lichtbronnenkaart drenthe

L I C H T B R O N N E N K A A R T
DRENTHE
M I L I E U F E D E R AT I E
D R E NT H E
AS S E N,
D E C E MBE R
2 0 0 5
VOORWOORD
De laatste jaren krijgt het thema lichthinder, ook wel lichtverontreiniging genoemd, steeds meer aandacht.
Het nachtelijk donker komt door het overmatig gebruik van kunstlicht ten behoeve van wegen,
sportaccommodaties, monumenten, tuinbouwkassen, reclame enzovoort, steeds meer in het gedrang.
De donkere nacht is evenwel een oerkwaliteit, waar we zuinig op moeten zijn.
De provincie Drenthe is gelukkig relatief gezien nog een donkere provincie. Het provinciaal bestuur heeft
in zijn omgevingsplan (POP) de duistere nachten als één van de kwaliteiten van Drenthe omschreven.
Het beschermen en zo mogelijk verbeteren van het nachtelijk duister is als doelstelling in het POP
opgenomen. Uit representatief onderzoek van Alterra blijkt dat de inwoners van Drenthe van alle
Nederlanders het meest hechten aan het behoud van de donkere nacht. Zo vindt 65% van de inwoners
van Drenthe het belangrijk of zeer belangrijk dat het buiten de bebouwde kom donker is.
Ter verbetering van het nachtelijk duister is in het POP gesteld, dat de verlichting langs provinciale wegen
zoveel mogelijk op maat wordt aangebracht. Uitgangspunt daarbij is, dat de provinciale wegen en fietspaden
in principe niet worden verlicht; alleen kruispunten en verkeersonveilige situaties worden verlicht. Hiermee
wordt tevens een andere provinciale milieudoelstelling gediend, te weten het zuinig omgaan met energie.
Daarnaast heeft de provincie subsidie verstrekt voor een studie naar de bovenafscherming van kassen en
een onderzoek laten uitvoeren naar de relatie tussen wegverlichting, rijgedrag en verkeersveiligheid op
een provinciale weg.
Om in de komende jaren te kunnen komen tot meer gericht beleid om de hiervoor aangegeven doelstelling
met betrekking tot het nachtelijk duister te kunnen realiseren, is meer inzicht nodig in de problematiek.
Het initiatief van de Milieufederatie Drenthe om te komen tot een lichtbronneninventarisatie voor Drenthe
is dan ook van harte ondersteund door de provincie. De inventarisatie kan bijdragen aan het realiseren van,
daar waar gewenst, minder licht in de Drentse duisternis. De resultaten van de inventarisatie worden in
deze publicatie weergegeven.
De gedeputeerde voor milieu van de provincie Drenthe
Tanja Klip-Martin
2
3
INLEIDING
Vanaf begin 2004 hebben vrijwilligers ruim een jaar lang gegevens verzameld over de aanwezigheid van
kunstmatige verlichting in het buitengebied van Drenthe. Hun bevindingen zijn vastgelegd in een
uniek document: de Drentse lichtbronnenkaart. Voor het eerst kunt u in kaart zien hoe donker en vooral
ook hoe licht Drenthe is. Op tal van plaatsen is het door kunstmatige verlichting zo licht dat u zelfs
‘s nachts gemakkelijk buiten de krant kunt lezen. Denk maar eens aan een verlicht bedrijventerrein of
een kassengebied. Op de lichtkaart kunt u zien om welke gebieden het gaat.
In streken waar geen felle lampen zichtbaar zijn, kunt u nog de duisternis beleven. Een straatlantaarn
bijvoorbeeld staat in dat geval op grote afstand of wordt aan het zicht onttrokken door bos.
Op de belevingskaart geven de donkere delen weer waar dit het geval is.
De licht- en de belevingskaart zijn samengesteld op basis van waargenomen lichtbronnen.
Samen vormen de twee kaarten de lichtbronnenkaart van Drenthe.
Gerk van der Ploeg
Vrijwilligers bekijken
(hoofd afdeling GIS,
de te inventariseren
provincie Drenthe),
gebieden tijdens de
Rika Rijnberg
startbijeenkomst
(medewerker afdeling
van de campagne
GIS, provincie Drenthe)
Laat het donker donker
en Pieter Wemelsfelder
(projectmedewerker
Laat het donker donker,
Milieufederatie Drenthe)
controleren de
ingevoerde gegevens
4
5
K U N S T L I C H T: Z E G E N O F L A S T
Kunstlicht is een bijzonder fenomeen. Het biedt
veel gemak, niet alleen binnen maar ook buiten.
Het levert bijvoorbeeld een belangrijke bijdrage
aan de oriëntatie, de verkeersveiligheid en de
sociale veiligheid. Verder verlengt kunstlicht
de mogelijkheden voor buitenactiviteiten,
zoals sporten. Het verfraait het (stedelijk)
landschap door het verlichten van monumentale
gebouwen. En verlichting maakt het mogelijk
om ‘s nachts visuele reclame te maken.
Door menselijke activiteiten is de verlichting de laatste
decennia flink toegenomen, elk jaar met ongeveer drie
procent. Langzamerhand krijgen we meer zicht op de
schaduwkanten van al dat licht. Nachtelijk kunstlicht
heeft een negatief effect op de natuur, bijvoorbeeld op
de oriëntatie van trekvogels. Bovendien kan licht ‘s nachts
verblindend werken, slaapstoornissen veroorzaken en
invloed hebben op de gezondheid. Daarnaast wordt het
simpelweg moeilijker om het nachtelijke landschap,
ook in het buitengebied, te ervaren. Op steeds minder
plaatsen kunt u nog genieten van een heldere,
fonkelende sterrenhemel.
Voor de Milieufederatie Drenthe is de toenemende
verlichting aanleiding geweest om eind 2003 een
campagne te starten waarin licht en donker in Drenthe
centraal staan. Met verschillende activiteiten hebben
wij de inwoners van Drenthe laten ervaren hoe mooi
de nacht is. Bovendien hebben wij beleidsmakers de
vele mogelijkheden om verantwoord te verlichten laten
zien, met respect voor het behoud van de donkere
nacht. Onderdeel van de campagne betreft het in
kaart brengen van de huidige situatie.
6
7
LICHTKAART DRENTHE
L I C H T WA A R D E N
1
2
3
4
5
6
MATE VAN VERLICHTING
0
7
8
Op een zogenaamde bronnenkaart staan de
basisgegevens die vrijwilligers hebben
verzameld. Het betreft de waargenomen
lichtbronnen, zoals lantaarnpalen, verlichting
rond huizen en reclameverlichting.
De veelheid aan lichtbronnen maakt het
onmogelijk deze kaart in deze publicatie
weer te geven. De gegevens zijn daarom
in twee kaarten nader geïnterpreteerd:
de lichtkaart en de belevingskaart.
LICHTKAART
Wie ‘s nachts op een verlichte weg in het
buitengebied staat, ziet dat de velden naast
de weg aardedonker zijn. Wie op een onverlicht
weggetje door deze velden loopt, ziet juist
onmiskenbaar de straatlantaarns van de verderop
gelegen weg. Het is dan wel donker rondom,
maar we kunnen nog niet de nachtelijke duisternis
ervaren. Vaak zelfs zien we door de verlichting
minder dan we zouden zien als er helemaal
geen licht is. Dat komt doordat onze ogen
zich aanpassen aan het hoogste verlichtingsniveau.
Op verschillende manieren laten de kaarten
deze vormen van donker in Drenthe zien.
Wat opvalt, is de gelijkmatige spreiding van de
aanwezige verlichting over Drenthe. Vrijwel overal
vinden we verlichte gebieden. De kernen en
verlichte terreinen, zoals kassen, industrielocaties
en sportvelden, zijn op de lichtkaart duidelijk te
herkennen. De felst verlichte gebieden zijn met wit
aangeduid. Naarmate gebieden minder verlicht
worden, zijn ze op de kaart donkerder gekleurd.
Het meest donkere deel van Drenthe is het centrale
deel. Het is beslist niet toevallig dat het gebied
rond Mantinge zeer geliefd is bij amateurastronomen!
ASSEN
niet-geïnventariseerde gebieden
EMMEN
HOOGEVEEN
MEPPEL
8
D E K A A RT E N : B E V I N D I N G E N
De lichtkaart geeft de licht en donker situatie in
Drenthe weer. De witte plekken op de kaart laten zien
waar de aanwezige lichtbronnen de directe omgeving
in het licht zetten en waar we ’s nachts buiten, bij
wijze van spreken, de krant kunnen lezen. De donkere
plekken geven aan waar het aardedonker is, gezien
vanaf de verlichte locaties. Omdat de lichtsterkte over
afstand snel afneemt, zijn de meeste delen van
Drenthe donker (in de betekenis van ‘onverlicht’).
Het weergegeven licht in het buitengebied is onder
meer afkomstig van zeer felle of overvloedige
buiten- en tuinverlichting en straatverlichting.
Met name het wegenpatroon bijvoorbeeld
ten zuidoosten van Hoogeveen is opvallend.
De donkerblauwe vlakken op de kaart geven de
niet-geïnventariseerde gebieden aan. Hier is alleen
gebruikgemaakt van de beschikbare gegevens
in het GIS over bebouwing en straatverlichting.
9
L I C H T WA A R D E N
BELEVINGSKAART DRENTHE
0
2
3
4
5
6
MATE VAN VERLICHTING
1
.............
Roden
-----------
Niet-geïnventariseerde gebieden
BELEVINGSKAART
Stiltegebieden
Nationaal Park/Landschap
De belevingskaart brengt de gebieden in beeld
waar we het nachtelijk duister nog echt kunnen
ervaren. De donkere delen op de kaart geven
weer waar in de nabijheid geen felle lampen
zichtbaar zijn. Een straatlantaarn bijvoorbeeld
staat op minstens zevenhonderd meter afstand.
Overigens, in een geheel open gebied is
verlichting op veel grotere afstand (tot op
enkele kilometers) zichtbaar dan de
gehanteerde zevenhonderd meter. Op de
belevingskaart zijn ze dan niet als storend
ingeschat. Verder zijn bij bewolkt weer in
bijna de hele provincie lichtkoepels zichtbaar.
Deze zijn een gevolg van het oplichten van
de lucht door veraf gelegen verlichte gebieden,
zoals woonkernen, kassen of bedrijventerreinen. Bij het samenstellen van de
belevingskaart zijn deze lichtkoepels
buiten beschouwing gelaten.
Ty n a a r l o
7
Gieten
8
Assen
Smilde
Emmen
Hoogeveen
Op de kaart heeft de mate van verlichting een
waarde meegekregen. Waarde 0 (zwart op de
kaart) betekent dat er geen licht in de directe
omgeving is en waarde 8 duidt aan dat er zeer
felle verlichting aanwezig is. Het licht van een
woonhuis bijvoorbeeld (licht dat van binnen naar
buiten schijnt, of een buitenlamp) geeft de directe
omgeving de waarde 1.
Duidelijk komen de verschillen tussen de drie
Nationale Parken in Drenthe naar voren. Het
Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa
heeft veel meer een woon- en werkkarakter dan het
Dwingelderveld en het Drents-Friese Wold. Dat is
duidelijk zichtbaar bij bijvoorbeeld Tynaarlo, Assen
en Gieten. Over het algemeen geldt dat we in de
Nationale Parken en de stiltegebieden nog echt de
duisternis kunnen ervaren. De kaart toont aan dat de
donkere gebieden en de stiltegebieden een grote
mate van overlap hebben. Hier is een stapeling van
oerkwaliteiten zichtbaar, wat deze gebieden een extra
waarde geeft.
Verder vallen op de kaart de kassen in het zuidoosten
van Drenthe en de grotere plaatsen duidelijk op.
Roden bijvoorbeeld of de ‘lichtstraat’ van Smilde zijn
goed te herkennen. Toch is in de meeste delen van
Drenthe nog wel een donker gebied te vinden.
Dat een locatie donker is, biedt overigens nog geen
garantie voor het bij helder weer goed kunnen
waarnemen van de sterrenhemel. Daartoe moet
ook een wijd gebied rondom donker zijn.
Meppel
10
11
N AT I O N A A L PA R K D W I N G E L D E R V E L D
●
●
▲
●
★
●
●
★
●
●
-----
monument
gebouw
felle reclame
paardenbak, schijnwerper
fel verlicht kruispunt, drempel
buiten-, tuinverlichting
opvallende verlichting vanaf hoog punt
overige felle lichtbron
lantaarnpaal met bolle kop
lantaarnpaal
straatverlichting
terreinverlichting, onbepaald
sportveldverlichting
kassen met felle verlichting
standaard verlichte gebieden, bebouwde kom
recreatieterrein, -park
aardgaswinning, gasfakkel
bedrijventerrein
Essent Milieu (vh VAM)
Nationaal Park/Landschap
Stiltegebied
L I C H T WA A R D E N
0
2
3
4
5
6
MATE VAN VERLICHTING
1
DETAILKAARTEN
Van een aantal gebieden vindt u hier als voorbeeld
detailkaarten waarin we de belevingswaarde hebben
aangeduid. Het betreft het Dwingelderveld en de
gebieden ten oosten en zuiden daarvan, het gebied ten
zuiden van Emmen en het Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa. Bij deze kaarten hebben we
rekening gehouden met de afschermende werking van
bosgebieden en bebouwing, men ziet het licht
erachter immers niet. De kaarten geven de situatie
weer gedurende de zomer. In de winter is het donkere
gebied kleiner, omdat het groen het licht dan minder
tegenhoudt. Bij de kaarten staat een legenda met
de brongegevens, zoals de vrijwilligers ze hebben
verzameld.
NATIONAAL PARK DWINGELDERVELD
De kaart van het Dwingelderveld en de gebieden ten
oosten en zuiden daarvan geeft goed het verschil tussen
het stedelijk en landelijk gebied weer. Het Nationaal
Park Dwingelderveld is duidelijk een donker gebied,
waar geen (of geen storend) licht is te zien. Ook het
stiltegebied van de boswachterij Gees boven
Geesbrug is opvallend donker.
In het buitengebied zijn veel lichtbronnen aanwezig.
Op de legenda kunt u zien om welke soorten verlichting
het gaat. Een voorbeeld is Essent Milieu (voorheen
VAM) bij Wijster. De kernen hebben al ‘uitstraling’,
daar komen de extra verlichte gebieden nog bij.
Vooral sportvelden en reclameverlichting zijn goed
te zien. In iets mindere mate geldt dat ook voor de
bedrijfsterreinen. Boven Westerbork straalt de
kasverlichting ver uit.
7
8
12
13
EMMEN EN OMGEVING
●
▲
★
●
●
●
●
-----
gebouw
felle reclame
fel verlicht kruispunt, drempel
kassen met felle verlichting
buiten-, tuinverlichting
lantaarnpaal met bolle kop
lantaarnpaal
straatverlichting
terreinverlichting, onbepaald
kassen met felle verlichting
standaard verlichte gebieden, bebouwde kom
bedrijventerrein
NAM, oliewinning
EMMEN EN OMGEVING
In het gebied ten zuiden van Emmen, Dalerveen,
Zandpol en Amsterdamscheveld zijn veel verschillende
lichtbronnen. Deze versterken elkaars uitstraling als ze
dicht bij elkaar staan. Ze creëren als het ware ‘een zee
van licht’. De beleving van een dergelijke plek is dan:
‘(erg) fel verlicht’. De nacht kan hier op slechts weinig
plekken als echt donker beleefd worden, namelijk in de
kleine bosjes en op het Ermerveen en het Dalerveensche
Veen. Het moet dan wel onbewolkt zijn, want anders
weerkaatst het wolkendek de naar boven uitgestraalde
verlichting van met name de kassen (de zogenaamde
lichtkoepels). De kassen geven veel licht af, vooral
naar boven, wat op grote afstand zichtbaar is.
L I C H T WA A R D E N
0
2
3
4
5
6
MATE VAN VERLICHTING
1
7
8
14
15
L I C H T WA A R D E N
LANDSCHAP DRENTSCHE AA
0
2
3
4
5
6
7
8
MATE VAN VERLICHTING
1
N AT I O N A A L B E E K - E N E S D O R P E N -
●
●
▲
●
★
●
●
●
-----
monument
gebouw
felle reclame
paardenbak, schijnwerper
fel verlicht kruispunt, drempel
buiten-, tuinverlichting
lantaarnpaal met bolle kop
lantaarnpaal
straatverlichting
terreinverlichting, onbepaald
sportveldverlichting
standaard verlichte gebieden, bebouwde kom
recreatiegebieden
bedrijventerrein
De Pleiaden, oftewel het Zevengesternte; op de foto gezet in de
nacht van 29 oktober 2005 in Wateren, Drenthe
16
NATIONAAL BEEK- EN ESDORPENLANDSCHAP DRENTSCHE AA
In het Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche
Aa liggen meer dorpen en recreatieparken, met
bijbehorende verlichting, dan in de andere Nationale
Parken. Het felle licht is hoofdzakelijk afkomstig van
de sportterreinen bij Schipborg, Eext, Rolde en Assen,
maar ook van reclameverlichting op diverse plekken.
Verder treedt met name aan de rand lichtverstoring
op door bedrijventerreinen bij Assen en Vries (en bij
de net buiten het gebied gelegen terreinen bij onder
andere Eelde en Zuidlaren). De straatlantaarns in het
buitengebied breken de duisternis opvallend. Ook
komt er tamelijk veel buiten- en tuinverlichting voor.
Tussen Assen en Rolde is behoorlijk veel licht op
afstand te zien.
Toch kunnen we nog echte duisternis ervaren, zoals
op het Balloërveld. Het gebied ten noorden van
Tynaarlo lijkt donker, maar hier heeft geen veldonderzoek plaatsgevonden, met uitzondering van
het noordelijkste deel bij De Punt. Hier kan dus
wel verlichting aanwezig zijn.
17
TOT SLOT
Meer informatie
De duistere nacht vormt één van de kwaliteiten van Drenthe. In de hele provincie kunnen we de oerwaarde
‘nachtelijk duister’ nog op verschillende plaatsen ervaren. Verdere toename van bebouwing en het gebruik van
kunstlicht kan er echter voor zorgen dat de donkere plekken kleiner en meer geïsoleerd worden. Ongestoord
genieten van de duisternis of een fonkelende sterrenhemel wordt daardoor steeds moeilijker. Bovendien heeft
het zijn weerslag op de dierenwereld, omdat nachtdieren ‘opgesloten’ dreigen te raken in eilanden van
duisternis.
Verlichting met beleid. Aanbevelingen voor overheden
om efficiënt te verlichten in het Noorden
(Friese Milieu Federatie, Milieufederatie Groningen
en Milieufederatie Drenthe, juni 2005).
Met de huidige technische mogelijkheden en een verantwoorde toepassing van verlichting kunnen we de
nadelige effecten van verlichting beperken en tegelijkertijd toch profiteren van de voordelen van licht.
Overheden kunnen bijvoorbeeld een verlichtingsplan opstellen of herzien en slim en zorgvuldig omgaan met
openbare wegverlichting. Ook inwoners kunnen hun steentje bijdragen door bijvoorbeeld sensorlampen te
gebruiken in plaats van lampen om het huis die de hele nacht branden.
De lichtbronnenkaart van Drenthe is een momentopname. Nieuwe waarnemingen zorgen ongetwijfeld voor een
andere, nadere invulling van de kaart. De toekomstige situatie hebben we zelf in de hand. We nodigen u dan
ook uit om samen met ons te werken aan een verantwoord verlichtingsbeleid, zodat we het nachtelijk duister
kunnen beschermen en verbeteren.
Tot slot willen wij alle vrijwilligers hartelijk danken voor hun inzet. Ook danken wij Pieter Wemelsfelder en
de medewerkers van de afdeling GIS van de provincie Drenthe van harte voor al hun inspanningen bij de
totstandkoming van de lichtbronnenkaart van Drenthe.
18
Resultaten Pilot Drenthe. Inventariserend onderzoek
naar de beleving van ‘licht en donker’
(RMNO (N. Spanbroek) en Milieufederatie Drenthe,
mei 2004).
Methodisch verslag van gegevensverwerking voor
de lichtbronnenkaart
(Provincie Drenthe en Milieufederatie Drenthe,
december 2005).
Websites
www.laathetdonkerdonker.nl
www.drenthe.nl
www.mfdrenthe.nl
Schitterend donker. Beleven van donker in een
land vol licht, Fransje Langers
Weergave van het onderzoek van Alterra (WUR)
naar de beleving van de donkere nacht
(Roodbont Uitgeverij, oktober 2005).
Het sterrenstelsel in de Andromedanevel; op de foto gezet in
de nacht van 29 oktober 2005 in Wateren, Drenthe
19
Colofon
Tekst:
Kaarten:
Inventarisatie:
Adviezen:
Fotografie:
Vormgeving:
Druk:
Marja Kiel, Niek de Knegt en Pieter Wemelsfelder (Milieufederatie Drenthe)
Jeroen Groot, Ronny Koeling, Alle Oldenbeuving, Wim Piepot,
Gerk van der Ploeg en Rika Rijnberg (provincie Drenthe)
Meer dan 100 vrijwilligers uit alle delen van Drenthe
Wim Schmidt (Platform Lichthinder, Utrecht) en Tom Wesselink (Kragten, Roermond)
Bouke Janssen (Assen), Corryna Janssen-Geers (Assen), Niek de Knegt (Assen),
Dim Moerman (Wateringen) en Alle Oldenbeuving (provincie Drenthe)
Jeannette Ensing (Groningen)
Plantijn Casparie, Groningen
Milieufederatie Drenthe Assen, december 2005
Milieufederatie Drenthe
Hertenkamp 6
9401 HL Assen
Telefoon 0592 – 311150
Fax 0592 – 330201
E-mailadres [email protected]
Deze brochure is mede mogelijk gemaakt dankzij bijdragen van de Nationale Postcode Loterij en de provincie Drenthe.
1
20
12