Het prentenboek als invalshoek

Onderbouwprojecten
Het
prentenboek
als invalshoek
In Het prentenboek als invalshoek worden zeven
prentenboeken uitgewerkt naar projecten voor
de onderbouw van de basisschool. De mooiste
vis van de zee is in deze bijdrage uitgewerkt
naar een soortgelijk project.
Edith van Galen
Christiane Nieuwmeijer
Naar aanleiding van het prentenboek De mooiste vis van de zee (Pfister,
1992) zingen, dansen en schilderen de kinderen, doen ze ervaringen
op met magnetisme en bekijken ze een echte vis. In het bijbehorende
katern Spelendleren staan de werkvormen rondom dit prentenboek
beschreven. Alle activiteiten in artikel en katern vormen een onderdeel
van het ‘Mooiste-vis-van-de-zee-spel’.
waarin meerdere vakgebieden aan bod komen. Dit gebeurt al vrij veel
in het onderwijs. Er wordt gerekend, gezongen en geknutseld rondom
prentenboeken, maar opvallend is dat deze activiteiten vaak wel met het
verhaal, maar niet veel met elkaar te maken hebben. Over het algemeen
betreft het losstaande, weinig geïntegreerde activiteiten. En dat is jammer.
Je kunt namelijk heel goed activiteiten ontwerpen die zowel met het
verhaal als met elkaar verband houden. Een goed hulpmiddel daarbij
vormt het toewerken naar een bepaald eindresultaat (presentatievorm). Presentatievormen zoals een toneelstuk, verhalend ontwerp of
verteltafel kunnen je helpen bij zowel het bedenken van activiteiten als
om de onderlinge relatie van de activiteiten duidelijk te maken.
Effecten van prentenboeken
Mooiste vis van de zee
Piet Mooren, docent kinderliteratuur aan de universiteit van Tilburg, deed
onderzoek naar de effecten van prentenboeken op cultuurspreiding en
leesbevordering (Mooren, 2000). Hij deed praktijkonderzoek naar het
effect van prentenboeken: op het voorbereidend en aanvankelijk lezen,
bij zwakke lezers, bij het leren van een taal en op gecijferdheid.
Gedurende een jaar volgde hij kinderen uit groep 3 met een achterstand op verschillende gebieden. In dat jaar kregen ze veelvuldig prentenboeken aangeboden: er werd uit voorgelezen en kinderen werden
gestimuleerd om ze zelf te lezen. Na dit jaar bleken de kinderen niet
alleen vorderingen te hebben gemaakt op onderzochte punten (woordenschat, leesbegrip, kennis van de wereld, fantasie, waardering voor
literatuur), maar werden ook positieve effecten aangetoond op vakken
als rekenen en Engels als vreemde taal.
De presentatievorm waarnaar De mooiste vis van de zee is uitgewerkt,
is een spel. Elk onderdeel voor dit ‘Mooiste-vis-van-de-zee-spel’ komt
voort uit activiteiten op verschillende vakgebieden. De start is uiteraard
het voorlezen van het boek.
Vakgebieden in presentatievorm
Uit het onderzoek van Mooren kun je concluderen dat prentenboeken
nog meer effect hebben wanneer ze worden uitgewerkt naar projecten
HJK mei 03.indd 277
1 Sociaal-emotionele ontwikkeling
Regenboog, de mooiste vis van de zee, is een mooie, maar trotse vis.
Delen vindt hij moeilijk: ‘samen spelen, samen delen’ heeft hij nog
niet geleerd! De andere vissen zijn jaloers op zijn mooie schubben en
zouden ze graag willen hebben. Gevoelens van trots, jaloezie, alleen
zijn, het kunnen delen met anderen, zijn onderwerpen waarmee jonge
kinderen vaak te maken hebben.
Voer na het voorlezen een gesprek over het gedrag van Regenboog. Hebben de kinderen dat ook weleens, dat ze iets moois/lekkers moeilijk kunnen
delen? Wie heeft weleens iets van een ander willen hebben en waarom?
Wie vindt het niet erg om iets te delen?
De wereld van het jonge kind | mei 2008
277
06-05-2008 09:41:21
Lied aanleren
Zing het eerste couplet van Visje, visje drie keer
alleen voor. De kinderen krijgen zo de tijd zich
een mentaal beeld van de tekst en de melodie
te vormen. Bij elke keer voorzingen komt een
opdracht: beeld een vis uit met je linkerhand,
idem met je rechterhand (lateralisatie), de
laatste keer met beide handen (synchronisatie).
2 Taal (poëzie)
Geef vervolgens zin voor zin ‘weg’ (meezingen).
Vergroot het Nachtgezang van de vis op A3Leer ten slotte de overige coupletten aan.
formaat.
Kringspel
Regenboog vindt zichzelf erg mooi. Waarom zou
De kinderen staan in de kring en houden
hij zichzelf mooi vinden? Wat vinden de kinderen Introductie en kern
elkaars handen vast. In het midden staat Remooi aan zichzelf? Wat vinden de kinderen mooi/ ‘Als we onder water gaan, kunnen wij de
genboog (kind). Op zijn lichaam draagt hij een
leuk/aardig/goed aan elkaar? Mag je jezelf mooi vissen dan verstaan?’ Laat de kinderen
vinden?
reageren. ‘Christian Morgenstern, een dichter, tweetal schubben (de schubben van Regenboog
uit het katern Spelendleren of twee gekleurde
verstaat ze misschien wel, want hij heeft een
Jonge kinderen ontdekken gaandeweg dat zij vissenliedje opgeschreven. Hoe zou dit liedje
haarclipjes die aan de rand van een trui of
zelf iemand zijn (toenemend ik-besef). Het is
klinken?’ Bedenk samen verschillende uitvoe- broek zijn geklemd). Het spelverloop is als volgt:
daarom belangrijk ze te ondersteunen in de
ringswijzen voor de boogjes en de streepjes.
1De kinderen in de kring zwaaien de armen
Bijvoorbeeld: boogje = geluidloze ‘blub’
rustig van voor naar achter op de maat van
(hapgeluid van de lippen), streepje = blazen
het lied (golven). Regenboog ‘zwemt’ door
met getuite lippen (goed voor lipspanning/los
de kring. Bij ‘doet niet mee’ schudden alle
kaakgewricht!). Idee: blaas het streepje met
vissen het hoofd. Regenboog kijkt verdrietig.
een rietje in een glas water!
2Regenboog deelt zijn schubjes uit bij het inVoer het gedicht samen uit. Wijs met de regels
zetten van het tweede couplet. Bij ‘doe maar
mee zodat het gelijk klinkt (kind). Herhaal een
mee!’ voegen de kinderen met schubjes zich
aantal keer met verschillende uitvoeringswijzen.
bij Regenboog. De kring sluit zich weer.
Afsluiting
3Regenboog en de andere vissen dansen in
Elk kind schrijft een eigen vissenliedje met
de kring.
bogen en strepen. De gedichten worden bij
4Herhalen met ander kind als Regenboog.
elkaar gelegd in de boekenhoek, zodat ze door Kaartjes: het lied (met notenbeeld!) komt op
iedereen gelezen of uitgevoerd kunnen worden. een kaartje bij het ‘Mooiste-vis-van-de-zee-spel’.
(En: wie kan het met muziekinstrumenten?)
Kaartjes: Het gedicht komt als opdrachtHet lied Regenboog kent drie wat langere
kaartje in het ‘Mooiste-vis-van-de-zee-spel’.
coupletten. Kinderen van deze leeftijd vinden
het vaak leuk meerdere coupletten te zingen
3 Muziek
en kunnen het meestal ook goed.
Leer de kinderen van groep 1-2 het lied Visje,
visje aan en groep 3-4 het lied Regenboog.
ontwikkeling van een realistisch en positief
zelfbeeld.
Kaartjes: in het katern Spelendleren vind je
een aantal vragenkaartjes voor het ‘Mooistevis-van-de-zee-spel’. De besproken onderwerpen komen erin terug.
Uit: De galgenliederen, en andere groteske gedichten door
Christian Morgenstern, uitgeverij IJzer te Utrecht.
Kleuters zijn vaak erg op zichzelf gericht en
kunnen zich nog moeilijk inleven in een ander.
Ze moeten nog leren dat een ander ‘anders’
is. Als leerkracht kun je die ontwikkeling
stimuleren door aandacht te besteden aan
sociale vaardigheden en inlevingsvermogen.
Wanneer kinderen de gelegenheid krijgen hun
gevoelens en gedachten te uiten, leren ze er
mee om te gaan.
278
HJK mei 03.indd 278
De wereld van het jonge kind | mei 2008
06-05-2008 09:41:25
Kaartjes: de kaartjes komen als uitbeeldingopdracht bij het ‘Mooiste-vis-van-de-zee-spel’.
7 Techniek
Onder aan de hengel komt een magneet (zie
katern Spelendleren). Demonstreer hoe een
paperclip aan de magneet blijft hangen. Een
aantal kinderen loopt een voor een door de
klas om spullen in de kring te brengen die
al dan niet aan de magneet blijven hangen.
Bekijk en benoem de materialen (bijvoorbeeld
ijzer, plastic, stof). Sorteer ze samen naar twee
groepen. Wie ziet wat er aan de hand is?
Tot slot zit in de Hema-ontdekdoos ijzerslijpsel. De kinderen strooien op een tekening
van een vis wat ijzerpoeder. Door de magneet
onder het papier heen en weer te bewegen,
kunnen mooie figuren worden gemaakt.
Lied aanleren
Zing het eerste couplet(alleen) voor. De
kinderen laten tijdens het voorzingen hun
handen zwemmen als ‘vis’. Het visje schudt
‘nee’ wanneer dat in de tekst klinkt. Herhaal
het eerste couplet: de ene helft van de groep
zwemt nu op het eerste tekstdeel, de andere
helft wanneer Regenboog antwoordt. Wissel
de groepen, herhaal. Leer door delen weg
te geven, het hele couplet aan. De andere
coupletten komen op een later moment.
Kaartjes: het lied (met notenbeeld!) komt op
een kaartje bij het spel.
5 Beeldende vorming
Na deze beschouwing maken de kinderen vissen
zoals beschreven in het katern Spelendleren.
6 Dans
Ga met de kinderen naar het speellokaal.
Toon één voor één de kaartjes van de vis, de
octopus, de krab en de waterplanten uit het
katern Spelendleren. Ze worden opgezocht
in het prentenboek. Herhaal bij de vis de
lichaamsdelen.
‘Wie kan de vis (krab/octopus/waterplanten) in
de kring uitbeelden?’ (NB: een krab beweegt
4 Natuuronderwijs
altijd zijwaarts, een octopus heeft zóveel
De kinderen zitten in de kring. Zet een duikbril bewegende armen dat je je vingers er bij moet
op en ‘ga onder water’. Vertel over wat je ziet: gebruiken, waterplanten blijven op één plek en
benoem dieren, geluiden en kleuren. Ook de
wuiven in het water.)
kinderen krijgen één voor één de duikbril op
en vertellen wat zij zien. Ze hebben ongeLaat de kinderen de verschillende waterdieren/
twijfeld vissen gezien. Bekijk samen met de
planten uitbeelden op passende muziek (bijkinderen een échte vis (zoute haring). Benoem voorbeeld ‘Aquarium’ uit Carnaval des Animaux
verder kieuwen, bek, ogen, staart en vinnen
van Saint Saëns).
en licht deze toe.
Ten slotte trekt iedereen een kaartje en danst
Kaartjes: de lichaamsdelen van de vis komen wat erop staat. Kinderen met dezelfde onderwerop de vragenkaartjes terug.
pen zoeken elkaar op en dansen samen verder
Tot slot
Alle uitgevoerde activiteiten uit het katern
Spelendleren worden samengevoegd tot een
spel. Dit is het leukst in overleg met de kinderen. Vooraf kan eventueel een ‘echt’ vissenspel
worden gespeeld zodat de bedoeling voor
iedereen duidelijk is.
Veel plezier met het ‘Mooiste-vis-van-de-zeespel’!
Christiane Nieuwmeijer is inhoudelijk
medewerker kunst en cultuur bij SLO
Enschede (www.slo.nl).
Literatuur
Mooren, P. (2000), Het prentenboek als springplank. Uitgeverij Sun, Nijmegen.
Pfister, M. (1992), De mooiste vis van de zee.
De Vier Windstreken, Rijswijk.
Extra: Het prentenboek als invalshoek!
Begin dit jaar verscheen Het prentenboek als invalshoek van Christiane Nieuwmeijer (ISBN 978 90
2324 316 8, € 39,50).Uitgeverij Van Gorcum stelt 10 exemplaren gratis beschikbaar aan abonnees die snel reageren. Stuur een gefrankeerde kaart met abonneenummer, adres en titel van het
boek naar: De wereld van het jonge kind, Postbus 122, 3740 AC Baarn.
De wereld van het jonge kind | mei 2008
HJK mei 03.indd 279
279
06-05-2008 09:41:28
SL 60 2spreads
23-04-2008
10:32
Pagina 1
spelendleren
praktische toepassingen
nummer , mei 
SL 60 2
mooiste-vis-van-de-zee-spel
•• •••• •••••••••••••••••••••• • • • • • • • •
B
R
(n
d
in
ve
K
o
u
k
Leerkrachten vinden in dit katern
alle benodigdheden, spelregels en
een korte beschrijving van de
activiteiten die nodig zijn om met
kinderen het ‘Mooste-Vis-van-deZee-spel’ te maken en te spelen.
In het artikel Het prentenboek als
invalshoek worden de activiteiten
nader toegelicht en uitgewerkt.
Benodigd materiaal
Stevig wit karton voor de vissen, zilverkleurig
holografisch glitterkarton, magneet, splitpennen
(controleer of een magneet ze pakt), stokje
(bamboe) van plm.  cm. lang, bolletje
visdraad,  platen stevig karton van elk  × 
cm. voor het aquarium, breed sporttape,
zilverzand, blauw en groen crêpepapier.
Voor het versieren van de vissen:
verschillende kleuren zijdevloei of sitspapier,
wasco, ecoline, bolletjes gekleurde (rest-)wol,
grote stompe naald, gekleurd crêpepapier,
kopieën van de kaartjes in dit katern, stevig
karton om ze op te plakken.
Verder: scharen, lijm, penselen, perforator,
scherp mesje.
Opmerking: Heel bruikbaar voor deze activiteit
is de -ontdekdoos Ontdek de wereld van
magneten (€,), vanaf  jaar. Behalve een
magneet zitten er meer materialen in voor
eenvoudige proefjes.
Aquarium
Bevestig de  platen karton aan elkaar
met behulp van het sporttape. Extra
stevig wordt het wanneer je het tape
aan beide zijden van het karton plakt.
Zorg er dan wel voor dat er genoeg
ruimte overblijft tussen de platen,
zodat ze straks nog kunnen buigen.
Laat één zijde open.
Nu gaan de kinderen het aquarium
versieren. Dat kan met verf, maar
ook met natgemaakt crêpepapier in
‘waterige’ kleuren (blauw, groen,
turkoois, paars). Door de wrijf-
HJK mei 03.indd 280
bewegingen met het natte papier
ontstaan vanzelf ‘golven’.
De onderkant wordt ingesmeerd met
lijm en bestrooid met zilverzand.
Schud het teveel af. Nu heeft het
aquarium een zandbodem. Het
versieren kan zowel aan de binnenals aan de buitenkant gebeuren. Zet
het aquarium rechtop en vouw het
tot een vierkant. Maak eventueel de
openstaande zijden dicht door in elke
plaat een gaatje te maken(perforator)
en hen samen te binden met een
strikje.
Hengel
Laat een kind een hengel van thuis
meebrengen en bekijk hem samen.
Enkele kinderen kunnen eventueel
een ‘werktekening’ maken van de
hengel. Met deze werktekening wordt
van het benodigde materiaal een
eenvoudige hengel gemaakt.
Onderaan de vislijn wordt de
magneet bevestigd. Wie kan er een
goede knoop maken?
Als leerkracht kerf je van tevoren met
een scherp mesje een gleufje rondom
het uiteinde van het bamboestokje.
Daar blijft dan straks de visdraad
goed in vastzitten (anders glijdt die er
bij het spelen telkens af ).
06-05-2008 09:41:29
S
p
m
d
sc
B
d
SL 60 2spreads
23-04-2008
10:32
Pagina 2
regenboog
•••• ••••• ••••••••••••••••••• • • • • • • • •
splitpen
Breng de afbeelding van de vis
Regenboog over op stevig wit karton
(natekenen, carbon, kopiëren). Knip
de vis uit. Laat de kinderen hem
inkleuren met kleurpotloden,
verf, ecoline en/of wasco.
Knip zes schubben naar
onderstaand voorbeeld
uit het holografisch
karton.
Tip-
Snijd vervolgens op verschillende
plekken met een scherp
mesje verticale sleuven in
de vis en schuif de
schubben er in.
Bevestig tot slot
de splitpen.
In het artikel
Het prentenboek als
invalshoek worden
nog meer activiteiten
beschreven rondom
de magneet en
magnetisme.
Daar staan ook het
vissenlied en het
vissenversje.
voorbeeld schub
HJK mei 03.indd 281
06-05-2008 09:41:30
SL 60 2spreads
23-04-2008
10:33
Pagina 3
spelendleren
praktische toepassingen
nummer , mei 
SL 60 2
vissen en kaartjes
•• •••• •••••••••••••••••••••• • • • • • • • •
D
M
+
Vissen
Tot slot maakt elk kind zijn eigen vis
voor het vissenspel.
De kinderen tekenen een vis met alle
onderdelen (vinnen, staart, kieuwen)
en knippen hem uit. Vervolgens
wordt hij versierd, bijvoorbeeld:
• Met wasco en ecoline.
• Met zijdevloei of sitspapier.
• De kinderen knippen, scheuren,
schuiven en plakken grote en kleine
stukken papier.
• De vis wordt gekleurd, waarna met
een perforator gaatjes erin worden
HJK mei 03.indd 282
gemaakt. Met een stompe naald
kunnen er nu gekleurde draden wol
doorheen worden geregen.
• De vis wordt beplakt met propjes
crêpepapier in verschillende
kleuren.
Bevestig aan de bovenlip van de vis
een splitpen. Indien een vis door de
versiering te zwaar voor de magneet is
geworden, kan onder de splitpen een
ijzeren ringetje (ijzerhandel) vastgemaakt worden.
Kaartjes
Het laatste onderdeel van het spel
vormen  opdrachtkaartjes. De
opdrachten zijn de kinderen grotendeels bekend, omdat ze zijn
voorbereid in eerdere activiteiten
(drama, techniek, sociaal-emotionele
ontwikkeling, muziek, natuuronderwijs).
Schrijf de opdrachten over op
kaartjes van stevig papier of kopieer
de volgende bladzijde op A formaat
(%) en plak de kaartjes op karton.
06-05-2008 09:41:32
SL 60 2spreads
23-04-2008
10:33
Pagina 4
spelregels vissenspel
•••• ••••• ••••••••••••••••••• • • • • • • • •
Deelnemers:
Maximaal zes kinderen (of tweetallen)
+ leerkracht (of lezend kind).
Spelverloop:
Zet het aquarium op tafel.
Leg Regenboog en één vis per
deelnemer in het aquarium. Om de
beurt mag een kind (of tweetal)
hengelen naar een vis.
Gewone vis: trek een kaartje en voer
de opdracht uit. Het kaartje gaat
Zing het vissenlied
weer onderop de stapel, de vis terug
in het aquarium.
Regenboog: deel één schubje met een
ander kind (weggeven!). Regenboog
gaat weer terug in het aquarium.
Het spel is afgelopen als ieder kind
een schubje heeft gekregen.
Doe het vissenversje
Noem iets waar je goed
in bent
Beeld uit wat er op dit
kaartje staat
Zoek iets in de klas
dat blijft hangen aan
je hengel
Zeg iets leuks of aardigs
over het kind dat naast
je zit
Noem iets moois
van jezelf
Als je met je vriendjes
aan het spelen bent,
en er komt iemand bij,
wat doe je dan?
Beeld uit wat er op dit
kaartje staat
HJK mei 03.indd 283
Als je vier snoepjes hebt,
en er komt een vriendje
bij, wat doe je dan?
Als een kindje gevallen is,
wat doe je dan?
Beeld uit wat er op dit
kaartje staat
Hoe heet dit deel van
de vis?
Beeld uit wat er op dit
kaartje staat
Hoe heet dit deel van
de vis?
Tekst: Christiane Nieuwmeijer · Illustraties en vormgeving: Gerard Bik
Hoe heet dit deel van
de vis?
06-05-2008 09:41:34