Bevolkingsfonds van de Verenigde Naties

Nederlandse samenvatting
WERELDBEVOLKINGSRAPPORT 2006
van
UNFPA
(Bevolkingsfonds van de Verenigde Naties)
Op weg naar hoop:
vrouwen en internationale migratie
onder embargo tot 6 september 2006
vertaald en gerealiseerd door: World Population Foundation (WPF)
WPF
Samenvatting
Wereldbevolkingsrapport
2006 2004
state of world population
Op weg naar hoop:
Vrouwen en internationale migratie
(onder embargo tot 6 september 2006)
Elk jaar sturen miljoenen vrouwen die werken in het buitenland honderden miljoenen dollars naar
hun families in hun geboorteland. Dit geld wordt besteed aan voeding en onderwijs voor kinderen,
investeringen in kleine bedrijven, gezondheidszorg, huisvesting en over het algemeen helpt het de
levensstandaard verbeteren van degenen die zijn achtergebleven in het thuisland. Voor de gastlanden is het werk van migrantenvrouwen zo ingebed in de samenleving en zo vanzelfsprekend
dat het nauwelijks opvalt. Migrantenvrouwen doen zwaar werk in de huishoudens van werkende
families, zorgen voor de zieken en beuren de ouderen op. Deze vrouwen leveren professionele en
technische kennis, betalen belastingen en dragen stilzwijgend bij aan een kwaliteit van leven dat
velen voor lief nemen.
Onzichtbaar en niet erkend
Migrantenvrouwen verhuizen om te trouwen, te werken of
om zich bij hun echtgenoten en familie te kunnen voegen.
Ze zijn schoonmaaksters, huishoudpersoneel of verzorgers
voor de zieken, ouderen of kinderen. Ze zijn boerinnen, serveersters
of worden uitgebuit in zogenaamde
‘sweatshops’1. Verder zijn ze hoogopgeleide professionals, leraressen,
verpleegsters, artiesten, prostituees,
gastvrouwen, vluchtelingen en asielzoekers. Ze zijn jong, oud, getrouwd,
alleenstaand, gescheiden en weduwe.
Veel vrouwen migreren met kinderen.
Anderen worden gedwongen om hun
kinderen achter te laten.
Wereldwijd gezien bestaat bijna de
helft van alle internationale migranten
uit vrouwen – dat zijn er 95 miljoen,
ofwel 49,6 procent. Maar het is pas
sinds kort dat de internationale gemeenschap inziet hoeveel migrantenvrouwen bijdragen aan
de economie en het sociale welzijn van samenlevingen in
zowel de gast- als de thuislanden. Ook beleidsmakers hebben
pas sinds kort oog voor de bijzondere obstakels en risico’s
waarmee vrouwen geconfronteerd worden als ze op goed
geluk naar een nieuw land vertrekken.
1 Sweatshops zijn vaak illegale fabrieken of naaiateliers waar mensen onder erbarmelijke
omstandigheden moeten werken met lange werktijden, tegen een schamel loon.
Een stille maar machtige rivier
In 2005 stuurden migranten naar schatting 232 miljard dollar
naar hun geboorteland. Daarvan ging 167 miljard dollar naar
ontwikkelingslanden. Dit bedrag is veel hoger dan het bedrag
dat er aan officiële ontwikkelingshulp
(ODA) wordt besteed en het is de grootste bron van externe financiering voor
ontwikkelingslanden op buitenlandse
directe investeringen (foreign direct
investments, FDI) na. Experts denken
dat het eigenlijke bedrag veel hoger ligt,
omdat bij deze schatting geen rekening
is gehouden met de informele kanalen
waarlangs geld wordt overgemaakt.
Ondanks het gebrek aan betrouwbare
mondiale gegevens, onthult een aantal
onderzoeken over bepaalde landen
hoe belangrijk de overboekingen van
vrouwelijke migranten zijn. Van de
ruim een miljard dollar die in 1999 naar
Sri Lanka werd gestuurd, besloeg de
bijdrage van vrouwen 62 procent van het totaal. En van de
zes miljard dollar die eind jaren negentig jaarlijks naar de
Filippijnen gingen, namen vrouwen eenderde deel voor hun
rekening. Hoewel vrouwen over het algemeen een kleiner
bedrag sturen dan mannen, blijkt uit studies dat vrouwen
een groter deel van hun loon naar hun families thuis sturen,
1
gezondheidszorg verder af. Een goed voorbeeld hiervan is
Ghana, waar in 2000 twee keer zoveel verpleegkundigen
vertrokken als dat er hun diploma haalden. Twee jaar later
schatte het Ghanese Ministerie van Volksgezondheid dat 57
procent van de vacatures voor verpleegkundigen niet wordt
vervuld. Jamaica en Trinidad en Tobago, rapporteerden in
2003 dat er respectievelijk 58 en 53 procent van de vacatures voor verpleegkundigen open stonden. En in 2003 werkte
ongeveer 85 procent van de Filippijnse verpleegkundigen in
het buitenland.
Het is onnodig te zeggen dat de migratie van verpleegkundigen tot aanzienlijke problemen leidt. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) adviseert een minimum van honderd
verpleegkundigen per 100.000 mensen, maar veel arme
landen komen niet eens in buurt van dat aantal. In sommige
landen (Centraal Afrikaanse Republiek, Liberia, Oeganda)
is het aantal verpleegkundigen per 100.000 inwoners lager
dan tien; dit in vergelijking met rijke landen (Finland en
Noorwegen) waar er 2000 verpleegkundigen zijn per 100.000
inwoners. In Europa is het gemiddelde tien keer zo hoog als
in Afrika en Zuid-Oost Azië.
Bovendien, maatregelen om een halt toe te roepen aan de
instroom van verpleegkundigen, zoals in Canada en GrootBrittannië - lijken de vraag niet te verminderen. Voor 2008
schat de WHO dat Groot-Brittannië 25.000 artsen en 250.000
verpleegkundigen meer nodig heeft dan in 1997. De regering
van de VS schat dat in 2020 meer dan een miljoen vacatures
voor verpleegkundigen vervuld moeten worden. Canada en
Australië schatten dat de komende vier tot vijf jaar het tekort
aan verpleegkundigen op respectievelijk 78.000 en 40.000.
Dit komt deels door de vergrijzing als gevolg van lagere
geboortecijfers en een hogere levensverwachting in de geïndustrialiseerde landen.
terwijl ze vaak minder verdienen. Een onderzoek van de
Verenigde Naties toonde aan dat vrouwen uit Bangladesh,
werkend in het Midden-Oosten, 72 procent van hun loon naar
hun thuisland sturen, waarbij 56 procent van dit geld bestemd
is voor dagelijkse behoeften, gezondheidszorg en onderwijs.
Dit geeft een duidelijk beeld van waar migrantenvrouwen de
prioriteiten leggen in hun bestedingspatroon.
Behalve met het overboeken van geld dragen vrouwelijke
migranten ook op andere manieren bij aan de gemeenschap in
hun thuisland. Zo schrijft De Wereldbank de lagere sterftecijfers en de verbeterde gezondheid van kinderen toe aan de
medische opleidingen die vrouwen hebben gevolgd in het
buitenland.
Braindrain
Een van de grootste uitdagingen van de hedendaagse internationale migratie is de massale uittocht van verpleegsters,
vroedvrouwen en artsen van de arme naar rijkere landen. Aan
de ene kant zien opgeleide mannen en vrouwen in migratie
meer en meer een middel om hun leven en dat van hun familie te verbeteren, maar aan de andere kant raakt de gezondheidszorg in hun thuisland in een crisis, een crisis zoals nog
niet eerder voorkwam in de moderne wereld.
Het effect van deze ‘braindrain’ wordt waarschijnlijk
nergens zo acuut gevoeld als in de al kwetsbare gezondheidszorg van ontwikkelingslanden. Recente onderzoeken
tonen aan dat het voornemen te migreren het grootst is onder
gezondheidswerkers die werkzaam zijn in de regio’s die
het hardst getroffen zijn door hiv/aids – 68 procent van de
ondervraagde gezondheidswerkers uit Zimbabwe en 26 procent uit Oeganda heeft de wens hun land te verlaten en naar
het buitenland te verhuizen. De Mondiale Commissie voor
Internationale Migratie constateerde dat er momenteel meer
artsen uit Malawi werkzaam zijn in het Engelse Manchester
dan in heel Malawi. Slechts vijftig van de 600 artsen die zijn
opgeleid in Zambia na de onafhankelijkheid, zijn nog werkzaam in dat land.
De motieven om te migreren zijn talrijk. In veel landen
stort de gezondheidszorg in, vanwege gebrek aan fondsen en
door een chronisch tekort aan basisvoorzieningen, materieel
en personeel. Dit wordt verergerd door de immense behoefte
aan gezondheidszorg. Terwijl Afrika ten Zuiden van de
Sahara lijdt onder het grootste aantal infectieziekten van de
wereld (25 procent), werkt er in die regio slechts 1,3 procent
van alle gezondheidswerkers wereldwijd.
Meer nog dan artsen, zijn het de verpleegkundigen, die de
‘fronttroepen’ vormen in de patiëntenzorg. Wanneer verpleegkundigen vertrekken als gevolg van lage lonen, slechte
werkomstandigheden en een gebrek aan mogelijkheden om
te werken, zijn de patiënten het slachtoffer en brokkelt de
Hoop verkopen en dromen stelen
Voor veel vrouwen opent migratie de deur naar een nieuwe
wereld van grotere gelijkheid en een ontkomen aan onderdrukking en discriminatie die hun vrijheid beperkt en die hen
belemmert in hun mogelijkheden. Voor de thuislanden (waar
het geld ontvangen wordt) kan de bijdrage van de migrantenvrouwen letterlijk een verbetering van de kwaliteit van leven
tot stand brengen. Maar deze voordelen komen tegen een
hoge prijs: migratie heeft ook een keerzijde.
Van de moderne slavernij waarin slachtoffers van mensenhandel terecht komen tot uitbuiting van vrouwen die werken
in de huishouding, lopen miljoenen migrantenvrouwen het
risico in situaties te belanden zonder voldoende bescherming
van hun rechten en mogelijkheden veilig en legaal te migreren.
Discriminatie maakt ook deel uit van het beleid waarin vrou-
2
zelfs geleid tot zware verwondingen en zelfs tot de dood.
Huishoudelijk personeel wordt zelden beschermd door
arbeidswetten en het wordt hen niet toegestaan lid te worden
van een vakbond. Het feit dat ze werken in een besloten sfeer
maakt ze extra gevoelig voor misbruik en uitbuiting. Tot nu
toe hebben slechts negentien landen wetten en/of maatregelen
specifiek gericht op het doen van huishoudelijk werk. Werkgevers die personeel misbruiken worden zelden vervolgd
en veroordeeld – hoewel in Hongkong, China en Singapore
verschillende zaken van uiterst slechte behandeling het tot de
rechtbank hebben gehaald. Doordat er geen enkele vorm van
hulp is waarop huishoudpersoneel kan terugvallen, proberen
velen van hen weg te lopen.
wen - impliciet of expliciet - uitgesloten worden om legaal te
migreren of waarin vrouwen verbannen worden naar ongereguleerde sectoren die hen kwetsbaarder maakt voor misbruik
en uitbuiting.
Zwakke multilaterale samenwerking en het falen om
beleid en maatregelen op te stellen voor de bescherming van
migrantenvrouwen tegen exploitatie en misbruik, betekent
dat de allerzwaksten dit soms met hun leven moeten bekopen.
Mensenhandel
Mensenhandel is niet alleen een van de meest verschrikkelijke uitingen van migratie ‘op zijn slechtst’, het ondermijnt
ook de nationale veiligheid en stabiliteit. De Internationale
Arbeidsorganisatie (ILO) schat dat wereldwijd 2,45 miljoen
slachtoffers van mensenhandel werken in omstandigheden
waarin ze uitgebuit worden. Geschat wordt dat 600.000 tot
800.000 vrouwen, mannen en kinderen verhandeld worden
over de internationale grenzen heen. Hiervan bestaat 80
procent uit vrouwen en meisjes.
Vrouwelijke slachtoffers van mensenhandel worden
meestal gedwongen te werken in de seksindustrie, in het huishouden of worden uitgebuit in ‘sweatshops’. Mensenhandel
is, na drugs- en wapenhandel, de meest lucratieve illegale
handel en het brengt gemiddeld 7 tot 12 miljard dollar per
jaar op. Deze cijfers zijn echter gebaseerd op de winst die
wordt gemaakt als iemand voor de eerste keer wordt verkocht. De Internationale Arbeidsorganisatie schat dat als
slachtoffers aankomen in het land van bestemming, criminele
organisaties er nog eens ruim 32 miljard per jaar aan verdienen - de helft hiervan wordt gegenereerd in geïndustrialiseerde landen en eenderde in Azië.
Bevordering van gendergelijkheid en vermindering van
de armoede is de sleutel om mensenhandel en andere vormen
van slavernij een halt toe te roepen. Vrouwen die wanhopig
op zoek zijn naar werk – ook al moeten ze daarvoor naar
een ander land verhuizen – zijn een gemakkelijke prooi voor
mensenhandelaren.
Door dwang, niet uit vrije wil
Hoewel gedwongen migratie risico’s meebrengt voor
iedereen, zijn het vooral vrouwen en meisjes die gevaar lopen
– tijdens de vlucht, in tijdelijke toevluchtsoorden en op de
plaats van bestemming. In 2005 bestond de helft van de 12,7
miljoen vluchtelingen in de wereld uit vrouwen. Wat daarbij
opvalt is dat vrouwen zijn ondervertegenwoordigd in het
aantal asielzoekers. Dit komt door het feit dat bij het asielverzoek vervolging op grond van gender vaak wordt genegeerd.
Wanneer gewapende conflicten tot een uitbarsting komen,
zijn het vooral vrouwen en meisjes die de verzorging van de
jongsten, de bejaarden en de zwaksten van de samenleving
op zich nemen. Gewapende milities verkrachten vaak doelbewust vrouwen en meisjes en velen van hen worstelen met
ongewenste zwangerschappen, besmetting met hiv en andere
ziekten en infecties aan de geslachtsorganen.
Geschat wordt dat 25 procent van de vrouwelijke vluchtelingen die vruchtbaar zijn, zwanger is. Bepaalde groepen
vrouwen – zoals vrouwen die aan het hoofd van een huishouding staan, ex-soldaten, bejaarden, gehandicapten, weduwen,
jonge moeders en adolescente meisjes zonder begeleiding
– zijn het meest kwetsbaar. Dit vraagt om speciale bescherming en hulp.
Vrouwelijke vluchtelingen hebben te maken met specifieke risico’s. Hoewel ze vaak betere toegang hebben tot
reproductieve gezondheidszorg in een vluchtelingenkamp
dan in hun eigen omgeving, hebben vrouwen en meisjes nog
steeds geen gelijke inbreng als het gaat om het plannen van
kampen, bij vredesopbouw en bij herhuisvesting. Dit is een
serieuze vergissing die op den duur de wederopbouw in de
weg staat.
Huishoudelijk personeel
Huishoudelijk werk is een van de grootste sectoren van de
internationale migratie waarin vrouwen werken. Ook al heeft
het miljoenen migrantenvrouwen een kans gegeven hun leven
en dat van hun kinderen te verbeteren, het besloten karakter
van het werk kan de vrouwen in groot gevaar brengen.
Overal ter wereld verschijnen rapporten over misbruik en
uitbuiting. Huishoudelijk personeel wordt lastig gevallen,
verkracht, niet betaald, krijgt geen vrije dagen, geen privacy
en geen toegang tot medische zorg. Daarnaast worden ze
verbaal en mentaal mishandeld en wordt hun paspoort achtergehouden. De meest extreme vormen van uitbuiting hebben
Verhuizen op jonge leeftijd
Jonge mensen zijn meer en meer onderweg. Velen vertrekken met enkele bezittingen, met weinig geld en geringe
informatie over waar ze hopen terecht te komen. Maar wat
3
Mensenrechten beschermen,
culturele verschillen omarmen
Wereldwijde communicatie en transport hebben het mogelijk
gemaakt dat individuen meer bewegingsvrijheid hebben dan
ooit tevoren. Maar mensen moeten niet alleen tot migratie
worden overgehaald door ongelijkheid, onveiligheid, uitsluiting en beperkte mogelijkheden in hun thuisland. Terwijl
overheden en experts discussiëren over hoe om te gaan met
migratie, blijft het feit dat migranten in de eerste en laatste
plaats mensen zijn met mensenrechten.
Opvoering van maatregelen om armoede te verminderen
bewerkstelligen gendergelijkheid en bevorderen ontwikkeling
en komen tegemoet aan het bereiken van een meer ordelijk
migratiesysteem.
Deze maatregelen zijn nodig om de kloof tussen rijk en
arm te verkleinen en om de mogelijkheden voor iedereen te
vergroten, ook voor vrouwen die in te veel landen met grote
ongelijkheid te maken hebben. Solide immigratiebeleid dat
beantwoordt aan de economische belangen en waarbij mensen verzekerd zijn van mensenrechten en gendergelijkheid, is
cruciaal.
Vrouwen migreren en dat zullen ze blijven doen. Hoewel
vrouwen en jongeren altijd al een belangrijk deel van de
internationale migranten vormen, zijn hun bijdragen altijd
onopgemerkt gebleven. Hun stem moet worden gehoord.
Inspanningen om vreemdelingenhaat, geweld, uitbuiting en
mensenhandel tegen te gaan moeten worden uitgebreid en
beleid moet omgewerkt worden om de werkelijkheid van
migranten en hun motieven weer te kunnen geven. Visie en
leiderschap is nodig om het publieke debat weg te houden
van reactionaire sensatiezucht en de nadruk op het ‘anders
zijn’, voor de erkenning dat onze menselijkheid ons bindt in
een wereld met steeds minder grenzen.
ze meenemen zijn de voordelen van jong zijn: veerkracht,
inventiviteit en doorzettingsvermogen. Jonge mensen tussen
de 10 en 24 jaar vormen ongeveer eenderde van de internationale migranten. Bijvoorbeeld: in 1997 bestond 15 procent
van alle werkzoekende Mexicanen in de Verenigde Staten uit
jongeren. Onderzoeksresultaten uit opvanghuizen op doorgangsplaatsen laten zien dat 40 procent van de migranten op
weg naar de Verenigde Staten vanuit Centraal Amerika jongeren zijn tussen de 14 en 17 jaar oud. Onderzoeken die zijn
gedaan naar de grensgebieden tussen Thailand, Myanmar en
China laten zien dat jongeren van 13 jaar al alleen de grenzen
oversteken.
Ontwikkelde landen, in het bijzonder de landen die te maken hebben met vergrijzing, profiteren van jonge migranten,
die niet alleen de banen aannemen die niemand anders wil,
maar die ook deel uitmaken van het groeiende aantal hoogopgeleide werkenden. Jonge mensen verhuizen omdat ze ofwel
geen werk kunnen vinden, verder te gaan studeren, of ze verhuizen om enige veiligheid te vinden. Ze migreren omdat ze
deze omstandigheden thuis niet hebben. Een groeiend aantal
van hen zijn studenten die ervoor kiezen na het afstuderen
in het gastland te blijven. Hoewel de emigratie van jonge
mensen het aantal arbeidskrachten in het thuisland verlaagt in
een hoog productieve leeftijdsgroep, sturen jonge migranten
geld naar hun thuisland en nemen ze hun vaardigheden en
ervaringen mee als ze terugkeren.
Desalniettemin, ondanks het feit dat jonge mensen veel te
bieden hebben, zorgt hun jonge leeftijd ervoor dat ze extra
risico lopen te worden misbruikt en uitgebuit. Dit geldt in
het bijzonder voor jonge meisjes die kwetsbaarder zijn voor
verkrachting en andere vormen van geweld tegen vrouwen.
Een bijna compleet gebrek aan onderzoeksgegevens zorgt
ervoor dat het nog moeilijker wordt voor beleidsmakers te
peilen hoeveel jonge mensen er elk jaar migreren. Een ding
is zeker en dat is dat de kans om legaal te migreren vaak
aan jonge mensen wordt ontzegd simpelweg vanwege hun
leeftijd. Om zeker te weten dat hun stem wordt gehoord,
introduceert the State of World Population 2006, een speciale
‘jongeren editie’, Moving Young (Verhuizen op jonge leeftijd),
dat zich richt op de verhalen van jonge migranten, verteld in
hun eigen woorden.
4
5
Het volledige rapport en de samenvatting in het Engels,
Frans, Spaans, Russisch en Arabisch, alsmede nieuwsberichten zijn te vinden op de website van UNFPA.
www.unfpa.org.
De Nederlandse samenvatting en berichtgeving is te
vinden op de website van World Population Foundation.
www.wpf.org
Voor meer informatie:
WORLD POPULATION FOUNDATION
UNFPA (United Nations Population Fund)
World Population Foundation (WPF)
Information, Executive Board and
Resoursce Mobilization Division
220 East 42nd Street, 23rd Floor,
New York 100017, USA
Amperestraat 10,
1221 GJ Hilversum
Tel: +31 35 6422304
Fax: +31 35 6421462
E-mail: offi[email protected]
Tel: +1 (212) 297 5020;
Fax: +1 (212) 557 6416
E-mail: [email protected]
6