
een melancholische tegenhanger van de punk. Bij heavy metal is er in vergelijking met punk meer
aandacht voor techniek maar is extremer qua volume en snelheid.
De hiphop is een stroming die is begonnen op straat. In wijken als The Bronx in New York
daagden vooral Afro-Amerikaanse jongeren elkaar uit. De hiphop begon als een subcultuur maar
werd later geaccepteerd door de mainstream wat ervoor heeft gezorgd dat rapmuziek nog steeds
populair is.
House is in tegenstelling tot het hiphop genre sneller en vrolijker. Er werd bij House veel gebruik
gemaakt van sampling en elektronische apparaten. Door deze muziekstijl wordt de dominantere
positie van de dj steeds duidelijker waardoor hij uiteindelijk dezelfde status krijgt als een artiest.
2.1.4.5 Jaren 90
De jaren 90 kenmerkt zich doordat bijna alle muziekstijlen vertegenwoordigd zijn. Muziekstijlen
zoals de hiphop en rock, die in de jaren 80 populair waren bleven populair in de jaren die volgden.
Een nieuwe stijl was de grunge, alternatieve rock die was ontstaan in de jaren 80. Bands als
Nirvana en Pearl Jam werden er in de jaren 90 beroemd mee. Verder wordt de scheiding tussen
de verschillende stijlen binnen de popmuziek steeds minder duidelijk.
2.1.4.6 Vanaf 2000
In de jaren 00 nam de behoefte aan livemuziek toe. Er kwamen steeds meer festivals die
aansloten bij de behoeften van de mensen. Ook ontstonden er steeds grotere festivals die gericht
waren op het dance genre.
In de alternatieve muziek zijn er bands die teruggrijpen naar de punk en de synthpop uit de jaren
70 en 80. Vanaf 2007 worden vrouwelijke singer-songwriters als Amy Whinehouse en Adele
populair.
6
2.2 Koude Oorlog (1945-1990)
De Koude Oorlog is de periode na de Tweede Wereldoorlog van gewapende vrede tussen het
communisme (Sovjet-Unie/China) en het kapitalisme (Amerika). Tijdens deze oorlog ontstaat de
NAVO en het Warschaupact. Verder wordt deze periode gekenmerkt door de dreigingen van beide
partijen met nucleaire bommen (o.a. Cubacrisis), de Berlijnse muur wordt als onderdeel van het
IJzeren Gordijn neergezet, de Vietnamoorlog en de splitsing tussen Noord- en Zuid-Korea. Dit zijn
onderwerpen waar veel over is gezongen in protestliederen.
De Koude Oorlog duurde tot 1990. Op 19 november 1990 werd in Parijs een ontwapeningsverdrag
tussen de NAVO en het Warschaupact getekend.
2.2.1 Vietnamoorlog (1955-1969)
In 1961 stuurt John F. Kennedy de eerste grondtroepen
naar Vietnam. President Johnson gaat hiermee verder
maar vergroot de hoeveelheid militairen die naar
Vietnam worden gestuurd. In de periode die volgt
zouden veel militairen sneuvelen. Steeds meer
Amerikanen gaan zich afzetten tegen de, in hun ogen,
zinloze oorlog. Er komen verschillende demonstraties
waarbij de protestliederen werden gezongen. Een
voorbeeld van een populair protestlied over de
Vietnamoorlog is het nummer ‘What’s Going On’ van
Marvin Gaye (1971).
Ook Bob Dylan heeft meerdere protestsongs over de
Afbeelding 4: protest tegen de oorlog in Vietnam
Vietnamoorlog geschreven waaronder het bekende
‘The Times They Are a-Changin’.
Het jaar 1967 staat bekend om de Summer of Love. Het Monterey Pop Festival wordt gezien als
het begin van weken die in het teken stonden van muziek en drugs. Het evenement gaf ook veel
mogelijkheden voor aanstormende bands. Veel platenmaatschappijen boden contracten aan, ze
hadden de commerciële mogelijkheden van de jongerencultuur ontdekt.
2.2.1.1 Woodstock (1969)
15 augustus 1969 is de eerste dag van een
muziekfestival in New York in het plaatsje Bethel. De
slogan van het festival was ‘Three days of peace and
music’. In die drie dagen speelden 32 artiesten hun
muziek. Veel van hen zongen over de oorlog in
Vietnam en vrede in het algemeen. ‘Country Joe and
the Fish’ was onder andere aanwezig en zij lieten hun
bekende ‘I Feel Like I’m Fixin’ to Die Rag’ horen.
Verder speelde Richie Havens zijn nummer ‘Handsome
Johnny’ en ‘Motherless Child’ waarbij hij de nadruk
legde op de vrijheid. De laatste act was Jimi Hendrix.
Hij speelde uiteindelijk op de vierde dag en opvallend
was zijn versie van het Amerikaanse volkslied (‘The
star Spangled Banner’). Veel mensen zagen zijn versie Afbeelding 5: Jimi Hendrix op Woodstock
als een protest tegen de Vietnamoorlog maar Hendrix
heeft later in een interview gezegd dat dit niet het geval was.
7
2.2.2 IJzeren Gordijn (1961-1989)
Het IJzeren Gordijn werd in 1961 gebouwd als scheiding tussen West- en Oost-Europa. OostEuropa stond voornamelijk onder leiding van de communistische Sovjet-Unie terwijl West-Europa
onder aanvoering was van de Verenigde Staten. Opmerkelijk is dat het IJzeren Gordijn dwars door
Duitsland heen liep waardoor Oost- en West-Duitsland ontstonden. Berlijn was gelegen in OostDuitsland maar was met de Berlijnse Muur opgedeeld in een communistisch en kapitalistisch
stadsdeel. In 1989 werd er in Hongarije begonnen met de afbraak van het IJzeren Gordijn. Het
duurde niet lang voordat andere landen volgden en na verloop van tijd viel op 9 november ook de
Berlijnse Muur.
David Bowie besluit in 1975 om in Berlijn te gaan wonen. Hij haalt veel inspiratie uit de situatie
zoals die op dat moment was in Berlijn. Bowie krijgt het voor elkaar om uiteindelijk 3 albums te
schrijven die samen bekend staan als de ‘Berlijn-trilogie’. De eerste twee albums, ‘Low’ en
‘Heroes’, komen uit in 1977 en ‘Lodger’ volgt twee jaar later.
2.2.3 Apartheid (1948-1990)
De Apartheid speelt vooral in Zuid-Afrika en het huidige Namibië een rol. Apartheid gaat over de
rassenscheiding tussen blanken, zwarten, kleurlingen en Aziaten. Nieuwe wetten zorgden voor
verschillen in onderwijs en openbare voorzieningen. De wetten zijn het minst gunstig voor de
zwarten omdat die gezien worden als het
minst ontwikkelde ras. In de loop van de
jaren 50 komen er protesten op gang tegen
de apartheid en hun witte leiders. Een van
de grootste tegenstanders is het ANC dat
geleid wordt door Nelson Mandela. Nelson
Mandela wordt in 1964 verbannen naar
Robbeneiland, beschuldigd van terrorisme
en sabotage. Het ANC is verzwakt en er
komt een nieuwe beweging, de Black
Consciousness Movement, met als
bekendste vertegenwoordiger Steve Biko.
Steve Biko wordt eind jaren 70 vermoord en Afbeelding 6: Nelson Mandela bij zijn vrijlating
hierover schrijft Peter Gabriel een nummer,
Biko. Langzamerhand komen er ook internationale protesten tegen het apartheidsregime.
Wanneer Botha premier wordt komen er economische sancties tegen Zuid-Afrika ondanks de
versoepeling van bepaalde wetten. Nelson Mandela is het symbool van de onderdrukking tijdens
de apartheid. Wanneer de Klerk aan de macht komt, het verbod op het ANC afschaft en Nelson
Mandela vrijlaat, wordt de apartheid afgeschaft. In 1994 worden de eerste nieuwe verkiezingen
gehouden en wordt Nelson Mandela president.
Als protest tegen de apartheid wordt er in 1985 een protestgroep opgericht, Artists United Against
Apartheid. Samen namen ze het nummer Sun City op. Sun City is een luxe casino resort in ZuidAfrika wat in schril contrast stond met het leven van de gewone Afrikaanse burger. In het nummer
Sun City en op het gelijknamige album geven 48 artiesten aan nooit in dit resort te zullen optreden.
8
2.2.3.1 Concerten Nelson Mandela (1988)
In juni 1988 vindt er in het Wembley Stadion in Londen een grootschalig concert plaats om de
verjaardag van Nelson Mandela te vieren. Met het Freedom at seventy-concert wil men de
vrijlating van Nelson Mandela voor zijn zeventigste verjaardag bereiken. Men probeert met dit
concert ook bewustwording te kweken over de situatie van Nelson Mandela en apartheid. Het
concert duurde tien uur en werd in vele landen uitgezonden behalve in Zuid-Afrika, daar werd het
concert verboden. Peter Gabriel zingt zijn nummer Biko en het nummer Free Nelson Mandela werd
gespeeld, een protestnummer wat enkele jaren eerder
door de special AKA is geschreven. Twee maanden na
de vrijlating van Nelson Mandela volgt er weer een
concert, “An International Tribute for a Free South Africa”.
En wanneer Nelson Mandela 90 jaar wordt, zijn er een
reeks van 46664-concerten. Dit getal was het
gevangenisnummer van Nelson Mandela. De
opbrengsten van dit concert komen ten goede aan de
liefdadigheidsfondsen die Mandela heeft opgezet, met
name probeert men met de concerten aandacht te geven
aan hiv/aids, een ziekte waar de zoon van Nelson
Afbeelding 7: Peter Gabriel zingt zijn nummer
Mandela aan is overleden.
'Biko'
2.2.4 Hongersnood Afrika jaren 80
In de jaren 80 was er een grote hongersnood in Ethiopië. Ondanks het feit dat er regelmatig
hongersnoden zijn in Afrika, maakte dit veel indruk in Westerse landen. Zeker ook omdat er meer
dan een miljoen mensen stierven door de honger.
2.2.4.1 Band Aid en USA for Africa
In 1984 richten Bob Geldof en Midge Ure een band op. Met dit project wilden musici hulp en
aandacht vragen voor de hongersnood. Er werd een single opgenomen, ‘Do They Know It’s
Christmas’ waaraan zeker 40 Britse artiesten deelnamen. Amerikaanse sterren volgden hun
voorbeeld en richtten in 1985 USA for Africa op waarmee ze het nummer ‘We Are The World’
opnamen. Beide nummers zijn nog een aantal keer uitgebracht wanneer er een ramp gebeurde
zoals na de aardbeving in Haïti en de ebola uitbraak in West-Afrika.
2.2.4.2 Live Aid (1985) en Live 8 (2005)
Live Aid is een benefietconcert met gelijktijdige
optredens in de Verenigde Staten, het Verenigd
Koninkrijk en een aantal kleinere locaties. Het
werd georganiseerd door Bob Geldof en Midge
Ure en duurde 16 uur. Het concert werd in veel
landen direct uitgezonden en bracht meer dan
150 miljoen pond op. In 2005, 20 jaar na Live
Aid was de G8 top in Schotland. Deze keer was
het concert bedoeld voor heel Afrika. Men wilde
dat de G8 de handelsbelemmeringen ophieven
die nadelig waren voor ontwikkelingslanden.
Ook wilden ze bereiken dat de G8 hun
ontwikkelingshulp vergrootten. Er traden meer
dan 1000 muzikanten op en het werd
wereldwijd uitgezonden. De concerten waren in
de G8-landen en in Afrika.
Afbeelding 8: Live Aid, Wembley Stadion
9
2.3 De protestgeneratie van de jaren 60
De oudere generatie had de oorlog meegemaakt en wist wat ellende was. Ze waren gewend sober
en zuinig te leven en ze werkten hard om het land weer op te bouwen. Hier waren de normen en
waarden van de generatie op berust. De generatie die na de oorlog werd geboren, de
babyboomers, hadden de oorlog niet meegemaakt. Ze leefden in een wereld die sterk aan het
veranderen was. De jongeren hebben meer geld en materiële middelen. Door de modernisering en
de groeiende welvaart veranderende de behoeftes van deze generatie. Er ontstaat een
jongerencultuur. Deze cultuur wordt sterk beïnvloed door bijvoorbeeld de opkomende
jongerenbladen en media. Ook zien we in de muziek stromingen ontstaan die zich op jongeren
richten. Deze jongeren gaan zich afzetten tegen de gevestigde orde en gaan op zoek naar een
eigen identiteit. Zo ontstaat een protestgeneratie.
10
Hoofdstuk 3 De protestzanger Bob Dylan
In dit hoofdstuk ga ik kijken wat de oorzaak is dat muzikanten protestsongs gaan schrijven en wie
een belangrijke rol hebben gespeeld bij de ontwikkeling van protestsongs. Hiervoor heb ik gekeken
naar de biografie van Bob Dylan.
3.1 Begin jaren
Bob Dylan is geboren op 24 mei 1941 als Robert
Allen Zimmerman in Duluth, Minnesota. Tijdens zijn
middelbareschooltijd begon hij in zijn eerste band
genaamd the Golden Chords. In 1959 startte Bob
Dylan aan de universiteit maar daar stopte hij al
snel mee om vervolgens naar New York City te
vertrekken. Hij bezocht vaak een van zijn idolen in
het ziekenhuis, Woody Guthrie, dit was een
protestzanger uit de jaren 30. Woody Guthrie was
een grote inspiratiebron voor Bob. Later, vanaf
1962 gaat Dylan zijn inspiratie uit de actualiteit
halen waardoor hij doorbreekt als artiest. Al snel
tekende Dylan een contract met Columbia Records
en veranderde hij zijn naam in Bob Dylan.
Afbeelding 9: Bob Dylan
3.1.1 Debuutalbum
Op Dylan’s debuutalbum stonden twee nummers die hij ook daadwerkelijk zelf had geschreven
namelijk ‘Talkin’ New York’ en ‘Song To Woody’. Die zoals de titels al zeggen, te maken hebben
met zijn verblijf in New York.
3.1.2 ‘The Freewheelin’ Bob Dylan
In 1963 kwam Bob Dylan’s tweede album uit genaamd ‘The Freewheelin’ Bob Dylan’. Er staan
meerdere bekende nummers op het album waaronder ‘Blowin’ In The Wind’ en ‘A Hard Rain’s aGonna Fall’ dat zeven minuten duurt. De meeste liedjes zijn protestliederen en gaan over de
Koude Oorlog. Door zijn open protest was Dylan langzaam een reputatie aan het opbouwen als
protestzanger. Veel van zijn liedjes werden gecoverd door anderen en werden op deze manier een
hit. Op 28 augustus trad Bob Dylan op voordat Martin Luther King, Jr. zijn beroemde ‘I have a
dream’-speech gaf. Hijzelf was toen nog niet bekend maar een van zijn nummers, ‘Blowin’ In The
Wind’, werd door het trio Peter, Paul and Mary gespeeld voordat Martin Luther King aan het woord
kwam.
3.1.3 Beroemd
Vanaf het moment dat Bob Dylan ‘The Times They Are a-Changin’ uitbracht, werd hij pas echt
bekend. Op zijn derde album staan nog steeds veel protestliederen maar hij probeerde zijn teksten
wel wat persoonlijker te maken. Hij speelde op dit moment ongeveer 200 concerten per jaar maar
hij begon het langzamerhand zat te worden. Hij wordt door veel mensen gezien als “stem van de
protestbeweging” maar zelf voelt hij zich daar helemaal niet prettig bij. 4 Dylan’s teksten richt hij
minder op de politiek en steeds meer op gebeurtenissen uit zijn eigen leven.
4
http://www.geschiedenisbeleven.nl/bob-dylan-voice-generation/
11
3.1.4 Bringing It All Back Home
De Subterranean Homesick Blues was het eerste nummer van Bob Dylan dat in de hitlijsten
verscheen. Dylan bracht het nummer uit op zijn album Bringing It All Back Home. Bringing It All
Back Home was zijn vijfde studioalbum. Bob Dylan had in korte tijd veel muzikale veranderingen
doorgebracht. Opvallend was namelijk dat in ongeveer de helft van de nummers op dit album een
elektrische gitaar was verwerkt en dat er een hoger tempo zat in veel nummers. Veel mensen
vonden dit jammer omdat ze gewend waren dat hij alleen met zijn akoestische gitaar en
mondharmonica op het podium stond. Sommige nummers begonnen overeenkomsten te vertonen
met de beatmuziek, een stroming die in de jaren zestig populair was door onder andere The
Beatles. De andere helft van de LP bleef zoals de mensen dat in eerste instantie hadden verwacht
van Bob Dylan akoestisch.
3.2 Invloed Bob Dylan
Veel mensen zien Bob Dylan als dé protestzanger van de jaren 60. Naast het feit dat hij veel van
zijn nummers zelf schreef en zong, zijn zijn nummers door veel andere artiesten gecoverd.
Bob Dylan wint op 13 oktober 2016 de Nobelprijs voor de literatuur. Volgens het Nobelprijscomité
zijn zijn teksten poëtisch en hebben ze nieuwe uitdrukkingen geschapen binnen de Amerikaanse
songcultuur.5
5
http://www.volkskrant.nl/boeken/bob-dylan-krijgt-nobelprijs-voor-literatuur~a4394838/
12
Hoofdstuk 4 Onderwerpen
In hoofdstuk 4 is er onderzoek gedaan naar de onderwerpen van verschillende protestsongs en
naar wie er een belangrijke rol hebben gespeeld bij de ontwikkeling van de protestsong. In bijlage
1 staat een deel van de uitwerking van het onderzoek.
4.1 Onderzoek
Door de jaren heen zijn er ontzettend veel protestsongs geschreven. Inmiddels is bekend dat
protestsongs vaak over een maatschappelijk probleem of onderwerp worden geschreven. Zo ook
alle protestsongs op de Wikipediapagina Top 100 van de Protestsongs. In 2007 zendt radio 2 in de
week voor dodenherdenking de, door luisteraars samengestelde, top 100 lijst uit. In 2010 verschijnt
er een nieuwe versie van een Top 100 van Protestsongs door de omroep LLiNK. Voor het
onderzoek heb ik uiteindelijk alle nummers uit beide lijsten ingedeeld in 16 verschillende
categorieën.
4.1.1 Verwachtingen
Van tevoren verwachtte ik dat er voornamelijk bij de categorie Vietnamoorlog een lange lijst zou
ontstaan omdat er in deze tijd veel gebeurde en de protestgeneratie was ontstaan. Door dezelfde
reden verwachtte ik ook dat de meeste nummers uit de jaren 60 zouden komen.
4.1.2 Werkwijze
Voor het onderzoek heb ik allereerst de nummers uit beide lijsten samengevoegd. Vervolgens heb
ik alle Nederlands- en Franstalige nummers eruit gehaald tot ik alleen Engelstalige nummers over
had. Ook heb ik twee liedjes uit de lijst verwijderd omdat deze voor 1960 uit zijn gebracht. De
categorieën zijn naar verloop van tijd ontstaan. Eerst heb ik van ieder nummer de betekenis
opgezocht en daarna ben ik de 105 nummers in groepen gaan opdelen.
4.1.3 Categorieën
4.1.3.1 Oorlog
Het onderwerp oorlog is opgedeeld in 3 subonderwerpen, de ‘Vietnamoorlog’, de ‘Koude oorlog’ en
‘Overig’. In hoofdstuk 2 is duidelijk geworden dat de Vietnamoorlog onderdeel is geweest van de
Koude Oorlog. Als er in nummers specifiek over Vietnam werd gesproken dan is het nummer
ingedeeld bij Vietnam. Als in een nummer de nucleaire oorlog, het IJzeren Gordijn of de algemene
chaos van de Koude Oorlog aan bod kwam, dan is het ingedeeld bij het kopje ‘Koude Oorlog’. Een
liedje dat over de burgeroorlog in Ierland of Spanje gaat, is dus vanzelfsprekend ingedeeld bij het
onderwerp ‘Overig’.
4.1.3.2 Milieu
Alle nummers die gaan over uitputting van de aarde of het klimaat behoren tot de categorie
‘Milieu’.
4.1.3.3 Apartheid
Alle nummers die met de situatie in Afrika te maken hebben tijdens de Apartheid horen bij deze
categorie. Ook nummers over personen die een grote rol hebben gespeeld tijdens de Apartheid
zoals Nelson Mandela en Steve Biko.
4.1.3.4 Onderwijs
De categorie Onderwijs houdt in dat de nummers gaan over bijvoorbeeld onderwijssystemen die
volgens de tekstschrijvers niet goed zijn of over studentenprotesten tegen onderwijs.
4.1.3.5 Armoede
De nummers die onder het onderwerp Armoede vallen gaan over mensen die weinig financiële
middelen hebben en daardoor niet of nauwelijks rond kunnen komen en de daklozenproblematiek.
4.1.3.6 Racisme/Gelijkheid
De Apartheid heeft raakvlakken met racisme maar de Apartheid speelt zich alleen af in Zuid-Afrika.
Onder het kopje Racisme/Gelijkheid vallen dus alle andere nummers die met racisme of gelijkheid
te maken hebben.
13
4.1.3.7 Liefde/Vrede
Alle nummers die gaan over vrijheid en het algemeen beter maken van de wereld door elkaar lief
te hebben.
4.1.3.8 Vrijheid van Meningsuiting
Het onderwerp Vrijheid van Meningsuiting gaat over de mogelijkheid je mening te kunnen zeggen,
ook in protestvorm. Hier vallen ook de nummers onder waarbij dit protest wordt neergeslagen door
politie.
4.1.3.9 Arbeidersklasse
De nummers uit deze categorie gaan over het leven binnen de arbeidersklasse en hoe je je hieruit
kan bevrijden.
4.1.3.10 Homofobie/AIDS
Alle nummers die over homofobie gaan en de aidsproblematiek. Maar ook het nummer Beautiful
van Christina Aguilera omdat deze geschreven is vanuit het oogpunt van het homo-zijn. Verder ziet
de homogemeenschap dit nummer als een protestnummer waar ze zich mee kunnen identificeren.
4.1.3.11 Kapitalisme/Materialisme
Deze nummers gaan over geld en over het al maar meer willen van materiële goederen.
4.1.3.12 Macht/President
Het kopje Macht/President bevat nummers die gaan over de algemene problemen die macht met
zich meebrengt. Hiernaast gaan er ook nummers over specifieke presidenten of leiders van een
land.
4.1.3.13 Drugs
Deze nummers gaan over het gebruik en de gevolgen van het gebruik van drugs.
4.1.3.14 Overig
Dit zijn alle nummers die niet bij een van de andere categorieën geplaatst konden worden.
14
4.2 Resultaten en conclusies
4.2.1 Aantal protestsongs per jaar
In de grafiek hierboven zijn de aantallen protestsongs per jaar weergegeven. In de grafiek is te
zien dat er in de jaren 60 en begin jaren 70 veel protestsongs geschreven zijn. Dit kan verklaard
worden door de maatschappelijke situatie en het ontstaan van een protestgeneratie. Er is een piek
in 1969 en 1970. Dit kan verklaard worden door het hoogtepunt en tegelijkertijd het eindigen van
de Vietnamoorlog. In de jaren 80 zijn er ook nog veel protestsongs geschreven. Dit kan te maken
hebben met de apartheid die op zijn hoogtepunt was en met de val van het IJzeren Gordijn eind
jaren 80. Dit heeft ook zijn invloed op de nummers die begin jaren 90 geschreven zijn. Verder kan
een tweede verklaring voor de hoeveelheid protestsongs in de jaren 80 zijn dat de muziekstijlen uit
de jaren 80 nu ook nog veel gebruikt worden in nummers. Dit kan voor mensen de doorslag
hebben gegeven om op een nummer uit de jaren 80 te stemmen.
15
4.2.2 Aantal protestsongs per onderwerp
In het diagram hieronder is te zien dat de meeste protestsongs gaan over oorlogssituaties.
Opvallend is dat in verhouding de meeste gaan over de Vietnamoorlog. Dit kan weer verklaard
worden door de maatschappelijke situatie en het ontstaan van de protestgeneratie. Verder zijn er
twee redelijk grote groene pieken te zien. Deze onderwerpen hebben met racisme te maken.
Daarbij is te zien dat de nummers over de apartheid allemaal uit de jaren 80 komen terwijl het
onderwerp racisme/gelijkheid van alle tijden is.
16
4.3 Wie spelen een rol bij de ontwikkeling van protestsongs?
Tijdens het onderzoek vielen er een paar dingen op. Ten eerste waren er een paar nummers
waarvan niet helemaal duidelijk was waarom ze in de Top 100 Protestsongs staan.
4.3.1 Jefferson Airplane - White Rabbit
Dit nummer is geschreven door Grace Slick. Ze ziet overeenkomsten tussen druggebruik en het
boek ‘Alice In Wonderland’ van Lewis Caroll. Alice neemt onder andere pilletjes om groter en
kleiner te worden, ergens in het boek komt een paddestoel voor en er is een rups die rookt. In QMagazine zegt Grace Slick over kinderverhalen:
“They’d read us all these stories where you’d take some kind of chemical and have a great
adventure. Alice in Wonderland is blatend; she gets literall high, too big for the room, while the
caterpillar sits on a psychedelic mushroom smoking opium. In the Wizard of Oz, they land in a field
of opium poppies, wake up and see this Emerald City. Peter Pan? Sprinkle some white dustcocaine-on your head and you can fly”6
Als er naar de tekst hiernaast gekeken wordt, zien
we dat er meerdere figuren uit het verhaal van Alice
in Wonderland beschreven worden. Zo komen Alice
zelf, het konijn dat Alice achtervolgt, de rokende
rups, het schaakbord en de rode koningin voor.
Tijdens de ‘Summer Of Love’ in 1967 werd dit
nummer vaak gezongen en gespeeld door de
protesterende jongeren. In 1969 tijdens het
Woodstock festival trad Jefferson Airplane op. Ook
dit nummer werd gespeeld. Tijdens beide
evenementen werd veel drugs gebruikt en waren er
protesten tegen de Vietnamoorlog.
De kans is groot dat daarom mensen dit nummer
eerder zien als een protestlied tegen de
Vietnamoorlog dan een lied over het gebruik van
drugs of Alice In Wonderland.
One pill makes you larger,
and one pill makes you small
And the ones that mother gives you,
don't do anything at all
Go ask Alice, when she's ten feet tall
And if you go chasing rabbits,
and you know you're going to fall
Tell 'em a hookah-smoking caterpillar
has given you the call
And call Alice, when she was just small
When the men on the chessboard get up
and tell you where to go
And you've just had some kind of mushroom,
and your mind is moving low
Go ask Alice, I think she'll know
When logic and proportion have fallen sloppy dead
And the white knight is talking backwards
And the red queen's off with her head
Remember what the dormouse said
Feed your head, feed your head
4.3.2 Conclusie
Niet altijd kan de schrijver van een nummer
overbrengen wat hij met een nummer bedoeld.
Wanneer er een bepaalde (dramatische) gebeurtenis
plaatsvindt, kan een song door het publiek aan een
gebeurtenis gekoppeld worden. Het lied krijgt hierdoor een andere betekenis omdat de menigte
daar een bepaald gevoel bij heeft.
6
http://www.songfacts.com/detail.php?id=1250
17
Hoofdstuk 5 Muziek en Media
In hoofdstuk 5 kijk ik naar de invloed van media en muziekvideo’s op protestsongs. Hiervoor heb ik
gekeken naar de ontwikkeling van de media en muziekvideo’s vanaf de jaren 60, heb ik onderzoek
gedaan naar twee nummers en een enquête gehouden.
5.1 Geschiedenis
5.1.1 Televisie en radio
In de jaren 60 werd zichtbaar dat door de technologische ontwikkelingen en economische
ontwikkelingen de verspreiding en het gebruik van radio en televisie enorm toenam. Hierdoor
kwamen jongeren meer in contact met de ideeën van andere jongeren binnen hun eigen land en in
andere landen, maar ook met gebeurtenissen uit de rest van de wereld. Een ander effect was dat
de verspreiding van muziek veranderde. De jongeren konden eerst de bands alleen horen via de
radio en zien bij een live concert. Televisie wordt nu als medium gebruikt om muziek te
verspreiden en bekendheid te verkrijgen. Elvis is een van de eerste die hier gebruik van maakt en
wordt ook een van de eerste popidolen. Op de radio volgden naar Amerikaans voorbeeld
hitparadelijsten. De illegale radiozender Veronica zond vanuit de Noordzee een, op de jeugd
gericht, programma uit en introduceerde de Nederlandse Top 40. Een hitlijst van de meest
verkochte plaatjes in Nederland.
5.1.2 Eerste popprogramma’s
In de jaren 70 verschijnen de eerste wekelijkse popprogramma’s, in Nederland was dit bijvoorbeeld
Toppop. In dit programma kwamen de popartiesten hun nieuwste hit playbacken. Dit gebeurde
vaak met behulp van achtergronddansers. In het begin was dit gebaseerd op de keuze van de
kijker maar later werd de nationale hitparade als uitgangspunt genomen. Ook werden er artiesten
op andere plekken in de wereld gefilmd. Dit Nederlandse programma was overgenomen van het
soortgelijke Engelse programma Top of the Pops.
Eind jaren 70 komen er meer popprogramma’s zoals Countdown en de Top 40.
5.1.3 MTV
Na verschillende voorlopers begint in 1981 Music Television (MTV) met het uitzenden van zijn
programma. Het programma bestaat alleen uit het uitzenden van muziekvideo’s. MTV is niet alleen
belangrijk geweest voor de muziek maar ook door de filmindustrie. Artiesten wilden originele en
goed gefilmde clips voor hun singles zodat deze vervolgens uitgezonden konden worden in het
programma. Dit programma sloot helemaal aan bij de belevingswereld van de jongeren.
5.1.4 Nieuwe media
In de jaren 60 draaiden mensen alleen muziek via de radio of hun LP’s. Later werd het Vinyl
vervangen door CD’s en met de komst van de nieuwe media werden dit mp3-spelers. Sinds 1994
werden deze kleine apparaatjes gebruikt om muziek op te slaan en te beluisteren. Na de mp3
gingen mensen vooral muziek op hun mobiele telefoon zetten. Hiermee worden ook de ringtones
populair. Ringtones zorgden echter wel voor een toename in illegaal gedownloade muziek.
5.1.5 Social Media
Door de komst van het internet en muziekdiensten als iTunes werd het na de eeuwwisseling
steeds populairder om muziek online te kopen. Het oude MTV is op dit moment niet meer wat het
ooit was door de nieuwe programmering. Een vervanger waar artiesten hun video’s op uploaden
wordt YouTube. Jongeren gaan steeds minder televisiekijken en gebruiken social media om te
weten te komen wat er in de wereld speelt.
Platenmaatschappijen merken deze veranderingen ook want artiesten worden steeds vaker
bekend via festivals en het internet.
18
Is it getting better
Or do you feel the same
Will it make it easier on you
Now you got someone to blame
You say, one love, one life
When it's one need
In the night
It's one love
We get to share it
It leaves you baby
If you don't care for it
Did I disappoint you?
Or leave a bad taste in your mouth?
You act like you never had love
And you want me to go without
Well it's too late
Tonight
To drag tha past out
Into the light
We're one
But we're not the same
We get to carry each other
Carry each other
One
Have you come here for forgiveness
Have you come tor raise the dead
Have you come here to play Jesus
To the lepers in your head
Did I ask too much
More than a lot
You gave me nothing
Now it's all I got
We're one
But we're not the same
We hurt each other
Then we do it again
You say
Love is a temple
Love a higher law
Love is a temple
Love the higher law
You ask me to enter
But then you make me crawl
And I can't be holding on
To what you got
When all you got is hurt
One love, one blood, one life
You got to do what you should
One life, with each other
Sisters, brothers, one life
But we're not the same
We get to carry each other
Carry each other
One, one
5.2 U2 - One
Dit is een nummer van het album “Achtung Baby”. Het nummer is
in Berlijn geschreven in de periode van het vallen van de muur.
Bono is altijd een beetje vaag gebleven over de betekenis van het
nummer. Er zijn daarom verschillende interpretaties van ‘One’:
Het nummer zou gaan over het Duitsland tijdens de Koude Oorlog,
het vallen van de muur en het dus weer samenkomen van Oost en
West. Het kan ook te maken hebben met een relatie tussen een
man en een vrouw waar problemen ontstaan. Verder kan het ook
gaan over twee mensen die van elkaar houden, dit zou de slechte
relatie tussen Bono en zijn vader kunnen zijn. Er zijn ook mensen
die zeggen dat het gaat over iemand met aids en de relatie met zijn
vader.
Tijdens het maken van het nummer was er onenigheid in de band.
Toen het nummer af was, was de band er sterker uitgekomen. Veel
mensen suggereren ook dat, dat de betekenis van het nummer is.
Zelf hebben Bono (zanger) en The Edge (gitarist) gezegd over het
nummer:
"It is a song about coming together, but it's not the old hippie idea
of 'Let's all live together.' It is, in fact, the opposite. It's saying, We
are one, but we're not the same. It's not saying we even want to get
along, but that we have to get along together in this world if it is to
survive. It's a reminder that we have no choice”7 - Bono
"Bitter, twisted, vitriolic conversation between two people who've
been through some nasty, heavy stuff”8 - The Edge
Opvallend is dat van dit nummer drie verschillende clips gemaakt
zijn waarvan iedere video een eigen kijk heeft op de betekenis. In
een video is Bono te zien terwijl hij in een bar zit. In deze clip
worden relatie tussen man en vrouw en vriendschappen benadrukt.
Dan is er nog de clip waarin bizons te zien zijn die rondrennen.
Ook komt daar het woord ‘One’ meerdere keren in beeld in
verschillende talen. De foto van de bizons zijn van David
Wojnarowicz, deze foto staat ook op de voorkant van de single.
David Wojnarowicz is een kunstenaar die homoseksueel was en
uiteindelijk overleden is aan aids.
In de laatste video ligt de nadruk op vader en zoon. Beelden van
de band worden afgewisseld met shots van Trabants die door
Berlijn rijden. Hierbij zijn ook stukken van de Berlijnse muur te zien.
Toen ‘One’ uitkwam als single, gingen alle opbrengsten direct naar
onderzoek voor aids. Daarnaast richtte Bono in 2004 de ONE
Campagne op. Het geld dat hiermee werd opgehaald ging naar
organisaties die strijden tegen extreme armoede en ziektes in
Afrika.
Het nummer ‘One’ wordt in bijna elk U2 concert gezongen. Daarbij
wordt altijd de nadruk gelegd op mensenrechten.
7
8
https://en.wikipedia.org/wiki/One_(U2_song)
https://en.wikipedia.org/wiki/One_(U2_song)
19
5.3 Men Without Hats – Safety Dance
De inspiratiebron voor het maken van dit nummer was een
incident in een café. Een aantal mensen, inclusief de
leadzanger, waren aan het “Pogo”-dansen, hierbij botsten ze
tegen andere mensen op waardoor ze door de uitsmijters
werden verwijderd.
In de videoclip zijn een nar, een meisje en de leadzanger te
zien die door een middeleeuws dorpje dansen. In de laatste
seconde zijn er foto’s van een vallende atoombom te zien.
Hierdoor denken mensen dat dit nummer geschreven is als
een protestsong tegen de nucleaire oorlog.
De gitarist zegt over dit nummer:
“The ‘Safety Dance’ is about non-conformism and everyone’s
ability to leave their friends behind and strike out on their
own.”9
Afbeelding 10: stilstaand beeld uit de videoclip van 'Safety Dance'
We can dance if we want to
We can leave your friends behind
‘Cause your friends don’t dance and if they
don’t dance
Well, they’re no friends of mine
Say, we can go where we want to
A place where they will never find
And we can act like we come from out of
this world
Leave the real one far behind
And we can dance
We can go when we want to
The night is young and so am I
And we can dress real neat from our hats to
our feet
And surprise ‘em with the victory cry
Say, we can act if we want to
If we don’t, nobody will
And you can act real rude and totally
removed
And I can act like an imbecile
And say, we can dance, we can dance
Everything’s out of control
We can dance, we can dance
They’re doing it from pole to pole
We can dance, we can dance
Everybody look at your hands
We can dance, we can dance
Everybody’s taking the chance
Safety dance
Oh well, the safety dance
Ah yes, the safety dance
We can dance if we want to
We’ve got all your life and mine
As long as we abuse it, never gonna lose it
Everything’ll work out right
I say, we can dance if we want to
We can leave your friends behind
Because your friends don’t dance and if
they don’t dance
Well, they’re no friends of mine
I say, we can dance, we can dance
Everything’s out of control
We can dance, we can dance
We’re doing it from pole to pole
We can dance, we can dance
Everybody look at your hands
We can dance, we can dance
Everybody’s taking the chance
Oh well, the safety dance
Ah yes, the safety dance
9
http://www.songfacts.com/detail.php?id=7533
20
5.4 Enquête
Het doel van de enquête was om te kijken of media zoals het gebruik van videoclips effect heeft op
de betekenis van nummers. Verder ging de enquête over de betekenis die mensen geven aan de
term ‘protestsong’, of mensen protestsongs kunnen noemen en of mensen sommige nummers
zien als protestsong of niet.
5.4.1 Protestsongs algemeen
5.4.1.1 Vraag 1 en vraag 2: geslacht en leeftijd
Vraag 1 ging over het geslacht van de mensen die de enquête hebben ingevuld. Bijna driekwart
van de mensen die de enquête hebben ingevuld is vrouw. (zie cirkeldiagram ‘Percentage mannen
en vrouwen’).
Vraag 2 ging over de leeftijd. Zoals te zien is in onderstaande cirkeldiagram ‘Percentage
deelnemers per leeftijd’ hebben verschillende mensen van verschillende leeftijden de enquête
ingevuld om een zo betrouwbaar mogelijk beeld te geven. De resultaten bij deze vraag zijn
opvallend omdat meer dan de helft jonger is dan 19. Dit heeft waarschijnlijk met mijn eigen groep
vrienden, kennissen en familie te maken die voornamelijk onder deze leeftijdscategorie vallen.
Percentage mannen en vrouwen
29.41%
70.59%
Man
Vrouw
Percentage deelnemers per leeftijd
11.76%
2.94%
20.59%
52.94%
5.88%
5.88%
tot 19
20-29
30-39
40-49
50-59
60+
21
5.4.1.2 Vraag 3: de term protestsong
Bij vraag drie ging het over de term protestsong. De vraag die gesteld werd was: “Wat verstaat u
onder protestsongs?”. De meest voorkomende antwoorden zijn in het staafdiagram hieronder
weergeven (‘Percentage voorkomende woorden’). Wanneer dit wordt vergeleken met de uitleg van
de term die in hoofdstuk 1 is gegeven, valt op dat de manier waarop mensen een protestsong
verwoorden, voor een groot deel overeenkomt met de definitie zoals deze in hoofdstuk 1 is
gegeven.
Percentage voorkomende woorden
politiek(e ontevredenheid)
9.68%
niet mee eens/tegen zijn
25.81%
onderwerp
12.90%
veranderen
aanklacht
6.45%
3.23%
probleem
9.68%
boodschap
9.68%
kritiek/kritisch
(duidelijke) mening
protesteren
Maatschappij/samenleving
16.12%
6.45%
12.90%
35.48%
22
5.4.1.3 Vraag 4: titels
Het doel van vraag 4 was onderzoeken of mensen uit zichzelf een paar protestsongs kunnen
noemen. Alle nummers die de mensen noemden zijn in het diagram hieronder weergegeven.
Enkele nummers zijn vaker genoemd dan gemiddeld en veel mensen wisten überhaupt geen
nummers te noemen. Nummers die blijkbaar bekend zijn als protestsongs zijn Imagine (van John
Lennon), Over De Muur (van Klein Orkest), Meneer De President (van Boudewijn De Groot),
Sunday Bloody Sunday (van U2) en Earth Song (van Michael Jackson).
23
5.4.1.4 Vraag 5: protestsong of niet
Bij vraag 5 werd aan de mensen gevaagd of ze van zeven nummers konden zeggen of het een
protestsong is of niet. Als ze het nummer niet kenden, wat ook goed mogelijk was, konden ze hier
ook voor kiezen.
Kleur in diagram Artiest
Nummer
Resultaten
Pink Floyd
Another Brick In The Wall
(Part 2)
Meer dan de helft van de mensen vindt
dit een protestsong en veel anderen
kennen het nummer niet.
Lily Allen
Fuck You
Veel mensen vinden dit nummer geen
protestsong terwijl dit het wel is.
Michael Jackson
Earth Song
De meeste mensen kenden dit
nummer en vinden dit ook een
protestsong.
Coldplay
Violet Hill
De verwachting was dat weinig
mensen dit nummer kenden en dit
klopt ook. De mensen die het nummer
wel kenden vinden bijna allemaal dat
dit geen protestsong is terwijl Coldplay
zelf heeft aangegeven dat het
geschreven is als een protestsong.
U2
Sunday Bloody Sunday
De grote meerderheid vindt dit
nummer een protestsong.
John Lennon
Imagine
Bijna iedereen kent dit nummer en de
meesten vinden dit ook een
protestsong.
Kendrick Lamar
Alright
Ongeveer 85% van de mensen kent dit
nummer niet en van de kleine 15% die
het nummer wel kennen vindt nog niet
eens de helft het een protestsong.
24
5.4.2 Videoclips
Om erachter te komen in hoeverre muziekvideo’s invloed hebben op de betekenis van bepaalde
nummers moest ik eerst weten of de mensen het nummer al kenden. ‘Take Me To Church’ brak in
2014 door als hit.
5.4.2.1 Vraag 6: Bekendheid ‘Take Me To Church’
Zoals van tevoren was verwacht, kenden de meeste mensen dit nummer. Dit is ook goed te zien
bij de resultaten want meer dan 80% heeft het nummer wel eens gehoord.
Percentage mensen die het nummer Take
Me To Church kennen of niet
17.65%
82.35%
Ja
Nee
5.4.2.2 Vraag 7: Betekenis ‘Take Me To Church’
Bij vraag 7 wilde ik weten waar de mensen dachten dat ‘Take Me To Church’ over gaat. Boven de
vraag stond de songtekst dus ook als de mensen het nummer niet kenden, konden ze proberen
daar een betekenis uit af te leiden. In het onderstaande diagram zijn de woorden te zien die het
meest zijn genoemd. De kleuren van de staven in het diagram geven de categorieën aan. Zoals te
zien is, noemen de meeste mensen de kerk of dingen die met de kerk te maken hebben zoals het
geloof. Verder denken anderen dat het misschien gaat over homoseksualiteit. Een ander grote
groep denkt dat ‘Take Me To Church’ mogelijk gaat over liefde, een vrouw, een huwelijk of iets in
die trant.
Percentages veel genoemde woorden
Liefde
Perfectie
Trouwen/Huwelijk
Vriendin/Vrouw
Geslacht
Vergeving
Seks
Kerk
Liefdesverdriet
Godsdienst/Religie/Geloof
Vervuiling aarde
Homo (seksualiteit/haat)
Tegenslag
God
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
25
5.4.2.3 Vraag 8: Bekendheid muziekvideo
De antwoorden bij vraag 7 konden mogelijk afwijken doordat mensen de videoclip van ‘Take Me
To Church’ al hadden gezien voordat ze aan deze enquête begonnen. Daarom vroeg ik bij vraag 8
of dit inderdaad het geval was maar het bleek dat ongeveer 65% de video nog niet had gezien.
Percentage mensen die de Take Me To
Church video kennen of niet
35.29%
64.71%
Ja
Nee
5.4.2.4 Vraag 9: Betekenis ‘Take Me To Church’
De laatste vraag van de enquête is vergelijkbaar met vraag 7. Er werd aan de mensen gevraagd
waar zij dachten dat het nummer ‘Take Me To Church’ over gaat na het zien van de videoclip. De
antwoorden zijn opvallend want er zijn grote verschillen met de antwoorden op vraag 7. De
meningen zijn niet erg verdeeld zoals bij vraag 7. Eigenlijk denkt iedereen dat het of over
homohaat gaat of over de kerk/het geloof. Bij sommige mensen was hun mening van vraag 7 niet
veranderd en in alle gevallen hadden ze bij vraag 7 de onderwerpen kerk of homohaat genoemd.
Percentage veel genoemde woorden
LGBT+ gemeenschap
Opzoek naar jezelf
Geloof
Geweld
Homo's (homohaat)
Kerk
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
26
5.4.3 Conclusie: hebben muziekvideo’s invloed op de betekenis van protestsongs?
Muziekvideo’s hebben een grote invloed op de betekenis van een nummer. Bij alle drie de
nummers die zijn onderzocht, beïnvloedt de muziekvideo de interpretatie van het nummer.
Uit de enquête is gebleken dat mensen, nadat ze de muziekvideo hebben gezien, denken dat het
nummer ‘Take Me To Church’ gaat over homofobie en de visie van de kerk over dit onderwerp.
Opvallend is dat mensen die de muziekvideo niet hebben gezien vaak niet konden zeggen waar
het nummer over ging.
Hozier, de zanger van ‘Take Me To Church’, zegt echter het volgende over het nummer:
“I would not like to think about it as an indictment against religion or an indictment against
institutions so it would perhaps be an indictment against institutions that would specifically for take
me to church be institutions that undermine some of the more natural parts of being a person.”10
Dat de betekenis van een nummer soms lastig kan zijn blijkt uit de reactie op het nummer ‘One’
van twee bandleden van U2. Beide gaven een andere betekenis aan het nummer. Verder zijn er
drie verschillende muziekvideo’s gemaakt die niet zorgen voor extra duidelijkheid.
Wanneer bij de video van Men Without Hats de laatste seconde niet in de videoclip was
opgenomen, had het nummer waarschijnlijk nooit het label protestsong gekregen.
Dit geeft aan dat de muziekvideo’s niet altijd de gedachte van de schrijver weergeven. Verder
beïnvloedt het wel hoe de luisteraar het nummer interpreteert. Zo kan een nummer dat in eerste
instantie niet als een protestsong bedoeld is, een protestsong worden en ook kan op deze manier
een protestsong niet als protestsong gezien worden.
10
https://www.youtube.com/watch?v=zKzwZnyvLcE
27
Conclusie
Een protestsong is een uiting van verzet dat in verschillende muziekstijlen gemaakt kan worden.
Daarnaast kan het een gevoel van hoop en saamhorigheid geven. Protestsongs zijn van alle tijden.
In de jaren 60 ontstaat er door de maatschappelijke en economische veranderingen, een kloof
tussen twee generaties, hierdoor ontstaat een protestgeneratie. De jongeren zetten zich af tegen
de denkbeelden van hun ouders en het gezag in het algemeen. Muziek wordt een van de vormen
om te protesteren. Doordat de welvaart stijgt, nieuwe technologische ontwikkelingen snel achter
elkaar volgen kan de muziekindustrie zich snel ontwikkelen.
Protestzangers als Bob Dylan haalden hun inspiratie onder andere van andere protestzangers als
Woody Guthrie. Verder schrijven veel protestzangers protestnummers als ze emotioneel geraakt
zijn door een maatschappelijke situatie of door eigen ervaringen.
De onderwerpen waarover protestzangers schrijven zijn heel breed. Nummers kunnen gaan over
wereldproblemen en oorlog maar het kan ook gaan over het café op de hoek waar geen
blindengeleidehonden naar binnen mogen. Door de variatie aan onderwerpen is het voor de
luisteraar niet altijd duidelijk waar sommige protestsongs over gaan. Sterker nog, het is niet altijd
duidelijk of een nummer wel of niet een protestsong is. Oorzaken hiervoor zijn de muziekvideo’s
die soms een ander verhaal weergeven dan het verhaal die de zanger voor ogen had. Een andere
oorzaak is de koppeling die mensen maken tussen muziek en gebeurtenissen. Bij het onderzoek
naar ‘White Rabbit’ van Jefferson Airplane werd duidelijk dat dit nummer vaak is gespeeld tijdens
de Summer of Love en op Woodstock. Doordat bij deze evenementen het protest tegen de
Vietnamoorlog centraal stond werden nummers als ‘White Rabbit’ langzamerhand een symbool
voor het protest tegen deze oorlog.
Tijdens festivals als Woodstock waren er artiesten die graag nummers van andere artiesten
coverden. Zo is ‘Blowin’ In The Wind’ van Bob Dylan onder andere populair geworden.
Folkzangers als Woody Guthrie en Pete Seeger, die zelf ook al protestzangers waren voor de
jaren 60, waren voor veel artiesten een grote inspiratie om protestsongs te schrijven. Niet alleen
folkzangers maar ook bands als U2 worden vaak als maatschappijkritisch gezien.
Begin jaren 60 hadden de platenmaatschappijen veel invloed op de muziek en de artiesten.
Muziek was te horen via de radio, de platenspeler en later ook via de muziekprogramma’s op de
televisie. Na een aantal jaar werd de platenspeler vervangen door de CD. De veranderingen
worden groter wanneer de mp3-speler zijn intrede doet. Ook internet en sociale media gaan een
steeds grotere rol spelen in de muziekindustrie. Platenmaatschappijen krijgen steeds minder
zeggenschap en bands gaan steeds vaker zelf muziek uitbrengen. Muziekvideo’s hebben hun
hoogtepunt in de jaren 80 omdat er op dat moment veel muziekprogramma’s op televisie zijn. Met
de komst van internet verandert dit. Nu maken bands nog steeds muziekvideo’s die op het internet
bekeken kunnen worden maar vaak is ook de live-versie online te bekijken.
Vanaf de jaren 60 zijn er altijd protestsongs geweest. In periodes waarin de
levensomstandigheden van mensen bedreigd werden, zijn er pieken te zien in de hoeveelheid
protestsongs. Dit is bijvoorbeeld te zien in de jaren 60 met de Koude Oorlog en specifiek de
Vietnamoorlog en in de jaren 80 als de Koude Oorlog eindigt en er een einde komt aan de
apartheid. Ook na de aanslagen in Parijs is het nummer ‘Imagine’ in vele landen weer te horen.
Muziek lijkt een stem te geven aan het verzet en de verslagenheid. Hiervoor hoeven niet altijd
nieuwe protestnummers geschreven te worden, dit is ook te zien bij het nummer ‘Imagine’ dat al in
1971 door John Lennon is uitgebracht. Protestnummers kunnen dus ook tijdloos zijn en voor
verschillende situaties opnieuw uitgebracht worden. Protestsongs komen in alle muziekstijlen voor.
Punk en hiphop zijn zelfs als protestgenre ontstaan. Bij muziekstijlen die vooral gericht zijn op de
dans zoals de disco en de house komen veel minder protestsongs voor omdat de muziek in deze
stijlen belangrijker is dan de tekst. Met de instabiele situatie in de wereld is het dus wachten op
een nieuwe golf aan protestsongs.
28
Nawoord
Het was erg interessant om meer over dit onderwerp te weten te komen. Zo wist ik van tevoren
niet dat de maatschappelijke veranderingen in de jaren 60 zo’n grote invloed hebben gehad op de
muziek uit deze tijd. Verder verwachtte ik dat de meeste nummers uit de jaren 60 kwamen maar na
verder onderzoek bleek dat er in de jaren 80 ook veel geschreven zijn. Het leukste wat ik heb
ontdekt is dat de groep luisteraars soms aan een nummer een hele andere betekenis geven dan
dat de schrijver bedoeld heeft doordat ze een nummer tijdens een bepaalde gebeurtenis hebben
gehoord.
Tijdens het inlezen merkte ik snel dat ik een vrij breed onderwerp had gekozen. Om het enigszins
kleiner te maken beperkte ik me tot de Engelstalige protestsongs vanaf de jaren 60. Toch bleef het
lastig om dichtbij mijn hoofdvraag te blijven omdat er steeds zijpaden waren die ik ook interessant
vond om verder te onderzoeken. Zo had ik graag nog verder gekeken naar de rede waardoor
mensen niet altijd protestsongs als protestsong zien. Ik vermoed dat het te maken heeft met het
feit dat mensen niet altijd naar de tekst luisteren maar dit zou nader onderzocht moeten worden.
Ook heb ik op een gegeven moment geprobeerd de lijst van 105 protestsongs uit de bijlage in te
delen op muziekstijl. Ik kwam er snel achter dat er ontzettend veel verschillende muziekstijlen zijn
die qua inhoud veel raakvlakken hebben. Ook hebben sommige muziekstijlen verschillende
benamingen waardoor het te ingewikkeld werd en ik hiermee ben gestopt.
Aan het eind van dit profielwerkstuk wil ik nog een aantal mensen bedanken. Ten eerste alle
mensen die zo vriendelijk waren mijn enquête in te vullen. Daarnaast wil ik ook Aad Schrooten en
meneer Franken bedanken voor het meelezen en het geven van tips. Als laatste wil ik mijn ouders
bedanken voor het geven van een schop onder mijn kont als ik een tijdje niet zo veel had
uitgevoerd.
29
Bronnenlijst
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
20 of you songs that changed the world. (2013, 31 januari). Geraadpleegd van
http://www.bbc.com/news/magazine-21143345
Bakker, M. (2014, 04 november). Be Free and Fuck you! Geraadpleegd van
https://www.cjp.nl/blog/2014/11/be-free-and-fuck-you/73472/
Biography.com. (z.j.). Bob Dylan Biography. Geraadpleegd op 03 december, 2016, van
http://www.isgeschiedenis.nl/archiefstukken/i-want-to-bite-the-hand-that-feeds-me/#more70553
Enden, F. van der. (2013, 13 januari). De teloorgang van de protestsong. Geraadpleegd van
http://popmagazineheaven.nl/de-teloorgang-van-de-protestsong
Groniek, P. (2015, 10 december). I want to bite the hand that feeds me…. Geraadpleegd van
http://www.isgeschiedenis.nl/archiefstukken/i-want-to-bite-the-hand-that-feeds-me/#more70553
Hielkema, H. (2001, 02 oktober). Er is geen oorlog zonder eigen muziek. Geraadpleegd van
https://cearcall.home.xs4all.nl/mt/muziek/oorlogsmuziek.html
Horsten, H. (2011, 24 mei). Bob Dylan: The voice of a generation. Geraadpleegd van
http://www.geschiedenisbeleven.nl/bob-dylan-voice-generation/
Info.Nu.nl. (2007, 03 november). De culturele revolutie van de jaren '60 en '70. Geraadpleegd
op 03 december, 2016, van http://mens-en-samenleving.infonu.nl/sociaal-cultureel/10337-deculturele-revolutie-van-de-jaren-60-en-70.html
Info.Nu.nl. (2009, 13 november). Wat is rock'n roll en waar komt het vandaan? Geraadpleegd
van http://muziek-en-film.infonu.nl/muziekstromen/44259-wat-is-rockn-roll-en-waar-komt-hetvandaan.html
Laws, C. (2015, 12 oktober). De ’protestgeneratie’: dromen van een nieuwe, utopische wereld.
Geraadpleegd van http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/de-protestgeneratie-dromen-van-eennieuwe-utopische-wereld/
NEMO Kennislink. (2011, 03 mei). De protestliedjes van de Vietnamoorlog. Geraadpleegd van
http://www.nemokennislink.nl/publicaties/de-protestliedjes-van-devietnamoorlog?q=protest+songs
Nieuwkerk, M. van. (2016, 12 december). De Wereld Draait Door - Muziekspecial 1966 [Video].
Geraadpleegd van http://dewerelddraaitdoor.vara.nl/media/367683
NTR, & Blokhuis, L. (2013, 04 mei). Rock the war [Video]. Geraadpleegd van
http://www.ntr.nl/NTR-Documentaires/137/detail/Rock-the-war/NPS_1222812
Rolling Stone. (z.j.). Bob Dylan Bio. Geraadpleegd van
http://www.rollingstone.com/music/artists/bob-dylan/biography
RUG.nl. (2016, 29 augustus). Muziek die de wereld verandert? Geraadpleegd van
http://www.rug.nl/education/scholierenacademie/studieondersteuning/profielwerkstuk/alfasteun
punt/subjects/onderwerpen/ckvkcv/bobdylan
Songfacts. (z.j.). Song Meanings. Geraadpleegd op 29 januari, 2017, van
http://www.songfacts.com/
Songs and the Civil Rights Movement. (z.j.). Geraadpleegd van
http://kingencyclopedia.stanford.edu/encyclopedia/encyclopedia/enc_songs_and_the_civil_righ
ts_movement.1.html
Tillet, S. (2015, 20 januari). The Return of the Protest Song. Geraadpleegd van
https://www.theatlantic.com/entertainment/archive/2015/01/the-return-of-the-protestsong/384631/
Verheye, H., & Pauw, F. de. (2013, 31 januari). De revival van de protestsong. Geraadpleegd
van http://chase.be/blog/de-revival-van-de-protestsong/
Wikipedia. (z.j.). protestlied. Geraadpleegd op 29 januari, 2017, van
https://nl.wikipedia.org/wiki/Protestlied
Wikipedia. (z.j.). Bob Dylan. Geraadpleegd op 03 december, 2016, van
https://en.wikipedia.org/wiki/Bob_Dylan
Wikipedia. (z.j.). Popmuziek. Geraadpleegd op 29 januari, 2017, van
https://nl.wikipedia.org/wiki/Popmuziek
Wikipedia. (z.j.). Music and politics. Geraadpleegd op 03 december, 2016, van
https://en.wikipedia.org/wiki/Music_and_politics
30
Bronnenlijst afbeeldingen
Afbeelding 1: http://www.tweedewereldoorlog.nl/themas/na-de-oorlog/wederopbouw/
Afbeelding 2: http://www.dfiles.me/elvis-presley-on-stage.html
Afbeelding 3: http://metro.co.uk/2016/05/23/quiz-how-well-do-you-know-rock-band-kiss-5900300/
Afbeelding 4: http://www.commondreams.org/views/2016/02/02/americas-new-vietnam-middleeast
Afbeelding 5: http://ultimateclassicrock.com/jimi-hendrix-woodstock/
Afbeelding 6: http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/robbeneiland-gevangeniseiland-sinds-de-17eeeuw/
Afbeelding 7: http://mentalfloss.com/article/12790/music-history-10-biko
Afbeelding 8: http://www.liketotally80s.com/2012/07/live-aid-1985/
Afbeelding 9: https://www.pinterest.com/angeliab68/harmonica/
Afbeelding 10: http://myat40.wikia.com/wiki/Men_Without_Hats:The_Safety_Dance
Afbeelding voorblad: https://nl.pinterest.com/explore/bataclan-theatre/
31
Bijlage
32