06. Karthuizer anjer - TU Delft Medewerkers

Karthuizer anjer
Dianthus carthusianorum
Karthuizer anjer, Dianthus carthusianorum, is een overblijvende plant
die overwintert met knoppen direct op de bodem en beschermd door
de strooisellaag. Deze levensvorm, een aanpassing aan het milieu, heet
hemicryptofyt. De bloemen zijn tweeslachtig en rood van kleur. Tweeslachtig wil
zeggen dat een bloem zowel mannelijke als vrouwelijke organen voor de sexuele
voortplanting heeft. Op de Rode Lijst wordt de Karthuizer anjer aangemerkt als
zeer zeldzaam en bedreigd.
3
Het verspreidingsgebied van de Karthuizer anjer is Europa, met de nadruk op
Midden-Europa. Daar vind je de plant vooral op berghellingen. In Nederland
is deze anjer wel inheems maar, aan de rand van z’n verspreidingsgebied. Dat
maakt op zich al kwetsbaar. Van nature vestigt de anjer zich hier op droge,
schrale, onbemeste kalkgraslanden, standplaatsen die steeds zeldzamer
geworden zijn. Door mensenhand geholpen zie je hem nu ook regelmatig in
verschraalde en ingezaaide wegbermen.
In West-Europa zijn kalkgraslanden in de loop van vele eeuwen door ingrijpen
van de mens ontstaan. Aanvankelijk was Europa grotendeels bedekt met
bossen maar vanaf de Middeleeuwen moest er hoe langer hoe meer oppervlakte
vrijgemaakt worden om de groeiende bevolking te voeden. Bossen werden
gekapt om plaats te maken voor akkers en weidegrond. Die weides werden
4
niet bemest en de bodem werd daardoor steeds schraler, met een rijke
5
kruidenvegetatie als gevolg.
De naam Dianthus is een samentrekking van de Griekse woorden dios en anthos.
Het eerste is de voorloper van het woord deus, god; het tweede betekent bloem.
Tezamen dus godenbloem. Over de oorsprong van het woord Karthuizer is er
geen eenstemmigheid. Sommigen zeggen dat hij is vernoemd naar de botanisten
Frederik en Johan Karthauser. Anderen beweren dat de naam is ontleend aan een
landstreek in Zuid-Oost Frankrijk, het Massif de la Chartreuse.
Daar, in de Franse Alpen ten noorden van Grenoble, vestigde zich in 1084 een
kloosterorde, de Orde der Karthuizers. In 1605 kochten deze monniken een oud
recept voor een elixer waarin 130 extracten van planten uit hun omgeving waren
verwerkt. Ook stookten zij Chartreuse, een likeur met een zeer complexe smaak.
Het is zeer wel mogelijk, dat de Karthuizer anjer, die vanaf 1500 ook in hun
kloostertuinen gekweekt werd, één van de ingrediënten is.
De Karthuizer anjer bevat saponinen. Dit is een klasse van secundaire
plantenstoffen, ook wel secundaire metabolieten genoemd. Geschud met water
geven ze een zeepachtig schuim. Ze hebben een reinigende werking zoals zeep,
maar minder krachtig. Ze zijn bitter en in planten spelen ze waarschijnlijk een
rol bij de afweer tegen vraat, bacteriën en schimmels. De studie naar secundaire
7
6
plantenstoffen heeft een grote vlucht genomen. Ze zijn belangrijk voor voeding
en geneeskunde.
Dianthus carthusianorum, Karthuizer anjer
8
9
kwam tot 2010 in dit gebied voor
komt na 2010 in dit gebied voor
was er voor 2010 en ook erna
voor detailinformatie zie verspreidingsatlas.nl
1
2
10
1. Verspreiding in Nederland. verspreidingsatlas.nl
2. Verspreiding over de wereld. wilde-planten.nl
3. O.W. Thomé, Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz, 1885.
4. Deutschlands Flora in Abbildungen, J. en J.G. Sturm, 1796. caliban.mpipz.mpg.de
5. M.B.Valentini, Viridarium reformatorum, 1719. plantillustrations.org
6. Hochstaff, Oostenrijk. www.botanische-spaziergaenge.at
11
7. Karthuizer anjer en Graslelie, Beilstein, Duitsland. Foto: Santasantaxxx, Wikimedia.
8. Klooster Grande Chartreuse, Isère, Rhône-Alpes, Frankrijk. Foto: Floriel, Wikimedia.
9. Chartreuse is een veelgebruikte moderne signaalkleur tussen geel en groen. De kleurnaam
is ontleend aan het kleurenspectrum van Chartreuse-likeur. Foto: pennypie. wordpress.com.
10.Een zusje van de Karthuizer anjer is de Dianthus longycalix. Foto: Bert van der Meijden.
11.Kalkgrasland, Bemelerberg, Limburg. Foto: Romaine, Wikimedia.
TU Delft