Trainingsboek Aardrijkskunde HAVO 2016

Trainingsboek Aardrijkskunde HAVO
2016
Hey jij daar!
Welkom op de examentraining Aardrijkskunde HAVO! Het woord examentraining zegt het al:
trainen voor je examen. Tijdens deze training behandelen we de examenstof in blokken en
oefenen we ermee. Daarnaast besteden we ook veel aandacht aan de vaardigheden voor je
examen; je leert handigheidjes, krijgt uitleg over de meest voorkomende vragen en leert uit
welke onderdelen een goed antwoord bestaat. Verder gaan we in op hoe je de stof het beste
kunt aanpakken, hoe je verder komt als je het even niet meer weet en vooral ook hoe je
zorgt dat je overzicht houdt.
Naast de grote hoeveelheid informatie die je krijgt, ga je zelf ook aan de slag met
examenvragen. Tijdens het oefenen hiervan zijn er genoeg trainers beschikbaar om je verder
te helpen, zodat je leert werken met de goede strategie om je examen aan te pakken. Hierbij
is de manier van werken belangrijk, maar je kunt natuurlijk altijd inhoudelijke vragen stellen;
ook over de onderdelen die niet klassikaal behandeld worden.
Voor iedere vraag zijn er uiteraard uitwerkingen beschikbaar, maar gebruik deze informatie
naar eigen inzicht. Vergeet niet dat je op je examen ook geen uitwerkingen krijgt. Sommige
vragen worden klassikaal besproken, andere vragen moet je zelf nakijken.
Mocht je nog meer willen oefenen na deze examentraining, neem dan een kijkje op
www.examentraining.nl. Daar vind je oude examens en ons lesmateriaal van vorig jaar.
Na de tips volgen het programma voor vandaag en de bijbehorende opgaven. We
verwachten niet dat je alle opgaven binnen de tijd af krijgt, maar probeer steeds zo ver
mogelijk te komen. Als je niet verder komt, vraag dan om hulp! We willen je graag leren hoe
je er wél uit kunt komen. En onthoud goed, nu hard werken scheelt je straks misschien een
heel jaar hard werken…
We wensen je heel veel succes vandaag en op je examen straks!
Namens het team van de Nationale Examentraining,
Eefke Meijer
Hoofdcoördinator
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
2
Tips en trics bij het voorbereiden en tijdens je examens
Examens voorbereiden
Tip 1: Heb vertrouwen in jezelf
Laat je niet gek maken door uitspraken als “Nu komt het er op aan”. Het examen is een
afsluiting van je hele schoolperiode. Je hebt er dus jaren naartoe gewerkt en hebt in die tijd
veel kennis en kunde opgedaan om examen te kunnen doen. In al die jaren ben je nooit
wakker geworden om vervolgens te ontdekken dat al je kennis was verdwenen. De beste
garantie voor succes is voorbereiden, en dat is nu net wat je al die jaren op school hebt
gedaan. Heb vooral vertrouwen in jezelf!
Tip 2: Bereid je goed voor
Om jezelf goed voor te bereiden op je eindexamen maak je een planning, leer je de stof en
oefen je met vragen. Hoe pak je dit nou het beste aan?
Begin allereerst met het maken van een overzicht van alle stof en een planning. Je kunt
bijvoorbeeld een schema maken met daarin alle hoofdstukken die je moet leren en welke
onderwerpen daarbij horen. Daarbij schrijf je wanneer je welk onderdeel gaat leren.
Als je aan de slag gaat met leren, zorg dat je op tijd begint en plan dan niet teveel studieuren achter elkaar. Pauzes zijn noodzakelijk, maar zorg ervoor dat ze kort blijven, anders
moet je iedere keer opnieuw opstarten.
Wissel verschillende vakken af en wissel het leren af met oefenen. Op die manier kun je je
beter concentreren en leer je effectiever. Wat je concentratie (en je planning) ook ten goede
komt, is leren op vaste tijdstippen.
Tip 3: Leer alsof je examens zit te maken
Oefenen voor je examen bestaat natuurlijk ook uit het voorbereiden op de situatie zelf. Dit
betekent dat je je leeromgeving zoveel mogelijk moet laten lijken op je examensituatie. Zorg
dus voor zo min mogelijk afleiding (lees: leg je telefoon weg) en maak je tafel zo leeg
mogelijk. Maak ook een keer een proefexamen met een timer of eierwekker erbij, zodat je
weet hoe het is om voor langere tijd een examen te maken en zodat je weet hoe je je tijd het
beste in kunt delen.
Tip 4: Herhaal de geleerde stof
Belangrijk is om alle leerstof te herhalen! Wat heb je de vorige dagen ook alweer geleerd?
Door te herhalen blijft de stof langer in je hoofd (lange termijn geheugen) en verklein je de
kans dat je het weer vergeet. Zorg dat je de dag vóór het examen geen nieuwe stof meer
hoeft te leren en dat je alles nog even doorneemt en herhaalt.
Tip 5: Leer op verschillende manieren (lezen, schrijven, luisteren, zien en uitspreken)
Alleen maar lezen in je boek verandert al snel in staren in je boek zonder dat je nog wat
opneemt. Wissel het lezen van de stof in je boek dus af met het schrijven van een
samenvatting. Let op dat je in een samenvatting alleen belangrijke punten overneemt, zodat
het ook echt een samenvatting wordt. Kijk ook eens op Youtube, daar zijn talloze filmpjes te
zien waarin de stof duidelijk wordt uitgelegd. Maak daar gebruik van, want op die manier
komt de stof nog beter binnen omdat je er naar hebt kunnen luisteren. Met mindmaps zorg
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
3
je er voor dat je de stof voor je kunt zien en kunt overzien. Het werkt tot slot heel goed om de
stof aan iemand uit te leggen die de stof minder goed beheerst dan jij. Door uit te spreken
waar de stof over gaat merk je vanzelf waar je nog even in moet duiken en welke onderdelen
je prima beheerst.
Mindmap:
Goed voor jezelf zorgen!
Tip 1: Zorg voor voldoende beweging
Eigenlijk is leren net als topsport: het vergt een goede voorbereiding, planning, rust, oefenen
en concentratie. Om een goede prestatie te leveren, is het belangrijk dat je je fit voelt.
Sporten en bewegen tussen het leren door en aan het einde van de dag is daarom aan te
raden. Het doorbreekt de sleur van het leren, brengt zuurtstof naar de hersenen, zorgt voor
ontspanning en dat je je weer opgeladen voelt om verder te gaan met leren.
Tip 2: Zorg voor een goede balans tussen spanning en ontspanning
Om een goede prestatie te leveren is er een goede balans nodig tussen spanning en
ontspanning. Spanning zorgt ervoor dat je alert bent en ontspanning zorgt ervoor dat je je
aandacht erbij kan houden. Teveel spanning is niet goed en teveel ontspanning ook niet. Als
je merkt dat je té ontspannen bent en dat daardoor je concentratie en motivatie weg zijn,
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
4
probeer dan voor jezelf doelen te stellen. Slagen met een 8 gemiddeld bijvoorbeeld, dan
komt die gezonde spanning vanzelf. Als je té gespannen bent, probeer dan eens of
mindfulness iets is voor jou of ga lekker sporten.
Tip 3: Zorg voor voldoende slaap
Een nachtje doorblokken is geen slim idee. Je hebt namelijk slaap nodig om goed te kunnen
functioneren en concentreren. Bovendien, tijdens je slaap wordt alle geleerde informatie van
die dag vastgelegd in je geheugen. Langdurig onthouden lukt dus beter als je na het leren
gaat slapen, in plaats van eindeloos door te blijven leren.
Tip 4: Zorg dat je goed eet en drinkt
Het onderzoek naar het verband tussen voeding en geheugen staat weliswaar nog in de
kinderschoenen, toch weten we al een aantal handige dingen daarover.
En waarom zou je daar geen gebruik van maken? Zo is het inmiddels duidelijk dat je
hersenen veel energie nodig hebben in periodes van examens, dus ontbijt elke dag goed.
Let dan wel op wat je eet, want brood, fruit en pinda’s leveren meer langdurige energie dan
koekjes en snoep. Koffie en thee bevatten cafeïne, wat kan zorgen voor een betere
concentratie. Drink er echter niet teveel van; het kan je onrustig maken.
En dan het examen zelf
De dag is eindelijk gekomen. Je bent er klaar voor en de examens worden uitgedeeld. Je
mag beginnen!
Tip 1: Blijf rustig en denk aan de strategieën die je hebt geleerd
Wat doe je tijdens het examen?
- Lees rustig alle vragen
- Blijf niet te lang hangen bij een vraag waar je het antwoord niet op weet
- Schrijf zoveel mogelijk op maar…. voorkom wel dat je onzinverhalen gaat schrijven. Dat
kost uiteindelijk meer tijd dan dat het je aan punten gaat opleveren.
- Noem precies het aantal antwoorden, de redenen, de argumenten, de voorbeelden die
worden gevraagd. Schrijf je er meer, dan worden die niet meegerekend en dat is natuurlijk
zonde van de tijd.
- Vul bij meerkeuzevragen maar één antwoord in. Verander je je antwoord, geef dit dan
duidelijk aan.
- Ga je niet haasten, ook al voel je tijdsdruk. Tussendoor even een mini-pauze nemen is
alleen maar goed voor je concentratie.
- Let niet op wat klasgenoten doen. Sommige van hen zullen al snel klaar zijn, maar trek je
daar niets van aan en ga rustig verder.
- Heb je tijd over? Controleer dan of je volledig antwoord hebt gegeven op álle vragen. Hoe
saai het ook is, het is belangrijk, je kunt immers gemakkelijk per ongeluk een (onderdeel van
een) vraag overslaan.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
5
- Tot slot: bedenk van tevoren of je thuis je antwoorden van het zojuist gemaakte examen
wilt nakijken. Hoe reageer je als blijkt dat je veel fouten hebt? Heeft dit negatieve of juist
positieve invloed op het leerwerk voor de examens die nog komen gaan?
Tip 2: Los een eventuele black-out op met afleiding
Mocht je toch een black-out krijgen, bedenk dan dat je kennis echt niet verdwenen is.
Krampachtig blijven nadenken versterkt de black-out alleen maar verder. Het beste is om
even iets anders te gaan doen. Ga even naar de WC of leg gewoon even je pen neer. Als je
goed bent voorbereid, zit de kennis in je hoofd en komt het vanzelf weer boven. En mocht
het bij die ene vraag toch niet lukken, bedenk dan dat je niet alle vragen goed hoeft te
hebben om toch gewoon je examen te halen.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
6
Hoe pak je open vragen en meerkeuzevragen aan?
Een examen bestaat vaak uit een mix van open en meerkeuzevragen. Je hebt verschillende
strategieën om tot het juiste antwoord te komen. Bij meerkeuzevragen gaat het erom dat je
de juiste uitspraak of bewering kiest, bij meerkeuzevragen is het belangrijk dat je antwoord
geeft op de vraag, dat je volledig bent of dat je de juiste berekening toepast.
Meerkeuzevragen
Veel leerlingen vinden meerkeuzevragen lastig. Er staan namelijk vaak meerdere
antwoordmogelijkheden die op elkaar lijken. Hoe pak je zo’n vraag nou het handigste aan?
Tip 1: Omcirkel en streep de foute antwoorden weg
Lees de vraag goed en omcirkel eventueel de belangrijkste kernwoorden uit de vraag.
Vervolgens kun je het beste eerst nagaan welk antwoord je zelf zou geven. Daarna vergelijk
je dat met alle antwoordmogelijkheden die er staan. Vaak kun je dan al de twee meest foute
antwoord wegstrepen. Er blijven dan nog twee antwoorden over. Lees de vraag nogmaals en
bekijk welk antwoord van de twee overgebleven antwoorden het meest volledig is.
Tip 2: Blijf bij je gevoel
Het komt je vast bekend voor: je krijgt een toets terug, waarbij je ziet dat je het goede
antwoord toch nog op het laatst hebt veranderd in een antwoord dat fout blijkt te zijn.
Daarom: je eerste ingeving blijkt meestal te kloppen. Verander je antwoord alleen als het een
extreem wilde gok was, als je nieuwe inzichten hebt gekregen of als je de vraag per ongeluk
verkeerd hebt gelezen.
Tip 3: Gok als je het antwoord niet weet
Het kan natuurlijk gebeuren dat je het antwoord echt niet weet op de vraag. Gok in dat geval
het antwoord, wie weet gok je goed. Je hebt immers een kans van 1 op 4 en misschien zelfs
groter als je een fout antwoord hebt weg kunnen strepen.
Als je moet gokken, kun je dat ‘slim doen’:
- Streep foute antwoorden eerst weg
- Let op woorden als ‘altijd’, ‘nooit’ of ‘in geen enkel geval’. Vaak zijn die fout.
- Laat je niet leiden door de langste zin of het meest ingewikkelde antwoorden.
- Heb je bij je vorige vragen al drie keer A geantwoord, trek je daar niets van aan. Een
vierde keer A kan ook gewoon.
- Bekijk welke antwoorden sterk op elkaar lijken, vaak is een van die twee antwoorden
juist.
Open vragen
Tip 1: Wees volledig
Het komt vaak voor dat vragen niet volledig worden beantwoord en dat je daardoor niet alle
punten voor die vraag krijgt. Kijk daarom goed wat er precies gevraagd wordt. Let op
woorden als: ‘leg uit’, ‘verklaar’, ‘waarom’ etc. Als er gevraagd wordt naar twee redenen, let
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
7
er dan op dat je ook echt twee redenen geeft. Als je er meer geeft, tellen die niet mee. Nadat
je het antwoord hebt opgeschreven, lees de vraag dan nog even door en kijk of je volledig
bent geweest.
Tip 2: Haal informatie uit de bronnen
Vaak krijg je bij een vraag een bron erbij. Dit kan een kaart, afbeelding, grafiek, tabel of
afbeelding zijn. Het goed bestuderen van de bron kan je al een eind op weg helpen in het
beantwoorden van de vraag. Wat zie ik eigenlijk? Wat is de titel? Wat geeft de bron weer? Is
er een legenda? Wat staat er op de x-as en y-as? Welke eenheden zijn er gebruikt? Wie is
de maker? Staat er een jaartal bij?
Tip 3: Schrijf tussenstappen op
Je krijgt niet alleen punten voor het juiste antwoord, ook de tussenberekeningen leveren
punten op. Het is jammer om die punten te verliezen, terwijl je wel weet hoe het moet.
Tip 4: Schrijf nuttige informatie op
Weet je het antwoord op de vraag niet, maar weet je wel iets nuttigs te melden over de
vraag? Schrijf maar op! Vaak krijg je hier ook punten voor. Zorg er wel voor dat het relevant
blijft en dat je geen onzin op gaat schrijven.
Tip 5: Zorg dat je alles nog even controleert
Je hebt de laatste vraag gemaakt en het liefst wil je zo snel mogelijk naar huis. Blijf toch nog
even zitten en controleer je toets nog even. Heb je niet per ongeluk een vraag
overgeslagen? Heb je antwoord gegeven op de vraag? Zijn je antwoorden leesbaar? Ben je
nog iets vergeten?
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
8
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Aardrijkskunde HAVO
___________________________________
© Nationale Examentraining BV
Drankier et al. (2015)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Eindexamen
___________________________________
___________________________________
vrijdag 13 mei 2016 09:00-12:00
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Voorstellen
___________________________________
• Wie zijn wij?
___________________________________
• Wij zijn jullie?
– Naam, school, woonplaats, leeftijd
– Waar heb je moeite mee?
– Wat verwacht je van vandaag/ Waarom ben je hier?
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
9
___________________________________
Planning
• Algemene introductie
• Inhoudelijk
– A) Vaardigheden
– C) Aarde (fysische geografie)
– B) Wereld (sociale geografie)
– E) Leefomgeving Nederland (Rivieren en Steden)
– D) Indonesië
• Evaluatie
• Vragenronde
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Vaardigheden
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Aardrijkskunde
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Aardrijkskunde/geografie
Het bestuderen van de aarde als leefomgeving
van de mens en de interactie tussen beiden.
___________________________________
• Sociaal-geografische aspecten
maatschappelijke processen
___________________________________
• Fysisch-geografische aspecten
natuurlijke processen
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
10
___________________________________
Basis begrippen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Absoluut/relatief
– Ligging en plaats
– Afstand
___________________________________
• Schaal
– Lokaal, regionaal, nationaal, fluviatiel, continentaal,
internationaal, mondiaal (globaal)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Geografische kenmerken
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Ruimtelijke kenmerken
___________________________________
– Absolute ligging en situatie ter plaatse
– Relatieve ligging
• Gebiedskenmerken
– natuurlijk: reliëf, klimaat,
– menselijk: infrastructuur, nederzettingspatroon
• Bevolkingskenmerken
–
–
–
–
___________________________________
Cultureel: godsdienst, etniciteit
Economisch: welvaart, beroepsbevolking
Politiek: democratisch gehalte, mensenrechten
Demografisch: leeftijdsopbouw, groei
• Relationale kenmerken
___________________________________
– Tussen gebieden: wereldsysteem
– Tussen kenmerken: economie en migratie
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Geografische Dimensies
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Fysisch-geografische dimensie: verbanden tussen het
verschijnsel en de natuurlijke omgeving.
• Sociaal-culturele dimensie: waarden en normen,
maatschappelijke verhoudingen, taal, religie
• Demografische dimensie: bevolkingsopbouw (groene en
grijze druk).
• Economische dimensie: heeft alles te maken met produceren
en consumeren.
• Politieke dimensie: machtsposities, beïnvloeding van gedrag
van mensen of ondernemingen.
• Historische dimensie: geschiedenis en historische
verhoudingen.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
11
___________________________________
Stappenplan
Vaardigheden
•
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Lezen
– Lees de hele opgave door (bronnen: legenda’s en titels!)
– Onderstreep de begrippen/het gebied
– Wat weet je van de begrippen? Wat weet je van het gebied? Wat staat er in
de atlas?
•
–
–
–
–
–
•
___________________________________
Beantwoorden
Wat voor soort vraag is het?
Hoeveel punten levert het op?
Verwijs nooit naar de vraag (die, deze, welke)! Gebruik hele zinnen.
Herhaal/gebruik begrippen/algemene regels
Verander zo nodig van schaal
___________________________________
Controleren
– Lees je antwoord en de vraag na! Geeft je antwoord echt antwoord?
– Kloppen het aantal punten?
– Laat je zien dat je het snapt?
___________________________________
o Overslaan? Schrijf het even op je antwoordblad
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Geografische Vragen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Blz. 138 Samengevat
•
•
•
•
•
___________________________________
Beschrijvend
Verklarend
Voorspellend
Waarderend
Probleemoplossend
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Formulering geografische vragen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
• Beredeneer
– Antwoord moet uit minstens twee stappen bestaan (bijv.
een vergelijking en een gevolg/conclusie).
• Leg uit
– Antwoord moet vaak oorzaak-gevolg bevatten.
___________________________________
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
12
Formulering geografische vragen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
ZO-Azië
• Beredeneer
– Antwoord moet uit minstens twee stappen bestaan (bijv.
een vergelijking en een gevolg/conclusie).
– Beredeneer dat Nederland meer belang heeft bij
samenwerking tussen de oeverstaten van de Rijn dan
Duitsland.
___________________________________
___________________________________
• examen 2011-II (vwo)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Formulering geografische vragen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
ZO-Azië
• Redenering 1:
– Doordat Nederland benedenstrooms ligt ten opzichte van
Duitsland (1 punt),
– ondervindt Nederland het effect van maatregelen
bovenstrooms / hebben maatregelen in Nederland geen
effect voor Duitsland. (1 punt)
• Redenering 2:
– Als er stroomopwaarts in Duitsland minder water wordt
vastgehouden (1 punt),
– is er stroomafwaarts (waar meer zijrivieren in de Rijn zijn
uitgemond) een riskant grote piekafvoer / is de piekafvoer
in Nederland (veel) groter (en dus is samenwerking voor
Nederland van groter belang dan voor Duitsland). (1 punt)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Formulering geografische vragen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
ZO-Azië
• Leg uit
– Antwoord moet vaak oorzaak-gevolg bevatten.
___________________________________
• Let op: wat is het eindpunt?
– A→B→C
– Leg uit waardoor delta’s vaak dichtbevolkte
gebieden zijn. Je uitleg moet een oorzaak-gevolg
relatie bevatten.
• examen 2012-II (vwo)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
13
Formulering geografische vragen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
ZO-Azië
• Uitleg 1:
– Delta’s bestaan uit vruchtbaar riviersediment. / Delta’s zijn vlak en
bieden goede mogelijkheden voor irrigatie. (oorzaak, 1 punt)
– Daardoor zijn er goede landbouwmogelijkheden (zodat er een relatief
grote bevolking gevoed kan worden). (gevolg, 1 punt)
• Uitleg 2:
– Delta’s hebben een gunstige relatieve ligging (door ligging bij de kust
en de rivier). (oorzaak, 1 punt)
– Daardoor ontstaan er vaak transportknooppunten (die uitgroeien tot
grote steden). (gevolg, 1 punt)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Atlas
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Ingangen
• Algemene legenda
• Algemene inhoudsopgave: NL – EU – Wereld
• Statistiek
• Bladwijzer: overzichtskaarten
• Landenregister
• Register van topografische namen
• Geografische coördinaten
• Trefwoordenregister: kaarten over bepaald
onderwerp
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Atlas
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Zoek op in de atlas. Schrijf op welke kaart op welke
bladzijde je gebruikt en welke ‘ingang’ je gebruikt
hebt.
•
•
•
•
Hoe hoog is de Kilimanjaro?
Welk Europees land heeft het laagste sterftecijfer?
Wat is de code van Köppen voor een woestijnklimaat?
Noem 2 gemeentes in Noord-Brabant die te maken hebben met
sterke verdroging.
• Op welke diepte vinden de meeste aardbevingen plaats in Japan?
• In welk gedeelte van de Randstad concentreert zich de
kenniseconomie en uit welke kaart blijkt dit? (examen vwo 2014-II)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
14
___________________________________
Atlas
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Antwoorden
• 5895m
• Albanië / Turkije
• BW
• Deurne & Asten
• 0-50km
• Noordvleugel (61C)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Aarde
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Aarde
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
De aarde als natuurlijk systeem
samenhang en diversiteit
• Natuurlijke processen binnen de aardkorst en
vorming reliëf (endogene processen)
___________________________________
___________________________________
• Natuurlijke processen aan de buitenkant van de
aardkorst (exogene processen)
• Klimaat en luchtcirculatie
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
15
___________________________________
Opbouw van de Aarde
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Asthenossfeer:
buitenmantel met zeer
traag vloeibaar materiaal
• Lithosfeer: vast materiaal,
korst en vaste deel van de
buitenmantel
• Atmosfeer: lucht gassen
rond de aarde
___________________________________
___________________________________
– Troposfeer: onderste laag
• Hydrosfeer: water,
inclusief waterdamp en
sneeuw
• Biosfeer: planten en
dieren
• Antroposfeer: mensen
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Opbouw van de Aarde
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Asthenossfeer:
buitenmantel met zeer
traag vloeibaar materiaal
• Lithosfeer: vast materiaal,
korst en vaste deel van de
buitenmantel
• Atmosfeer: lucht gassen
rond de aarde
___________________________________
___________________________________
– Troposfeer: onderste laag
• Hydrosfeer: water,
inclusief waterdamp en
sneeuw
• Biosfeer: planten en
dieren
• Antroposfeer: mensen
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Opbouw van de Aarde
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
16
___________________________________
Deel 1: Plaattektoniek
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
K!asseopdracht: Plaattektoniek
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
• Actualisme / actualiteitsbeginsel
___________________________________
• Wat is plaattektoniek?
___________________________________
• Hoe is plaattektoniek aan te tonen?
• Belangrijk kaartblad: 216E (geologische tijdschaal)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
K!asseopdracht: Plaattektoniek
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
• Wat is plaattektoniek?
Verschuiving van continenten. Door convectiestromen breekt
de lithosfeer en aardkorst in platen die zich verplaatsen.
• Hoe is plaattektoniek aan te tonen?
Vormen van continenten passen in elkaar
Overeenkomst van flora en fauna op uiteengelegen continenten
Overeenkomst in gesteenteformaties op uiteengelegen continenten
Paleomagnetisme toont aangroeien oceanische korst bij midoceanische rug
Patroon ouderdom gesteenten aan weerszijden mid-oceanische rug
Satellieten meten bewegingen van aardplaten
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
17
Schematiseren: Plaattektoniek
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Lithosfeer Platen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Plaattektoniek
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Convergent: platen bewegen naar elkaar toe (subductie
of continentale botsing).
• Divergent: platen bewegen van elkaar af
• Transform: platen bewegen langs elkaar.
• Hotspots: platen bewegen over een mantelpluim heen.
• Oceanische plaat/korst = basalt
• Continentale plaat/korst = graniet
• Basalt is zwaarder dan graniet
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
18
___________________________________
Plaattektoniek
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Hotspots
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Ontstaan Nieuwe Oceaan
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Tektonische Opheffing
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
19
___________________________________
Aardbevingen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Wrijving bij plaatgrens
___________________________________
• Hypocentrum
• Epicentrum
___________________________________
• Schaal van Richter (magnitude)
• Schaal van Mercalli (intensiteit)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Tsunami
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Golving wordt versterkt door ondiep
kustwater
• Verwoestend voor kustgebieden
• Waarheen vluchten?
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Vulkanen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
• Golving wordt versterkt door ondiep
kustwater
• Verwoestend voor kustgebieden
• Waarheen vluchten?
Vulkanisme (explosieve en effusieve eruptie)
Caldera
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
20
___________________________________
Vulkanische as
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
•
•
•
•
Fijnste materiaal
Pyroklastica
grote afstanden door de atmosfeer
Hete aswolk kan bewoond gebied
verwoesten.
• Vulkanische as en lava zijn ook zeer
vruchtbaar.
• Lahars
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Oefenen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
• Opgave 1-3 (+ evt. 4)
Steden
Indonesië
Onderstreep de
begrippen
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Deel 2: Kringlopen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
21
___________________________________
Gesteentekringloop
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Stollingsgesteente
___________________________________
– Afgekoelde lava
– basalt en graniet
• Sedimentair gesteente
___________________________________
– zandsteen en kalksteen
• Metamorf gesteente
– druk en temperatuur
– marmer en leisteen
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Afbraak
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Processen van buiten af
___________________________________
• Verwering
– Chemisch
– Fysisch (mechanisch)
___________________________________
• Erosie
– Afbraak
– Transport
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Verwering
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
22
___________________________________
Verwering
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
ZO-Azië
• Chemische verwering
___________________________________
– Zuren in water/ neerslag
– Zuren uit plantenwortels
• Fysische verwering
___________________________________
– Vorstverwering
– Woestijnverwering
– Verwering door boomwortels
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Opbouw
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Sedimentatie
–
–
–
–
Glaciaal
Eolisch
Fluviatiel
Marien
– Organisch
– Antropogeen
door ijs
door wind
door water
door zee
(morenen en keileem)
(loss, dekzand, duinzand)
(rivierklei, riviergrind)
(strandzand, schelpen, zout
en zeeklei)
door organismen
door mensen
___________________________________
___________________________________
(veen en kalk)
(terp, dijken)
___________________________________
– Fluvioglaciaal?!
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Hydrologische Kringloop
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
23
___________________________________
Landschapszones
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Klimaat
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Gemiddelde toestand van de atmosfeer, gemeten
over een periode van 30 jaar en een groot gebied
– Bepaald door: zonne-energie en herverdeling door luchten zeecirculatie
– Continentale en regionale verschillen o.b.v. verhouding
land-zee en reliëf
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Stralingsbalans / Albedo
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
24
Klimaatsysteem van Köppen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
• Indeling hoofdklimaat op grond van temperatuur,
vegetatie en neerslag.
___________________________________











A-klimaat: tropisch regenklimaat
B-klimaat: droog klimaat
Bw-klimaat: woestijnklimaat, zeer droog
Bs-klimaat: steppeklimaat, overgang naar vochtiger klimaat
C-klimaat: zeeklimaat/gematigd maritiem klimaat
D-klimaat: landklimaat/continentaal klimaat
E-klimaat: polair klimaat
Eh-klimaat: hooggebergteklimaat, Et-klimaat: toendraklimaat
___________________________________
w : "wintertrocken" = droge winter
s : "sommertrocken" = droge zomer
f : "fehlt” = hele jaar door regen
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Klimaatsysteem van Köppen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
• Indeling hoofdklimaat op grond van temperatuur,
vegetatie en neerslag.
___________________________________











A-klimaat: tropisch regenklimaat
B-klimaat: droog klimaat
Bw-klimaat: woestijnklimaat, zeer droog
Bs-klimaat: steppeklimaat, overgang naar vochtiger klimaat
C-klimaat: zeeklimaat/gematigd maritiem klimaat
D-klimaat: landklimaat/continentaal klimaat
E-klimaat: polair klimaat
Eh-klimaat: hooggebergteklimaat, Et-klimaat: toendraklimaat
___________________________________
w : "wintertrocken" = droge winter
s : "sommertrocken" = droge zomer
f : "fehlt” = hele jaar door regen
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Thermohaline (Oceaan) Circulatie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
25
___________________________________
Diepwaterpomp
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Luchtcirculatie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië

Oorzaak: verschil in temperatuur

Warme lucht stijgt = condenseren = neerslag
= lage druk

___________________________________
Koude lucht daalt = geen neerslag = hoge
druk
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Atmosferische luchtcirculatie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
26
Atmosferische luchtcirculatie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Atmosferische luchtcirculatie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
– De wind waait van
een hogedrukgebied naar
een lagedrukgebied (Wet van
Buys-Balot)
– Winden en stromen buigen op
het noordelijk halfrond af naar
rechts en op het zuidelijk
halfrond naar links (Corioliseffect).
___________________________________
___________________________________
– Passaatwinden en westenwind
• De naam van de wind is
gebaseerd op waar deze
vandaan komt
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Atmosferische luchtcirculatie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
27
___________________________________
ITCZ
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Directe instraling van de zon verandert door
helling van de aarde
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
K!asseopdracht: ITCZ
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
ZO-Azië
___________________________________
Teken de ITCZ in de maanden januari en juli.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
ITCZ
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
De ITCZ verplaatst naar het noorden in “onze
zomer”
http://home.kpn.nl/kalsb004/geobronnenbb/an
imaties/ITCZ-animatie.html
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
28
___________________________________
Regensoorten: Moesson
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Moesson = halfjaarlijkse kerende wind,
afhankelijk van de ITCZ. Kan zowel nat als
droog zijn.
___________________________________
In Azië:
Mei tot oktober = ITCZ op noordelijk halfrond,
hierdoor lagedrukgebied: zorgt voor een natte
aanlandige wind bij India. (Natte
zomermoesson)
___________________________________
November tot april = ITCZ op zuidelijk halfrond,
waardoor de wind bij India aflandig is
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Regensoorten: Moesson
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Regensoorten
Vaardigheden




Aarde
Wereld
Water
Stijgingsregen
Stuwingsregen
 Loef / Lij
Frontale regen
Aanlandige wind / Aflandige wind
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
29
___________________________________
Natuur- en milieurampen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Een natuurramp wordt veroorzaakt door
natuurkrachten (endogeen en exogeen).
Plotseling
___________________________________
___________________________________
• Een milieuramp wordt veroorzaakt door
verstoring van de natuur door de mens.
Meestal geleidelijk
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Broeikaseffect
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Landdegradatie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Verlies aan vruchtbare grond (en dus
economische waarde!)
De 3 V’s:
• Versnelde bodemerosie
• Verwoestijning
• Verzilting
___________________________________
Oplossingen?
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
30
___________________________________
Oplossingen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Versnelde bodemerosie en verwoestijning
–
–
–
–
–
–
Aanplant/ behoud van bomen/ permanente bodembedekkers
Minder begrazing door vee
Het plaatsen van windschermen
Akkers niet geheel ongebruikt (braak) laten liggen
Gewassen afwisselen en bodemuitputting voorkomen
Zorgvuldig grondwatergebruik (bij verwoestijning)
• Verzilting
–
–
–
–
–
Drainage
Druppelirrigatie
Doorspoelen bodem
Tijdelijk land ongebruikt (braak) laten liggen
Droogteresistente gewassen
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Oefenen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
• Opgave 5-7 (+ evt. 8)
Steden
Indonesië
Wat staat er al
in de atlas?
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Wereld
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
31
___________________________________
Wereld
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Mondiale spreidingspatronen
___________________________________
• Globalisering
___________________________________
• Vergelijken Groot-Brittannië en India
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Deel 1: Landen vergelijken
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Landen vergelijken
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Landen vergelijken en classificeren/ groeperen
– drie soorten: economisch, sociaal-cultureel en
demografisch
– Indicatoren
– spreidingspatroon
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
32
___________________________________
Sociaal-Cultureel
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Sociaal-cultureel/ maatschappelijk
– Indicatoren: godsdienst, positie van de vrouw, ..
– Patroon: cultuurgebieden
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Sociaal-Cultureel
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Spreidingspatroon:
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Economisch
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Indicatoren:
– BNP/hoofd, koopkracht
• Let wel op: 1) excl. informele sector, 2) o.b.v. flexibele
wisselkoers, 3) regionale/ sociale verschillen, 4) BNP en
koopkracht zijn niet hetzelfde
– Verdeling beroepsbevolking (3 sectoren)
– Import- en exportpatroon
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
33
___________________________________
Economisch
Aarde
Vaardigheden
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Spreidingspatroon
___________________________________
– Centrum-periferiemodel
•
•
•
•
Internationale arbeidsverdeling
Centrum: hoogwaardige sectoren (tertiair)
Semi-periferie: overgang primair naar secundair
Periferie: lage-loon productie (primair/secundair)
___________________________________
• Geen vaststaand patroon! Global Shift!
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Economisch
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
global shift: verschuiving economisch
zwaartepunt (landen in transitie: BRIC-MIT)
(machtsoceaan)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Demografisch
Vaardigheden
•
•
•
•
Aarde
Wereld
Water
Steden
geboorte en sterfte cijfer
immigratie en emigratie
migratie binnenlands
Leeftijdsdiagram/bevolkingspiramide
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
34
___________________________________
Demografisch
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Demografische druk
• Grijze en groene druk
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Demografisch
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Groene druk
het aantal personen jonger dan 20 jaar als
percentage van het aantal personen van 20-64
jaar.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
K!asseopdracht: Demografisch Transitiemodel
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
35
K!asseopdracht: Demografisch Transitiemodel
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
•
Eerste fase: hoog sterftecijfer, hoog geboortecijfer
door kinderen als inkomstenbron en hoge
zuigelingensterfte, stabiele bevolkingsomvang.
Vooral in agrarische maatschappij;
•
Tweede fase: daling sterftecijfer door betere hygiëne
en gezondheidszorg;
•
Derde fase: daling geboortecijfer door daling
zuigelingensterfte/kindersterfte, anticonceptie, meer
welvaart, minder kinderen nodig;
•
Vierde fase: laag geboortecijfer, sterftecijfer stijgt
licht (vergrijzing), bevolkingsomvang stabiel, vooral in
dienstenmaatschappij.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Human Development Index (HDI)
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
• Levensverwachtingsindex
• Onderwijsindex
• Inkomensindex
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Oefenen
Vaardigheden
Aarde
• Opgave 9+10
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Wat voor soort
vraag is het?
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
36
___________________________________
Deel 2: Globalisering
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Globalisering
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Voortdurend proces van wereldwijde
economische, culturele en politieke integratie.
Centraal staat de wereldwijde
arbeidsverdeling.
• De wereld wordt steeds kleiner door afname
van de relatieve afstand en verbetering van de
relatieve ligging
• Resultaat: (een) global village
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Globalisering
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
• Oorzaken: Tijd-ruimte compressie
– Dalende transportkosten
– Communicatietechnologie (economisch en sociaalculturele factor)
– Kapitalisme en vrijhandel
• Toch ook nog steeds protectionisme
Indonesië
___________________________________
___________________________________
– MNO en opsplitsing productieketen
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
37
___________________________________
Gevolgen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Gevolgen (spread + en backwash -):
Economisch:
–
–
–
–
___________________________________
Economische blokken – triade
Ontsluiting/ integratie nieuwe gebieden in wereldeconomie
Schaalvergroting
Internationale arbeidsverdeling (productienetwerken)
___________________________________
Sociaal-cultureel:
– Culturele diffusie: verspreiding (van C naar P) en vermenging
– Amerikanisering, maar ook lokalisering en fundamentalisme
Demografisch:
___________________________________
– Braindrain en zuid - noord migratie
– Urbanisering in periferie
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Gevolgen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Globalisering: goed of slecht?
– Ja (SPREAD, globalisten)– vrijhandel, efficiëntie, welvaart, universele
normen en waarden en democratisering(?)
– Nee (BACKWASH, antiglobalisten) – culturele achteruitgang, afpersing,
kinderarbeid, ruilvoetverslechtering, sociale en regionale ongelijkheid
door fragmentarische modernisering, milieu.
___________________________________
___________________________________
– Ja en nee (andersglobalisten) – menselijke maat, globalisering met oog
voor milieu en ongelijkheid
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Gevolgen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Voor nieuw ontsloten gebieden
• spread: positieve invloeden van contact met
centrum: economische groei en overdracht van
kennis dit leidt tot ontwikkeling gebied
• backwash: negatieve invloeden van contact met
centrum: vertrek van beste arbeidskrachten en
onttrekking grondstoffen dit leidt tot afroming
van de economie in de periferie en uitbuiting
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
38
___________________________________
Bedrijfsmigratie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Uitschuiving
• Offshoring = verplaatsen delen van het
bedrijf
• Outsourcing = productie uitbesteden
• Sleutelbegrip efficiëntie
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Migratie |Theorie van Ullman
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
1. Complementariteit
___________________________________
2. Transporteerbaarheid / verplaatsbaarheid
Geen geografische hindernissen
___________________________________
3. Geen tussenliggende mogelijkheden
(intervening oppertunities)
___________________________________
4. Interpersoonlijke relaties
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Migratie |Op stap met Ullman
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
39
___________________________________
Migratie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Aangedreven door push en pull factoren
___________________________________
– Push: oorlog, droogte, armoede
– Pull: welvaart, vrede
• Volgmigratie
___________________________________
– gezinsherenigende migratie
– gezinsvormende migratie (2e generatie)
• Selectie bij migratie
– Voorbeelden?
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Toepassen: India & Groot Brittanië
Vaardigheden

Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
Koloniën
___________________________________
 Exploitatiekolonie
 Vestigingskolonie
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
India & Groot Brittanië
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water

Demografische transitie

Urbanisatiegraad en –tempo
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
40
___________________________________
Groot Brittanië
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Bakermat industriële revolutie (bij Manchester, Liverpool
etc.)
• Staalindustrie
• De-industrialisatie
• Londen als wereldstad
• Tweedeling: noord – zuid
• Immigratieland
• Christelijke kerk
• Engels als wereldtaal
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
India
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
• Bangalore en Bollywood
• Tweedeling:
– Oost - west
– Stad - platteland
– Megasteden: rijken - slums
• Informele sector
• Fragmentarische modernisering
• Stedelijk patroon: Primate city
• Kasten
– Sociale ongelijkheid
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
sikhs
hindoes
islamieten
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Oefenen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Opgave 11+12 (+ evt. 13)
___________________________________
___________________________________
Hoeveel punten
levert de vraag
op?
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
41
___________________________________
Leefomgeving: Water
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Leefomgeving: Water
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Vraagstukken van overstromingen en
wateroverlast door rivieren
___________________________________
– Inrichting rivierengebied
– Klimaatverandering
– Maatregelen overheid
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Leefomgeving: Water
Vaardigheden
Aarde
Stroomgebied
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Regiem
Verhang
Oeverwal
Verval
Vertragingstijd
Kommen
Estuarium
Benedenloop
Middenloop
Uiterwaard
Winterbed
Debiet
Kwel
Delta
Bovenloop
Zomerdijk
Maak met bovenstaande begrippen een schema
waarin duidelijk wordt wat de verbanden tussen
de begrippen zijn: schematiseren = leren
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
42
___________________________________
Natuurlijke Rivier
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Bedijkte Rivier
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Lengte doorsnede rivier (verval en verhang)
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
43
___________________________________
Begrippen Rivier
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Debiet is hoeveelheid water op een bepaald moment
uitgedrukt in kubieke meter per seconde
• Regiem is verloop van de waterafvoer gedurende het jaar
(=regelmatig of onregelmatig)
– Smeltwaterrivier
– Regenrivier
– Gemengde rivier
• Verval = hoogteverschil tussen bron en monding (m)
• Verhang = hoogteverschil per kilometer (uitgedrukt in m/m of
in m/km)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Regiem
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Stroomgebied en vertragingstijd
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
• Debiet is hoeveelheid water op een bepaald moment
uitgedrukt in kubieke meter per seconde
• Regiem is verloop van de waterafvoer gedurende het jaar
(=regelmatig of onregelmatig)
– Smeltwaterrivier
– Regenrivier
– gemengde rivier
• Verval = hoogteverschil tussen bron en monding (m)
• Verhang = hoogteverschil per kilometer (uitgedrukt in m/m
of in m/km)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
44
___________________________________
Estuarium / Delta
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Ontbossing
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
(zelfde effect bij verstening/ verharding):
- piekafvoer omhoog,
- kortere vertragingstijd,
- onregelmatiger regiem
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Rivierenbeleid
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Drietrapsstrategie
• Vasthouden
• Bergen
• Afvoeren
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
45
K!asseopdracht: Rivierenbeleid
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Overstromingsrisico
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Rivierenbeleid
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
ZO-Azië
• Concreet:
– Boven- en middenloop:
___________________________________
• Vasthouden bevorderen d.m.v. herbebossing en
infiltratiebevordering (bv. vijvers aanleggen)
• Bergingsmaatregelen bv. d.m.v. overloopgebieden
– Benedenloop:
• Afvoercapaciteit vergroten d.m.v. afgraven uiterwaarden,
aanleggen nevengeulen, verdiepen zomerbed, dijkverlegging,
verlaging van kribben of verwijdering obstakels
• Bergingscapaciteit vergroten bv. d.m.v. overloopgebieden
– Hierbij geldt: vergroting afvoercapaciteit vergroot ook vaak
bergingscapaciteit
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
46
___________________________________
Zeespiegelstijging
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Absoluut: zeeniveau stijgt door het smelten van landijs en/of
het uitzetten van water
• Relatief: stijging van de zeespiegel ten opzichte van het land
door bodemdaling of een combinatie van bodemdaling en
absolute zeespiegelstijging
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Klimaatverandering
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Zeespiegelstijging, ijssmelting en onregelmatiger (extremer)
neerslagregiem
___________________________________
• Rivier
– Natte winter
• Onregelmatiger regiem
• Hogere piekafvoer (in de winter)
• Bedreiging van zee (sluiten waterkering)
– Droge zomer
• Hinder voor scheepvaart (lagere afvoer in de zomer)
• Waterkwaliteit neemt af in droge zomer
• Lastige afwatering door stijgend zeeniveau
• Binnendringen (zout) zeewater
___________________________________
• Kust
- Binnendringen van zout zeewater door de verhoogde zeespiegel ten opzichte van het land.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Oefenen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
• Opgave 14+15 (+evt. 16)
Water
Steden
Indonesië
Verwijs nooit
naar de vraag
(die, deze,
welke)!
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
47
___________________________________
Leefomgeving: Steden
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Leefomgeving: Steden
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Algemene Begrippen
___________________________________
• Sociaal-economische problemen in de
Randstad
___________________________________
• Steden, wijken, buurten en
overheidsmaatregelen
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Deel 1: Steden
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
48
___________________________________
Wat is een stad?
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Structuurvisie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Ruimtelijke Nota’s
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Groeikernenbeleid
• Compacte-stadbeleid
• VINEX-locatiebeleid
___________________________________
___________________________________
___________________________________
123
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
49
___________________________________
VINEX
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
Vierde Nota Ruimtelijke ordening Extra
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Dichtbij bestaande stadscentra
Versterking van bestaande winkelcentra en voorzieningen
Beperken van dreigende leegloop van (middel)grote steden
Beschermen van open gebieden door verstedelijking te concentreren
rond bestaande (middel)grote steden
Beperken van automobiliteit tussen wonen, werken en voorzieningen
___________________________________
Concentratie van groei in stadsgewesten en vermindering van
suburbanisatie
Versterken van het voorzieningenniveau en handhaven ruimtelijke
kwaliteit platteland
___________________________________
124
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Gentrification
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
young urban
professionals (YUPpies)
___________________________________
aanbod
winkels
verandert
Verdringing (?)
___________________________________
___________________________________
125
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Gentrification
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Door het imago van een armere buurt trekt deze
kapitaalkrachtige mensen aan, door particuliere bestedingen
neemt de leefbaarheid van de buurt toe. Vaak ten koste van
de oorspronkelijke bewoners.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
50
K!asseopdracht: Gentrification
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
___________________________________
Prijzen
Sociale Cohesie
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Centrale Plaatsen | Theorie van Christaller
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
• Rangorde van steden naar soort diensten
dat wordt aangeboden
___________________________________
• reikwijdte: maximale afstand die klant wil
afleggen naar voorziening, dus afstand van
voorziening tot rand verzorgingsgebied)
___________________________________
• verzorgingsgebied: gebied waarin bedrijf/
instelling zijn goederen of diensten levert, dus
vanuit voorziening gezien)
• drempelwaarde: minimaal aantal klanten dat
een voorzieningen nodig heeft om te bestaan.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Centrale Plaatsen | Theorie van Christaller
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
51
Vestigingsplaatsen Bedrijven
Aarde
Vaardigheden
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
• Vestingingsfactoren:
___________________________________
– Ondernemersklimaat
– Hoogwaardige bedrijven (goederen en diensten)
• Agglomeratie-effect (clusters)
– Kennis
• Brainports
___________________________________
– Arbeidskrachten
– Goede bereikbaarheid: infrastructuur
• Mainports, snelweglocaties, stationslocaties
– IMAGO!
• Monumentale panden, (industrieel) erfgoed
___________________________________
• Publiek-private samenwerking
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Stedelijke Vraagstuken
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Vraagstuk
Probleem
Oorzaken
Oplossingen
Congestie
Afnemende bereikbaarheid,
overbelaste infrastructuur
Groei welvaart, forensisme,
individualisering
OV, thuis werken, andere
organisatie stedelijke distributie
Locatie
Concurrentie om ruimte, hoge prijzen
(delen van) stad als gewilde
vestigingsplaats
Hoogbouw, functiemenging,
herstructureren, revitaliseren,
overheidsbeleid
Innovatie
Bedreiging van stad als centrum van
vernieuwing (creatieve stad)
Internationale concurrentie,
spanning duale arbeidsmarkt
(opdeling arbeidsmarkt in
laag- en hoogopgeleid deel)
kan leiden tot intolerantie of
criminaliteit
Aantrekken hoogwaardige
bedrijven en instellingen,
verhogen scholingsgraad,
aandacht onderkant
arbeidsmarkt
Bestuurlijk-ruimtelijk
Onvoldoende daadkrachtig bestuur,
bestuurlijke indeling gebied past niet
bij behoeften
Problemen kunnen stad
overstijgen, stad vaak
opgedeeld in kleinere
bestuurlijke eenheden,
toename takken door
decentralisatie
Herindeling, bevorderen
samenwerking, stimuleren
publiek-private samenwerking
Sociaal-cultureel
Polarisatie, segregatie, criminaliteit,
verloedering
Tegenstellingen, gebrekkige
integratie, gebrek sociale
cohesie
Beperken segregatie, aanpakken
overlast, behouden en
onderhouden voorzieningen,
bevorderen integratie en
educatie, bevorderen sociale
cohesie
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Deel 2: Wijken en Buurten
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
52
___________________________________
Buurtprofiel
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Woningkenmerken
___________________________________
– Ouderdom
– Eigendom (huur / koop)
– Woningtype
– Onderhoud
___________________________________
• Bewonerskenmerken
– Grootte van huishoudens
– Etniciteit
– Inkomen (koopkracht)
– Gezinsfase
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Kenmerken
Vaardigheden
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Historische binnenstad monumentale panden
19e-eeuwse binnenstad etagewoningen
WOI-WOII
tuinwijken (groen)
Jaren vijftig
portiekflats
Jaren zestig
galerijflats en suburbs
Zeventig/tachtig
eengezinswoningen
Sinds Jaren 80
appartementen
Jaren 90 – 00
VINEX
Nu
Stationsgebieden en
herontwikkeling
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Leefbaarheid
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
• Leefbaarheid
–
–
–
–
–
Openbare ruimte prettig
Woningkenmerken, aanzien wijk
Criminaliteit/overlast
Geluid en stankoverlast
Verpaupering
Oplossing van ‘slechte’ wijken:
functiemenging?
herstructurering?
revitalisering?
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
53
___________________________________
Integratie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Segregatie
___________________________________
scheiding tussen inkomensgroepen, etnische
groepen of leefijdsgroepen
– Ruimtelijk
– Sociaal
___________________________________
• Sociale polarisatie
toenemen van spanningen tussen groepen die
veroorzaakt wordt door vijandige houding en
intolerantie
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Oefenen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
• Opgave 17+18 (+ evt. 19)
Steden
Indonesië
Klopt het
aantal punten?
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Indonesië
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
54
___________________________________
Kenmerken van Indonesië
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Ligging en omvang
___________________________________
– absoluut en relatief.
Één land?
- grote diversiteit
- bufferland
• Eilandkarakter
– Indonesië is een archipel.
– De zee als bindende en scheidende factor.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Kenmerken van Indonesië
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Kenmerken van Indonesië
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
55
___________________________________
Geologie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Geologie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Historische Dimensie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
• Nederlandse invloeden, Sukarno en Suharto.
– Kolonie, “donor darling”
Indonesië
___________________________________
• Grote culturele verschillen binnen Indonesië.
• 4 religies: islam (grootste) hindoeïsme,
boeddhisme, christendom.
• Verschillen in samenlevingsvormen:
machtsverhouding, bestuur, bezit of wijze van
huwen per regio.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
56
___________________________________
Koloniale Erfenis
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Problemen:
• infrastructuur op buitenland gericht,
___________________________________
– Neokolonialisme
• etnische conflicten,
• onvoldoende scholing,
• slecht ondernemingsklimaat
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Sociaal-Culturele Dimensie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
300 etnische groepen!
___________________________________
moslimfundamentalisme
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Etnische Groepen en Religie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
• Neokolonialisme: formeel zelfstandig maar nog steeds op veel
gebieden afhankelijk van voormalig moederland of nieuwe machtige
staten
“donor-darlings”
- Exploitatie van hulpbronnen door buitenland
- Afhankelijk van koloniale moederlanden (centrum-periferieverhouding
en donor darlings)
- Economisch dualisme (modale verdeling in moderne en traditionele
sector)
- Fragmentarische modernisering (grote verschillen tussen delen in
maatschappij)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
57
___________________________________
Nation Building
Vaardigheden
•
•
•
•
•
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
Vlag
Volkslied
Bahasa Indonesia
Grote sportevenementen
Gezamenlijke tegenstander
___________________________________
• “eenheid in verscheidenheid”
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Transmigratie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Transmigratie: beleid overheid om bevolking uit
dichtbevolkte gebieden te migreren naar dunbevolkte
gebieden.
• Doel: Verlichting bevolkingsdruk, maar ook: ontwikkeling
buitengebieden en uitbreiding centraal gezag naar
buitengebieden.
• Gevolgen
– Javanisering
– vijandige ontvangst,
– transmigratieprojecten mislukten (waarom?)
– bevolkingsdruk bleef.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Demografische Dimensie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Grote natuurlijke bevolkingsgroei
• Indonesië kent laag sterftecijfer en dalend
geboortecijfer.
___________________________________
– Fase demografisch transitiemodel?
• Relatief jonge bevolkingsopbouw (brede basis van de
piramide).
___________________________________
– Welke druk?
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
58
Demografische Dimensie: Steden
Aarde
Vaardigheden
Wereld
Water
Steden
___________________________________
Indonesië
• Jakarta als primate city?
– Steekt met kop en schouders boven andere steden uit.
___________________________________
• Oorzaken verstedelijking:
– Landvlucht (push)
– Economische kansen (pull)
___________________________________
• Verstedelijking:
– Urbanisatiegraad stijgt (50%)
– Urbanisatietempo wordt hoger (4.7%)
• Gevolgen:
___________________________________
– Toename werkloosheid/slechte infrastructuur.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Politieke Dimensie
Aarde
Vaardigheden
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Nu: naar democratie en decentralisatie.
___________________________________
• Kwaliteit van bestuur
• Internationale samenwerking
– OPEC
___________________________________
– ACP
– APEC
– ASEAN
– WTO
___________________________________
– (BRICS-MIT)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Economische Dimensie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Laag bnp per hoofd (maar groeit wel).
• Java economisch en politiek overheersend, verder grote
regionale verschillen
___________________________________
• Beroepsbevolking: typerend voor een ontwikkelingsland.
• Import/export
– Export van landbouwproducten, arbeidsintensieve
halffabrikaten en grondstoffen.
– Import van eindproducten.
– Handelsbalans is positief. (=meer uit dan in)
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
59
___________________________________
Primaire Sector
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Akkerbouw
___________________________________
– arbeidsintensief. sawa’s
• Bosbouw
– (illegale) houtkap voor export
___________________________________
• Plantagebouw
– landbouw in grote ondernemingen
(palmolie)
• Mijnbouw
___________________________________
– metalen en fossiele brandstoffen.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Primaire Sector
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Agrarische transitie
– overgang traditionele naar moderne landbouw.
Vervanging traditionele, arbeidsintensieve
methoden door moderne arbeidsextensieve
methoden, gebruik kunstmest en betere zaden.
Vooral grote boeren profiteerden.
___________________________________
___________________________________
• Deagrarisatie
• Rurale differentiatie
– verschillen in agrarische gebieden groter, bijv. in
inkomen en bedrijfsgrootte
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Secundaire Sector
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Lagelonenindustrie
• Assemblage bedrijven
• Ontwikkelingen:
– Importsubstitutie
• Het maken van producten die eerst werden
ingevoerd
– Bevordering export
• Exportvalorisatie
• Export processing zones
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
60
___________________________________
Tertaire Sector
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Informele sector: dienstverlening mondiaal
georienteerd
• Formele sector: lokale dienstverlening
___________________________________
• Toename van overplaatsing van de diensten naar
lagelonenlanden door Westerse landen
___________________________________
• Toeristische sector: steeds meer werk zowel
formeel als informeel
___________________________________
• Pacific Rim
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Handelsbalans
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Ruilvoet: hoeveel je kunt importeren van de
opbrengst van de export
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Globalisering
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• HDI
• Internationale centrum-periferietegenstelling wordt
groter (denk aan Indonesië en Japan/China).
• Groei gastarbeiders
• Centrum-periferietegenstelling binnen het land wordt
ook groter.
• Japan veel invloed in Indonesië via directe
investeringen en handelsrelaties. = investeerder!
• Indonesië als vestigingsplaats verliest terrein (vooral
aan China) = concurrent!
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
61
___________________________________
Centrum-Periferie
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• Mondiaal
___________________________________
– VS – India – Indonesië
– Opkomende economiën
• Nationaal
___________________________________
– Java - Buitengewesten
• Regionaal
– stad - platteland
• Lokaal
___________________________________
– zakenwijk - krottenwijk
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Oefenen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
• Opgave 20-23
• Bepaal zelf wat je wil oefenen:
– 20-21 over fysische geografie
– 22-23 over sociale geografie
Steden
Indonesië
Welke
geografische
dimensie?
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Het Examen
Vaardigheden
Aarde
Wereld
• examenweek
– geen feesten
– ontspanning
• Atlas
• woordenboek Nederlands
• Rekenmachine
• 5 minuten pauze
Water
Steden
Indonesië
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
62
___________________________________
Evaluatie en Afsluiting
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
• https://www.examentraining.nl/evaluatie/
• E-mailadres Senior
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Succes!!!
Vaardigheden
Aarde
Wereld
Water
Steden
Indonesië
https://www.youtube.com/watch?v=i1Jp-V4jalI
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
63
Stappenplan Aardrijkskunde
Lezen




Lees de hele opgave door (bronnen: legenda’s en titels!
Welke dimensie?
Onderstreep de begrippen/het gebied
Wat weet je van de begrippen? Wat weet je van het gebied? Wat staat er in de atlas?
Beantwoorden
 Wat voor soort vraag is het? (Beschrijvend, Verklarend, Voorspellend, Waarderend,
Probleemoplossend)
 Beredeneer
Antwoord moet uit minstens twee stappen bestaan (bijv. een vergelijking en een
gevolg/conclusie).
 Leg uit
Antwoord moet vaak oorzaak-gevolg bevatten.
 Verklaar
Antwoord moet vaak beschrijving van de situatie bevatten, waarover gaat het? Of het
antwoord moet een algemene regel of verklarend principe bevatten.



Hoeveel punten levert het op?
Verwijs nooit naar de vraag (die, deze, welke)! Gebruik hele zinnen.
Herhaal/gebruik begrippen/algemene regels
Controleren
 Lees je antwoord en de vraag na!
 Klopt het aantal punten?
 Leg je alles uit?
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
64
K!asseOpdrachten
Beneden vind je K!assenopdrachten. Dit zijn opdrachten die we klassikaal doen tijdens de
presentatie.
1. Plaattektoniek
- Wat is plaattektoniek?
•
Hoe is plaattektoniek aan te tonen?
2. Antarctica
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
65
3. ITCZ
4. Het Demografisch Transitie-model
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
66
5. Maastricht
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
67
6. Ruimte voor de rivier
1.
6.
2.
7.
3.
8.
4.
9.
5.
7. Gentrification
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
Prijzen
Sociale Cohesie
68
8. Geologie van Indonesië
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
69
Opdachten HAVO
Aarde
1. Vorming van nieuwe oceaan (2010-II)
Bestudeer en gebruik bron 1.
1. (2pt) Langs welke lijn, A, B of C, heeft het noordelijk gedeelte van de Atlantische Oceaan zich het
eerst geopend? Geef een argument voor je keuze.
2. Schuivende platen in Nieuw-Zeeland (2014-II)
Bestudeer bron 1.
Gebruik bron 1.
Zowel het Noordereiland als het Zuidereiland van Nieuw-Zeeland worden regelmatig getroffen door
aardbevingen.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
70
2. (2pt) Leg uit op welk van deze twee eilanden alleen ondiepe aardbevingen voorkomen. Je uitleg
moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.
Gebruik bron 1.
In de vulkanische zone op het Noordereiland stijgt magma op richting het aardoppervlak. Ten oosten
van de vulkanische zone gebeurt dit niet.
3. (2pt) Leg uit dat ten oosten van de vulkanische zone geen magma opstijgt richting het
aardoppervlak. Je uitleg moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.
Gebruik kaartblad 216.
Nieuw-Zeeland maakt deel uit van de ‘ring van vuur’. Dit is een zone rondom de Grote Oceaan waar
veel subductie plaatsvindt. De kaarten 216A tot en met D geven elk een aanwijzing voor het
optreden van subductie in de ‘ring van vuur’.
4. (3pt) Neem de letters A tot en met D over op je antwoordblad. Schrijf achter elke letter een
aanwijzing die de betreffende atlaskaart geeft voor het optreden van subductie in de ‘ring van vuur’.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
71
3. African Rift (2013-II)
Bestudeer de bronnen 1 en 2.
Gebruik de bronnen 1 en 2 en kaartblad 174-175.
5. (3pt) Geef van de plaattektonische situatie in Oost-Afrika aan



welk type plaatbeweging daar plaatsvindt;
welk type gebergte door deze beweging ontstaat;
welk begrip van toepassing is op de landschapsvorm aangeduid met de letters x en welk
begrip van toepassing is op de landschapsvorm aangeduid met de letter y in bron 2.
Gebruik bron 1 en kaartblad 174-175.
In bron 1 wordt gesproken van ‘een reeks van meren’ die zich bevindt in de Grote Riftvallei. Het
dichtbij gelegen Victoriameer ligt niet in de Grote Riftvallei en is op een andere manier ontstaan dan
de meren die wel in deze Grote Riftvallei liggen.
6. (2pt) Geef twee verschillen tussen het Victoriameer en de meren in de Grote Riftvallei die je op
kaartblad 174-175 kunt aflezen.
Er zijn veel actieve vulkanen in het gebied van de Grote Riftvallei.
7. (2pt) Beschrijf aan de hand van de theorie over platentektoniek hoe het vulkanisme in de Grote
Riftvallei ontstaat.
Gebruik kaartblad 174-175.
Op de plek waar nu de Rode Zee en de Golf van Aden liggen, lag in het verleden ook een ‘riftzone’
zoals de Grote Riftvallei.
8. (2pt) Geef hiervoor twee aanwijzingen die je kunt afleiden uit de overzichtskaart op kaartblad 174175.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
72
4. Vesuvius (2013-I)
Bestudeer de bronnen 1 en 2.
Het explosieve karakter van de Vesuvius heeft veel te maken met de taaie lava die deze vulkaan
produceert.
9. (2pt) Leg uit hoe de taaie lava een explosieve uitbarsting veroorzaakt. Je uitleg moet een oorzaakgevolg relatie bevatten.
Er zijn veel vulkanen die explosievere erupties hebben dan de Vesuvius. Toch wordt de Vesuvius tot
een van de gevaarlijkste vulkanen van de wereld gerekend.
10. (1pt) Waarom leveren erupties van de Vesuvius zo veel gevaar op?
Gebruik atlaskaart 126A.
11. (3pt) Geef van de vulkaan Vesuvius aan
− welke platen betrokken zijn bij het ontstaan van deze vulkaan;
− welk type plaatbeweging daarbij voorkomt;
− om welke vulkaanvorm het gaat.
Gebruik de bronnen 1 en 2.
12. (2pt) Beschrijf hoe de Vesuvius is ontstaan uit de Monte Somma. De Vesuvius is in de
negentiende en twintigste eeuw regelmatig actief geweest, voor het laatst in 1944. De erupties
werden afgewisseld door rustige periodes.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
73
13. (2pt) Leg uit waarom vulkanische erupties van de Vesuvius vrijwel altijd gevolgd worden door
rustige periodes. Je uitleg moet een oorzaak-gevolg relatie bevatten.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
74
5. Banff National Park (2015-II)
Bestudeer bron 1.
Gebruik de atlas.
Banff National Park ligt in Canada ten westen van Calgary. Het park maakt deel uit van een groot
plooiingsgebergte.
14. (2pt) Geef
-
de naam van dit grote plooiingsgebergte;
de naam van de plooiingsfase waarin dit grote plooiingsgebergte is gevormd.
Gebruik bron 1.
Op de steile berghellingen in Banff National Park vindt mechanische verwering plaats.
15. (2pt) Beschrijf de wijze waarop mechanische verwering daar plaatsvindt.
Gebruik bron 1.
De landschapsvorm bij de letter a in de bron is ontstaan als gevolg van exogene processen.
16. (1pt) Met welk begrip wordt deze landschapsvorm aangeduid? Kies uit: delta, lawine,
modderstroom, puinhelling.
Het ontstaan van Moraine Lake (zie bron 1) is ongeveer 65 miljoen jaar geleden begonnen en heeft
een aantal stappen doorlopen. De volgende stappen zijn te onderscheiden:
a)
b)
c)
d)
e)
Er werd een morene gevormd.
Gletsjers breidden zich uit en vormden een U-dal.
Er vormde zich een smeltwatermeer.
De gesteenten in Banff National Park werden geplooid.
Erosie door stromend water vormde een V-dal.
17. (2pt) Noteer op je antwoordblad de letters a tot en met e in de juiste volgorde van oud naar jong.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
75
6. Klimaat van Madagaskar (2010-II)
Gebruik de kaartbladen 175 en 218-219.
De neerslag op het eiland Madagaskar is ongelijk verdeeld over de seizoenen en ongelijk verdeeld
over het eiland.
18. (2pt) Leg uit waardoor in heel Madagaskar in juli minder neerslag valt dan in januari. Je uitleg
moet een oorzaak-gevolg relatie bevatten.
Gebruik de kaartbladen 175 en 218-219.
19. (2pt) Welke twee factoren veroorzaken het verschil in neerslag tussen Oost- en WestMadagaskar?
Gebruik de kaartbladen 175 en 218-219.
Er bestaat een duidelijke relatie tussen het klimaat en de overheersende vorm van verwering.
20. (3pt) Welke vorm van verwering komt vooral voor aan de oostkust van Madagaskar? Noem twee
gegevens van de genoemde kaartbladen waarmee je je keuze kunt motiveren.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
76
7. Klimaten in Zuid-Amerika (2015-II)
Bestudeer bron 1.
Gebruik bron 1 en de atlas.
De klimaatdiagrammen a tot en met d zijn in willekeurige volgorde van de steden Antofagasta
(noorden van Chili), Buenos Aires (oosten van Argentinië), Punta Arenas (zuiden van Chili) en Vitória
(oosten van Brazilië).
21. (2pt) Noteer de letters a tot en met d op je antwoordblad. Schrijf achter elke letter de naam van
de juiste stad.
In Zuid-Amerika komt bij de evenaar het tropisch regenwoudklimaat voor. Verder van de evenaar af
komt een savanneklimaat voor.
22. (2pt) Leg uit dat er verder van de evenaar af geen tropisch regenwoudklimaat maar een
savanneklimaat voorkomt. Je uitleg moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
77
8. Landdegradatie in Turkije (2014-I)
Bestudeer de bronnen 1 en 2.
In Turkije is bodemerosie de meest voorkomende vorm van landdegradatie. Meer dan 80 procent
van het landoppervlak wordt er ernstig of zeer ernstig door bedreigd.
Gebruik bron 2 en kaartblad 122-123.
In een deel van Turkije vindt relatief weinig bodemerosie plaats. Dit is het droogste deel van Turkije.
23. (2pt) Leg uit dat juist dit deel van Turkije droog is. Je uitleg moet een oorzaak-gevolgrelatie
bevatten.
In het zuidoosten van Turkije vindt op grote schaal irrigatie plaats.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
78
24. (2pt) Beschrijf de wijze waarop irrigatie hier kan leiden tot landdegradatie.
In het Taurusgebergte, in het zuidwesten van Turkije, vindt veel ontbossing plaats. Dit leidt in het
omliggende gebied regelmatig tot overstromingen.
25. (2pt) Leg uit dat ontbossing in het Taurusgebergte kan leiden tot overstromingen in het
omliggende gebied. Je uitleg moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
79
Wereld
9. Demografische vergelijking tussen Nederland en Japan (2010-I)
Bestudeer de bronnen 1 en 2.
Gebruik bron 1.
De bevolkingsontwikkeling van Japan en die van Nederland vertonen grote overeenkomsten. Beide
landen bevinden zich in dezelfde fase van het demografische transitiemodel.
1. (3pt) Waardoor wordt deze fase gekenmerkt? Onderbouw je antwoord voor beide landen met
demografische cijfers uit de Grote Bosatlas statistiek.
Gebruik bron 1.
De vergrijzing lijkt in de periode 2014-2024 in Japan een groter probleem te worden dan in
Nederland.
2. (1pt) Geef daarvoor een aanwijzing uit de bron.
Gebruik bron 2.
3. (2pt) Beschrijf het spreidingspatroon van de bevolking in Japan. Wat is de fysisch-geografische
oorzaak van dit spreidingspatroon?
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
80
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
81
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
82
10. Ontwikkelingen in Nicaragua, Niger en Zweden (2012-II)
Bestudeer de bronnen 1 en 2.
Gebruik bron 1 en De Grote Bosatlas Statistiek.
4. (2pt) Is de leeftijdsopbouw in deze bron van Nicaragua, Niger of Zweden? Geef van één van de
twee niet gekozen landen aan waarin de leeftijdsopbouw verschilt van die van het gekozen land.
Zowel in Nicaragua als Zweden werkt een groot deel van de beroepsbevolking in de dienstensector.
De dienstensectoren in beide landen verschillen van elkaar.
5. (2pt) Beschrijf hoe de dienstensector in Nicaragua verschilt van die in Zweden. Ga daarbij in op het
type dienstverlening dat in Nicaragua overheerst en het type dienstverlening dat in Zweden
overheerst.
Gebruik bron 2.
Nicaragua wordt in het centrum-periferie model vaak als een perifeer land beschouwd. Toch zijn er
ook argumenten om het land bij de semi-perifere landen in te delen.
6. (2pt) Geef op basis van de bron
-
een argument om Nicaragua in te delen bij de perifere landen;
een argument om Nicaragua in te delen bij de semi-perifere landen.
Gebruik de atlas.
Nicaragua is minder arm dan Niger. Er zijn verschillen tussen de relatieve ligging van Nicaragua en die
van Niger.
7. (2pt) Geef twee van die verschillen die ertoe hebben bijgedragen dat Nicaragua minder arm is dan
Niger.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
83
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
84
11. Buitenlandse investeringen in China (2009-I)
Gebruik de bronnen 3 tot en met 6.
De spreiding van de fabrieken en verkooppunten van de meeste multinationale ondernemingen
(MNO’s) past binnen het mondiale centrum-periferiemodel.
8. (2pt) Beargumenteer dat het spreidingspatroon van de verschillende soorten Nike-vestigingen in
het centrum-periferiemodel past.
De Chinese overheid stimuleert en reguleert de komst van MNO’s naar China. Bij de keuze van de
plaats waar Nike zijn fabrieken kan laten bouwen, spelen veel verschillende factoren een rol. Eén van
die factoren is het Chinese overheidsbeleid.
9. (2pt) Maak met behulp van een kaart uit de atlas aannemelijk dat het Chinese overheidsbeleid van
invloed is op het spreidingspatroon van fabrieken waar Nike zijn producten laat fabriceren. Geef in je
antwoord ook de atlaskaart.
Los van het overheidsbeleid zou Nike waarschijnlijk in dezelfde provincies geïnvesteerd hebben.
10. (2pt) Welke twee gebiedskenmerken maken die provincies zo geschikt voor de vestiging van
MNO’s?
Gebruik kaartblad 162.
11. (2pt) Geef twee effecten van de komst van MNO’s in China waardoor de regionale ongelijkheid in
dat land groter wordt.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
85
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
86
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
87
12. Globalisering: Lee Cooper jeans (2013-I)
Bestudeer de bronnen 1 en 2.
Gebruik bron 1.
De in de bron weergegeven financiële hoofdsteden zijn gelegen in verschillende delen van de wereld.
12. (1pt) Hoe worden deze drie gebieden en hun onderlinge relaties samen genoemd?
Gebruik bron 2a en 2b.
In Tunesië is een jeansfabriek gevestigd.
13. (1pt) Geef de reden waarom de jeansfabriek in Tunesië en niet in de Verenigde Staten is
gevestigd.
Gebruik de bronnen 2a en 2b.
“Australië heeft een andere rol in de productieketen van Lee Cooper jeans dan je gezien de positie
van dat land in het wereldsysteem zou verwachten.”
14. (1pt) Licht deze uitspraak toe.
Gebruik de bronnen 2a en 2b.
15. (2pt) Geef aan
−
−
hoe uit het voorbeeld van Lee Cooper jeans blijkt dat er sprake is van vergaande
globalisering;
hoe uit het voorbeeld van Lee Cooper jeans blijkt dat er sprake is van
homogenisering (het gelijkvormig of eenvormig worden) van de internationale
consumentenmarkt.
Lee Cooper jeans heeft ook een internetwinkel (online-shop).
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
88
16. (2pt) Beredeneer hoe deze internetwinkel van invloed is op het verzorgingsgebied van Lee
Cooper jeans.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
89
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
90
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
91
13. Handelsverkeer in een globaliserende wereld (2014-I)
Gebruik atlaskaart 246A.
Hieronder staan drie stellingen die van toepassing zijn op deze atlaskaart.
a) Uit de kaart blijkt dat er in 2009 sprake was van een triade in het mondiale handelsverkeer;
b) Uit de kaart blijkt dat er in 2009 sprake was van global shift;
c) In 2009 importeerden de Verenigde Staten en Canada samen voor 200 miljard euro meer
dan dat ze exporteerden.
17. (2pt) Neem de letters a, b en c over op je antwoordblad. Schrijf achter elke letter of de stelling
waar of niet waar is.
Gebruik atlaskaart 246A.
Het handelsverkeer van West-Europa is groter dan dat van Azië en Oceanië. Dat is opvallend omdat
de interregionale handelsstromen van en naar Azië en Oceanië groter zijn.
18. (2pt) Beredeneer hoe deze situatie is ontstaan. Ga in je antwoord uit van West-Europa.
Gebruik atlaskaart 246A.
De regio’s ‘Azië en Oceanië’ en ‘Midden-Oosten’ hadden in 2009 beide een positieve handelsbalans.
19. (3pt) Geef aan
-
op welke wijze dit blijkt uit de atlaskaart;
welk type exportproduct voor elk van deze regio’s vooral bijdroeg aan de positieve
handelsbalans.
Multinationale ondernemingen uit westerse landen verplaatsen tegenwoordig niet alleen hun
productieafdelingen naar landen als China, India en Brazilië. Steeds vaker worden ook andere
bedrijfsonderdelen van de productieketen naar deze landen verplaatst.
20. (3pt) Geef
-
een voorbeeld van een bedrijfsonderdeel dat tegenwoordig ook naar deze landen
wordt verplaatst;
twee redenen waarom het gekozen bedrijfsonderdeel tegenwoordig wél, maar zo’n
twintig jaar geleden nog niet, naar deze landen werd verplaatst.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
92
Leefomgeving: Rivieren
14. Water in Rotterdam (2014-II)
Bestudeer bron 1.
Klimaatverandering leidt in Nederland de komende eeuw tot veranderingen in de neerslag. Deze
veranderingen zijn in de winter anders dan in de zomer.
1. (2pt) Welk effect heeft klimaatverandering in Nederland de komende eeuw op


de neerslaghoeveelheid in de winter?
de aard van de neerslag in de zomer?
Gebruik kaartblad 26-27.
Rotterdam ligt in de benedenloop van de grote rivieren. Zonder maatregelen kan een zware storm op
de Noordzee tot overstromingen leiden in de benedenloop van de grote rivieren.
2. (2pt) Beschrijf hoe (zonder maatregelen) een zware storm op de Noordzee tot overstromingen kan
leiden in de benedenloop van de grote rivieren.
De uitbreiding van steden als Rotterdam, Schiedam en Vlaardingen en de aanleg van het
kassencomplex in het Westland hebben bijgedragen aan een hogere kans op wateroverlast na hevige
regenval.
3. (2pt) Leg dit uit. Je uitleg moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.
Gebruik bron 1.
De gemeente Rotterdam wil meer groene daken aanbrengen onder andere om het
overstromingsrisico in de stad te verminderen.
4. (2pt) Leg uit dat groene daken bijdragen aan het verminderen van het overstromingsrisico in de
stad. Je uitleg moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
93
15. Veranderingen in het overstromingsgevaar van de grote rivieren (2012-I)
Gebruik bron 1.
Bron 1 toont een aantal maatregelen die genomen kunnen worden om in Nederland meer ruimte
voor de rivieren te maken.
5. (2pt) Schrijf de letters D tot en met G uit bron 1 op je antwoordblad en schrijf achter elke letter de
betreffende maatregel.
Van oudsher bevinden zich in de uiterwaarden veel steenfabrieken. In het kader van het
beleidsprogramma Ruimte voor de Rivier, wil men enkele van deze steenfabrieken verwijderen.
6. (1pt) Bij welk onderdeel van de drietrapsstrategie past het verwijderen van deze steenfabrieken
het beste?
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
94
16. Rivierenbeleid in West-Nederland (2012-II)
Bestudeer de bronnen 1 en 2 en atlaskaart 43C.
Het debiet van zowel de Rijn als de Maas is in de maanden januari en februari het grootst.
7. (1pt) Geef hiervoor de oorzaak.
8. (2pt) Welk waterstaatkundig/waterhuishoudkundig probleem kan ontstaan als de Maeslantkering
enkele dagen gesloten moet worden? Op welke manier kan dit probleem (tijdelijk) worden opgelost?
9. (2pt) Leg uit waarom de Maeslantkering over vijftig jaar vaker gesloten zal moeten worden dan nu
het geval is. Je uitleg moet een oorzaak-gevolg relatie bevatten.
De Deltacommissie is door de regering gevraagd advies uit te brengen over de bescherming van
Nederland tegen de gevolgen van klimaatverandering. Deze commissie ziet het Rijnmondgebied als
één van de probleemgebieden.
10. (2pt) Welke drie van de volgende maatregelen hebben een positief effect op de veiligheid in het
mondingsgebied van de rivier?
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
verwijderen van meanders uit de rivier;
aanleg van noodoverloopgebieden in Oost-Nederland;
verwijderen van kribben in Oost-Nederland;
herbebossing in het stroomgebied van de rivieren;
plaatsen van stuwen stroomopwaarts;
verharding van het aardoppervlak stroomopwaarts;
verwijderen van obstakels in de uiterwaarden in Oost-Nederland.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
95
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
96
Leefomgeving: Steden
17. Buurtprofielen in Rotterdam (2010-II)
Bestudeer bron 1 en de atlaskaart 59.
Gebruik bron 1.
Bewonerskenmerken en woningkenmerken hangen vaak met elkaar samen.
1. (1pt) Beschrijf met behulp van bron 1 een relatie tussen bewonerskenmerken en
woningkenmerken.
Gebruik bron 1.
De twee buurtprofielen A en B in bron 1 zijn van buurten in de Rotterdamse deelgemeenten
Delfshaven en Prins Alexander.
2. (2pt) Beredeneer met behulp van een bewonerskenmerk en de atlas welk buurtprofiel, A of B,
hoort bij een buurt in de deelgemeente Prins Alexander.
Gebruik bron 1.
3. (1pt) Toon met behulp van gegevens uit de bron aan in welke buurt er meer één- en
tweepersoonshuishoudens zijn, in buurt A of in buurt B.
Gebruik bron 1.
De veiligheidsindex in bron 1 is samengesteld uit een groot aantal gegevens, zowel feitelijke
gegevens als bewonersoordelen. Hoe hoger de veiligheidsindex, hoe beter het is gesteld met de
veiligheid in de buurt.
4. (2pt) Noteer een aspect van veiligheid dat te maken heeft met objectieve veiligheid en een aspect
dat te maken heeft met subjectieve veiligheid. De gemeente Rotterdam heeft onder andere het
aantal verhuisbewegingen in een buurt opgenomen in de veiligheidsindex.
5. (2pt) Beredeneer dat verhuisbewegingen een zinvolle maat of indicator voor veiligheid kunnen
zijn.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
97
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
98
18. ‘Brainport’ Eindhoven (2013-I)
Bestudeer de bronnen 1 en 2.
6. (2pt) Geef twee manieren waarop de aanwezigheid van de ‘brainport’ een impuls geeft aan de
regionale economie van Zuidoost-Brabant.
Het management van Philips besloot in 1997 om het hoofdkantoor naar Amsterdam te verplaatsen.
7. (2pt) Geef twee redenen waarom Amsterdam een aantrekkelijkere locatie is voor het
hoofdkantoor van Philips dan Eindhoven.
Gebruik de bronnen 1 en 2.
De onderzoeks- en ontwikkelafdeling van Philips bleef wel in ‘brainport’ Eindhoven.
8. (2pt) Geef, afgezien van bereikbaarheid, twee redenen waarom de onderzoeks- en
ontwikkelafdeling van Philips wel in ‘brainport’ Eindhoven gevestigd bleef.
In de toekomst zou de onderzoeks- en ontwikkelafdeling van Philips wel eens niet meer in Nederland
kunnen zitten maar in India.
9. (2pt) Geef twee redenen waarom India steeds interessanter wordt als vestigingsland voor
onderzoeks- en ontwikkelafdelingen.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
99
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
100
19. Maastricht Céramique (2015-II)
Bestudeer de bronnen 1 en 2.
De traditionele industrie is grotendeels uit Nederland verdwenen. Ook in de wijk Céramique in
Maastricht (zie bron 1) is dit gebeurd.
10. (2pt) Geef van het verdwijnen van de traditionele industrie uit Nederlandse steden zoals
Maastricht
-
een oorzaak op mondiale schaal;
een oorzaak op lokale schaal.
Gebruik bron 1.
De nieuwe inrichting van Céramique past in het compacte stadbeleid dat als doel heeft verschillende
functies een plek te geven in de stad.
11. (2pt) Geef aan
-
op welke manier in Céramique invulling wordt gegeven aan dit beleid.
waarom de overheid dit beleid voert.
Gebruik de bronnen 1 en 2.
De ligging en het industriële verleden van Céramique maken de wijk geschikt voor de
herontwikkeling zoals die in bron 1 is beschreven.
12. (2pt) Geef aan waarom Céramique
-
gezien de ligging geschikt is voor deze herontwikkeling;
gezien het industriële verleden geschikt is voor deze herontwikkeling.
Gebruik atlaskaart 28B.
Maastricht is een belangrijk centrum in Zuid-Limburg. Als je uitzoomt, kun je tot de conclusie komen
dat Maastricht een ongunstige relatieve ligging heeft, maar ook dat Maastricht een gunstige relatieve
ligging heeft. Dit is afhankelijk van het schaalniveau waarnaar je uitzoomt.
13. (2pt) Beredeneer dat je op verschillende schaalniveaus tot een andere conclusie kunt komen over
de relatieve ligging van Maastricht.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
101
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
102
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
103
Indonesië
20. Klimatologische verschijnselen in Indonesië (2011-I)
Bestudeer bron 1.
Een aantal plaatsen op Java kent in de maanden juni tot en met augustus een droge periode als
gevolg van de dan heersende moessonwind.
1. (2pt) Leg uit waardoor de moesson in die periode weinig neerslag brengt. Je uitleg moet een
oorzaak-gevolg relatie bevatten.
Indonesië kent vooral een tropisch regenklimaat, maar in bijvoorbeeld Irian Jaya en Kalimantan komt
ook nog een ander klimaat voor.
2. (1pt) Welke fysischgeografische factor is hiervoor verantwoordelijk?
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
104
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
105
21. Natuurgeweld in Indonesie (2012-I)
Bestudeer bron 1.
Hieronder staat een aantal uitspraken over fysisch-geografische omstandigheden in Indonesië.
3. (2pt) Welke drie uitspraken zijn juist?
a)
b)
c)
d)
e)
f)
De meeste vulkanen in Indonesië zijn stratovulkanen.
In Indonesië is meestal sprake van effusief vulkanisme als gevolg van subductie.
Het vulkanisme op Sumatra vindt alleen plaats aan de noordoostelijke zijde van het eiland.
Op het eiland Kalimantan komen weinig aardbevingen voor.
Ten zuiden van het eiland Java bevindt zich een diepzeetrog.
De Javazee ligt op een oceanische plaat.
Hieronder staat een aantal zinnen die gaan over het ontstaan en het verloop van een tsunami. Ze
staan in willekeurige volgorde.
4. (2pt) Schrijf de letters in de juiste volgorde op je antwoordblad.
a)
b)
c)
d)
e)
De hoogte van de golf zal richting de ondiepere kustzone plotseling sterk toenemen.
Er vindt een zware zeebeving plaats.
De verticaal gerichte energie van de zeebeving wordt omgezet in een horizontale beweging.
De supergolf rolt als een muur van water over het land heen.
De waterkolom boven het epicentrum wordt in beweging gebracht.
Vulkaanuitbarstingen waarbij veel as vrijkomt, kunnen in combinatie met grote hoeveelheden
neerslag leiden tot een zeer gevaarlijk verschijnsel.
5. (1pt) Met welk begrip wordt dit verschijnsel aangeduid?
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
106
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
107
22. Culture diversiteit en nationale eenheid in Indonesië (2010-II)
De grote culturele diversiteit van Indonesië en het gebrek aan nationale eenheid zijn mede
veroorzaakt/beïnvloed door twee fysischgeografische kenmerken van het land.
6. (2pt) Welke twee fysischgeografische kenmerken zijn dat?
Eén van de doelstellingen van het transmigratiebeleid was het vormen van een eenheidsstaat. Maar
in de praktijk pakte dat verkeerd uit, want het leverde vooral veel tegenstellingen op tussen de
oorspronkelijke inwoners en de migranten.
7. (2pt) Geef een economische oorzaak en een sociaal-culturele oorzaak voor het ontstaan van die
tegenstellingen.
Indonesië telt naar schatting 360 verschillende etnische groeperingen en kent een groot aantal
religies en talen. Indonesië heeft grote moeite een eenheidsstaat te worden.
8. (2pt) Geef twee manieren waarop de Indonesische overheid probeert de eenheid binnen
Indonesië te bevorderen.
Zie kaart 236A Godsdiensten.
Het overgrote deel van de Indonesiërs is moslim, maar bijvoorbeeld op Kalimantan en Irian Jaya
komen natuurgodsdiensten voor.
9. (2pt) Beredeneer waarom juist op Kalimantan en Irian Jaya relatief veel natuurgodsdiensten
voorkomen.
23. Handel in Indonesië (2013-II)
Bestudeer bron 1.
Indonesië was vanwege de ligging in de tropische landschapszone voor Nederlandse handelaren een
zeer interessant gebied om te koloniseren.
10. (2pt) Beredeneer waardoor de ligging in de tropische landschapszone Indonesië zo interessant
maakte voor kolonisatie.
Japan is de belangrijkste handelspartner van Indonesië.
11. (2pt) Beschrijf de handelsrelatie tussen Japan en Indonesië aan de hand van de samenstelling van
de import en de export van Indonesië.
Gebruik bron 1.
In bron 1 zijn de zeven belangrijkste exportpartners van Indonesië weergegeven.
12. (3pt) Naar welke drie van deze exportpartners zal de Indonesische export de komende jaren
relatief het meeste toenemen? Beredeneer waarom de export naar deze landen relatief snel
toeneemt.
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
108
Gebruik bron 1.
Eén van de landen uit bron 1 waarnaar Indonesië veel exporteert vormt wat betreft de ligging ten
opzichte van Indonesië een uitzondering.
13. (2pt) Welk land is dit? Waarom exporteert Indonesië zo veel naar dit land?
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
109
Antwoorden
Opgave 1
1. (2pt)
• langs lijn C 1
• daar bevindt zich de oudste oceanische korst 1
Opgave 2
2. (2pt)
Uit de uitleg moet blijken dat
• aardbevingen op het Zuidereiland ontstaan als gevolg van de beweging langs een transforme breuk
(en op het Noordereiland als gevolg van subductie) (oorzaak) 1
• waardoor bij het Zuidereiland wrijving tussen de platen alleen ondiep wordt opgebouwd (en bij het
Noordereiland ook op grotere diepte) (gevolg) 1
3. (2pt)
Uit de uitleg moet blijken dat
• ten oosten van de vulkanische zone de Pacifische/oceanische plaat nog niet erg diep is weggedoken
(oorzaak) 1
• waardoor deze nog niet/onvoldoende is gesmolten (om het opstijgen van magma mogelijk te
maken) (gevolg) 1
4. (3pt)
Een juiste aanwijzing voor het optreden van subductie in de ‘ring van vuur’ is bij
− kaart A - er bevinden zich (vrijwel overal) vulkanische gesteenten.
− kaart B - er bevinden zich (vrijwel overal) convergerende plaatgrenzen.
− kaart C - er bevinden zich (vrijwel overal) diepzeetroggen.
− kaart D - er bevinden zich (vrijwel overal) actieve vulkanen.
indien vier aanwijzingen juist 3
indien drie aanwijzingen juist 2
indien twee aanwijzingen juist 1
indien één of geen aanwijzing juist 0
Opmerking
Bij A of D mogen antwoorden die ingaan op de aanwezigheid van eilandbogen goed gerekend
worden.
Opgave 3
5. (3pt)
• divergente plaatbeweging 1
• breukgebergte 1
• x = horst / riftschouders, y = slenk 1
Opmerking
Alleen als zowel x en y juist zijn, dient 1 scorepunt te worden toegekend.
6. (2pt)
Juiste verschillen zijn:
− Het Victoriameer heeft in tegenstelling tot de meren in de Grote Riftvallei geen langgerekte vorm.
− (De waterspiegel van) het Victoriameer ligt hoger dan de (waterspiegel van de) meren in de Grote
Riftvallei.
− Het Victoriameer is veel minder diep dan de meren in de Grote Riftvallei.
per juist verschil 1
7. (2pt)
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
110
Uit de beschrijving moet blijken dat
• de Afrikaanse plaat bij de Grote Riftvallei uit elkaar wordt getrokken / onder spanning staat van
opstijgend magma 1
• waarna magma langs breuken richting het aardoppervlak beweegt 1
8. (2pt)
Juiste aanwijzingen hiervoor zijn:
− Aan twee zijden van de Rode Zee en de Golf van Aden bevindt zich een gebergte (de horsten /
riftschouders).
− Het Arabisch Schiereiland past als een puzzelstuk in Afrika.
per juiste aanwijzing 1
Opgave 4
9. (2pt)
Uit de uitleg moet blijken dat:
• de taaie lava de kraterpijp(en) verstopt (oorzaak) 1
• waardoor de druk in de vulkaan zeer hoog wordt (en er een explosie volgt) (gevolg) 1
of
• taaie lava veel gas bevat (oorzaak) 1
• waardoor veel opwaartse druk ontstaat (gevolg) 1
10. (1pt)
Uit het antwoord moet blijken dat de Vesuvius in dichtbevolkt gebied / vlakbij Napels / vlakbij een
grote stad ligt.
11. (3pt)
• De platen die betrokken zijn: De Apulische plaat / Afrikaanse plaat en de Euraziatische plaat 1
• Het type plaatbeweging: Convergentie / subductie 1
• De vulkaanvorm: Strato- / kegelvulkaan 1
12. (2pt)
Uit de beschrijving moet blijken dat
• een eerdere vulkaan uitbarstte/instortte, waarna de caldera van de Monte Somma ontstond 1
• in de caldera (door hernieuwde toestroom van magma) de vulkaankegel van de Vesuvius ontstond1
13. (2pt)
Uit de uitleg moet blijken dat
• bij een eruptie de magmahaard (geheel of gedeeltelijk) geleegd wordt (oorzaak) 1
• waardoor het een tijd duurt voordat (door toevoer van magma) de druk in de magmahaard weer zo
hoog is opgelopen dat het kan leiden tot een nieuwe eruptie (gevolg) 1
Opgave 5
14. (2pt)
• Rocky Mountains 1
• Alpine plooiing(sfase) 1
15. (2pt)
Juiste beschrijvingen zijn:
• Water sijpelt in rotsspleten en bevriest (en zet daarbij uit) 1
• waarbij spleten in het gesteente verder opengedrukt worden / steenfragmenten loskomen van het
vaste gesteente 1
of
• Op de steile hellingen bestaan tussen dag en nacht grote temperatuurverschillen 1
• waardoor gesteente steeds zal krimpen (bij afkoeling) en uitzetten (bij opwarming) en uiteindelijk
zal barsten 1
16 (1pt)
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
111
puinhelling
17. (2pt)
d-e-b-a-c
Opmerking
Als door het weglaten van één foutief geplaatste letter een verder foutloze reeks ontstaat, 1
scorepunt toekennen.
Opgave 6
18. (2pt)
Voorbeelden van een juiste uitleg zijn:
• In juli is heel Madagaskar onder invloed van hoge luchtdruk (oorzaak) 1
• waardoor de lucht daalt (en meer waterdamp kan bevatten) (gevolg) 1
of
• In januari is heel Madagaskar onder invloed van lage luchtdruk
(oorzaak) 1
• waardoor de lucht opstijgt (en er meer condensatie optreedt) (gevolg) 1
19. (2pt)
• de overheersende windrichting / de zuidoostpassaat 1
• het reliëf / de noord-zuid lopende bergketens 1
20. (3pt)
• chemische verwering 1
• De gemiddelde temperatuur is hoog (boven de 20°C) 1
• Er valt veel neerslag (≥ 2000 mm / jaar) 1
Opgave 7
21 (2pt) 9
a Vitória
b Buenos Aires
c Antofagasta
d Punta Arenas
indien vier antwoorden juist 2
indien drie of twee antwoorden juist 1
indien minder dan twee antwoorden juist 0
22. (2pt)
Uit de uitleg moet blijken dat
• gebieden die verder van de evenaar afliggen een gedeelte van het jaar onder invloed staan van
hoge luchtdruk / niet onder invloed van de ITCZ staan (oorzaak) 1
• waardoor deze gebieden een droge periode kennen (gevolg) 1
Opgave 8
23. (2pt)
Uit de uitleg moet blijken dat
• dit deel van Turkije begrensd wordt door gebergten (oorzaak) 1
• waardoor de neerslag afkomstig van zee wordt tegengehouden / de lucht daalt (zodat er geen
condensatie plaatsvindt) (gevolg) 1
Opmerking
Een antwoord waarin de landinwaartse ligging in combinatie met het geringe reliëf wordt genoemd
mag goed gerekend worden.
24. (2pt)
Uit de beschrijving moet blijken dat
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
112
• na irrigatie het water aan het oppervlak kan verdampen 1
• waarbij zouten achterblijven / verzilting kan optreden 1
25. (2pt)
Een juiste uitleg is:
• Door ontbossing wordt het water niet meer goed vastgehouden (oorzaak) 1
• waardoor (bij hevige regenval) het water versneld afstroomt naar de rivieren / er meer water
afstroomt naar de rivieren (gevolg) 1
Opgave 9
1. (3pt)
• Deze fase wordt gekenmerkt door een laag geboorte- en een laag sterftecijfer / een klein geboorteof sterfteoverschot 1
• Nederland: geboortecijfer: 11-12‰, sterftecijfer: 9‰ 1
• Japan: geboortecijfer: 9-10‰, sterftecijfer: 8-9‰ 1
2. (1pt)
Voorbeelden van een juiste aanwijzing zijn:
− In Japan blijven de jongste leeftijdsklassen krimpen en in Nederland niet.
− In Japan is (zowel in 2014 als in 2024) het aandeel ouderen groter dan in Nederland.
3. (2pt)
• De kuststreek is dichter bevolkt dan het binnenland / De meeste
Japanners wonen aan de kust 1
• de aanwezigheid van veel bergen 1
Opgave 10
4. (2pt)
• Nicaragua 1
• Eén van de onderstaande: 1 − Zweden heeft een groter aandeel ouderen / een kleiner aandeel
jongeren / is meer vergrijsd.
− Niger heeft een groter aandeel jongeren.
5. (2pt)
Een voorbeeld van een juiste beschrijving is:
• In Nicaragua komt meer informele/laagwaardige dienstverlening voor dan in Zweden 1
• In Zweden komt meer zakelijke/hoogwaardige dienstverlening voor dan in Nicaragua 1
6. (2pt)
• Een voorbeeld van een juist argument om Nicaragua in te delen bij de perifere landen is: 1 − De
belangrijkste exportproducten zijn agrarische producten en textiel.
• Voorbeelden van een juist argument om Nicaragua in te delen bij de semi-perifere landen zijn: 1 −
Een groot deel van de beroepsbevolking is werkzaam in de tertiaire en/of secundaire sector.
− Het bnp per hoofd van de bevolking is relatief hoog.
7. (2pt)
Voorbeelden van juiste verschillen in relatieve ligging zijn:
− Nicaragua is aan zee gelegen, terwijl Niger is ingesloten door andere landen / ‘landlocked’ is.
− Nicaragua ligt gunstiger ten opzichte van de internationale handelsstromen dan Niger / ligt dichter
bij de VS dan Niger.
− Nicaragua ligt in de tropen (dat de verbouw van allerlei landbouwproducten mogelijk maakt),
terwijl Niger overwegend in de aride klimaatzone ligt (met veel minder agrarische mogelijkheden).
per juist verschil 1
Opgave 11
8. (2pt)
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
113
Uit de argumentatie moet blijken dat
• fabrieken van Nike vooral in armere landen / in de periferie staan
(China, Indonesië, Thailand, Korea, Vietnam) 1
• winkels van Nike vooral in rijkere landen / in het centrum staan (VS,
Europa) 1
9. (2pt)
Uit het antwoord moet blijken dat
• kaart 162D laat zien 1
• dat de provincies waar Nike zijn producten laat produceren (bijna)
allemaal provincies zijn met speciale economische zones / met open
(kust)steden 1
10. (2pt)
Voorbeelden van juiste gebiedskenmerken zijn:
− Het zijn provincies met een goede infrastructuur.
− Het zijn provincies met een hoge bevolkingsdichtheid / met genoeg
potentiële goedkope arbeidskrachten.
per juist gebiedskenmerk 1
11. (2pt)
Voorbeelden van juiste effecten zijn:
− De kansrijken / de jongeren / de initiatiefrijken trekken van het
platteland naar de stad.
− concentratie van buitenlandse investeringen in slechts enkele gebieden
− Er ontstaat een multiplier effect in de regio’s waar MNO’s zijn
gevestigd: meer infrastructuur, meer / betere opleidingsmogelijkheden.
− In de provincies waar buitenlandse investeringen plaatsvinden, is
sprake van grote economische groei / sterke stijging bbp
per juist effect 1
Opgave 12
12. (1pt)
(handels)triade
13 (1pt)
de lagere lonen / de lagere arbeidskosten in Tunesië
14. (1pt)
Uit het antwoord moet blijken dat Australië een centrumland is, maar toch grondstoffen levert.
15. (2pt)
• Vergaande globalisering: De onderdelen van één product (jeans) worden gemaakt in diverse landen
/ Veel werk dat vroeger in het westen werd gedaan, wordt nu gedaan in andere delen van de wereld
1
• Homogenisering van de internationale consumentenmarkt: Jeans worden verkocht in zeer
verschillende landen als het Verenigd Koninkrijk, Oekraïne, Maleisië en Dubai / worden wereldwijd
verkocht 1
16. (2pt)
Uit de redenering moet blijken dat
• iedereen met toegang tot internet deze jeans kan bestellen 1
• waardoor het verzorgingsgebied veel groter wordt / waardoor het verzorgingsgebied niet meer
door een fysieke afstand wordt bepaald 1
Opgave 13
17. (2pt)
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
114
stelling a: waar
stelling b: niet waar
stelling c: niet waar
indien drie antwoorden juist 2
indien twee antwoorden juist 1
indien één of geen antwoord juist 0
18. (2pt)
Een juiste redenering is:
• In West-Europa is de economische integratie relatief verder gevorderd / is meer vrij transport van
goederen tussen landen mogelijk dan in Azië en Oceanië 1
• zodat in West-Europa een groter deel van het handelsverkeer binnen de eigen regio plaatsvindt 1
19 (3pt)
• De pijlen die beide regio’s uitgaan, zijn dikker dan de pijlen die de regio’s binnenkomen / Voor
beide regio’s geldt dat de waarde van de export groter is dan de waarde van de import 1
• de regio Azië en Oceanië: industrieproducten 1
• de regio Midden-Oosten: fossiele brandstoffen 1
20. (3pt)
• Juiste bedrijfsonderdelen zijn: 1 − onderzoek en ontwikkeling (R&D)
− administratieve afdelingen/boekhouding
− distributie/marketing
• Juiste redenen zijn: 2 − Er is in die landen inmiddels wel voldoende hooggeschoold personeel dat
deze werkzaamheden kan doen en zo’n twintig jaar geleden nog niet.
− Door ontwikkelingen in de communicatietechnologie is het tegenwoordig makkelijker om contact
te houden met bedrijfsonderdelen in het moederland/andere landen dan zo’n twintig jaar geleden.
Opmerking
Voor iedere juiste reden 1 scorepunt toekennen.
Opgave 14
1. (2pt)
• In de winter valt meer neerslag 1
• In de zomer valt de neerslag vaker in de vorm van stortbuien 1
2. (2pt)
Uit de beschrijving moet blijken dat
• tijdens een zware storm de waterstand op zee verhoogd is / het zeewater door de wind de Nieuwe
Waterweg in wordt gestuwd 1
• zodat het rivierwater wordt opgestuwd / waardoor de rivieren hun water minder efficiënt op zee
kunnen lozen (en er dus overstromingen kunnen ontstaan) 1
3. (2pt)
Uit de uitleg moet blijken dat
• het oppervlak waar water de grond in kan zakken door bebouwing kleiner is geworden (oorzaak) 1
• waardoor na hevige regenval de riolen/watergangen het regenwater dat anders de grond in was
gezakt niet snel genoeg kunnen afvoeren (gevolg) 1
4. (2pt)
Uit de uitleg moet blijken dat
• groene daken veel regenwater opnemen / een deel van het regenwater vasthouden (oorzaak) 1
• waardoor minder water via de oppervlakte afstroomt / waardoor minder water via het riool hoeft
te worden afgevoerd (gevolg) 1
Opgave 15
5. (2pt)
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
115
D = uiterwaardvergraving
E = kribverlaging
F = zomerbedverdieping
G = het inrichten van een bergingsgebied/retentiegebied/
noodoverloopgebied
indien twee of drie antwoorden juist 1
indien één of geen antwoord juist 0
6. (1pt)
afvoeren
Opgave 16
7. (1pt)
de geringe verdamping in die periode
8. (2pt)
Uit het antwoord moet blijken dat
• de grote rivieren (Neder-Rijn / Lek / Nieuwe Maas / Waal / Merwede / Noord / Oude Maas) hun
water dan niet meer kunnen afvoeren 1
Uit het antwoord moet blijken dat
• de stuwen in de Neder-Rijn dan worden gesloten / de stuw bij Driel dan wordt gesloten (waardoor
een groter deel van het rivierwater niet meer richting Nieuwe Waterweg maar naar het IJsselmeer
wordt geleid) 1
9. (2pt)
Voorbeelden van een juiste uitleg zijn:
• Het klimaat wordt warmer (oorzaak) 1
• waardoor de zeespiegel stijgt (gevolg) 1
of
• De zeespiegel stijgt (oorzaak) 1
• waardoor het gevaar van overstromingen (vanuit zee) toeneemt (gevolg) 1
10. (2pt)
b-d-e
indien drie maatregelen juist 2
indien twee maatregelen juist 1
indien één of geen maatregel juist 0
Opgave 17
1. (1pt)
Voorbeelden van juiste relaties zijn:
− Hoe lager/hoger het percentage koopwoningen, hoe hoger/lager het percentage allochtonen.
− Hoe lager/hoger het percentage koopwoningen, hoe hoger/lager het percentage lage inkomens.
2. (2pt)
• buurtprofiel A 0
Voorbeelden van een juiste redenering zijn:
• Prins Alexander bevindt zich aan de rand van Rotterdam 1
• aan de rand van de stad wonen minder mensen met lage inkomens 1
of
• Prins Alexander bevindt zich aan de rand van Rotterdam 1
• aan de rand van de stad is het percentage allochtonen lager 1
3. (1pt)
• in buurt B 0
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
116
• Uit de motivering moet blijken dat er in buurt B meer woningen zijn in verhouding tot het aantal
inwoners dan in buurt A 1
4. (2pt)
Een voorbeeld van een juist aspect van objectieve veiligheid:
• het aantal aangiften en meldingen bij de politie 1
Een voorbeeld van een juist aspect van subjectieve veiligheid:
• de ervaren buurtproblemen, gevoelens van onveiligheid 1
5. (2pt)
Een voorbeeld van een juiste redenering is:
• Als er te veel verhuizingen in een wijk zijn, staat de sociale cohesie onder druk / kennen de mensen
elkaar minder goed 1
• waardoor men zich minder op zijn gemak voelt in de wijk 1
Opgave 18
6. (2pt)
Juiste manieren zijn:
− De aanwezigheid van hoogopgeleid en goed betaald personeel vergroot het draagvlak voor
voorzieningen in de regio.
− Hightech industrie trekt weer andere bedrijvigheid aan.
per juiste manier 1
7. (2pt)
Juiste redenen zijn:
− Amsterdam heeft een meer internationale uitstraling dan Eindhoven.
− Amsterdam heeft meer kennis/diensten op gebied van financiën/reclame.
− Amsterdam heeft een grote internationale luchthaven en Eindhoven niet.
− In Amsterdam zijn meer luxe hotels, chique restaurants en culturele voorzieningen als musea die
door (internationale) zakenrelaties benut kunnen worden.
per juiste reden 1
8. (2pt)
Juiste redenen zijn:
− De aanwezigheid van onderwijsinstellingen als de Technische Universiteit Eindhoven / de
aanwezigheid van veel technisch hoog opgeleid personeel
− De aanwezigheid van veel andere bedrijven met vergelijkbare onderzoeks- en ontwikkelactiviteiten
− De goede samenwerking tussen overheid, bedrijfsleven en onderwijsinstellingen
per juiste reden 1
9. (2pt)
Juiste redenen zijn:
− De beschikbaarheid van kennis wordt steeds groter in India.
− De Indiase economie groeit snel / India is een grote groeimarkt.
per juiste reden 1
Opgave 19
10. (2pt)
• Een juiste oorzaak op mondiale schaal is: 1 De industrie werd verplaatst naar lagelonenlanden.
• Juiste oorzaken op lokale schaal zijn: 1 − De traditionele industrie zorgde voor
overlast/vervuiling/zwaar vrachtverkeer in de stad.
− de matige bereikbaarheid van de stad voor vrachtverkeer
− het gebrek aan ruimte voor uitbreiding in de stad
11. (2pt)
• In Céramique worden meerdere functies (wonen, werken, recreëren) gecombineerd 1
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
117
• met dit beleid probeert de overheid de mobiliteit terug te dringen / een aantrekkelijkere
leefomgeving in de steden te realiseren 1
12. (2pt)
• Juiste antwoorden voor de ligging zijn: 1 − Céramique ligt relatief dicht bij het station van
Maastricht.
− Céramique ligt in/vlak bij de binnenstad van Maastricht.
• Een juist antwoord voor het industriële verleden is: 1 De beschikbaarheid van oude
fabriekspanden/industrieel erfgoed maken Céramique een aantrekkelijke wijk voor creatieve
bedrijven.
13 (2pt)
Een juiste redenering is:
• Binnen Nederland / Op nationale schaal heeft Maastricht een perifere / ongunstige relatieve ligging
1
• maar over de landsgrenzen heen / Binnen de Euregio Maas-Rijn heeft Maastricht een centrale /
gunstige relatieve ligging 1
Opgave 20
1. (2pt)
Een voorbeeld van een juiste uitleg is:
• De moessonwind heeft een relatief korte afstand over zee afgelegd
(oorzaak) 1
• waardoor de lucht weinig vocht heeft kunnen opnemen (gevolg) 1
2. (1pt)
de hoogteligging / aanwezigheid van een hoog gebergte
Opgave 21
3. (2pt)
−a
−d
−e
indien drie antwoorden juist 2
indien twee antwoorden juist 1
indien één of geen antwoord juist 0
4. (2pt)
De juiste volgorde is:
b-e-c-a-d
Opmerking
Als door het weglaten van één foutief geplaatste letter een verder foutloze reeks ontstaat, mag 1
scorepunt worden toegekend.
5. (1pt)
lahar/modderstroom
Opgave 22
6. (2pt)
• het eilandkarakter 1
• het reliëf 1
7. (2pt)
• Een voorbeeld van een economische oorzaak is:
Door de komst van transmigranten nam de druk op de beschikbare grond toe / de transmigranten
hebben een hoger welvaartsniveau dan de oorspronkelijke inwoners 1
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
118
• Een voorbeeld van een sociaal-culturele oorzaak is:
De komst van transmigranten naar de buitengewesten leidde tot religieuze wrijving / tegenstellingen
tussen de culturen/volken 1
8. (2pt)
Voorbeelden van juiste manieren zijn:
− het bevorderen van het Bahasa Indonesia als nationale taal
− het bevorderen van een nationaal bewustzijn via het onderwijs
− het gebruik van volkslied en nationale vlag
− het organiseren van nationale sportmanifestaties (bijvoorbeeld badmintonkampioenschap)
per juiste manier
9. (2pt)
Voorbeelden van juiste redeneringen zijn:
• Deze gebieden zijn bergachtig/ondoordringbaar/afgelegen 1
• Zodat bewoners van deze gebieden hun eigen cultuurpatroon hebben kunnen handhaven 1
of
• Deze gebieden zijn bergachtig/ondoordringbaar/afgelegen 1
• Zodat de bewoners van deze gebieden in de loop van de tijd vrijwel niet zijn beïnvloed door andere
religies 1
Opgave 23
10. (2pt)
Uit de redenering moet blijken dat
• in de tropische zone veel kruiden/specerijen / tropische gewassen voorkomen 1
• waar in Europa veel vraag naar was / veel geld aan verdiend kon worden 1
11. (2pt)
Uit de beschrijving moet blijken dat
• Indonesië vooral hoogwaardige eindproducten importeert uit Japan 1
• en grondstoffen/halffabricaten exporteert naar Japan 1
12. (3pt)
• China, India en Maleisië 1
Uit de redenering moet blijken dat
• dit opkomende economieën zijn 1
• waar een toenemende vraag naar grondstoffen / laagwaardige producten (uit Indonesië) zal
ontstaan 1
Opmerking
Alleen als alle drie de landen juist zijn, dient 1 scorepunt te worden toegekend.
13. (2pt)
• de Verenigde Staten (VS) 1
• Dit land kent een grote consumptie (en importeert dus veel uit onder andere Indonesië) / Dit land
is de grootste economie in de wereld (en is dus voor vrijwel alle landen in de wereld een belangrijke
exportpartner) 1
Nationale Examentraining | Aardrijkskunde | HAVO | 2016
119