Presentatie van Douwe Draaisma

Als ons geheugen ons niet bedriegt.
Toezicht, inspectie en calamiteiten
VIDE
18 april 2017
Douwe Draaisma
Histoire d’un crime (1901)
Het verhaal van de bandiet
Het verhaal van de vrouw van de samoerai
Het verhaal van de samoerai
Rashomon
•
•
•
•
•
•
•
Feit: de samoerai is dood
Feit: gestorven door messteek in het hart
Feit: seksueel contact tussen bandiet en vrouw
Maar:
Moord of zelfmoord?
Wie stak: de bandiet, de vrouw of de samoerai?
Verkrachting of verleiding?
Rashomon (1950)
• Camera als
onbetrouwbare verteller
• Open einde
• Kurosawa: waarheid is
niet te achterhalen
Rashomoneffect: drie lezingen
• 1. Tegenstrijdige verklaringen over dezelfde
gebeurtenis (vgl. ‘Nijmeegse scooterzaak’)
• 2. Tegenstrijdige interpretaties van dezelfde
gebeurtenis
• 3. Tegenstrijdige herinneringen aan dezelfde
gebeurtenis
Rashomoneffect
• Zodra geheugen een aandeel heeft kwadrateert
dat de andere complicaties
• Herinneringen impliceren een interpretatie van
wat er gebeurd is
• Dus: wat weten we over het geheugen?
Hoeveel soorten geheugen?
•
•
•
•
•
•
•
•
Telling 2007: 256
Visueel geheugen
Iconisch geheugen
Semantisch geheugen
Declaratief geheugen
Akoestisch geheugen
Impliciet geheugen
Prospectief geheugen
•
•
•
•
•
Geurgeheugen
Buffergeheugen
Permastore
Episodisch geheugen
Autobiografisch
geheugen
• Sensorisch geheugen
• Motorisch geheugen
Maria Pires expecting to play another concerto
De default setting van ons geheugen
Hoeveel soorten van vergeten?
Hoeveel soorten van vergeten?
• Waarom hebben we zo’n slecht
geheugen voor dromen?
Hoeveel soorten van vergeten?
• Waarom hebben we zo’n slecht
geheugen voor de geschiedenis van
gezichten?
Hoeveel soorten van vergeten?
• Hoe kan het dat uw collega wel
uw idee heeft onthouden, maar
niet dat het úw idee was?
Welke geheugenprocessen werken
Rashomoneffect in de hand?
• 1. Onbetrouwbaarheid autobiografisch
geheugen
• ‘Waar was u op…?’
‘Flashbulb memory’
• Brown & Kulik
(1977)
• Arousal brein
versterkt opslag
• Evolutionaire
oorsprong
‘Flashbulb memory’
• Colgrove (1899)
• Dood Lincoln (1865)
• 127 uit 179
personen: grafische
herinneringen na 34
jaar
‘Flashbulb memory’
•
•
•
•
•
Ramp Challenger (1986)
Aftreden Thatcher (1990)
Dood prinses Diana (1997)
9/11
Moord Kennedy (1963)
‘Flashbulb memory’
•
•
•
•
Persoonlijke flitslichtherinneringen:
Overlijden dierbare
Slecht-nieuwsgesprek
Calamiteit
‘flashbulb memory’
•
•
•
•
•
•
Metafoor organiseert eigen steun:
Visuele herinnering
Kortdurend
Irrelevante details
Verklaring: afwijkende opslag
Suggestie: relatief immuun voor revisie
‘flashbulb memory’
• Metafoor veroorzaakt eclips
• Neisser (1982): geen afwijkende opslag maar
afwijkend vervolg
• Schokkende gebeurtenis lokt navertellen uit
• Verhaalstructuur: wie, wat, waar, hoe
• Geen visuele, maar narratieve constructie
• Verhalen zijn vatbaar voor revisie
Immuun voor revisie?
• Vragenlijst na Challenger,
(1986)
• Herhaald na 32 maanden
• Nieuws voor het eerst op tv
gezien?
• 1986: 9 personen
• 1988: 19 personen
Ik zie het nog zo voor me…
Welke geheugenprocessen werken
Rashomoneffect in de hand?
• 2. Herinneren met ‘wijsheid achteraf’
Friedrich Nietzsche
• ‘Vóór het gevolg
gelooft men aan
andere oorzaken dan
erna’ (1882)
Hindsight bias
• Bias: grote gevolgen moeten grote oorzaken
hebben
• Vgl. rampenonderzoek, letselschadezaken,
kunstfouten
Hindsight bias
• Met kennis van uitkomst X nemen schattingen
van de voorspelbaarheid van X aanzienlijk toe
• - tot op het punt van onafwendbaarheid
• Vgl. detecteren afwijkingen op röntgenfoto’s
met of zonder bijbehorende diagnose
• Bij zelfmoord, criminaliteit: welke signalen
hebben we gemist?
Hindsight bias
• Giard & Merckelbach (2009), ‘Nietzsches
gelijk: waarom wijsheid achteraf onbillijk is’
• www.haraldmerckelbach.nl
Confirmation bias
• Bevestigende informatie wordt eerder
opgemerkt
• - en beter onthouden
• Ambigue informatie wordt bevestigend
uitgelegd
Welke geheugenprocessen werken
Rashomoneffect in de hand?
• 3. ‘Eindeffect’ (Kahneman)
Eindeffect
Daniel Kahneman
Eindeffect
• Twee condities:
• 1. Hand 60 sec in ijswater
• 2. Hand 60 sec in ijswater - en aansluitend nog 30 sec in iets
minder koud ijswater
• Welke van de twee werd als het minst onaangenaam
herinnerd?
• Welke van de twee zou ú kiezen als u deelnam aan het
experiment?
• Huh?!
Eindeffect
• Kahneman (1993): experiment coloscopie
• Patiënten scoorden pijn tijdens ingreep
• Discrepantie tussen geregistreerde pijnervaring
tijdens de ingreep en herinnerde pijnervaring
• Herinnerde pijnlijkheid lag lager dan de
gemiddelde geregistreerde pijnlijkheid
Eindeffect
• Herinnerde pijn bleek afhankelijk van:
• intensiteit pijnbeleving tijdens de piek en het
laatste deel coloscopie
• niet van duur (‘duration neglect’)
Eindeffect
• De ergste pijn was bij B
even hevig als bij A
• B heeft meer pijn gehad
• B heeft langer pijn gehad
• Wie herinnerde zich de
coloscopie als het minst
onaangenaam?
• B!
• ‘Duration neglect’
Eindeffect
•
•
•
•
•
•
De radicale consequentie: Kahneman (2003)
Opnieuw coloscopie
Twee condities:
1. coloscopie
2. coloscopie plus scoop nog 3 min. laten zitten
Uitkomst?
Eindeffect
• Uitkomst?
• Bij 3 min. extra: afname gemiddelde pijnintensiteit,
maar toename netto hoeveelheid pijn
• Desondanks:
• terugkompercentage hoger
• als minder belastend herinnerd
• Cf. mammografie
• Medisch-ethisch dilemma
Eindeffect
•
•
•
•
•
•
•
•
Huwelijk
Concert
Detentie
Medisch consult
Medische behandeling
Ziekenhuisopname
Begeleiding terminale fase
Beëindiging loopbaan
Welke geheugenprocessen werken
Rashomoneffect in de hand?
• 4. ‘self serving’ herinneringen
‘Self serving’ herinneringen
• Betwiste herinneringen
• Overeenstemming over alle details, behalve
wie het in werkelijkheid had beleefd
• Eeneiige tweelingen: 62 %
• Twee-eiige tweelingen: 25 %
• Broer/broer of zus/zus: 12 %
‘Self serving’ herinneringen
•
•
•
•
•
Welke herinneringen veranderen van eigenaar?
Collectie van 80 betwiste herinneringen
Iets verkeerds doen: de ander (15 om 3)
Pech of ongelukjes: ikzelf (27 om 4)
Succes: ik! (10 om 0)
‘Self serving’ herinneringen
• We overschatten ons aandeel in een succes
• We schrijven succes aan onszelf toe, falen aan
anderen of externe factoren
• Mislukkingen ‘voelen’ als langer geleden dan
successen
• Aangename herinneringen slijten langzamer
dan onaangename herineringen
Halve waarheden
• Geheugen gedraagt zich niet als archivaris en heeft
dat ook niet in de functieomschrijving staan
• Zelfs binnen één geheugen doen zich al
Rashomoneffecten voor
• Herinneringen zijn vatbaar voor revisie als gevolg
van latere gebeurtenissen
• Herinneringen zijn vatbaar voor herinterpretaties
‘Iets wat in de jeugd gebeurd is,
is dikwijls het gevolg van een
voorval op latere leeftijd.’
- Marten Toonder (75)
De les van Rashomon
• Evolutionaire argument
• Onze herinneringen bedriegen ons niet stelselmatig
• Maar misschien herinneren we ons de versie van de
realiteit die overlevingswaarde heeft?
• Vermindert besef van bias de gevoeligheid voor bias?
• De waarde van waarheid
• In therapie
• Persoonlijke geheugen als rechtszaal
• of je woning?
Als ons geheugen ons niet bedriegt.
Toezicht, inspectie en calamiteiten
VIDE
18 april 2017
Douwe Draaisma