Voortgangscontroleformulier Solar 2 havo hs 7

Solar
Algemene Natuurwetenschappen havo bovenbouw deel2
Uitdraai van de digitale docentenhandleiding
Docentensite: www.solar.wolters.nl
Leerlingensite: havo2.solar.wolters.nl
Met medewerking van
Marieke Kwantes
Martin van der Palm
Arjen Wielemaker
ISBN: 90 01 49978 3
Solar havo deel 2
1
Wat biedt deze uitdraai?
In deze uitdraai vindt u de digitale docentenhandleiding voor Solar 2e havo bb deel 2
docentenhandleiding. De volledige en geactualiseerde digitale docentenhandleiding is te
vinden op www.solar.wolters.nl.
In deze uitdraai zijn de volgende onderdelen opgenomen:
 Voorbeeld SLU verdeling
 Voorbeeld-PTA's Solar 2e editie havo
Per hoofdstuk is in deze docentenhandleiding opgenomen:
 Leerlijn: de ANW-vragen
 Eindtermen
 Inhoud per paragraaf
 Studiebelasting
 Keuzeopdrachten havo
 Voorbeeld studiewijzer
 Voortgangscontroleformulier
 Activiteiten
 Hulpmiddelen
2
Solar havo deel 2
Inhoudsopgave
Algemeen
Voorbeeld SLU-verdeling
Voorbeeld-PTA’s Solar 2e editie havo
4
5
6
5 Duurzame ontwikkeling
Leerlijn: de ANW-vragen
Eindtermen
Inhoud per paragraaf
Studiebelasting
Keuzeopdrachten havo
Voorbeeldstudiewijzer
Voortgangscontroleformulier
Activiteiten
Hulpmiddelen
9
10
11
13
14
15
17
18
19
6 Geheimtaal van het leven
Leerlijn: de ANW-vragen
Eindtermen
Inhoud per paragraaf
Studiebelasting
Keuzeopdrachten havo
Voorbeeldstudiewijzer
Voortgangscontroleformulier
Activiteiten
Hulpmiddelen
20
21
22
23
24
25
27
28
29
7 Grenzen verkennen
Leerlijn: de ANW-vragen
Eindtermen
Inhoud per paragraaf
Studiebelasting
Keuzeopdrachten havo
Voorbeeldstudiewijzer
Voortgangscontroleformulier
Activiteiten
Hulpmiddelen
30
31
33
34
35
36
38
39
40
Solar havo deel 2
3
Algemeen
Wolters-Noordhoff heeft ervoor gekozen om de docentenhandleiding bij Solar digitaal aan te
bieden. De informatie op de methodesite (www.solar.wolters.nl) wordt regelmatig
geactualiseerd.
Deze uitdraai geeft de inhoud van de digitale docentenhandleiding ten tijde van de plaatsing
op de site, juni 2004.
Methodewijzer
Wilt u meer informatie over de methode Solar, ga dan naar de methodesite en klik op het
tabblad Methodewijzer.
Arrangement
Bij Solar havo deel 2 horen de volgende onderdelen:
- Solar havo bb dl 2 leerboek
- Solar-i de digitale ondersteuning voor leerlingen
- Solar havo bb dl 2 uitwerkingen
- Solar havo bb dl 2 toetsen met cd-rom
De ICT-opdrachten, Solar-i, staan op de site: havo2.solar.wolters.nl.
U kunt de Solar-i ook op uw eigen schoolnetwerk (laten) installeren.
Toetsmateriaal
Bij elk deel van Solar hoort een toetsenbundel met cd-rom.. U kunt zowel klant en klare
toetsen kopiëren als zelf toetsen op de cd-rom aanpassen en uitprinten.
In het leerboek staat aan het einde van elk hoofdstuk het onderdeel proefwerkvoorbereiding.
Leerlingen kunnen de digitale toets op de Solar-i gebruiken om hun kennis van de begrippen
dmv standaardvragen te toetsen.
4
Solar havo deel 2
Voorbeeld SLU-verdeling havo totaal
'Hoe werk je met' en paragraaf 0.1
Hoofdstukopening hs 1 plus startactiviteit (boek of Solar-i)
1.1: lesactiviteit(en), tekst en bronnen, vragen
1.2
1.3
1.4
Proefwerkvoorbereiding: overzicht, tips, Test Jezelf, voorbeeldproefwerk
Toets hoofdstuk 1 (incl. nabespreken)
Keuzeopdracht bij hoofdstuk 1
Hoofdstuk 2
Hoofdstuk 3
Hoofdstuk 4
Hoofdstuk 5
Hoofdstuk 6
Hoofdstuk 7
Praktische Opdracht(en)
Excursie(s)
Solar havo deel 2
2 slu
1 slu
3 slu
3 slu
3 slu
3 slu
3 slu
2 slu
2 slu
20 slu
20 slu
20 slu
20 slu
20 slu
20 slu
10 slu
8 slu
5
Voorbeeld-PTA's Solar 2e editie havo
Hier vindt u enkele voorbeeld-PTA's bij Solar 2e editie havo. Omdat jaarplanningen en de
manier waarop PTA's worden ingevuld van school tot school sterk verschillen, is het
onmogelijk een PTA aan te bieden dat op maat gemaakt is voor uw situatie. Wel kunt u de
voorbeeld-PTA's als basis gebruiken om uw eigen PTA op te stellen. Na de voorbeeld-PTA's
volgen een toelichting en suggesties.
ANW in twee jaar
LEERJAAR
4 HAVO
SCHOOLJAAR
totaal: 160
STUDIELASTUREN
4H: 80
5H: 80
per.
soort
Stofomschrijving
Afn.
tijd
weging
herk.
1
se
S
45
1
ja
2
se
S
45
1
ja
3
se
S
45
1
ja
4
se
toets Solar 2 havo deel 1,
hoofdstuk 1
toets Solar 2 havo deel 1,
hoofdstuk 2
toets Solar 2 havo deel 1,
hoofdstuk 3
toets Solar 2 havo deel 1,
hoofdstuk 4
Keuzeopdrachten
S
45
1
ja
1
nee
1 t/m 4 po
berekening
rapportcijfer/SE-cijfer
P
cijfer
(gewogen gemiddelde schoolexamens) x 0,65 +
(gewogen gemiddelde praktische opdrachten) x 0,35
LEERJAAR
5 HAVO
SCHOOLJAAR
STUDIELASTUREN
totaal: 160
4H: 80
5H: 80
per.
soort
Stofomschrijving
afn.
Tijd
weging
herk.
1
se
s
45
1
ja
2
se
s
45
1
ja
3
se
toets Solar 2 havo deel 2,
hoofdstuk 5
toets Solar 2 havo deel 2,
hoofdstuk 6
toets Solar 2 havo deel 2,
hoofdstuk 7
grote praktische
opdracht(en)
Keuzeopdrachten
s
45
1
ja
p
4
nee
p
1
nee
1 t/m 3 po
1 t/m 3 po
6
Solar havo deel 2
cijfer
berekening
rapportcijfer/SE-cijfer
(gewogen gemiddelde schoolexamens 4H en 5H) x 0,65 +
(gewogen gemiddelde praktische opdrachten 4H en 5H) x 0,35
ANW in één jaar (4 HAVO)
LEERJAAR
4 HAVO
SCHOOLJAAR
totaal: 160
STUDIELASTUREN
4H: 160
5H: 0
per.
soort
Stofomschrijving
afn.
tijd
weging
herk.
1
se
s
45
1
nee
1
se
s
45
1
ja
2
se
s
90
2
ja
3
se
s
45
1
ja
3
po
toets Solar 2 havo deel 1,
hoofdstuk 1
toets Solar 2 havo deel 1,
hoofdstuk 2
toets Solar 2 havo deel 1,
hoofdstuk 3 & 4
toets Solar 2 havo deel 2,
hoofdstuk 5
grote praktische opdracht
4
nee
4
se
toets Solar 2 havo deel 2,
hoofdstuk 6 & 7
Keuzeopdrachten
s
2
ja
2
nee
1 t/m 4 po
berekening
rapportcijfer/SE-cijfer
p
p
90
cijfer
(gewogen gemiddelde schoolexamens) x 0,65 +
(gewogen gemiddelde praktische opdrachten) x 0,35
Toelichting en suggesties
Toelichting
 Het handelingsdeel in het schoolexamen is vervallen als verplichting (Uitleg Gele katern,
nummer 9, 29 maart 2000).
 De school kan bepalen dat een deel van de inhoudelijke eindtermen in het schoolexamen
niet aan de orde komt. Het kan ten hoogste gaan om twee subdomeinen die kunnen
worden gekozen uit de domeinen C, D, E en F. Het funderende domein B 'Analyse en
reflectie met betrekking tot natuurwetenschap, techniek en de rol van mensen' komt steeds
aan de orde (Uitleg Gele katern, nummer 9, 29 maart 2000).
 Het aantal verplichte praktische opdrachten is beperkt tot één. De school mag kiezen voor
twee praktische opdrachten. De weging van de praktische opdrachten in het cijfer van het
schoolexamen is ten minste 25% en ten hoogste 50% (Uitleg Gele katern, nummer 18a
deel 2, 25 juli 2001 en Uitleg Gele katern, nummer 14, 28 mei 2003).
 Door alleen de algemene term 'keuzeopdrachten' op te nemen houdt u het PTA flexibel.
Het aantal keuzeopdrachten ligt dan niet vast. Het gemiddelde cijfer van alle uitgevoerde
keuzeopdrachten wordt meegenomen in de berekening van het rapportcijfer/SE-cijfer.
Suggesties
 Laat leerlingen in duo's door het schooljaar heen presentaties houden en beoordeel deze
(eventueel samen met de leerlingen). Zo'n presentatie kan gaan over een onderwerp uit
Solar havo deel 2
7

een door u zelf samengestelde lijst van onderwerpen of over een zelf te kiezen actueel
onderwerp. Neem de presentatie met een weegfactor 1 als po op in het PTA.
U kunt enkele lesactiviteiten beoordelen en deze op dezelfde flexibele manier als de
keuzeopdrachten in het PTA opnemen.
8
Solar havo deel 2
5 Duurzame ontwikkeling
Leerlijn: de ANW-vragen
In dit hoofdstuk staan ANW-vragen 3 t/m 5 centraal.
3.
Hoe pas je natuurwetenschappelijke kennis toe?
Natuurwetenschappelijke kennis wordt toegepast om de problemen van het dunner worden
van de ozonlaag (5.1) en het versterkte broeikaseffect (5.3) aan te pakken. In 5.1 wordt
behandeld hoe natuurwetenschappelijke kennis wordt toegepast om tot een zo groot mogelijk
hergebruik van gebruikte materialen te komen. In 5.4 gaat het over de toepassing van
natuurwetenschappelijke kennis om duurzame energiebronnen te ontwikkelen.
4.
Hoe beïnvloeden natuurwetenschap, techniek en samenleving elkaar?
Er is in dit hoofdstuk steeds een verband tussen deze drie gebieden. Bij het gedeelte over de
ozonlaag levert de natuurwetenschap de oorzaak van het probleem (de CFK's), de overheid
stelt regels vast voor het terugdringen van het gebruik van CFK's. De techniek zoekt naar
vervangende materialen.
Bij het smogprobleem achterhaalt de wetenschap de oorzaak, de overheid stelt regels en de
techniek levert een oplossing middels de uitvinding van de katalysator.
Bij de ontwikkeling van duurzame energiebronnen is er een hechte samenwerking tussen
techniek en wetenschap, terwijl de overheid de ontwikkelingen stimuleert.
Tenslotte zien we het verband bij het afvalprobleem. In de samenleving bestaat de wens om
minder afval te produceren. Wetenschap en techniek werken samen om tot meer gesloten
kringlopen (5.1) en tot duurzame woonvormen (5.2) te komen.
5.
Wat is jouw mening?
De leerlingen wordt gevraagd naar hun manier van omgaan met verpakkingsmateriaal, hun al
of niet duurzame gedrag met betrekking tot mobiliteit en energiegebruik.
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 5 Duurzame ontwikkeling
9
Eindtermen
B4
B5
B7
B8
D15
D16
D17
D18
De kandidaat kan uitleggen dat gebruik van (zulke) deelbeschrijvingen en –
verklaringen een goed hulpmiddel is, maar ook altijd beperkingen met zich
meebrengt, zodat bij het onderzoeken van persoonlijke of maatschappelijke
vragen meestal kennis uit verschillende richtingen tegelijk geput moet
worden.
De kandidaat kan aan de hand van voorbeelden uitleggen hoe mensen
producten ontwerpen en technieken ontwikkelen ten behoeve van
maatschappelijke toepassingen, en dat zij daarbij natuurwetenschappelijke
kennis gebruiken.
De kandidaat kan een oordeel geven over de betrouwbaarheid van een
bewering die betrekking heeft op de kwaliteit en werking van een product
dan wel op de effecten van acties of behandelingen.
De kandidaat kan met voorbeelden uitleggen hoe waarneming,
theorievorming en techniek in de loop van hun ontwikkeling beïnvloed
zijn door elkaar en door technische, culturele, economische en politieke
factoren.
De kandidaat kan met voorbeelden aan leken uitleggen dat de volgende
processen met het leven op aarde samenhangen:
 transport van stoffen in kringlopen (, met name dat van water);
 omzetting en transport van stoffen in elementkringlopen (, met
name die van koolstof en stikstof).
De kandidaat kan met voorbeelden aan leken uitleggen dat in de genoemde
(factoren en) processen (zie eindterm 15) snelle en trage veranderingen
optreden.
De kandidaat kan aan de hand van voorbeelden uitleggen hoe
verschillende activiteiten en technieken in gezondheidszorg, landbouw, het
gebruik van energiebronnen, agrarische industrie en transport het mogelijk
maken dat nu veel meer mensen op aarde kunnen leven dan zonder die
activiteiten.
De kandidaat kan ingrepen in de biosfeer kritisch bespreken en daarin de
uitdrukking ‘duurzame ontwikkeling’ gebruiken.
10 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 5 Duurzame ontwikkeling
Inhoud per paragraaf
5.1 Invloed op de biosfeer
Kernvraag 1 : Wat hangt samen met de keuze van plastic of blik?
Kernvraag 2 : Wat gebeurt er met de ozonlaag?
Deze paragraaf begint met de belasting voor de biosfeer van verschillende verpakkingen.
Bijvoorbeeld plastic en blik. Welke afwegingen worden er gemaakt om te bepalen welke
verpakkingen het meest milieuvriendelijk zijn? En welke problemen zijn er bij die afweging?
Vervolgens wordt de ozonlaag besproken. Waardoor wordt de ozonlaag aangetast? Welke
afspraken zijn er gemaakt om de afbraak van ozon tegen te gaan? En op welke termijn is er
herstel te verwachten?
Kernbegrippen:
Grondstoffen, recycling, uitputting, gesloten kringloop, milieubalans, milieukosten,
milieubaten, gat in de ozonlaag, CFK’s, uitstoot.
5.2 Duurzaam wonen
Kernvraag 1: Wanneer is een huis duurzaam?
Kernvraag 2 : Hoe ontstaat een duurzame woonwijk?
De duurzame ontwikkeling met betrekking tot het wonen wordt in deze paragraaf besproken.
Hoe kan een woonvorm zo duurzaam mogelijk gemaakt worden? Eerst wordt uitgelegd wat
een huis duurzaam maakt. Hierbij komen de aspecten materiaal, energievoorziening en
watervoorziening ter sprake.
In het tweede deel wordt bekeken hoe een duurzame woonwijk ontstaat. Het stappenplan
wordt behandeld. De verschillende toekomstbeelden (gebaseerd op technologische of
ecologische overwegingen) worden behandeld en de verschillende niveaus waarop de
veranderingen vorm krijgen.
Kernbegrippen:
Duurzaamheid, bestemmingsplan, stappenplan.
5.3 Verplaatsing en gedrag
Kernvraag 1: Wat is het gevolg van meer verkeer?
Kernvraag 2 : Hoe kun je gedrag beïnvloeden?
In deze paragraaf wordt de relatie tussen duurzaamheid en mobiliteit behandeld. De groei van
het wegverkeer levert ernstige milieuproblemen op en bevordert de uitputting van fossiele
brandstoffen. Nationaal een internationaal worden er maatregelen genomen. Eén van de
maatregelen is de katalysator. Een andere maatregel is het vaststellen op internationale
klimaatconferenties van emissierechten per land voor uitstoot van koolstofdioxide in de
atmosfeer.
Vervolgens wordt bekeken hoe gedrag tot stand komt en welke factoren een rol kunnen spelen
om tot duurzaam gedrag te komen.
Kernbegrippen:
Overlast, katalysator, mobiliteit, klimaatconferenties, beperkende maatregelen,
emissierechten, gedrag, beloning, straf, alternatieven.
5.4 Technologie voor een duurzame toekomst
Kernvraag 1: Wat is de duurzame energiebron van de toekomst?
Kernvraag 2 : Welke kenmerken heeft de auto van de toekomst?
In deze paragraaf worden vier duurzame energiebronnen behandeld; windenergie, zonneenergie, brandstofcel en biomethanol. Van elke energiebron worden de technische
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 5 Duurzame ontwikkeling
11
mogelijkheden en eventuele beperkingen besproken. Tenslotte is er aandacht voor de meest
milieuvriendelijke autobrandstof en het duurzaam slopen van auto's.
Kernbegrippen:
Fossiele brandstoffen, duurzame energiebronnen, rendement, waterstof, brandstofcel,
waterstofeconomie, wiskundige modellen, schaalmodellen, biomethanol, afvalscheiding,
duurzaam slopen, verwijderingsbijdrage.
12 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 5 Duurzame ontwikkeling
Studiebelasting
Studiebelasting van dit hoofdstuk:
Hoofdstukopening met startactiviteit (boek of Solar-i)
Paragraaf 3.1 (lesactiviteiten/tekst en bronnen/vragen/evt. ICT-vraag)
Paragraaf 3.2
Paragraaf 3.3
Paragraaf 3.4
Proefwerkvoorbereiding (Overzicht/Tips/Voorbeeldproefwerk/Test jezelf op Solar-i)
Hoofdstuktoets (incl. nabespreken)
Keuzeopdracht bij hoofdstuk 5 (op Solar-i)
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 5 Duurzame ontwikkeling
20 slu
1 slu
3 slu
3 slu
3 slu
3 slu
3 slu
2 slu
2 slu
13
Keuzeopdrachten
De keuzeopdrachten staan op de Solar-i: havo2.solar.wolters.nl
Titel keuzeopdracht
Van te-laat-briefje tot liefdesbrief
Zonkracht en gezondheid
Hoe duurzaam is jouw huis?
Meningen over mobiliteit
Ontwerp jouw auto van de toekomst
Paragraaf
5.1
5.1
5.2
5.3
5.4
14 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 5 Duurzame ontwikkeling
Voorbeeldstudiewijzer
Voorbeeld van een studiewijzer met een lesonafhankelijke indeling. In de eerste kolom kunt
u zelf het weeknummer invullen. Bij elke paragraaf staat bij de aanwijzingen dat leerlingen
moeten overleggen over de activiteiten en de vragen. U kunt namelijk keuzes maken. U
bepaalt zelf welke activiteiten u uw leerlingen aanbiedt en welke verwerkingsvragen
leerlingen moeten maken. In totaal is voor elke paragraaf 3 slu gereserveerd. U kunt deze
studiewijzer natuurlijk ook direct in de kolom ‘Doen’ aan uw eigen wensen m.b.t. activiteiten
en verwerkingsvragen aanpassen. In de vierde kolom kunnen leerlingen afvinken wat ze
gedaan hebben.
Wk
Wat
Hoofdstuk 5:
Duurzame
Ontwikkeling
5.1 Invloed op
de biosfeer
Doen
Bestudeer blz 9. Doe de
startactiviteit op blz 9 of ga
naar de Solar-i voor een
actuele startactiviteit.
Doe één of meer van de
lesactiviteiten op blz 10.
Bestudeer 5.1.
Maak de vragen op blz 15 en
kijk na met behulp van het
uitwerkingenboek
5.2 Duurzaam
wonen
Doe één of meer van de
lesactiviteiten op blz 16.
Bestudeer 5.2.
Maak de vragen op blz 21 en
kijk na met behulp van het
uitwerkingenboek.
5.3
Verplaatsing en
gedrag
Doe één of meer van de
lesactiviteiten op blz 22.
Bestudeer 5.3.
Maak de vragen op blz 27 en
kijk na met behulp van het
uitwerkingenboek.
5.4 Technologie
voor een
duurzame
toekomst
Doe één of meer van de
lesactiviteiten op blz 28.
Bestudeer 5.4.
Maak de vragen op blz 33 en
kijk na met behulp van het
uitwerkingenboek.
Keuzeopdracht
Ga naar de Solar-i en doe de
keuzeopdracht die je het meest
aanspreekt. Oriënteer je eerst
door de startschermen van de
opdrachten te bekijken.
√
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 5 Duurzame ontwikkeling
Aanwijzingen
Slu
1
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot of
je docent(e) vragen over
wat je niet begrijpt.
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot of
je docent(e) vragen over
wat je niet begrijpt.
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot of
je docent(e) vragen over
wat je niet begrijpt.
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot of
je docent(e) vragen over
wat je niet begrijpt.
Lever je eindproduct en
de antwoorden op de
reflectievragen in. Van
je docent(e) krijg je te
horen of deze opdracht
3
3
3
3
2
15
Voorbereiding
toets hoofdstuk
5
Toets hoofdstuk
5
Bestudeer het Overzicht.
Doe tip 1.
Maak Test Jezelf op de Solar-i
(tip 2).
Maak het Voorbeeldproefwerk
en kijk deze na met behulp van
het uitwerkingenboek.
Maak de toets.
16 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 5 Duurzame ontwikkeling
wordt becijferd.
Stel een klasgenoot of
3
je docent(e) vragen over
wat je niet begrijpt.
Het proefwerk wordt in
de les besproken.
2
Voortgangscontroleformulier
Voortgangscontroleformulier Solar 2 havo hs 5: Duurzame ontwikkeling
Naam:
Onderdeel
Hoofdstukopening
5.1
5.2
5.3
5.4
Keuzeopdracht
Proefwerkvoorbereiding
Klas:
Wat/welke
startactiviteit:
lesactiviteit(en):
lesactiviteit(en):
lesactiviteit(en):
lesactiviteit(en):
keuzeopdracht(en):
Test jezelf
Voorbeeldproefwerk
Klaar?
Cijfer
toetscijfer:
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 5 Duurzame ontwikkeling
17
Activiteiten
U vindt hieronder tips voor de uitvoering van de lesactiviteiten waarmee elke paragraaf in
Solar begint. U vindt de lesactiviteiten in de groene kaders.
§
5.1
act.
4
5.2
2
5.4
5.4
3
4
materiaal / vooraf regelen
- videoband Fysica Bits, Teleac/NOT, blok 14:
Milieu; te bestellen via www.schooltv.nl
- per leerling een vragenblad bij de video (op blz
35 van de handleiding bij Fysica Bits)
-videoapparaat
-1 blanco vel A2
- tekenmaterialen (kleurpotloden, gum, liniaal)
- kopie van bron 4.1 uit havo deel 1
- video Jota, Teleac, aflevering: De auto
overnieuw; info: www.teleacnot.nl
- download hier het vragenbad bij de video
- videoapparaat
bijzondere ruimte
eventueel de
mediatheek (als
leerlingen de video
zelfstandig bekijken)
eventueel de
mediatheek
Vragenblad bij de video ‘De auto overnieuw’
Solar 2 havo 5.4, activiteit 4
1. Wat was de aanleiding om de Dutch EVO te ontwerpen?
2. Noem de belangrijkste eisen bij het ontwerpen van de Dutch EVO.
3. Welke faculteiten waren betrokken bij het ontwerp van de Dutch EVO en waarom juist
deze faculteiten?
4. Noem de belangrijkste eigenschappen van de Dutch EVO.
18 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 5 Duurzame ontwikkeling
Hulpmiddelen
Boeken voor docenten
Joost van Kasteren, Duurzame technologie – ontwikkeling van een houdbare wereld
(Wetenschappelijke bibliotheek deel 73), 2002, Natuur & Techniek, ISBN 90 76988 021
Björn Lomborg, The skeptical environmentalist, 2001, Cambridge University Press, ISBN 0
5210 10 683
G. Verbong e.a., Een kwestie van lange adem – de geschiedenis van duurzame energie in
Nederland, 2001, Aeneas, ISBN 90 75365 44 6
Boeken voor docenten en leerlingen
Robert M. Hazen en Maxine Singer, Waarom zijn zwarte gaten niet zwart?, 2000, Uitgeverij
Bert Bakker, ISBN 90 351 2133 3 (met name hoofdstuk 5)
Fred Pearce, Global Warming, 2002, Dorling Kindersley, ISBN 0-7513-3713-7
Wybren Verstegen, Vervuiling van het milieudebat, 1999, Uitgeverij Nieuwezijds, ISBN 90
5712 041 0
Video’s
De waterstofrevolutie, Tegenlicht, VPRO
Te bekijken op tegenlicht.vpro.nl
Te bestellen bij VPRO Publieksservice, 035-6712272, [email protected]
Internet
www.e21.nl
(info en opdrachten over duurzame ontwikkeling)
www.vrom.nl (Ministerie van VROM)
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 5 Duurzame ontwikkeling
19
6 Geheimtaal van het leven
Leerlijn: de ANW-vragen
1.
Hoe ontstaat natuurwetenschappelijke kennis?
De zoektocht van de wetenschappers Watson, Crick, Pauling en Franklin naar de structuur
van DNA en de genetische code wordt in dit hoofdstuk uitgebreid behandeld. De
ontwikkeling van de techniek van genetische modificatie wordt in 6.3 uitgelegd.
3.
Hoe pas je natuurwetenschappelijke kennis toe?
In dit hoofdstuk worden toepassingen van genetische modificatie behandeld, bijvoorbeeld
plant- en dierveredeling (6.3) en gentherapie (6.4). In 6.4 wordt de techniek van het klonen
besproken. Het HUGO-project (6.4) biedt mogelijkheden voor praktische toepassingen.
Technieken van prenatale diagnostiek (vruchtwaterpunctie, vlokkentest) openen
mogelijkheden om erfelijke ziekten al voor de geboorte op te sporen (6.2).
4.
Hoe beïnvloeden natuurwetenschap, techniek en samenleving elkaar?
Prenatale diagnostiek is ontstaan als gevolg van natuurwetenschappelijk onderzoek naar
erfelijke eigenschappen. In 6.2 wordt behandeld welke maatschappelijke implicaties de
prenatale diagnostiek heeft.
In 6.2 komt voorts het DNA-onderzoek aan bod. DNA-onderzoek heeft maatschappelijke
gevolgen in verband met het voorspellen van later in het leven tot uiting komende erfelijke
ziekten. Het is voor de patiënt van belang om deze informatie te hebben. Daartegenover staat
het recht om niet te weten. Erfelijke informatie over ziekten kan ook voor werkgevers en
verzekeringsmaatschappijen van belang zijn. Hier komt ook het begrip genetische privacy ter
sprake.
In 6.3 wordt ingegaan op genetische modificatie en de veranderingen die deze techniek heeft
gebracht in landbouw, veeteelt en gezondheidszorg.
DNA-onderzoek (6.4) heeft invloed gehad op de manier waarop de mens naar zichzelf kijkt,
namelijk als een wezen dat bepaald wordt door zijn genetische aanleg en de
omgevingsfactoren die daarop inspelen.
5.
Wat is jouw mening?
In dit hoofdstuk worden enkele ethische dilemma's geschetst die uit de toepassing van
natuurwetenschappelijke kennis voortkomen.
20 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 6 Geheimtaal van het leven
Eindtermen
B7
B8
B9
B10
C11
C12
C13
De kandidaat kan een oordeel geven over de betrouwbaarheid van een
bewering die betrekking heeft op de kwaliteit en werking van van een
product dan wel op de effecten van acties of behandelingen.
De kandidaat kan met voorbeelden uitleggen hoe waarneming,
theorievorming en techniek in de loop van hun ontwikkeling beïnvloed
zijn door elkaar en door technische, culturele, economische en politieke
factoren.
De kandidaat kan met voorbeelden toelichten dat en hoe
natuurwetenschappelijke kennis en technische ontwikkelingen invloed
hebben op:
 het dagelijks leven;
 inzichten over de natuur;
 de rol van mensen in de natuur.
De kandidaat kan een standpunt over toepassingen van
natuurwetenschap of techniek ondersteunen dan wel bestrijden met
argumenten die tenminste ook verwijzen naar relevante
natuurwetenschappelijke kennis.
De kandidaat kan met voorbeelden aan leken uitleggen dat levende
organismen ondanks grote uiterlijke verschillen de volgende kenmerken
gemeen hebben:
 zij kunnen een stabiel intern milieu handhaven;
 zij wisselen materie en energie met de omgeving uit;
 zij ontwikkelen en reproduceren zichzelf volgens een
ingebouwde genetische blauwdruk, die genetische informatie
heet;
 zij kunnen reageren op prikkels uit de omgeving;
 zij kunnen in hun functioneren bedreigd worden door oorzaken
van binnen het lichaam, onder andere in het afweersysteem, en
door oorzaken van buiten het lichaam, onder andere pathogene
bacteriën en virussen.
De kandidaat kan van opvattingen, technieken en producten in de
gezondheidszorg nagaan hoe de ontwikkeling heeft plaatsgevonden.
De kandidaat kan medische toepassingen bespreken aan de hand van een
afweging van positieve en negatieve effecten.
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 6 Geheimtaal van het leven
21
Inhoud per paragraaf
6.1 DNA
Kernvraag 1: Hoe zit DNA in elkaar?
Kernvraag 2: Waarvoor dient DNA?
Aan de hand van de geschiedenis van het onderzoek naar de structuur van DNA wordt deze
structuur uiteengezet. De bijdrage aan dit onderzoek van de wetenschappers Watson, Crick,
Pauling en Franklin wordt geschetst. Daarna wordt behandeld hoe de genetische code is
opgebouwd en hoe DNA gekopieerd wordt.
Kernbegrippen:
Cel, chromosomen, celkern, DNA-structuur, eiwitten, aminozuren, genetische code, gen.
6.2 Weten of niet-weten
Kernvraag 1: Wat zijn DNA-diagnostiek en chromosoomonderzoek?
Kernvraag 2: Wat kunnen de gevolgen zijn van de mogelijkheid om DNA te onderzoeken?
In deze paragraaf worden DNA-diagnostiek en chromosoomonderzoek besproken. Aan de
hand van drie ziekten (cystic fibrosis, ziekte van Huntington en het Downsyndroom) worden
erfelijke ziekten besproken. Tenslotte worden de persoonlijke en maatschappelijke dilemma's
geschetst die bij het onderzoek naar erfelijke afwijkingen kunnen voorkomen. Het recht om
niet te weten en de genetische privacy worden behandeld. En het belang dat verzekeraars en
werkgevers bij erfelijk onderzoek kunnen hebben.
Kernbegrippen:
DNA-diagnostiek, chromosoomdeling, dilemma, genetische privacy.
6.3 Sleutelen aan genen
Kernvraag: Wat is genetische modificatie?
Kernvraag: Mag alles wat kan?
In deze paragraaf worden methoden behandeld waarmee het DNA veranderd kan worden
(genetische modificatie). Genetische modificatie gebeurt met behulp van knip- en
plakenzymen. Enkele toepassingen van genetische modificatie passeren de revue. De vraag
wordt gesteld welke grenzen er op grond van ethische overwegingen aan genetische
modificatie gesteld moeten worden. Er wordt een plan van vier stappen gepresenteerd
waarmee een ethische afweging gemaakt kan worden. Welke regels moet de overheid stellen
voor genetische modificatie gelet op ethische aspecten en veiligheidsaspecten?
Kernbegrippen:
Knip- en plakenzymen, DNA-technologie, genetische modificatie, transgeen, brede
maatschappelijke discussie.
6.4 De mens van de toekomst
Kernvraag: Hoe verandert kennis van DNA ons leven?
Kernvraag: Zijn we meer dan DNA alleen?
De kennis van DNA verandert het leven. Nieuwe mogelijkheden als gentherapie en klonen
dienen zich aan. Ingegaan wordt op de vraag in hoeverre ons DNA bepaalt wie je bent. Ook
omgevingsfactoren spelen een rol.
Kernbegrippen:
Gentherapie, stamcellen, klonen, genoom, omgevingsfactoren.
22 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 6 Geheimtaal van het leven
Studiebelasting
Studiebelasting van dit hoofdstuk:
Hoofdstukopening met startactiviteit (boek of Solar-i)
6.1: lesactiviteit/tekst en bronnen/ vragen/ ICT-vraag
6.2: lesactiviteit/tekst en bronnen/ vragen/ ICT-vraag
6.3: lesactiviteit/tekst en bronnen/ vragen/ ICT-vraag
6.4: lesactiviteit/tekst en bronnen/ vragen/ ICT-vraag
Proefwerkvoorbereiding: Overzicht/Tips/Test Jezelf (Solar-i)/Voorbeeldproefwerk
Hoofdstuktoets (incl. nabespreken)
Keuzeopdracht (Solar-i)
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 6 Geheimtaal van het leven
20slu
1 slu
3 slu
3 slu
3 slu
3 slu
3 slu
2 slu
2 slu
23
Keuzeopdrachten
Titel keuzeopdracht
Watson en Crick in de krant
Erfelijke ziektes op internet
Zit het in de familie?
Genetisch gemanipuleerd: een horror story
Ja of nee? Standpunten over DNAdiagnostiek
DNA-technologie in de krant
paragraaf
6.1
6.2
6.2
6.3
6.4
6.4
24 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 6 Geheimtaal van het leven
Voorbeeldstudiewijzer
Voorbeeld van een studiewijzer met een lesonafhankelijke indeling. In de eerste kolom kunt
u zelf het weeknummer invullen. Bij elke paragraaf staat bij de aanwijzingen dat leerlingen
moeten overleggen over de activiteiten en de vragen. U kunt namelijk keuzes maken. U
bepaalt zelf welke activiteiten u uw leerlingen aanbiedt en welke verwerkingsvragen
leerlingen moeten maken. In totaal is voor elke paragraaf 3 slu gereserveerd. U kunt deze
studiewijzer natuurlijk ook direct in de kolom ‘Doen’ aan uw eigen wensen m.b.t. activiteiten
en verwerkingsvragen aanpassen. In de vierde kolom kunnen leerlingen afvinken wat ze
gedaan hebben.
Wk
Wat
Hoofdstuk 6:
Geheimtaal van
het leven
6.1 DNA
Doen
Bestudeer blz 39. Doe de
startactiviteit op blz 9 of ga
naar de Solar-i voor een
actuele startactiviteit.
Doe één of meer van de
lesactiviteiten op blz 40.
Bestudeer 6.1.
Maak de vragen op blz 46/47
en kijk na met behulp van het
uitwerkingenboek
6.2 Weten of
niet-weten
Doe één of meer van de
lesactiviteiten op blz 48.
Bestudeer 6.2.
Maak de vragen op blz 53 en
kijk na met behulp van het
uitwerkingenboek.
6.3 Sleutelen
aan genen
Doe één of meer van de
lesactiviteiten op blz 54.
Bestudeer 6.3.
Maak de vragen op blz 59 en
kijk na met behulp van het
uitwerkingenboek.
√
6.4 De mens
Doe één of meer van de
van de toekomst lesactiviteiten op blz 60.
Bestudeer 6.4.
Maak de vragen op blz 65 en
kijk na met behulp van het
uitwerkingenboek.
Keuzeopdracht
Ga naar de Solar-i en doe de
keuzeopdracht die je het meest
aanspreekt. Oriënteer je eerst
door de startschermen van de
opdrachten te bekijken.
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 6 Geheimtaal van het leven
Aanwijzingen
Slu
1
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot of
je docent(e) vragen over
wat je niet begrijpt.
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot of
je docent(e) vragen over
wat je niet begrijpt.
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot of
je docent(e) vragen over
wat je niet begrijpt.
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot of
je docent(e) vragen over
wat je niet begrijpt.
Lever je eindproduct en
de antwoorden op de
reflectievragen in. Van
je docent(e) krijg je te
horen of deze opdracht
3
3
3
3
2
25
Voorbereiding
toets hoofdstuk
6
Toets hoofdstuk
6
Bestudeer het Overzicht.
Doe één of meer van de tips 1
t/m 3.
Maak Test Jezelf op de Solar-i
(tip 4).
Maak het Voorbeeldproefwerk
en kijk deze na met behulp van
het uitwerkingenboek.
Maak de toets.
26 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 6 Geheimtaal van het leven
wordt becijferd.
Stel een klasgenoot of
3
je docent(e) vragen over
wat je niet begrijpt.
Het proefwerk wordt in
de les besproken.
2
Voortgangscontroleformulier
Voortgangscontroleformulier Solar 2 havo hs 6: Geheimtaal van het leven
Naam:
Onderdeel
Hoofdstukopening
6.1
6.2
6.3
6.4
Keuzeopdracht
Proefwerkvoorbereiding
Klas:
Wat/welke
startactiviteit:
lesactiviteit(en):
lesactiviteit(en):
lesactiviteit(en):
lesactiviteit(en):
keuzeopdracht(en):
Test jezelf
Voorbeeldproefwerk
Klaar?
Cijfer
toetscijfer:
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 6 Geheimtaal van het leven
27
Activiteiten
U vindt hieronder tips voor de uitvoering van de lesactiviteiten waarmee elke paragraaf in
Solar begint. U vindt de lesactiviteiten in de groene kaders.
§
act. materiaal/vooraf regelen
6.3 3
Plakbriefjes
6.4 3
28 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 6 Geheimtaal van het leven
Bijzondere ruimte
Eventueel een ruimte
om het rollenspel
voor te bereiden
en/of te spelen.
Hulpmiddelen
Boeken voor docenten
Rob DeSalle & David Lindley, The science of Jurassic Park and The Lost World, 1997,
HarperCollins Publishers, ISBN0 00 255893 9
Ann van Gysel, Genen op je bord, 2004, Natuur & Techniek, ISBN 90 76988 196
Peter Raeymaekers, Genen en gezondheid, Natuur & Techniek, ISBN 90 73035 694
Boeken voor docenten en leerlingen
Prof. Dr. J.J.P. van de Kamp (red), Vragen over erfelijkheid, 1997, Kosmos-Z&K Uitgevers
B.V., ISBN 90 215 9288 6
James D. Watson, De dubbele helix, 1999, Contact, ISBN 90 25498 035
Paul Witteman en Maarten Evenblij, Een geweldige tijd!, 2001, Uitgeverij Balans, ISBN 90
5018 553 3
Boeken voor leerlingen
Christine Hatt, Wetenschappers en hun ontdekkingen, 2001, Ars Scribendi BV, ISBN 90 5495
381 0
Hazel Richardson, Hoe kloon je een schaap?, 2000, Könemann, ISBN 3-8290-5253-7
Video’s
Mijlpalen in de natuurwetenschap: biologie, Teleac/NOT
- programma 2: Gregor Mendel en de klassieke genetica
Te bestellen via www.schooltv.nl
In de familie, VSOP
Te bestellen via www.erfelijkheid.nl (video, docentenhandleiding en werkbladen)
Internet
www.vsop.nl (Vereniging
www.erfelijkheid.nl
www.biotechnologie.net
Samenwerkende Ouder- en Patiëntenorganisaties)
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 6 Geheimtaal van het leven
29
7 Grenzen verkennen
Leerlijn: de ANW-vragen
In dit hoofdstuk staan ANW-vragen 1 t/m 5 centraal.
1.
Hoe ontstaat natuurwetenschappelijke kennis?
Door steeds verfijndere technieken ontdekken wetenschappers steeds meer dingen die ons
leiden naar de grenzen van onze menselijke mogelijkheden. Zo dringen we door tot de
informatie die in ons erfelijk materiaal ligt opgeslagen (7.1) en tot de geheimen van de
veroudering (7.3) en het menselijk denken (7.4).
2.
Hoe weet je wat waar is?
Het is belangrijk om precies te weten wat de waarde is van de bewijsvoering die bij een
rechtszaak wordt aangevoerd (7.1). Via de natuurwetenschappelijke methode kunnen
oorzaken van veroudering worden aangetoond (7.3). En de waarde van
toekomstvoorspellingen zoals die ook door kunstenaars worden gedaan kan pas worden
vastgesteld in de loop van de tijd (7.4).
3.
Hoe pas je natuurwetenschappelijke kennis toe?
Natuurwetenschappelijke kennis wordt toegepast bij de bewijsvoering bij misdrijven waarbij
DNA-profielen van personen, maar ook andere technieken worden toegepast (7.1). Door het
bestuderen van verouderingsprocessen op het niveau van de cel kan men te snelle veroudering
tegengaan (7.3). Vooruitgang van computertechnologie maakt snellere communicatie (7.2) en
ontwikkeling van robots mogelijk (7.4).
4.
Hoe beïnvloeden natuurwetenschap, techniek en samenleving elkaar?
De ontwikkeling van steeds verfijndere en geavanceerdere techniek en medische
natuurwetenschappelijke kennis maakt ingrijpen in levensprocessen mogelijk. Kennis over
DNA en technieken om DNA-profielen te maken hebben grote invloed op de bewijsvoering
bij rechtszaken. Door de ontwikkeling van robots en computers vernadert de rol van de mens.
Alle paragrafen verkennen grenzen waarvan het de vraag is of we die mogen overschrijden.
5.
Wat is jouw mening?
In alle paragrafen van dit hoofdstuk spelen dilemma's een grote rol. De grenzen van nieuwe
en toekomstige technische en medische mogelijkheden die ons leven beïnvloeden worden
verkend.
30 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 7 Grenzen verkennen
Eindtermen
B1
B2
B3
B4
B5
B6
B7
B8
B9
De kandidaat kan met voorbeelden uitleggen hoe
onderzoekers tot kennis over de natuur komen en daarbij
de volgende aspecten van onderzoek onderscheiden:
 waarnemen en beschrijven van verschijnselen;
 ordenen en zoeken van regelmatigheden;
 formuleren van verklaringen en theorieën;
 confrontatie van deze verklaringen met bestaande
theorieën;
 voorspellingen afleiden en toetsen.
De kandidaat kan met voorbeelden toelichten dat
onderzoeksmethoden en -technieken zelf in ontwikkeling
zijn:
 instrumenten;
 experimenteertechnieken;
 computers en geautomatiseerde systemen;
 methoden voor analyse en interpretatie.
De kandidaat kan met voorbeelden toelichten dat
verschillende natuurwetenschappelijke benaderingen elk
een deel van de werkelijkheid beschrijven of verklaren,
met eigen afbakeningen, begrippen en beeldspraken.
De kandidaat kan uitleggen dat gebruik van zulke
deelbeschrijvingen en –verklaringen een goed
hulpmiddel is, maar ook altijd beperkingen met zich
meebrengt, zodat bij het onderzoeken van persoonlijke of
maatschappelijke vragen meestal kennis uit verschillende
richtingen tegelijk geput moet worden.
De kandidaat kan aan de hand van voorbeelden uitleggen
hoe mensen producten ontwerpen en technieken
ontwikkelen ten behoeve van maatschappelijke
toepassingen, en dat zij daarbij natuurwetenschappelijke
kennis gebruiken.
De kandidaat kan de volgende criteria voor het
ontwerpen onderscheiden:
 functionele criteria;
 sociaal-economische criteria;
 ethische criteria.
De kandidaat kan een oordeel geven over de
betrouwbaarheid van een bewering die betrekking heeft
op de kwaliteit en werking van een product dan wel op
de effecten van acties of behandelingen.
De kandidaat kan met voorbeelden uitleggen hoe
waarneming, theorievorming en techniek in de loop van
hun ontwikkeling beïnvloed zijn door elkaar en door
technische, culturele, economische en politieke factoren.
De kandidaat kan met voorbeelden toelichten dat en hoe
natuurwetenschappelijke kennis en technische
ontwikkelingen invloed hebben op:
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 7 Grenzen verkennen
31
B10
 het dagelijks leven;
 inzichten over de natuur;
 de rol van mensen in de natuur.
De kandidaat kan een standpunt over toepassingen van
natuurwetenschap of techniek ondersteunen dan wel
bestrijden met argumenten die tenminste ook verwijzen
naar relevante natuurwetenschappelijke kennis.
32 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 7 Grenzen verkennen
Inhoud per paragraaf
7.1 Grenzeloos speurwerk
Kernvraag 1: Hoe gebruik je DNA voor identificatie?
Kernvraag 2: Welke gevolgen hebben DNA-profielen voor de rechtspraak?
In deze paragraaf staat de betekenis van het DNA-profiel centraal. Hoe betrouwbaar is dit als
bewijs bij een misdrijf of om vast te stellen wie je (voor)ouders zijn? Ook de techniek zelf
wordt besproken. Bij kernvraag 2 wordt het belang van een nieuwe privacywetgeving
besproken.
Kernbegrippen:
Identiteit, DNA-profiel.
7.2 Grenzeloos communiceren
Kernvraag 1: Wat is de invloed van digitale communicatie op de samenleving?
Kernvraag 2: Welke factoren bepalen de snelheid van digitale communicatie?
In deze paragraaf staat de historische en technische ontwikkeling van digitale communicatie
centraal. De invloed hiervan op ons persoonlijk leven is enorm (kernvraag 1). Bij kernvraag 2
staat de digitale revolutie centraal. Leerlingen krijgen inzicht in technieken als datacompressie
en factoren die een rol spelen bij de verzendsnelheid van informatie.
Kernbegrippen:
Digitale communicatie, nieuwe economie, communicatietechnologie, e-business, 24-uurs
economie, personal computers, digitale revolutie, digitaliseren, datacompressie.
7.3 Grenzeloos leven
Kernvraag 1: Kunnen mensen steeds ouder worden?
Kernvraag 2: Wie beslissen over het uitstellen van de dood?
Deze paragraaf onderzoekt de oorzaken van veroudering volgens drie theorieën. Erfelijkheid
maar ook een gezonde levenswijze spelen hierbij een belangrijke rol. Een jong lichaam kan
normaal gesproken goed 'onderhoud' uitvoeren door DNA-reparaties en celdelingen. Ook de
aanmaak of aanvoer van anti-oxidanten via voedsel speelt een belangrijke rol. Bij kernvraag 2
worden nieuwe medische uitvindingen besproken die mensen nu in leven kunnen houden
terwijl ze vroeger in die situatie zouden zijn dood gegaan. Medische ethiek gaat een steeds
grotere rol spelen en plaatst artsen, patiënten en familieleden voor steeds moeilijker
dilemma's. Via een maatschappelijk debat probeert de overheid regels te stellen om met deze
zaken zo zorgvuldig mogelijk om te gaan.
Kernbegrippen:
Veroudering, anti-oxidanten, telomeren, ethiek, euthanasie, dilemma, maatschappelijk debat,
wilsverklaring.
7.4 Grenzeloze toekomstmogelijkheden
Kernvraag 1: De toekomst: sciencefiction of werkelijkheid?
Kernvraag 2: Kunnen robots en computers mensen vervangen?
Wetenschappers én fantasieën van mensen bepalen onze toekomst. Wetenschappers maken
sommige fantasieën tot werkelijkheid. Sommige taken kunnen computers en robots beter
en/of sneller uitvoeren dan mensen. Door steeds ingewikkelder computerbreinen kunnen
robots leren te reageren volgens bepaalde patronen én leren van de uitkomsten van bepaalde
handelingen (kunstmatige intelligentie). Het is de vraag in welke mate robots de mens kunnen
vervangen en mens en machine samen kunnen smelten.
Kernbegrippen:
Sciencefiction, fantasie, kunstmatige intelligentie, cyborgs.
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 7 Grenzen verkennen
33
Studiebelasting
Studiebelasting van dit hoofdstuk:
20 slu
Hoofdstukopening met startactiviteit (boek of Solar-i)
1 slu
7.1: lesactiviteiten/tekst en bronnen/vragen/ICT-vraag
3 slu
7.2: lesactiviteiten/tekst en bronnen/vragen
3 slu
7.3: lesactiviteiten/tekst en bronnen/vragen/ICT-vraag
3 slu
7.4: lesactiviteiten/tekst en bronnen/vragen
3 slu
Proefwerkvoorbereiding: Overzicht/Tips/Test Jezelf (Solar-i) /
Voorbeeldproefwerk
3 slu
Hoofdstuktoets (incl. nabespreken)
2 slu
Keuzeopdracht (Solar-i)
2 slu
34 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 7 Grenzen verkennen
Keuzeopdrachten
Titel keuzeopdracht
paragraaf
Identiteitscontrole
7.1
Opslag van DNA-gegevens
7.1
Computercriminaliteit
7.2
Gezondheidszorg aan de grens
van het leven
7.3
Beelden voor de toekomst
7.4
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 7 Grenzen verkennen
35
Voorbeeldstudiewijzer
Voorbeeld van een studiewijzer met een lesonafhankelijke indeling. In de eerste kolom kunt u
zelf het weeknummer invullen. Bij elke paragraaf staat bij de aanwijzingen dat leerlingen
moeten overleggen over de activiteiten en de vragen. U kunt namelijk keuzes maken. U
bepaalt zelf welke activiteiten u uw leerlingen aanbiedt en welke verwerkingsvragen
leerlingen moeten maken. In totaal is voor elke paragraaf 3 slu gereserveerd. U kunt deze
studiewijzer natuurlijk ook direct in de kolom ‘Doen’ aan uw eigen wensen m.b.t. activiteiten
en verwerkingsvragen aanpassen. In de vierde kolom kunnen leerlingen afvinken wat ze
gedaan hebben.
Wk
Wat
Hoofdstuk 7: Grenzen
verkennen
7.1 Grenzeloos
speurwerk
Doen
√
Bestudeer blz 71. Doe de
startactiviteit op blz 71 of
ga naar de Solar-i voor een
actuele startactiviteit.
Doe één of meer van de
lesactiviteiten op blz 72.
Bestudeer 7.1.
Maak de vragen op blz
76/77 en kijk na met behulp
van het uitwerkingenboek
7.2 Grenzeloos
communiceren
Doe één of meer van de
lesactiviteiten op blz 78.
Bestudeer 7.2.
Maak de vragen op blz 83
en kijk na met behulp van
het uitwerkingenboek.
7.3 Grenzeloos leven
Doe één of meer van de
lesactiviteiten op blz 84.
Bestudeer 7.3.
Maak de vragen op blz 89
en kijk na met behulp van
het uitwerkingenboek.
7.4 Grenzeloze
Doe één of meer van de
toekomstmogelijkheden lesactiviteiten op blz 90.
Bestudeer 7.4.
Maak de vragen op blz 95
en kijk na met behulp van
het uitwerkingenboek.
Keuzeopdracht
Ga naar de Solar-i en doe
36 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 7 Grenzen verkennen
Aanwijzingen
Slu
1
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot
of je docent(e)
vragen over wat je
niet begrijpt.
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot
of je docent(e)
vragen over wat je
niet begrijpt.
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot
of je docent(e)
vragen over wat je
niet begrijpt.
Overleg met je
docent(e) over de
activiteiten en de
vragen.
Stel een klasgenoot
of je docent(e)
vragen over wat je
niet begrijpt.
Lever je eindproduct
3
3
3
3
2
de keuzeopdracht die je het
meest aanspreekt. Oriënteer
je eerst door de
startschermen van de
opdrachten te bekijken.
Voorbereiding toets
hoofdstuk 7
Toets hoofdstuk 7
Bestudeer het Overzicht.
Doe één of meer van de tips
1 t/m 3.
Maak Test Jezelf op de
Solar-i (tip 4).
Maak het
Voorbeeldproefwerk en
kijk deze na met behulp van
het uitwerkingenboek.
Maak de toets.
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 7 Grenzen verkennen
en de antwoorden op
de reflectievragen in.
Van je docent(e)
krijg je te horen of
deze opdracht wordt
becijferd.
Stel een klasgenoot
of je docent(e)
vragen over wat je
niet begrijpt.
Het proefwerk wordt
in de les besproken.
3
2
37
Voortgangscontroleformulier
Voortgangscontroleformulier Solar 2 havo hs 7: Grenzen verkennen
Naam:
Onderdeel
Hoofdstukopening
7.1
7.2
7.3
7.4
Keuzeopdracht
Proefwerkvoorbereiding
Klas:
Wat/welke
startactiviteit:
lesactiviteit(en):
lesactiviteit(en):
lesactiviteit(en):
lesactiviteit(en):
keuzeopdracht(en):
Test jezelf
Voorbeeldproefwerk
Klaar?
Cijfer
toetscijfer:
38 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 7 Grenzen verkennen
Activiteiten
U vindt hieronder tips voor de uitvoering van de lesactiviteiten waarmee elke paragraaf in
Solar begint.
§
act. materiaal/vooraf regelen
0
start Witte postervellen maat A1. Een
stuk of 10 recente kranten of
tijdschriften met wetenschappelijke
artikelen. Een stuk of 10 scharen,
enige lijmstiften en een aantal
(zwarte) viltstiften.
1 per persoon een wit papiertje
Reproruimte met
waarop 2 vingerafdrukken passen. kopieerapparaat
Lijm en schaar. 1 blanco vel A3
papier. Kopieermogelijkheden voor
A3 en A4. Materiaal om
vingerafdrukken mee te maken,
bijvoorbeeld grafietpoeder.
3 per groepje een groot vel papier en
tekenmateriaal (kleurpotloden,
gekleurde stiften)
1 per groepje 1 blanco vel A3 en
tekenmateriaal (kleurpotloden,
gekleurde stiften)
2 per groepje 2 mobiele telefoons en
een stopwatch.
2 per groepje een groot vel papier en
tekenmateriaal (kleurpotloden,
gekleurde stiften)
1 per groepje een groot vel papier en
tekenmateriaal (kleurpotloden,
gekleurde stiften)
2 Videorecorder of DVD-apparaat en ruimte waarin
een sciencefictionfilm waaruit u
videobanden of
enkele scènes heeft geselecteerd; bij DVD's kunnen
voorkeur in overleg met enkele
worden vertoond
leerlingen die ook de hele film al
hebben gezien.
7.1
7.2
7.3
7.4
Bijzondere
ruimte
Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 7 Grenzen verkennen
39
Hulpmiddelen
Boeken voor docenten
John Brockman, De komende vijftig jaar, 2002, Het Spectrum B.V., ISBN 90 274 7684 5
(met name hoofdstuk 16)
Faith D’Aluisio, Robo Sapiens, 2002, Natuur & Techniek, ISBN 90 76988 080
Rob DeSalle & David Lindley, The science of Jurassic Park and The Lost World, 1997,
HarperCollins Publishers, ISBN0 00 255893 9
Boeken voor leerlingen en docenten
Siem Eikelenboom, De genetische vingerafdruk, 2000, Uitgeverij L.J. Veen, ISBN 90 204
6032 3
Robert M. Hazen en Maxine Singer, Waarom zijn zwarte gaten niet zwart?, 2000, Uitgeverij
Bert Bakker, ISBN 90 351 2133 3 (met name hoofdstukken 11 en 12)
Jules Verne, De reis naar de maan in 28 dagen en 12 uren
Paul Witteman en Maarten Evenblij, Een geweldige tijd!, 2001, Uitgeverij Balans, ISBN 90
5018 553 3
Boeken voor leerlingen
Didier Grosjean, De chip, 1991, Casterman, ISBN 90 303 1961 5
Video’s
Rondje DNA, Science Productions / RVU
Slierten van bewijs – DNA-onderzoek in het Nederlands strafrecht, NFI
Te bestellen bij het Nederlands Forensisch Instituut, Volmerlaan 17, 2288 GD Rijswijk
Internet
www.nfi.nl (Nederlands Forensisch Instituut)
www.nvve.nl (Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde)
scifi.pagina.nl (startpaginadochter met sciencefictionlinks)
40 Solar havo deel 2 – Hoofdstuk 7 Grenzen verkennen