MENSENRECHTEN EN EDELMETALEN

MENSENRECHTEN EN
EDELMETALEN
Edelmetalen zijn metalen die niet of weinig kunnen
worden aangetast door oxidatie. Voorbeelden van
edelmetalen zijn goud en platina. De winning van deze
edelmetalen gebeurt veelal in ontwikkelingslanden. Zo
werkt 90% van de goudmijnwerkers – ongeveer 25
miljoen mensen - handmatig in arme, afgelegen
gebieden [1]. Bij de winning van edelmetalen is het niet
naleven van de fundamentele arbeidsrechten een veel
voorkomend probleem, en vindt er kinderarbeid,
dwangarbeid of discriminatie plaats. Bovendien
verrichten mijnwerkers zwaar, ongezond en vaak
onveilig werk, en is het risico op uitbuiting en
vervuiling van de leefomgeving relatief groot.
Edelmetalen worden met name gebruikt voor
elektronische componenten, in sieraden en in de autoindustrie. Nederlandse bedrijven in deze sectoren kopen
edelmetalen in. Zij weten vaak niet waar de
edelmetalen precies vandaan komen en wat het risico
is dat er mensenrechtenschendingen hebben
plaatsgevonden bij de winning ervan.
Dit document geeft inzicht in wat er speelt op het
gebied van mensenrechten in de edelmetaalindustrie.
Daarnaast biedt het een overzicht van bestaande
hulpmiddelen en initiatieven die bedrijven uit de sector
kunnen helpen in hun omgang met mensenrechten.
EDELMETALEN
De meest voorkomende edelmetalen zijn goud, platina
en zilver. Al deze edelmetalen worden gewonnen uit de
aardkorst, om vervolgens te worden gezuiverd in
raffinaderijen en te worden verwerkt tot eindproduct.
Hieronder wordt verder ingezoomd op de drie
verschillende ketens.
Goud
De keten van goud begint in de goudmijnen. Daar wordt
wereldwijd jaarlijks 300 ton goud gedolven.
Goudwinning gebeurt in meer dan zestig landen,
waarvan het grootste deel ontwikkelingslanden, zoals
China, Rusland, Zuid-Afrika, Peru, Oezbekistan,
Indonesië en Ghana. Sommige goudmijnen liggen in
conflict- of post-conflictgebieden. Ongeveer 90% van de
goudwinning gebeurt door kleinschalige
mijnbouwbedrijven, waar wereldwijd miljoenen mensen
werken. Vanaf de goudmijnen wordt het ruwe materiaal
via handelaren naar raffinaderijen gebracht om het
goud te zuiveren.
Dit gezuiverde goud gaat wederom via handelaren naar
de verwerkende industrie, om vervolgens via groot- en
detailhandel bij de consument terecht te komen. De
grootste exporterende landen zijn de VS, Peru, ZuidAfrika en China. China en India zijn de belangrijkste
importeurs van goud. Zij gebruiken het goud met name
voor de sieradenindustrie. Door de groeiende welvaart
daar, neemt de juwelenconsumptie – en daarmee de
vraag naar goud – toe. Ook de vraag naar goud als
belegging groeit. Daardoor stijgt ook in Europa (met
name in Duitsland en Zwitserland) de vraag naar goud.
De toenemende vraag naar goud zorgt ervoor dat de
goudprijs blijft stijgen.
Hieronder de goudketen in beeld [2]
Platina
Platina wordt – net als goud en zilver - gewonnen uit
ertsen. Platina kan als puur metaal in de aardkorst
zitten, of worden gevonden in mineralen als
‘sperryliet’. Platinametalen zijn vaak aan nikkel,
chroom of ijzerertsen gebonden – platina is dan een
bijproduct van de winning van deze metalen.
Wereldwijd wordt er jaarlijks zo’n 208 ton platina
gewonnen. Rusland (Siberië, Oeralgebergte), Zimbabwe
en Zuid-Afrika zijn veruit de belangrijkste winplaatsen
van platina, gevolgd door Canada en Zuid-Amerika. Ook
platina moet na de winning gezuiverd worden in
raffinaderijen, voordat het via handelaren bij de
verwerkende industrie terecht komt. Platina wordt
vooral gebruikt door de autoindustrie, in katalysators
en als elektrodes in hoogwaardige elektrische
apparatuur. Andere gebruikte toepassingen van platina
zijn: juwelen, vliegtuigbougies, turbinemotoren en
medicijnen tegen kanker. Ook wordt platina gebruikt
als beleggingsproduct [3].
Hieronder de platinaketen in beeld [4]
Zilver
Ook zilver wordt – net als goud en platina - gewonnen
uit ertsen. Jaarlijks produceren ongeveer 60 landen
samen zo ongeveer 14.000 ton zilver. Slechts een klein
deel wordt gewonnen uit zilvermijnen (In 2005 kwam
30% van het zilver uit zilvermijnen [5]). Verreweg het
meeste zilver wordt gewonnen als een bijproduct bij de
winning van koper, lood en zink. Met ruim 2300 ton
zilver per jaar is Mexico’s werelds grootste
zilverproducent, gevolgd door Peru. Vanuit de mijnen
gaat het ruwe zilver naar raffinaderijen om gezuiverd te
worden. Dit gezuiverde zilver gaat via handelaren naar
de verwerkende industrie, om vervolgens via groot- en
detailhandel bij de consument terecht te komen. 70%
van het wereldwijde zilver wordt verwerkt in industriële
toepassingen. Een ander veelgebruikte toepassing is de
verwerking in sieraden. Deze vraag neemt toe en kan
over een paar jaar leiden tot een structureel zilver
tekort [6].
HANDEL
De handel in goud en zilver is in Nederland sinds 2008
explosief gestegen. De gestegen waarde van de
internationale goud- en zilverhandel is vooral het gevolg
van de sterk gestegen prijzen. Goud en zilver wordt
gezien als een veilige belegging in tijden van een
zwakke dollar, toenemende inflatiedruk en toenemende
risico’s in de financiële sector. Ook de verhandelde
hoeveelheden goud en zilver zijn gestegen. In 2010 werd
23,7 ton goud ingevoerd en 21,6 ton uitgevoerd. Voor
zilver ging het om 247,8 ton invoer en 221,7 ton uitvoer.
De handel in goud en zilver vond vrijwel uitsluitend
plaats met West-Europese landen. Het grootste deel van
het ingevoerde goud kwam uit Duitsland (91%). Ook het
zilver was vooral afkomstig uit West Europa (93%);
ongeveer 68% kwam uit Duitsland. De overige
leveranciers van zilver waren het Verenigd Koninkrijk
(10%) en Noord-Amerika (5%). Opvallend genoeg vond er
relatief weinig invoer van goud en zilver plaats vanuit
de goudproducerende landen zoals Zuid-Afrika en
Rusland [7].
MENSENRECHTENRISICO’S
In de keten van edelmetalen, bestaat de kans dat er
mensenrechten geschonden worden.
Mensenrechtenschendingen in de edelmetaalsector
vinden met name aan het begin van de keten plaats – bij
de winning (en zuivering) van ertsen. Zeker als dit
gebeurt in arme gebieden. Het risico op
mensenrechtenschendingen verschilt echter per
edelmetaal, land van herkomst en leverancier. Het is
echter lastig te achterhalen voor Nederlandse
importeurs waar het edelmetaal vandaan komt: goud
kan bijvoorbeeld eindeloos gerecycled worden.
Ongeveer 70% van het goud op de Nederlandse markt
wordt gerecycled [8]. Daardoor is voor Nederlandse
goudverwerkende bedrijven lastig om te achterhalen
waar het goud oorspronkelijk vandaan komt – laat staan
of hier mensenrechtenschendingen hebben
plaatsgevonden. Toch is het voor Nederlandse
importeurs belangrijk dat zij voor zichzelf nagaan of
deze schendingen in de keten voorkomen, en waar
prioriteit gesteld zou moeten worden. Voorkomende
mensenrechtenschendingen in de edelmetaalketen zijn
vooral gerelateerd aan de mijnbouw:
Arbeidsomstandigheden
Alle edelmetalen worden gewonnen uit ertsen. Vaak
gebeurt dit in kleinschalige mijnen. Het werken in deze
mijnen is zwaar, gevaarlijk en ongezond. De
ondergrondse winning gebeurt vaak in diepe mijnen
waar onvoldoende water- en luchttoevoer is.
Mijnwerkers staan bloot aan allerlei gevaren, terwijl de
mijnen niet voldoen aan de veiligheidsnormen. De
mijnbouwers dragen meestal geen beschermende
kleding maar werken wel met bijvoorbeeld dynamiet.
Bij bovengrondse winning wordt gebruik gemaakt van
giftige chemicaliën zoals cyanide en kwik. Dit zijn
gevaarlijke stoffen die het milieu en de gezondheid van
de werknemers ernstig bedreigen.
Volgens de International Labour Organization (ILO) is 1%
van de wereldwijde arbeidsbevolking werkzaam in de
goudmijnbouw en verantwoordelijk voor 5% van de
werkgerelateerde sterfgevallen. Naar schatting komen
jaarlijks meer dan 15.000 personen om het leven in de
goudmijnbouw. In Zuid Afrika kost elke ton goud één
dode mijnwerker en twaalf zwaargewonden [9].
Kinderarbeid
Kinderarbeid is een groot probleem in de mijnbouw.
Volgens de ILO werken er ongeveer 1 miljoen kinderen
in de mijnen. Dit wordt gezien als de ergste vorm van
kinderarbeid [10]. Kinderarbeid in de goudindustrie
vindt vooral plaats in Latijns-Amerika, Afrika, Azië en
het Verre Oosten [11]. Geschat wordt dat de
goudmijnen van Nigeria en Burkina Faso een kwart van
alle kinderarbeid in de mijnen voor hun rekening
nemen. Het gaat hier om zo’n 250.000 kinderen,
waarvan 70% minder dan 15 jaar oud is. De kinderen zijn
vaak slachtoffer van mensenhandel. In sommige mijnen
worden kinderen al vanaf 5 jaar oud gedwongen om
gevaarlijk werk onder de grond te doen of goud met
kwik te behandelen. Volgens recente cijfers van Human
Rights Watch [12] werken tussen de 20.000 en 40.000
kinderen in de goudmijnen van Mali onder zware
omstandigheden en soms tot 30 meter onder de grond.
Hun rechten op een goede gezondheid, opleiding en
bescherming worden dagelijks geschonden.
In november 2010 klaagde Artsen Zonder Grenzen de
wantoestanden in de goudmijn van het NoordNigeriaanse Anka aan. In een paar maanden tijd stierven
meer dan 400 kinderen in één dorp ten gevolge van
loodvergiftiging [13].
Dwangarbeid
Gedwongen arbeid speelt een grote rol in de
goudindustrie en vindt volgens het U.S. Department of
Labor vooral plaats in Burkina Faso, Noord-Korea,
Nigeria, Ghana en Peru. Veel mijnwerkers opereren in
de informele sector, zijn niet geregistreerd en werken
zonder wettelijke bescherming. Dit maakt dat zij vaak
worden onderbetaald en uitgebuit. De mijnwerkers
hebben soms schulden bij de mijnen die ze vanwege
inflaties niet meer kunnen terugbetalen. In Noord-Korea
zijn gevallen bekend waarbij mensen als straf een
gedwongen tewerkstelling in mijnen kregen opgelegd
door de overheid.
Recht op verenigen
Omdat mijnwerkers zich niet mogen verenigen of mogen
aansluiten bij een vakbond, wordt hun invloed op
bijvoorbeeld arbeidsomstandigheden klein gehouden.
Dit is vooral een groot probleem in de kleinschalige
mijnbouw waarbij de inkomens al lager liggen dan de
armoedegrens [14]. Deze armoede maakt deze groep
extra kwetsbaar. Ook als het wel toegestaan is om zich
te verenigen, lopen arbeiders grote risico’s als ze zi ch
collectief te verzetten. Een recent voorbeeld is de
staking op de Lonmin platinamijn in Marikana, ZuidAfrika op 16 augustus 2012. Daar kwamen bij botsingen
tussen politie en de National Union of Mineworkers 34
mijnwerkers om het leven en raakten 78 arbeiders
gewond. De mijnwerkers eisten ondermeer een
loonsverhoging van 300% [15].
Discriminatie
Mijnwerkers met een tijdelijk contract doen zwaarder
werk dan de vaste medewerkers, krijgen minder
informatie over de veiligheidsvoorschriften en worden
structureel onderbetaald. Uit onderzoek van SOMO blijkt
dit vooral voor te komen in de platinamijnen in ZuidAfrika [16]. In Zuid-Afrika bevindt zich naar schatting
88% van alle aanwezige platina in de wereld.
Landrechten & leefomgeving
De lokale bevolking moet vaak wijken voor de
mijnindustrie. De kans bestaat dat het gebied waar een
mijn komt, werd gebruikt voor landbouw en veeteelt, en
de omliggende gemeenschappen voorzag van
levensbehoeften en inkomsten. In Zuid-Afrika is
bijvoorbeeld een zaak bekend waarbij 17.000 mensen
moesten wijken voor een platina mijn. Bovendien heeft
de komst van een mijn gevolgen voor de leefomgeving
rond de mijnen. Bij de winning van edelmetalen wordt
gebruik gemaakt van giftige chemicaliën als kwik en
cyanide. Het onafbreekbare en giftige kwik lekt weg in
de natuur en belandt in het grond- en rivierwater,
waardoor het recht op schoon drinkwater wordt
geschonden. Ook het water- en elektriciteitsgebruik van
een mijn is zeer groot en daarmee belastend voor lokale
bevolking.
BELANG VOOR BEDRIJVEN IN DE EDELMETAALSECTOR
Alle bedrijven hebben de verantwoordelijkheid
mensenrechten te respecteren [zie UN Guiding
Principles for Business and Human Rights] – dit geldt
zeker voor bedrijven in een internationale context.
Daarnaast is het voor de bedrijven in de
edelmetaalsector zelf ook belangrijk om te ondernemen
met respect voor mensenrechten. Dit geldt zeker voor
bedrijven die edelmetalen verwerken tot sieraden.
Consumenten hechten in toenemende mate waarde aan
het kopen van eerlijke producten – zeker in het geval
van een gevoelsproduct als een sieraad. Zij willen niet
geassocieerd worden met mensenrechtenschendingen.
Het voorkomen van mensenrechtenschendingen heeft
een positieve invloed op de marktpositie van
sieradenmakers.
Tot slot is MVO – en met name ondernemen met oog
voor mensenrechten – belangrijk omdat het
imagoschade, claims en andere negatieve effecten
voorkomt. Dit is belangrijk met het oog op de
toenemende maatschappelijke druk in de
edelmetaalmarkt. Denk aan de goudsector die in het
voorjaar van 2011 onder vuur lag toen een NGO
(Solidaridad) en de brancheorganisatie (FGZ) in de
media strijd voerden over de (on)mogelijkheden van
duurzaam gecertificeerd goud. De maatschappelijke
druk maakt dat steeds meer bedrijven in de
edelmetaalsector werk willen maken van een
mensenrechtenbeleid.
WAT GEBEURT ER OP HET GEBIED VAN MENSENRECHTEN IN DE EDELMETAALSECTOR?
Mensenrechten is een belangrijk thema voor bedrijven die edelmetalen inkopen – met name in het begin van de keten
bij de winning van ertsen. Vandaar dat er langzaamaan initiatieven beginnen te ontstaan rond mensenrechten binnen
de sector. Het merendeel van de initiatieven richt zich op het misschien wel bekendste edelmetaal: goud. Deze
initiatieven zetten het onderwerp mensenrechten in de sector op de kaart. Ondanks deze initiatieven, zijn Nederlandse
(MKB-)bedrijven die edelmetalen inkopen vaak nog onvoldoende bewust van de rol die zij kunnen spelen zover terug in
de keten. Zeker als ze weinig zicht hebben op waar het goud, zilver of platina vandaan komt. Daarnaast is het hen vaak
onduidelijk welke handelingsperspectieven zij hebben. Onderstaande (duurzaamheids)initiatieven bieden
aanknopingspunten:
• International Council on Mining and Metals
Initiatief van 22 mijnbouw- en metaalbedrijven die zich onder meer inzetten voor een duurzame sector, waarin
ook mensenrechten een rol spelen.
• Oro verde
Oro Verde (Groen Goud) is een coöperatie van goudmijnbouwers in Colombia. De aangesloten mijnbouwers
winnen hun goud al op een duurzame wijze en sparen zo hun eigen gezondheid en leefomgeving.
• Fairtrade-Fairmined-standaard
Standaard voor duurzame goudwinning. Mijnbouwers die voldoen aan de Fairtrade-Fairmined-standaard winnen
goud op een manier die minder schadelijk is voor de natuur en de gezondheid van de mijnbouwer. Bovendien
krijgen de mijnbouwers een eerlijke prijs voor hun goud.
• Responsible Jewellery Council
Netwerk van bedrijven die zich inzetten voor duurzame sieraden die zijn geproduceerd met respect voor
mensenrechten.
• Alliance for Responsible Mining (ARM)
Wereldwijd initiatief dat is opgericht om kleinschalige mijnbouw te verduurzamen en arbeidsomstandigheden
te verbeteren.
Bronnen
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
[1] Moderne slavernij in de goudsector – Solidaridad
[2] Responsible Jewelry Council. Gold and the Jewelry Supply - Verité
[3] Platinaprijs – 2012
[4] Marketing Chain Platinum - UNCTAD
[5] Can silver ever be ethical? – Ecologist – 2009
[6] Groeiende vraag naar zilver door industriële toepassing – tekorten in 2017? - Commodity Discovery Fund
[7] Sterke toename internationale handel in goud en zilver – CBS – december 2010
[8] IS Magazine – 2010
[9] Goudeerlijk
[10] A Poisonous Mix – Human Rights Watch - 2011
[11] Where is gold produced with forced labor? – Verité
[12] A Poisonous Mix – Human Rights Watch - 2011
[13] Goudeerlijk
[14] Perils and opportunities: artisanal, small-scale and informal mining - international union rights - 2012
[15] The political implications of the Marikana miners’ strike – South African Politics – december 2012
[16] A sputtering process – SOMO - 2008