Zingeving en Zelfregulatie. Op zoek naar

ZingevingenZelfregulatie.Opzoeknaar
Relevantie
JaapvanderStel
LectorGGz,HogeschoolLeiden
Senior-onderzoeker,GGZinGeest
Adviseurbeleid,Brijder-Parnassia
[email protected]
13-10-2015
Samenvatting
Zingevingiseenbelangrijkaspectvanpsychischeproblematiekenhethersteldaarvan.Het
speeltookmeebijhetontstaanofverergerenvanproblemen,zoalstraumatische
levensgebeurtenissen.Vanprofessionalsenervaringswerkersmogenweverwachtendatze
gevoeligzijnvoorvragenvanhuncliëntenofpatiëntenopditvlak,endatzecompetentzijnin
hetvoerenvangesprekkenhierover.
Ditartikelgaatnaderinopdebetekenisvanzingeving.Deaandachtwordtinhetbijzonder
gerichtophetverbandmetzelfregulatieentaal,alsookderelevantievanzingevingvoor(inhet
bijzonderpersoonlijk)herstel.Vervolgenswordtverduidelijktdatindepsychischezorg
zingevingeenaspectvanprofessioneelhandelenisofdatditzoumoetenzijn.Vakmanschapis
gelaagd;hetkunnenvoerenvaneenbetekenisvolledialoogkunnenweaanmerkenalseen
basale‘technische’vaardigheid.Andershoorthetzekertothetrepertoiredatwerkersindeloop
vanhunwerkzamelevenkunnenontwikkelen.
Inleiding
Zingevingisbijuitstekeenthemawaarvanjeverwachtdathetveelaandachtkrijgtinde
psychischegezondheidszorg.Maardewerkelijkheidisanders.Waterindespreekkamersofin
andereontmoetingengebeurtwetenwenietprecies.Ongetwijfeldkomenhierzeerwezenlijke
levensvragenaandeordeendethematiekkunnenwegemakkelijkduidenalskwestiediealles
vandoenhebbenmetzingeving.Maarinhetbeleidvandeinstellingenenindevisiestukkenvan
beroepsverenigingenishetopzijnbesteenmarginaalonderwerp.Datisnietverstandigenhet
geeftblijkvaneenheelbeperkt,zoniet‘plat’mensbeeld.Zingevingis‘weggeparkeerd’bijeen
heelkleinaantalgeestelijkofhumanistischraadsliedendietochvooralworden‘ingezet’inde
langdurende,klinischezorg.Kansenomvroegtijdigenliefstookinpreventievezineencontext
tescheppenwaarbinnenaanzingevingkanwordengewerkt,alsbijdrageaanhetvoorkomen
vanernstigepsychischeaandoeningen,wordenonvoldoendebenut.
Ditartikelbevatenkelestellingnamesomtrentzingevinginenomdepsychische
gezondheidzorg.Ikpleitvooreenkoppelingmethetthemazelfregulatieenaandachtvoorde
betekenisvantaal.Deonderstroomvanditartikelisalsvolgtsamentevatten.Allereerst:alle
mensendoenaanzingeving,ofzijzichernubewustvanzijnofniet.Indetweedeplaatshoort
hetthemazingeving–hoemenhetookonderwoordenbrengt–indepsychischezorgzijnplaats
tehebbenwanneerdatvanuithetgezichtspuntvancliëntenrelevantis.Hetiszekernietalleen
eenthemavoornazorgofpalliatievezorg.Hetiseeninherentaspectvanalletypenzorg,inalle
fasen(liefstzovroegmogelijk)envoorallemensen,ouderenenzekerookjongerenwaarvande
puberteit/adolescentieeenlevensfasevormtdieinzekerezininhettekenvanzingevingstaat.
Indederdeplaatsvindikdathetooknietalleeneenthemawaar‘raadslieden’bijaantepas
moetenkomen,alzijndieopditvlakwelhetbestegeschoold(theoretisch,enpraktischwat
betreftgespreksvoering).Ookdeandereberoepsbeoefenarenennietindelaatsteplaats
1
ervaringswerkerskunneninditopzichtactiefzijnenzichbekwamen.Enindevierdeplaatspleit
ikervooromhetthemauitdesfeervan‘moeilijkdoen’en‘ernstigegezichten’tehalenenhet
terugtebrengenwaarhethoort:inhetdagelijkslevenvanalledag.Ernstenstilstaanbijhet
lijdenhorendaarbij,maarzingevingkanookeenfeestelijkgebeurenzijn:latenweervan
genietendatwehiertoeinstaatzijn.
Waarschijnlijkzalelkehulpverlenerindepsychischegezondheidszorgbijnavraagbeamendat
het‘bestbelangrijk’isdateraandachtwordtgegevenaan‘zingevingsvraagstukken’.Maarbij
gebrekaangezamenlijkevisieophetbelangdaarvan,enhoezichdatverhoudttotdeoverige
takenvandezezorg,ishettochvaagheidtroef.Voordeeenheefthettemakenmetreligie,voor
deandermetspiritualiteitenweereenanderdenktaanhumanitairewaardenofanderevaak
ongrijpbareentiteiten,alzijndievoorveelmensenookheelpraktischenconcreet.Vaakwordt
daaraantoegevoegddatditvoorcliëntenzinvolisofkanzijn,maardatmenerzélf‘nietsmee
heeft’,dechristelijkeofantroposofischeinstellingenuitgezonderd,enniettevergetendeAA
(AnoniemeAlcoholisten).Dithoudtindatbuitendegeestelijkofhumanistischraadslieden,en
eenenkelepsychotherapeutdieverderreiktdaneenaanbodvancognitievegedragstherapie,
eenprofessioneleondersteuningophetvlakvanzingevingnietvoordehandligt.Datbetekent
dathetvooraldelotgenotencontactenzijnwaarmenopditvlakaanzijntrekkenkomt.Wellicht
lossendemeestecliëntenhunbehoeftenaanzingevingenzelfreflectie,dieverderreiktdande
interpretatievandeaandoeningalszodanig,opdoorhetbijhoudenvaneendagboek,gedichten,
schilderen,muziekmakenofdiepgaandegesprekkenmethunnaasten.Vanuit
cliëntenorganisatiesmeteenuitgesprokenvisieoppersoonlijkhersteliserdeafgelopenjaren
gehamerdophetbelangvanzingevingmaardatheeftnogweinigbetekenisgehadvoorhet
dagelijksewerk.
Isdatnietarmoedig?Ergenswel.Maardaarstaattegenoverdatiedereendeauteurisvanzijn
eigenlevensverhaal,daarzelfbetekenisaangeeftenzelfdoelensteltenrealiseert.Anderenzijn
eromjedaarinteondersteunenoftoetestimuleren.Dathoevenechtergeenhulpverlenerste
zijn.Indepsychischegezondheidszorgmisteen–laatstaangedeelde–visieopzingevingdie
verdergaatdandathetthema‘heelbelangrijk’wordtgevonden,omvervolgensnietverderte
komendanenkelezeervageuitspraken.Hierondervolgteenpoginghetthemaietsjedichterbij
hetwerkveldtebrengen.Deaandachtgaatuitnaarzingevingenditwordtgerelateerdaantaal
enzelfregulatie.
Zingevingenzelfregulatie
Zingeving
Zingevingduidtophetproceswaarinmensenbetekenisgeven:dingen,hunlevenofaspecten
daarvanen/ofbelangrijkegebeurtenissendiedaarinplaatsvinden,plaatsgevondenhebbenof
aanstaandezijn.Hetiseenuniekproces.Anderenkunnendatnietvoorhendoen,maarhetvindt
nietplaatsinhetluchtledige.Zingevingishetresultaatvaninteractiesmetanderemensenen
reflectieopdeuitkomstendaarvan.Hetmanifesteertzichinhetopzichzelfofopanderemensen
gerichtehandelen.
Hetisookeenmultidimensionaal,ofbetergezegdgelaagdproces.Diegelaagdheidduidtopwat
mensenervarenals‘verdieping’:hetproceswaarintelkensdieperelagenvanzingevingworden
verkend,nieuweinzichtenwordengewonnenenwaarindezingevingleidttoteenhoogniveau
vancoherentie,consistentieencongruentiemetwatmensenalshunkernwaardenofalshun
‘wareidentiteit’ervaren,ofhoezehetookmaaruitdrukken.Mensenkunnenzingevingervaren
alseen‘spirituele’ervaringwaarinzijhunindividuelebestaan,problemenenervaringbeleven
alsonderdeelvaneengrotergeheel(dekosmos,ofprozaïscherdegemeenschapwaarzijdeel
vanuitmaken),ofalsaspectvaneenhogeremachtofeenandere,moeilijkgrijpbareof
benoembaretranscendentegrootheid.
Zingevingkunnenweopvattenalsdemanierwaaropmensen,ookalbevindenzezichineen
uiterstmoeilijkeofzelfsuitzichtlozetoestand,eensamenhangendbeeldvormenvanhun
werkelijkheidendezeverbindenmetdevoorhenrelevanteopvattingen,waardenendoelenén
identiteit.Alsditluktzijnzebeterdandaarvoorinstaatinteschattenentewaarderenwathet
2
levenhenheeftopgeleverdofnogtebiedenheeft.Ookindeergstepenariezijnmensenin
beginselnoginstaatzintegevenaanhunleven.Hetimpliceertdatdepersooninzekerezinde
regieneemtoverdeuitkomstvanzijnofhaarlevensbalansendezebetekenisgeeft.Ineen
gunstiggevalbrengtditmetzichmeedaterbeslissingenwordengenomenwaardooreenweg
naar(persoonlijk)herstel,ofnogbetergroei,wordtingeslagen.Waardengevenrichtingaan
doelenenvervolgensaanhaalbarestappen,zoalshetorganiserenvanhulpofsteuneneventueel
hetgeleidelijkaanpassenvanhetgebruik.Cruciaalisdatzo’nkantelingdoordepersoonzelfin
gangwordtgezet.
Zelfregulatie
Zingevingisbijuitstekeenprocesvanzelfregulatie(Barkley,2012;VanderStel,2013)enals
belangrijkaspectdaarvanweerdezelfreflectie.Hierinbepaaltdedirectbetrokkenezelfhoehij
ofzijhetlevenzietofzouwillenzien(ofwaardeerthoehetlevenisverlopen),enprobeert
daaropinvloeduitteoefenenofdatwelbewustnalaat.Zelfregulatieimpliceertdezevier
kernprocessen:(1)hetviadeprimaireervaringietstoe-eigenenvaneenbepaaldonderwerp
(‘hetgaatmijaan’),(2)hetdaarviareflectieafstandvannemen(‘ikkijkernaar,maarikbenhet
niet’),hetloslaten(‘hetgaatmijaan,maarhetisnietvanzelfsprekend’)ofzichverbazen(‘ikvoel
ditwel,maarhetgebeurtnuniet’),(3)hetbeïnvloeden(‘ikziehoehetanderskan,enwildat
nastreven,‘ikgaditdoenofnalaten’)en(4)hetmonitoren(‘ikkijknaarhoeikhetverander’,‘ik
volgvanenigeafstandwatergebeurt’).Hettweedeenlaatsteprocesheeftallestemakenmet
reflectie,enmetreflectieopreflectie,enzovoorts.Bijzelfreflectieishetbelangrijkdatmensen
naarzichzelfkunnenkijkenvanuitverschillendeperspectieven.N.B.:hulpmiddelenvormende
zelfspraak(pratentotjezelf)endeinnerlijkedialoog(pratenmetjezelfofmetanderen)waarin
wordtgespeeldmetdeeerste,tweedeenderdepersoonsvorm.
Reflectiefvermogenhebbenmensengeleerddoorsocialeinteractieenomhierintegroeienblijft
–totheteindevanhetleven–zulkeinteractienoodzakelijk,alwashetmaardooreeninterne
dialoog.Maardatluktalleenalsdebetrokkeneninstaatzijnookdeeerstedrieprocessente
realiseren.Hettoe-eigenenvandatgenewatvoorwerpkanzijnvanzingevingkaneenuiterst
pijnlijkeervaringzijn,ervanuitgaandedatmensenincognitiefopzichthiertoeinstaatzijn.
Pijnlijkzijndeteleurstellingenvanhetleven,mislukterelaties,traumatischeervaringen,
ernstigeenongeneeslijkeziektenbijzichzelfofeennaaste,moordendoodslag,ofnogerger.Al
dezeervaringenhebbenmeestalgeen‘zin’gehadindenaaktebetekenisvanhetwoord,en
zullendatindetoekomstooknietkrijgen.Maarzingevingomvatook,alsaspectvan
zelfregulatie,hetafstandnemenenhetzichinzekerezinvervreemdenvanhetthemainkwestie.
Nietdoorhettenegerenofteontkennen,alkandatonderomstandighedenheelverstandigzijn,
maardoorhetthema,zoalseeningrijpendegebeurtenis,ineenbrederecontextteplaatsen,het
tekoppelenaanen/oftevergelijkenmetandereervaringenvanzichzelfofandereninhet
verleden,hedenentoekomst,enopzo’nmanierzichzelfinstellingtebrengenvoorhetderde
proces:hetbeïnvloedenvandeervaringofdewaarderingeninterpretatieervan.
Diebeïnvloedingkanbetrekkinghebbenophetregulerenvandeemoties,gevoelensof
stemmingendieaanhetthemagekoppeldzijn,en/ofhetviareflectiebekrachtigen,relativeren
ofuitbreidenvandewaardendievoordebetrokkene,ofdegemeenschapwaarvanhijofzijdeel
uitmaakt,geldigzijnofzoudenmoetengelden.Hetkanookverbandhoudenmethetwelbewust
veranderenvandeidentiteit(‘wiebenik?’,‘watwilik?’,‘watdoeik?’,‘hoezienanderenmij?’,
enzovoorts),enhetcreërenvandevoorwaardenopdatditvoordebetrokkenezelfenzijnof
haaromgevinggeloofwaardigisenwaarachtigoverkomt.
Zelfregulatievatikopalsdatgenewatmensentotmensenmaakt,enzingevingisdaarinnigmee
verbonden.Hetisbijuitstekhetproceswaarinmensenzélfhunbestaansamenvattenen
richtinggeven:zingevingmaaktonsbestaanmenselijk.Enomdathetplaatsvindtinendooreen
specifiekesocialeenculturelecontext,ishetdaarmeeookeencultureelbepaaldfenomeen.
Zondersocialeinteractiesblijfthetopeenlaagniveausteken.
Natuurlijkkanzingevinginalleeenzaamheidplaatsvinden.Contemplatievereistrustenvaak
wordthetafstandnemenvergemakkelijktdoorzichfysiekbuitendedagelijkselevenssfeerte
begeven.Tochiswelbewustalleenzijnmaareenmomentineenbijuitsteksociaalencultureel
3
proces.Wedenkenindoordecultuurovergedragenbeeldenenvooralookintaal.Hoewedat
preciesdoenisindividueelverschillendenhangtafvanwaarhetomgaat.Deinhoudofbeter
gezegddeconceptendiedebeeldenenwoordensymboliserenzijnweliswaarindividueel
gekleurd,maarzelfzijnzevansocialeherkomst.Ookalszevervormdofverwrongenzijndoor
traumatischeervaringen,eenpsychischestoornisofeenhersenaandoening.Erzijndaarom
goederedenenvoormensenopzoeknaarzingevingomanderenoptezoeken.Envoordie
anderemensengeldtdatzijergoedaandoendegenentehelpendieeroperopditvlaknietzelf
uitkomen.
Zingevingenrelevantie
Hetvermogentotreflectieenzelfreflectieiswellichtnietuniekvoormensen,maareen
onderscheidmethogeredierenisweldatdezepotentiezichooktegenonszelfkeert.Dooronze
cognitievevermogens,taalencultuur,zijnwijinstaatonsterealiserendathetlevenuitzichtloos
ofzinloosis,enwegaandaarondergebukt.Wijhebbener‘last’vandatwijeenconceptvan
eindigheidkunnenontwikkelenendaaronderlijden.Maartegelijkertijdkunnenwijmet
diezelfdevermogenservoorzorgendathetlevenbetekeniskrijgt,weonsbestaanmenswaardig
maken.Reflectieontgoocheltmaarisookeentovermiddelomvooronszelfnieuwe
werkelijkhedentecreërendiemogelijkrelevanterwordenervarendanhetnaaktebestaan.Het
denkenoverzingevingenhetzingevenisfilosofieindepraktijk.Wijgevenbetekenisaan
datgenewatopzichzelfbeschouwdzinloosis.Alleendaardoorwordthetleven,waaronderhet
herstelbijtegenslagen,ofdepersoonlijkegroeivoordebetrokkeneookechtrelevant.Zoalsde
DuitsebeeldendkunstenaarJosephBeuysverkondigdedatiedereenkunstenaaris,zodenkik
datiedereenfilosoofisofkanworden.Eneigenlijkookmoet.
Hieronderwijsikophetbelangvantaalbijzingeving.Watdaarbijfundamenteelis,isons
vermogenonsinanderemenseninteleven.Wezijninstaateen‘theorie’overhunpsychische
processenentoestandentemaken,enopbasisvanhunuitlatingenenanderegedragingen,plus
informatieoverdecontextwaarinditplaatsvindt,trekkenweconclusies.Ditvermogenvormtde
basisvoorhetnormalesamenlevenensamenwerken.Hetbiedtnaastruimteomelkaarte
benadelenookdemogelijkheidomwelbewustvoorelkaarzorgen,ietsvoorelkaarbetekenen,
elkaartehelpenbijzingeving.Hetzichkunneninlevenmaakthetbestaanvanpsychische
hulpverleningbegrijpelijk.
Watisrelevant?
Ikdenkdathetbegriprelevantieuiterstbruikbaarisbijdebeoordelingenverdereontwikkeling
vande(psychische)gezondheidszorg(VanderStel,2015).Wemakennugebruikvantermenals
effectiviteit(uitkomstenvanbehandelingen),werkzaamheid,efficiency(productie)en
vergelijkbareeenhedenwaarmeeweresultatenkunnenuitdrukken.Dezetermenzijnallemaal
relevantmaaropzichzelfbeschouwdzijnzeeenonvoldoendeindicatorvoorgoedezorglaat
staanverbeteringdaarvan.Relevantielijkteengeschiktoverkoepelendbegripomdathetiets
zegtoverdesamenhangvanhetresultaat,dehandelingdiedaarmeegemoeidisenactiviteiten
waarderingvandeactoren.Determrelevantieisbovendiennietalleengeschiktomuitspraken
tedoenover(deinteractieofsamenwerkingtussen)individuen,maarookovergroepen,
organisatiesenmacrosystemen.
Relevantieheeftvandoenmethetteweegbrengenvanzulkeveranderingeninofindeomgeving
vaniemandandersdiedoordebetrokkene(eneventueelbelangrijkeanderepersonen,zoalseen
partnerofoudersenvrienden)datdezedoorhaarofhemalsrelevantwordenervaren:
waardevolzijnenbetekenishebben.Componentendaarvanzijndegroottevanheteffectende
inspanning(en)diedebetrokkene(n)moetenenbereidzijnteleverenomdateffecttebereiken.
Relevantiestaatnietopzichzelfmaarisafhankelijkvanverwachtingenovereffectenen
inspanningen(eventueel:debelastingdieermeegemoeidis)omdietebereiken.Ookdecontext
waarinwordtgehandeldengecommuniceerdspeeltmee.Maarwemogenaannemendatalle
betrokkenenernormaliternaarstrevendat,geziendemogelijkhedenenwensen,eenzohoog
mogelijkerelevantiewordtbereikt.Zobezienishet‘omheteven’ofeenmedicijnwordt
verstrekt,eenpsychotherapeutischgesprekplaatsvindt,eengedichtwordtgelezenofeen
4
levensverhaalwordtopgesteld.Hetdoorslaggevendecriteriumiswatvoordedirectbetrokkene,
gezienwathijofzijwilenverwacht,enwateraandehandis(bijvoorbeeldwatdeuitgesproken
klachtis),hetmeestrelevantisofwordtervaren.Vaakisdateensamenspelvanmeerdere
activiteiten,maarhetisaannemelijkdathetcommunicerenoverthema’sdiemetzingevingvan
doenhebbendaarineenplaatsinkunnenhebben–enalsdatgewenstis,ookmoetenhebben.
Zingevingentaal
Jeontkomternietaanomhetbijditthematehebbenovertaal.Zingevingheefterallesmeete
makenmaarhetiseenonderwerpdatindepsychischezorgnogalimplicietblijft.Vreemd,
omdatzondertaaldepsychischezorgnietofnauwelijkszoukunnenbestaan.Behalvede
toedieningvaneenpaarwerkzamemedicijnenbestaathetgrosvanhetwerktochvooraluit
pratenenhetviadetaalbeïnvloedenvanelkaarsgedragendatvanjezelf.
Mensenmeteenpsychischeaandoeningofineenanderetoestandgebruikenbijhersteltaalom
greeptekrijgenophunleven.Zepassenzelfspraaktoe;zezoekennaardejuistewoorden,
zinnenenzienswijzenofbedenkenwatnieuws.Zeontwikkelenhuneigenconceptenomtrent
watermethunaandehandis,watzebeterwelenbeternietkunnendoen.Zogevenzemet
anderewoordenbetekenisaanhunleven–doenzeaanzingeving.Enzeformulerenwensen
overwatzevananderenverwachtenenmethenwillenbereiken.Zoheffenzehunisolementop.
Zingevingisduseenresultaatvanzelfregulatieendebelangrijkstefunctieervanisweldatjeje
hiermee(weer)verbindtmetwaardenendoelendievoorjouénanderenbelangrijkzijn.
Defunctievantaalligtindebetekenissendiewegevenaanobjecten,processen,doelenen
gebeurtenissen.Mettaalbrengenweonzeconceptenvandewereldenonseigenbestaanonder
woordenenkunnenwedaarovercommuniceren(Everett,2012;Hurford,2014).Taalheeftbij
uitstekeensocialefunctie.Hetverbindtmaarmaaktookonderscheid,enindatlaatsteschuilt
weleengevaar.Taalisnamelijkgeladenmetwaardenendaardoorookaltijdeenzijdig,althans:
taalbepaaltwatwepercipiëren,enduswatwenietzienen/ofhoeweietszien.Taalzonder
(zelf)stigmaofvooroordeeliszobezienhaastonmogelijk.Wekunnenonswelvandewerking
vandetaalbewustwordenenstrevennaarverbeteringenofveranderingen.Datproceshoudt
nooitop.Inzoverremoettaal,demanierwaaropwedingenbenoemenenheteffectdatdit
oplevert,voortdurendonderdeloepwordengenomen.Onzeinzichtenveranderenenookde
contextverandertgestaag,waardoorwateerstheelmodernenhumaanklonklateroudbakken
enstigmatiserendofdiscriminerendoverkomt.Zokunjedetermverslavingindeenetijd(einde
achttiendeeeuw)alseenvondstziendieprachtigsamenvatwatmensenvanditverschijnsel
vindenofwatzeermeewillen.Ineenanderetijd–deonzevolgensmij–geldtdathetgeen
herstelbevorderendetermisennietaansluitbijmoderneconcepten.Determverslavingis
nogalabsoluut,biedtruimteweinigruimtevoorontsnapping,terwijlbijdemeeste
‘verslavingen’debetrokkenenerzonderprofessionelehulpvanafkomen.Hetzelfdegeldt
waarschijnlijkvoorschizofrenieofdediverseaanduidingenvoorde
persoonlijkheidsstoornissen.
Debetekenisvanzelfspraakeninnerlijkedialoog
Taalis,indevormvaninternespraak,ookcruciaalvooronsdenkenenvoorzelfregulatie.Ook
hogeredierendenkenmaarzekunnenbijgebrekaantaalnietzodiep,breedenveelomvattend
gedachtenvormenalswijdatdoen.Wijsturenonszelf,onzegedachten,emoties,motivatiesen
gedragingen,aanmetbehulpvantaal(Vygotsky,1987).Ongemerkt,vaakonbewust.Mensendie
omeenofandereredenengeenofonvoldoendezelfspraakhebbenkunnenontwikkelen,hebben
daarlastvan.Ditblijktuiteenbeperktezelfregulatieenbeperkteontplooiingvandeexecutieve
functies,depsychischevermogenswaarmeezeinvloedhebbenophuncognities,emoties,
motivatiesengedrag.Zelfspraakneemtdaarineenbelangrijkeplaatsin.Weprateninonshoofd
metentegenonszelfofvoerenmetandereninonszelfeendialoog.Hetvormtdebasisvan
sociaalfunctionerenenvansamenwerking.Hetkanookzonderinternespraak,maarindat
gevalhebbendebetrokkenenweleenanderetaalgeleerd,zoalsdovendiegebarentaal
beheersenendaarmeekunnencommunicerenéndaarindenken.Doofgeborenen,dierond1900
werdenafgehoudenomgebarentaalteleren,werdendaardoorbeperktinhunpsychische
5
ontwikkeling.
Zingevingluktdankzijdeindetaalbeschikbareconceptenwaarmeemensensamenhangkunnen
brengenindewereld.Omdiereden,ominzichtenvooralzingevingtebevorderen,iseenfocus
optaalendedaarmeesamenhangendeinterneenexternespraak,vanuitzonderlijkbelang.
Wellichtishetindepsychischezorginvoorkomendegevallenbelangrijkomvoorrangtegeven
aaneentraininginhogeretaalvaardigheid–cliëntenmoetenophetvlakvanzelfinzichten
zingevingtenslottevaak,zonderveelondersteuning,topprestatiesleveren.
Depsychischezorgverleningkanmensensteuneninhunstrevennaarzelfregulatie–naareenzo
autonoommogelijkbestaanwaarinruimteisvoorhetkunnennastrevenvaneenbreedpalet
vanaspiraties.Zobezienishetmerkwaardigdatdepsychischezorgsteunbijzingevingnietook
alseenbelangrijkdoelbeschouwt.Hetreducerenvansymptomenluktmaarbeperktalsmensen
daarletterlijkdezinnietvanzien.Hetisdustijdhetthemazingevingteintegrereninhet
dagelijksewerkenteontdoenvanallevaaghedenwaarinhetnunogisverpakt.
Derolvanpoëtischetaal
Voorwiedaarnooitdiepoverheeftnagedachtishetopmerkelijkdatmensenincrisissituatiesof
ineenstervensproceszoveelwaardehechtenaanhetlezenvangedichten,beluisterenvan
liederen,ofruimeropgevat:aanpoëtischetaaldieookintoesprakenofgesprekkengebezigd
kanworden.Poëtischetaal(Wilson&Sperber,2012),waarbijvaakenveelgebruikwordt
gemaaktvanmetaforen,kanenormkrachtigzijninhetoproepenvaneenveelvoudvan
psychischeeffectenbijdelezeroftoehoorder.Hetgaatomeffectendiewellichtopgeenenkele
wijzeletterlijkindetekstterugtevindenzijn,maarwelbeelden,gevoelens,gedachtenengedrag
oproependievoordelezeroftoehoorderuiterstrelevantkunnenzijn,–heelveelbetekenen.
Hoekomthetdatpoëtischetaalzokrachtigisinhetoproepenvanstemmingen,emoties,
gevoelens,cognities,inspiraties,enwatalniet?Of,inonsonderwerp:waaromkanpoëtischetaal
zogoedhelpenbijvragenomtrentzingeving?Ikdenkdatiniedergevalmeespeeltdatdelezerof
toehoorderdezetaalervaartalshoogstrelevantomdat(of:wanneer)hethelptbijhetordenen
vangedachten,enhetvindenvanwoordenvoorgevoelensenervaringen.Maarhetdraagtook
vooralbijaanhetopenenvannieuweperspectieven,leggenvannieuweverbanden,hetvinden
vannieuwebetekenissenencreërenvannieuweconcepten.Nieuw,andersofbeterzijn
indicatorenvoordematevanrelevantie.Datimpliceertnietdathetherhaaldlezenvaneentekst
ermindertoedoet–doorslaggevendisslechtsofhetvoordedirectbetrokkenetelkensweer
ergenstoebijdraagtenietstoevoegt.Dietoevoegingisoverigenseenconstructievanhaarof
hem,wantdatisjuisthetmooievanhoogwaardigepoëtischetaal:dielegtnietsop,isniet
sturendenverhoogtdeautonomievandemenselijkepsyche.
Poëtischetekstenimpliceren–uitgerekenddoorhunenorme‘vaagheid’–heelveel
verschillendebetekenissen.Letterlijketekstenkunnenzoietsnooitbereiken.Doorhun‘platheid’
zijnzenietalleenvaakmoeilijktebegrijpen,zezijnookvaakweinigzeggend.Alsde
letterlijkheidwordtverlatenontstaatermeervrijheidvoordetoehoorderoflezervoor
interpretatie.Ditverhoogtderelevantie.Poëtischtaalgebruikmagdusminderofinhetgeheel
niet‘concreet’zijn.Hetzouheelplezierigzijnalshulpverlenersindepsychischezorginstaat
zijnomzichopentestellenvoordekrachtvandezevormvantaal;idealiteriseengoede
hulpverlenerookeentaalkunstenaar.
Overigens,ookbeeldenofanderefenomenen,bijvoorbeelddenatuurofnatuurverschijnselen,
kunnenheelpoëtischzijn.Hetzelfdegeldtvoordebeeldendekunst(creatievetherapie).Wattelt
isdezeggingskrachtvoordedirectbetrokkenenwatwekunnenopvattenalseenindicatorvoor
degelaagdheidvandatgenewatwordtervarenen/ofvanwatdebetrokkenedaarvan
construeert.Alleswatplatis,isnietpoëtisch;alleswatgelaagdis,wintaanbetekenis.Watteltis
ofereencontextwordtgeschapendie,tezamenmetdecognitieveinput,mensenuitnodigten
verleidttotzingeving:totdeemergentievanpsychischeprocessendiedoordebetrokkene,
geziendeopgavenwaarhijofzijzichgesteldziet,alszeerrelevantervarenworden.
6
Herstel,groeienontwikkeling
Herstelbijpsychischeproblematiekwordtgekenmerktdooriniedergevaldezevieraspecten
vanherstel(VanderStel,2015):Klinischherstelbetrefthetwegnemenvansymptomenvan
ziekte.Metfunctioneelherstelduidenweophetherstellenvanverlorengeganefuncties,ofhet
ontwikkelenvanfunctiesdiedaarvoornognietgoedontwikkeldwaren.Maatschappelijkherstel
heeftbetrekkingophetweergoedkunnendeelnemenaandesamenleving,vindenvanwerkof
eenzinvolledagbesteding,enhetverkrijgenvaneendakbovenhethoofd.Persoonlijkherstel
(Slade,2009;VanderStel,2012)kanwordenopgevatalseenmotorvandeanderevormenvan
herstel.Hetpersoonlijkeherstelgaatoverwatvoordebetrokkenebelangrijkis,zijnofhaar
doelenenwaarden,identiteitenwaarderingenofgedachtenoverzijnofhaarverleden,hedenen
toekomst.Persoonlijkherstelofgroei(voorbijhet‘repareren’vandatgenewatverlorenis
gegaanofuithetzichtisgeraakt)impliceerthetoverzienenzonodig‘herschrijven’vanhet
levensverhaal,hetzoekennaarnieuwebetekenissenvoorbestaandewoordenofhet
omgekeerde.Andersgezegd:persoonlijkherstelvergthet,metbehulpvantaal(enandere
middelen,zoalsbeelden)creërenvaneenvoordebetrokkenerelevantverhaal.Zo’nverhaalkan
betrekkinghebbenopverzoeningmetdebestaandeofkomendesituatie,opvergevingwaarhet
dewandadenvananderenbetreft(ofdiejezelfhebtbegaan),opdankbaarheidvoorwat
anderenvoorjou,jouwnaastenofdegemeenschapbetekenthebben,engazomaardoor.Eerder
isgewezenopdekrachtvanpoëtischetaalvoordelezeroftoehoorder,maaruiteraardhebben
debespiegelingendaaroverookbetekenisvoorhetzelfschrijveninpoëtischetaal,inhet
bijzonderindichtvorm.
Verhalenvormeneenkrachtigmediumvoorthema'sdievandoenhebbenmetzingeving,zoals
bijvoorbeeldisuitgewerktindenarratievetherapie(White,2008).Verhalen,zoalsoverdeeigen
levensgeschiedenis,gevenbetekenisaanwatisgebeurd,dehuidigesituatieenzomogelijkde
toekomst.Zescheppencontextensamenhang,enzijninstaatafwijkendeofongunstige
gebeurtenissenenervaringeneenplaatstegeven.Verderkunnenzehelpenbijhetopenenvan
nieuweperspectievenen/ofhetaanbrengenvannieuwebetekenislagen.Hetgaatomverhalen
dieperspectiefbieden(eventueeleenverklaringgeven),zekeralserhoopbestaatopreële
verandering(bijvoorbeeldgenezing),ofiniedergevalsamenhangscheptinsituatieswaarinzo’n
hoopijdellijkt.Inbeidegevallenkanzingevinggepaardgaanmetpositieveemotiesofgevoelens
diedestemmingbevorderenendaarmeehetzelfbedenkenvanoplossingenvoordemeest
fundamentelelevensvragenwaarvoormenzichgesteldziet.Eenverhalendemaniervanspreken
ofschrijvenisookrelevantvoorzorgverleners.Het‘zakelijk’overdragenvanbiomedischeof
psychiatrischeinformatieslaatderijkgeschakeerdebetekenissenvanaandoeningenof
behandelingenplat.Verhalenbiedendemogelijkheidtecommunicerenviade–inhoudelijk
rijkere–middelen(i.h.b.metaforen)diedetaalaanreikt(Oldfield&Jones,2015).
Alspersoonlijkherstelkanwordenopgevatalsde‘motor’vandeanderevormenvanherstel,
daniszingevingwellichtweerdemotorvanhetpersoonlijkeherstelof,wellichtnogbeter,van
persoonlijkegroei.Zingevingheefteennauwerelatiemetmotivatie:ergensdezinvaninzienen
daardoordeenergiekunnenopbrengenomzichintespannenen/ofergensbetekenisaante
kunnengeven.Daardoorzijnmensenbeterinstaat(metanderen)hundoelentebereiken.Een
anderfacetvanzingevingisalsgezegdhoop(Lopez,2013).
Maarhetiswelnodigdittenuanceren.Hoopiseenuniverselemenselijkekwaliteitmaardat
sluitnietuitdatmensenonderomstandighedendehooplatenvaren.Eninhetergstegevalom
dieredenhunlevenwillenbeëindigen.Belangrijkisdatwebijhetdenkenoverherstelde
eerdergenoemdeaspectenvanherstelgoedvanelkaarwetenteonderscheiden:jekuntop
klinisch,functioneelenmaatschappelijkvlakgestaagachteruitgaanentoch,metdenaderende
doodindeogen,inpersoonlijkopzichtherstellen.Ensomsisdandeterm‘persoonlijkegroei’
beteropzijnplaatsalsmenseninhunpersoonlijkeontwikkelingverderreikendanvooreerst.
Uiteraardhopenmensendanopeenwaardigeindeennogeveneenintenscontactmethun
naasten,maardehoopopklinischherstel(laatstaangenezing)isdanveelalverdwenen.
Kortom:hoopkoesteren(bijeenwaardigenbetekenisvoleinde)enhooplatenvaren(deziekte
isdodelijk)zijntweedimensiesofkantenvanprocessendieheeldichtbijelkaarliggen.Hetis
inherentaanhetleven.Levendoethopen,meestal.
7
Zingevingalsaspectvanprofessioneelhandelen
Watbetekentditallemaalvoorprofessionalsenhunnaastenindezorg?Hetantwoordopdeze
vraagheeftallesvandoenmetethiekendebetekenisdaarvanvoorzingeving–tweemoeilijk
vanelkaarteonderscheidenthema’s.Psychischezorgvindtaltijdplaatsineenethischkader,
sterkernog:moreleopvattingenzijnbepalendvoordevraagofweeenprobleemzienenzorg
willenverlenen.Enookvoorcliëntenofpatiëntenisethiekonvermijdelijk.Hetgaatoverde
vraagwatzijwaardevolvinden,enwatditbetekentvoorhunopzichzelfofopanderengerichte
gedrag.Endaarmeezittenwealophetterreinvanzingeving.Ethiekkadertenstuurtdemorele
dimensievanonsgedrag.Deinhoudvandatgedragverandertevenwelinhistorischencultureel
perspectief,alzijnerwellichteenpaaralgemeneuitsprakentebedenkendieeenminofmeer
universeelkarakterdragen.Denkaandeguldenregel‘watgijnietwiltdatugeschiedt,doedat
ookeenanderniet’.
Wanneerzorgverlenersnietbijstergeïnteresseerdzijninprocessenvanbetekenisverleningof
zingevingfnuiktdatmogelijkhetpersoonlijkherstelvandegenendiezijhelpenofbegeleiden.
Hetisbelangrijkmetdedirectbetrokkenentesprekenoverwatzijbelangrijkvinden,waarhun
voorkeurnaaruitgaat,enhoezijhetliefstbejegendwillenworden.Moeilijkgrijpbarethema’s
alszingevingmogendaarbijnietwordengeschuwd.Hulpverlenerswaarbijhetcontactmet
patiëntenvaakmaarvanheelkorteduuris,zijnmeestalnietdemeestgeschiktekandidatenom
gesprekkentevoerenwaarin‘zingevingsvraagstukken’deboventoonvoeren.Maarditlaat
onverletdatooktandartsen,chirurgen,enzeker,dichterbijhuis,psychologenenpsychiaters,en
welhelemaalverpleegkundigenensociaalwerkers,dieveelallangdurendecontacten
onderhoudenmethuncliënten,gevoeligmoetenzijnvoordezekwesties.Invoorkomende
gevallenmoetenzededialoogkunnenaangaan.Alwashetmaaromeenadviestegevenover
metwiezedaarbeteroverkunnenspreken.Envoorhulpverlenersdieeenduurzaamcontact
hebben,zijnuiteraardcompetentiesvereistinhetonderhoudenvanzo’ndialoog–vaardigheden
inhetluisteren,reflecteren,vragenstellen,enwateralnietbijzingevingkomtkijken.
Vakmanschapgaatinlaagjes
Gelaagdheidishetonderscheidendecriteriumtussenslechte,matigeengoedezorg.Inde
psychischezorg,waarhetgaatomhetwerkvanpsychiaters,psychologen,verpleegkundigenen
sociaalwerkers,geldthetzelfde.Datzegoedwetenwatzedoen,kundigzijnenzichkeurig
houdenaanderichtlijnenenprotocollenistoetejuichen.Zekeralszedeveranderingenbinnen
hunprofessieendievancollega’sopdevoetvolgenenzichkritischopstellen–nietszomaarvan
eenanderaannemen.Maaralsdemethodenentechniekenperfectwordenuitgevoerd–net
zoalsdieWarHorse-acteurszovoortreffelijkdeden–isertochkraaknochsmaakaan.Hetis
goed,maarhetboeitniet,althans:hetisnietvoldoende.Ikdenkdathetermeetemakenheeft
dattechnischeperfectiehetrisicobergtdathetzielloosis,dathetgeenruimtemaaktvoor
passie,eigeninitiatiefenmenselijkemaat,enanderendaardoornietechtraakt.
Hetbeheersenvandemethodischeentechnischegrondslagenisdeabsolutebasisvanonswerk
–zonderlopenwehetrisicoopgepruts,kwakzalverij.Maarhetmoetdaarnietbijblijven.Ik
pleitvoorextradimensies,gelaagdheiddus.Ikdenkdatvakmanschapindepsychischezorg
tenminstedezevierlagenbehelst:
Allereerst,alsgezegd,hetgeheelaantheoretischeentechnisch-methodischekennis,datwe
veronderstellenbijiemanddiezijnofhaarvakbeheerst.Diedaarmeerespectafdwingt.Maar
ook,indetweedeplaats,hetvermogenomeencontexttescheppen:verwachtingen,hoop,een
goedewerkrelatiemetdepatiënt,hetwanneerdepatiëntdaarbijgebaatiskunnentonenvan
empathieencompassie.Weduidendezeessentiëlefactorentraditioneelaanalsde‘aspecifieke’
factoren.Eigenlijkeenachterhaaldetermwanterisinmiddelskennisgenoegdiedezefactoren
specifiekmaakt.Alsderdelaag,ietswaarveelprofessionalspasindeloopvanhuncarrièreaan
toekomen,iserhetvermogenrelevanttezijn,werkelijkbetrokkenopdesamenlevingenzo
nodigmaatschappelijkactief.Eenvakmandiezichnietexplicietverhoudttotdesamenleving,en
zichmaarmatigbewustisvandeeigenroldaarin,laatpotentiesonbenut.
Maardesjeuzitwatmijbetreftvooralindevierdelaag,hetkunnentonenvandeeigen
8
kwetsbaarheidenhet–uiteraardwanneerdatgepastis–blijkkunnengevenvantwijfelen
onzekerheid.Beroepskrachtendieinpersoonlijkopzichtgegroeidzijn,wetenvoorhun
patiënten,collega’senbuitenstaandersbetekenisvollevragenopteroepen.Datkanverwarring
stichten.Maarhetiseenkenmerkvanvakmanschapdatdatfunctioneelblijft–dathetmensen
aanhetdenkenzetenruimbaanmaaktvoornieuweopties.
Dezevierlagenmoetjedenkikookindezevolgordezien.Hetiseenrijpingsprocesdat
geworteldmoetzijninhetlaagsteniveau.Enzolangjewerkt,behoeftdieonderhoud.Maarals
hetdaarbijblijftisdezorgverleningvrijkaalenervarenmensendezorgverlenersalshol:derol
wordtperfectgespeeldmaarhetmistrelevantie.Ookvakmanschapgaatinlaagjes,entotdit
vakmanschapbehoortookhetalsvanzelfsprekendaandachtwillenenkunnenbestedenaan
thema’sdiemetzingevingtemakenhebben.
Totslot
Zingevingmogenweopvattenalsaspectvangoedezorg,maardeeerlijkheidgebiedtdater
feitelijkheelweinigfaciliteitenzijnomersystematischenbijiedereenaandachtaantegeven.
Gerichteaandachtdoorgeestelijkofhumanistischraadsliedenisbeperkttotspecifiekegroepen,
inbijzonderesituaties,bijvoorbeeldeenexistentiëlecrisis.Demeestemensenmoetenvoor
zichzelfoplossingenzoeken.Eenstemeerzijnzijaangewezenophunnaastenenlotgenoten.
Maarderegulierehulpverlenerskunnenhenwelopweghelpenensteunbiedenmitszijeropen
voorstaanéncompetentzijnombijvoorbeelddeexistentiëlekwestiesachterdepraktische
vragenoptemerkenentebespreken.Debenodigdekennisiser,envaardighedenzijnteleren.
Inbeginselbezitiedereenhetvermogenomzichinanderemenseninteleven.Reflectief
vermogen,empathieencompassiezijnnormalemenselijkeeigenschappendie,bij
tekortkomingenhierin,kunnenworden‘bijgespijkerd’(Dugganetal,2015).Hetverhoogthun
relevantievoorandermensen.
Literatuur
Barkley,R.A.(2012).Executivefunctions.NewYork:TheGuilfordPress.
Duggan,A.P.,Vicini,A.,Allen,L.&Shaughnessy,A.F.(2015).Learningtoseebeneaththesurface:
aqualitativeanalysisoffamilymedicineresidents'reflectionsaboutcommunication.Journalof
HealthCommunication,Jul6:1-8.[Epubaheadofprint].
Everett,D.(2012).Language.Theculturaltool.London:ProfilBalsos.
Hurford,J.R.(2014).Theoriginsoflanguage.Oxford:OxfordUniversityPress.
Lopez,S.J.(2013).MakingHopeHappen:Createthefutureyouwantforyourselfandothers.New
York:AtariBooks.
Oldfield,B.J.&Jones,D.S.(2014).Languagesoftheheart.Thebiomedicalandthemetaphorical
inAmericanfiction.PerspectivesinBiologyandMedicine,57,424–442.
Slade,M.(2009).Personalrecoveryandmentalillness.Aguideformentalhealthprofessionals.
Cambridge,NewYork:CambridgeUniversityPress.
Stel,Jvander(2012).Focusoppersoonlijkherstel.DenHaag:Boom|Lemma.
Stel,Jvander(2013).Zelfregulatie,ontwikkelingenherstel.Verbeteringenherstelvancognitie,
emotie,motivatieenregulatievangedrag.Amsterdam:SWP.
Stel,Jvander(2015).Psychischegezondheidszorgopmaat.Opwegnaareenpreciezeen
persoonlijkepsychiatrie.Houten:BSL.
Vygotsky,L.S.(1987).TheCollectedWorksofL.S.Vygotsky,Volume1.NewYork:Plenum.
White,M.(2008).Narratievetherapieindepraktijk.Verhalendiewerken.Amsterdam:Hogrefe.
Wilson,D.&Sperber,D.(2012).MeaningandRelevance.Cambridge:CambridgeUniversity
Press.
9