7 05 STEEKKAART KOMMOENALKA

STEEKKAART BRON: grondplan kommoenalka
(Alexia Coussement)
1. Titel
Grondplan kommoenalka van de familie Chanejevski, flat 25, 33/19, Pretsjistenkastraat, Moskou
(1936)
2. Korte inhoud/beschrijving
In de jaren 1920 introduceerden de communisten in de Sovjet-Unie de zogeheten kommoenalka, een
gedeeld appartement waarin de oorspronkelijke eigenaren in de ‘nette’ kamers aan de voorzijde
woonden, terwijl er in de resterende kamers andere gezinnen introkken. De bedoeling hiervan was
om het gezin af te schaffen en om het tekort aan woonruimte in de overbevolkte steden aan te
pakken. Dat beleid werd ‘condensatie’ genoemd. Onderstaand grondplan toont hoe de flat van de
familie Chanejevski/Khaneyevskaia1 in het jaar 1936 onderdak bood aan veertien personen. De
bijhorende getuigenis beschrijft de situatie.
3. Bron: originele versie
Bijhorende getuigenis:
Aleksej Chanejevski stamde uit een rijk koopmansgeslacht uit Voronezj. Hij kwam in 1901 naar
Moskou om er medicijnen te studeren. Aleksej werd legerarts en kwam met een onderscheiding
1
Met Chanejevski en Khaneyevskaia wordt dezelfde familie bedoeld. Het verschil in schrijfwijze heeft te
maken met de vertaling van het boek Fluisteraars: Het digitaalraadpleegbare grondplan komt uit het
originele Engelstalige boek FIGES, O., The Whisperers. Private Life in Stalin’s Russia, New York, 2007.
terug uit de Eerste Wereldoorlog. Hij was bevorderd tot luitenant-kolonel, een rang die hem de
status van edelman opleverde. In 1915 huurde Aleksej een ruim en comfortabel appartement aan de
Pretsjistenkastraat in Moskou. Daar woonde hij met zijn vrouw Nadezjeda, hun twee jonge dochters
Jelena en Irina en een kindermeisje.
Maar in 1926 legde de sovjet van Moskou zijn ‘condenstatiebeleid’ op aan het gezin. De
fabrieksarbeidster Marfa filina nam haar intrek in een kamer van het appartement, gevolgd door de
kleermaker Vasili Karjakin en zijn gezin, en het gezin van Nikolaj Sazonov, een van oorsprong
proletarische veteraan uit het Rode Leger, die was opgeklommen tot hoogleraar aan de
Communistische Academie. Waar in de jaren ’20 drie volwassenen en twee kinderen hadden
gewoond, zaten in 1936 veertien mensen opeengepakt. Ze deelden de gang, de keuken (waar ook de
twee huisbedienden sliepen), het toilet en de badkamer zonder stromend water (die werd gebruikt
als provisiekast. De koudwaterkraan in de keuken was de enige plek waar de bewoners zich konden
wassen. De Chanejevski’s probeerden zichzelf van hun nieuwe buren af te sluiten door in het
appartement een extra deur te plaatsen. Ook hun buren vonden die deur prettig, omdat die ook hun
extra privacy bood.
In 1931 verordonneerde de districtssovjet dat er – als onderdeel van een campagne voor
persoonlijke hygiëne – een badkamer gemaakt moest worden, zodat de deur weer werd verwijderd.
Maar het leven zonder deur bleek bijzonder ingewikkeld, vanwege het onophoudelijke geruzie
tussen de Chanejevski’s en de Sazonovs. Dat was waarom Aeksej de sovjet omkocht het bad weer
weg te halen. De badkamer veranderde weer in een provisiekast en de deur keerde weer terug. Maar
de verhoudingen tussen de Chanejevski’s en de Sazonovs bleven moeizaam. Zo was Nikolajs
schoonmoeder geestelijk labiel en beschuldigde ze mensen regelmatig op agressieve toon dat ze
vanonder haar bed voedsel hadden gestolen. Klassenverschillen waren een belangrijke oorzaak voor
die conflicten. Nadezjda maakte zich zorgden dat de Sazonovs haar zilver zouden stelen. Ze vond het
stuitend dat zelf halfnaakt over de gang liepen. Ze zei dat ze stonken en zich vaker moesten wassen.
4. Vindplaats
FIGES, O., Fluiseraars. Leven onder Stalin, Antwerpen, 2007.
5. Soort bron
Visuele bron: Grondplan
6. Domein socialiteit
 Sociopolitiek
 Sociocultureel
7. Tijdsperiode
Opgesteld in de eigen tijd door Orlando Figes. De bron is gebaseerd op een getuigenis (Aleksej
Joerasovski, 2005) over een gebeurtenis uit de nieuwste tijd (1936).
8. Doelen/onderzoeksvragen waarmee brongebruik gerelateerd kan worden

Doelen:
- Door het grondplan met de bijhorende getuigenis en het filmfragment met elkaar te
vergelijken, zal duidelijk worden aangetoond dat een historische gebeurtenis gekenmerkt
wordt door multiperspectiviteit. Leerlingen zullen er namelijk worden op gewezen dat het
grondplan en de getuigenis de indruk geven dat het gemeenschapsleven in een
kommoenalka doorgaans geen fijne ervaring was. De mensen leefden in onhygiënische,
overbevolkte appartementen en hadden geen enkel gevoel van privacy. Het filmfragment
geeft daarentegen de indruk van propere, ruime appartementen waar de bewoners in
broederschap met elkaar samenleven en waar een goede sfeer heerst.
- Een ander belangrijk doel van deze bronnenconfrontatie is de leerlingen wijzen op de
maakbaarheid van de historische bron. De aangehaalde bronnen zijn geen letterlijke spiegel
van de werkelijkheid, maar zijn gemaakt met een bepaald doel. De gegevens werden eerst
geselecteerd en vervolgens door de maker op een bepaalde manier geportretteerd.

Onderzoeksvragen:
- Bekijk de bron:2

Hoeveel personen tel je?

Hoeveel vierkante meter is dit gemiddeld per persoon? (Keuken = ca. 11m 2;
Gemeenschappelijke gang, toilet en badkamer niet meegerekend)

Welke familie werd bevoordeeld?

Hoeveel toiletten zijn er?

Hoeveel mensen wonen er bij jouw thuis?
-

Lees de bijhorende getuigenis:3
•
Aan de hand van wat je weet over het communisme, wat zou dit ‘condenstatiebeleid’
kunnen betekenen?
•
Wat is je algemene indruk over dit samenwonen? Lijkt het een fijne, een ergerlijke, een
moeilijke... situatie?
•
Waarom zou de auteur deze getuigenis hebben gekozen en het op deze manier hebben
verwoord?
Verbetersleutel onderzoeksvragen:
- Bekijk de bron:
•
Je telt vijftien personen.
•
Dit is gemiddeld 6,5m2 per persoon (98m2/15).
•
De familie Khaneyevskaia/ Chanejevski werd bevoordeeld.
•
Er is één toilet.
•
/ (persoonlijk)
•
2
3
Translatie
Interpretatie
-
Lees de bijhorende getuigenis:
•
Niemand mag iets meer hebben dan een ander. Dus de mensen die een grotere woning
hadden, moesten dit delen met anderen die helemaal geen verblijfplaats hadden.
•
De situatie lijkt allesbehalve ideaal. De mensen hebben geen privacy of bewegingsruimte
meer.
•
Wanneer de bewoners van de kommoenalka al die jaren samenwoonden, is het
onmogelijk dat er zich geen enkel aangenaam moment heeft voorgedaan. De auteur
koos er echter voor om geen leuke anekdotes of dergelijke in zijn tekst te verwerken.
Hierdoor koos hij er bewust voor om een volledig negatieve ervaring neer te pennen.
9. Herkomst



Auteur: Orlando Figes (getuige: Aleksej Joerasovski)
Datum: 2005 (gebeurtenis [1936]  afname getuigenis + opstel grondplan [2005])
Plaats: Moskou
10. (Ontstaans)context, gerelateerd aan de hoger vermelde doelen/onderzoeksvragen




Maatschappij en tijdscontext
Auteur
Doel
Doelpubliek
Van 1924 tot 1953 stond de Sovjet-Unie onder het totalitaire bewind van Jozef Stalin. Als communist
streed Stalin tegen het individualisme. Dit werd beschouwd als een erfenis van de oude Russische
samenleving en stond dus tegenover de communistische utopie. Het individualisme hing volgens
Marx samen met de materiële basis en dus was een actief ingrijpen in de privésfeer noodzakelijk:
“We kunnen die zogeheten privésfeer niet met rust laten, omdat het einddoel van de revolutie
precies daar bereikt moet worden.” Het creëren van collectieve samenlevingsvormen vormde dus
een vereiste stap in het realiseren van deze ideale maatschappij.
Het gezin met het eigen huis vormde dan ook een belangrijk doelwit van de communisten. Om de
hinderpaal van het gezin af te schaffen introduceerden de overheid een nieuwe woonvorm, de
kommoenalka. Dit beleid was gericht op het afschaffen van de privésfeer en bood tevens een
oplossing voor het tekort aan woonruimte in de overbevolkte steden. Hierbij werden de rijke
gezinnen gedwongen om hun woning te delen met arme stadsgenoten. In het begin konden de
huiseigenaren hun medebewoners nog zelf uitkiezen. Ze huisvestten bijgevolg zoveel mogelijk
kennissen en huisbedienden om zo de intrek van vreemdelingen te vermijden.
Door de privésfeer te verwijderen hoopte de overheid het gedrag en de denkbeelden van het volk in
de communistische richting te sturen. Het individualisme in het burgerlijk gezin moest plaats maken
voor broederschap in een gemeenschap. Het samenleving met ‘de andere’ moest niet enkel de
communistische levensstijl creëren, maar het was ook een efficiënt middel tot staatscontrole.
Communistisch gezinde arbeiders werden hierdoor bewust in de huizen van de oude bourgeoisie
geplaatst om daar een oogje in het zeil te houden. De Chanejevki’s was zo een voorbeeld van een
burgerlijk gezin. Aleksej Chanejevski woonde sinds 1915 samen met zijn vrouw, twee dochters en
een kindermeisje in een comfortabel appartement in Moskou. Door het condensatiebeleid zouden
de Chanejevki’s in 1926 de fabrieksarbeidster Mafa Filina toegewezen kregen, gevolgd door
kleermaker Vasili Karjakin en zijn gezin. Vervolgens nam het gezin van Nikolaj Sazonov er zijn intrek.
In tien jaar tijd nam het inwonersaantal van het appartement toe van vijf naar veertien personen. De
klassenverschillen zouden voor heel wat huiselijke conflicten zorgen. Er heerste een vergiftigde sfeer,
maar vergeleken met de meeste andere kommoenalka’s in Moskou en Leningrad was de woning van
de Chanejevski’s niet overbevolkt.
Mondelinge geschiedenis werd na 1991 bijzonder populair in de voormalige Sovjet-Unie. Mensen
durfden hun lippen lossen en begonnen te spreken over het regime onder Stalin. In deze periode
begon Orlando Figes met zijn onderzoek naar het dagelijks leven in de Stalintijd. Figes is een
meermaals onderscheiden Britse historicus die gespecialiseerd is in de geschiedenis van Rusland. Hij
dook niet alleen de archieven in, maar interviewde ook heel wat getuigen. Hij wilde deze
getuigenissen verzamelen voor ze verdwenen. De geïnterviewden waren namelijk tachtigplussers.
Eén van deze fluisteraars was Aleksej Joerasovski. In 2005 vertelde hij over de flat van de familie
Chanejevski en al haar bewoners. Op basis van deze getuigenis heeft Figes vervolgens de plattegrond
van de kommoenalka (1936) opgesteld. De bron is dus opgesteld met een tijdverschil van 69 jaar.
Bovendien is de band van Joerasovski met de familie Chanejevski, of hun flat, niet duidelijk.
Daarnaast is Figes de auteur van de bron, maar hijzelf was geen ooggetuige. Het doelpubliek van
deze bron zijn alle geïnteresseerden die wat meer te weten willen komen over het dagelijks leven
in de Stalintijd.
11. Andere bron om deze bron kritisch mee te confronteren

Volledige film: Наши соседи [Onze Buren] (1957)
https://www.youtube.com/watch?v=0nhF1WB0PKw (3:12-5:33; 10:29-11:35)

Ondertitelde fragmenten met transcriptie:
http://kommunalka.colgate.edu/cfm/from_films.cfm?ClipID=722&TourID=980
Onze Buren (1957) is een Sovjet-film van het productiehuis BelarusFilm geschreven door Michael
Antonenkov en Efraim Sevela en geregisseerd door Sergey Solid. Het is een romantische komedie die
draait rond het leven in een kommoenalka in de USSR. In tegenstelling tot de getuigenis waarop het
grondplan is gebaseerd, toont deze film de charmes van het samenwonen in een gemeenschappelijk
appartement. De pijnpunten worden dan weer eerder weggelachen. De situatie wordt geïdealiseerd.
We zien ruime, comfortabele en verzorgde kamers, er wordt samen gelachen, plezier gemaakt, de
bewoners helpen elkaar en twee jonge inwoners worden verliefd. We zien hier dus een confrontatie
tussen de propagandistische staatsvisie en het meer objectieve standpunt dat Figes probeerde weer
te geven.
12. Concrete, relevante vragen, verband houdende met de hoger vermelde doelen/
onderzoeksvragen, en mee gerelateerd aan redeneren OVER bronnen

Onderzoeksvragen:
- Wat gebeurde er allemaal in deze fragmenten?
- Welke ruimtes waren er gemeenschappelijk en welke privaat?
- Waren dit grote/kleine en nette/vuile kamers?
- Hoeveel mensen leefden er in dit appartement?
- Hoe was de algemene sfeer? Vijandig, vriendelijk, vrolijk, geërgerd, ...
- Waarom zouden er in de communistische Sovjet Unie verschillende families
samenwonen in één appartement?

Verbetersleutel
- Er wordt een nieuwe huurder voorgesteld. De nieuwe huurder herstelde de koelkast en
schokte vervolgens de bewoonster die zich aan het wassen was in de badkamer.
- De keuken, de gang en de badkamer waren gemeenschappelijk. De slaapkamers die
eveneens fungeerden als leefruimte waren privaat.
- Het waren ruime nette kamers.
- Er woonden elf personen in het appartement.
- De algemene sfeer zat goed. De bewoners hielpen elkaar. Er waren ook wel momenten
van irritatie, bijvoorbeeld het delen van koelkast of de weinige privacy, maar al bij al ging
het er gezellig aan toe.
- In de communistische Sovjet Unie was alles voor iedereen gelijk en mocht niemand iets
meer hebben ten opzichte van iemand anders. Het samenwonen droeg hieraan bij omdat
de mensen met elkaar moesten delen.
13. Verder lezen
GERASIMOVA, K., ‘Public privacy in the soviet communal apartment’, D. CROWLEY en S. REID red.,
Socialist Spaces: sites of everyday life in the eastern bloc, Oxford, 2002, 207-230.
MESSANA, P., Kommunalka. Une histoire de l’Union soviétique a travers l’appartement
communautaire, Parijs, 1995.
PAPERNO, S., Communal Living in Russia
(http://kommunalka.colgate.edu/cfm/v_tours.cfm?KommLanguage=English). Geraadpleegd op 29
november.
14. Bijlage : Werkblad : Het dagelijkse leven in een Kommoenalka
Bron 1:
Grondplan:
Bijhorende getuigenis:
Aleksej Chanejevski stamde uit een rijk koopmansgeslacht uit Voronezj. Hij kwam in 1901 naar
Moskou om er medicijnen te studeren. Aleksej werd legerarts en kwam met een onderscheiding
terug uit de Eerste Wereldoorlog. Hij was bevorderd tot luitenant-kolonel, een rang die hem de
status van edelman opleverde. In 1915 huurde Aleksej een ruim en comfortabel appartement aan de
Pretsjistenkastraat in Moskou. Daar woonde hij met zijn vrouw Nadezjeda, hun twee jonge dochters
Jelena en Irina en een kindermeisje.
Maar in 1926 legde de sovjet van Moskou zijn ‘condensatiebeleid’ op aan het gezin. De
fabrieksarbeidster Marfa filina nam haar intrek in een kamer van het appartement, gevolgd door de
kleermaker Vasili Karjakin en zijn gezin, en het gezin van Nikolaj Sazonov, een van oorsprong
proletarische veteraan uit het Rode Leger, die was opgeklommen tot hoogleraar aan de
Communistische Academie. Waar in de jaren ’20 drie volwassenen en twee kinderen hadden
gewoond, zaten in 1936 veertien mensen opeengepakt. Ze deelden de gang, de keuken (waar ook de
twee huisbedienden sliepen), het toilet en de badkamer zonder stromend water (die werd gebruikt
als provisiekast. De koudwaterkraan in de keuken was de enige plek waar de bewoners zich konden
wassen. De Chanejevski’s probeerden zichzelf van hun nieuwe buren af te sluiten door in het
appartement een extra deur te plaatsen. Ook hun buren vonden die deur prettig, omdat die ook hun
extra privacy bood.
In 1931 verordonneerde de districtssovjet dat er – als onderdeel van een campagne voor
persoonlijke hygiëne – een badkamer gemaakt moest worden, zodat de deur weer werd verwijderd.
Maar het leven zonder deur bleek bijzonder ingewikkeld, vanwege het onophoudelijke geruzie
tussen de Chanejevski’s en de Sazonovs. Dat was waarom Aeksej de sovjet omkocht het bad weer
weg te halen. De badkamer veranderde weer in een provisiekast en de deur keerde weer terug. Maar
de verhoudingen tussen de Chanejevski’s en de Sazonovs bleven moeizaam. Zo was Nikolajs
schoonmoeder geestelijk labiel en beschuldigde ze mensen regelmatig op agressieve toon dat ze
vanonder haar bed voedsel hadden gestolen. Klassenverschillen waren een belangrijke oorzaak voor
die conflicten. Nadezjda maakte zich zorgden dat de Sazonovs haar zilver zouden stelen. Ze vond het
stuitend dat zelf halfnaakt over de gang liepen. Ze zei dat ze stonken en zich vaker moesten wassen.
Vragen bij bron 1:
Bekijk de bron:
1. Hoeveel personen tel je?
2. Hoeveel vierkante meter is dit gemiddeld per persoon? (Keuken = ca. 11m 2; Gemeenschappelijke
gang, toilet en badkamer niet meegerekend)
3. Welke familie werd bevoordeeld?
4. Hoeveel toiletten zijn er?
5. Hoeveel mensen wonen er bij jouw thuis?
Lees de bijhorende getuigenis:
6. Aan de hand van wat je weet over het communisme, wat zou dit ‘condenstatiebeleid’ kunnen
betekenen?
7. Wat is je algemene indruk over dit samenwonen? Lijkt het een fijne, een ergerlijke, een
moeilijke... situatie?
8. Waarom zou de auteur deze getuigenis hebben gekozen en het op deze manier hebben
verwoord?
Bron2: filmfragment ‘Onze Buren’
Fragment
Google: Communial living in Russia  English  From films  Scenes from Our Neighburs
http://kommunalka.colgate.edu/cfm/from_films.cfm?ClipID=722&TourID=980
Vragen bij bron 2:
1. Wat gebeurde er allemaal in deze fragmenten?
2. Welke ruimtes waren er gemeenschappelijk en welke privaat?
3. Waren dit grote/kleine en nette/vuile kamers?
4. Hoeveel mensen leefden er in dit appartement?
5. Hoe was de algemene sfeer? Vijandig, vriendelijk, vrolijk, geërgerd, ...?
6. Waarom zouden er in de communistische Sovjet-Unie verschillende families samenwonen in één
appartement?