frederik de grote en de oostenrijkse successieoorlog

Faculteit Rechtsgeleerdheid
Universiteit Gent
Academiejaar 2011-12
FREDERIK DE GROTE EN DE
OOSTENRIJKSE SUCCESSIEOORLOG
EEN JURIDISCHE ANALYSE
Masterproef van de opleiding
‘Master in de rechten’
Ingediend door
Joost Depotter
studentennummer: 00706346
Promotor: Prof. Dr. D. Heirbaut
Commissaris: Drs. F. Dhondt
2
DANKWOORD
Nu het einde in zicht is, wil ik graag een aantal mensen bedanken zonder wie deze masterproef
nooit tot stand was gekomen.
Als eerste wil ik graag Prof Dr. Dirk Heirbaut bedanken, die mij de mogelijkheid heeft geboden
om een thesis over rechtsgeschiedenis te schrijven. Hij heeft me in zijn lessen, die ik allemaal
met veel plezier gevolgd heb, steeds tot nadenken aangezet. In de vakken rechtsgeschiedenis
heb ik vaak de ziel en het bredere verhaal gevonden, waar ik soms hopeloos naar zocht in mijn
andere cursussen.
Uiteraard wil ik ook mijn andere lectoren rechtsgeschiedenis, Prof. Dr. Georges Martyn en Prof.
Dr. Rik Opsommer, bedanken. Met speciale dank aan Prof. Opsommer, die steeds met
overtuiging en enthousiasme kwam spreken op avonden die we met onze jonge vereniging,
Minos, organiseerden.
Voor deze thesis ben ik ongetwijfeld het meest dank verschuldigd aan Drs. Frederik Dhondt,
zonder wiens hulp ik waarschijnlijk nooit mijn weg had gevonden in de geschiedenis van het
internationaal publiekrecht. Ik kon steeds bij hem terecht met mijn vragen en twijfels over de
materie.
Ook wil ik graag mijn ouders en zus, Griet, bedanken, op wie ik altijd kon terugvallen. Zij zagen
mij de afgelopen vijf jaar vooral ook op de minder leuke momenten, zoals de blokperiodes en in
tijden van examenstress.
Tot slot wil ik mijn vrienden, kotgenoten, jaargenoten en vriendin, Marie, bedanken. Voor het
plezier, de herinneringen, de steun, de tweede thuis in Gent ...
Ik ben jullie allemaal ongelofelijk dankbaar,
Joost
3
INHOUDSTAFEL
Dankwoord .........................................................................................................................................................................3
Inhoudstafel .......................................................................................................................................................................4
Inleiding ...............................................................................................................................................................................6
De kaarten gedeeld ............................................................................................................................................................6
Frederik II: naakte agressie? .........................................................................................................................................7
Deel 1: De Zaak Gulik en Berg ..................................................................................................................................8
1.1
De eerste successiecrisis van Kleef, Gulik en Berg (na 1609) ............................................... 10
1.1.a
Verschillende pretendenten, één erfenis ...................................................................................... 10
1.1.b
Het keizerlijk mandaat en het Verdrag van Dortmund ........................................................... 12
1.1.c
De eerste Gulik-Kleefse oorlog en de Rijksdag van Praag ..................................................... 13
1.1.d
De Saksische keurvorst verdedigt zijn aanspraken .................................................................. 14
1.1.e
De tweede Gulik- Kleefse oorlog en de verdragen van Xanten en Kleef .......................... 15
1.2
De tweede successiecrisis: Gulik en Berg ......................................................................................... 18
1.2.a
Argumenten eerste successiecrisis keren terug ........................................................................ 19
1.2.b
De garanties van Karel VI .................................................................................................................... 21
Deel 2: De aanspraken van de Pruisische koning op delen van Silezië.......................................... 22
2.1
Argumentatie van Pruisen – Habsburgse tegenargumentatie ............................................. 24
2.1.a
Het hertogdom Jägerndorf (Pruisische argumentatie) ........................................................... 24
2.1.b
Habsburgse tegenargumenten .......................................................................................................... 25
2.1.c
Hertogdommen Liegnitz-Wohlau-Brieg (Pruisische argumentatie) ................................ 26
2.1.d
Habsburgse tegenargumenten .......................................................................................................... 29
2.1.e
Pruisische poging om de nietigheid van de verdrag van 1686 aan te tonen.................. 31
2.1.f
Habsburgse tegenargumenten.......................................................................................................... 34
2.2
Extra Pruisische argumentatie op basis van de constitutie van het Rijk en het
natuurrecht...................................................................................................................................................................... 37
2.2.a
Hertogdom Jägerndorf (Pruisische argumentatie) ................................................................... 37
2.2.b
Habsburgse tegenargumenten .......................................................................................................... 37
2.2.c
Hertogdommen Liegnitz-Wohlau-Brieg (Pruisische argumentatie) ................................ 38
2.2.d
Habsburgse tegenargumenten .......................................................................................................... 40
2.2.e
Pruisen toont aan waarom de koningen van Bohemen hun heerschap zijn verloren 40
2.2.f
Habsburgse tegenargumenten.......................................................................................................... 41
2.2.g
Pruisische argumentatie waarom een oorlogsverklaring niet nodig was ....................... 41
2.2.h
Habsburgse Tegenargumenten ......................................................................................................... 42
2.3
Algemeen antwoord vanuit het Oostenrijkse Hof ....................................................................... 43
4
Deel 3: De Eerste Silezische Oorlog .................................................................................................................... 45
3.1
De invasie van Silezië................................................................................................................................... 45
3.1.a
Raison d’ Etat ............................................................................................................................................ 46
3.1.b
Machtsevenwichtstheorie ................................................................................................................... 48
3.2
De reactie van de Europese mogendheden ..................................................................................... 50
3.2.a
Maria Theresia als erfgenaam van de Habsburgse erflanden .............................................. 50
3.2.b
Groot-Brittannië ...................................................................................................................................... 51
3.2.c
Frankrijk .................................................................................................................................................... 52
3.3
Het Verdrag van Breslau (4 juni 1741) .............................................................................................. 54
3.4
De Conventie van Kleinschnellendorf (9 oktober 1741) ........................................................ 56
3.5
Karel Albert verkozen tot Heilig Rooms Keizer ............................................................................ 59
3.6
De Vrede van Berlijn (28 juli 1742) ..................................................................................................... 61
Deel 4: Het positieve volkenrecht in de rechtsleer ................................................................................... 64
4.1
Raison d’état: twee interpretaties ........................................................................................................ 64
4.2
Natuurrecht en Positivisme ..................................................................................................................... 65
4.3
Hugo Grotius ..................................................................................................................................................... 65
4.4
School van het Natuurrecht ...................................................................................................................... 65
4.5
De Positivisten ................................................................................................................................................. 66
4.6
Les Grotiens ...................................................................................................................................................... 66
4.7
Samuel Cocceji ................................................................................................................................................. 68
Conclusie ........................................................................................................................................................................... 70
Causa justa? ....................................................................................................................................................................... 70
Frederik II, een onbetrouwbare bondgenoot ...................................................................................................... 71
Appendix: Tijdslijn ...................................................................................................................................................... 72
Bibliografie ...................................................................................................................................................................... 81
5
INLEIDING
DE KAARTEN GEDEELD
Op 20 oktober 1740 stierf keizer Karel VI (1685-1740). Hij was de laatste mannelijke telg
geweest van de Habsburgse dynastie die sinds 1438 ononderbroken de Heilig Roomse Keizer
had geleverd. Zijn grootste angst was de versnippering van de Habsburgse Erflanden na zijn
dood. In 1713 kondigde hij de Pragmatieke Sanctie af, die als voornaamste doel had om die
versnippering te voorkomen. De Habsburgse erfenis was één en ondeelbaar en bestemd voor
zijn oudste zoon. Indien hij, God begoede hem, er niet in zou slagen een zoon op de wereld te
zetten, dan zou de volledige erfenis toekomen aan zijn oudste dochter.1
Deze Pragmatieke Sanctie wijzigde de erfenisregeling die in 1703 in een familiecontract was
vastgelegd. Het resultaat hiervan was dat de dochters van keizer Jozef I (1683-1711), de oudere
broer van Karel VI, hun rechten op de erfenis verloren.2 Keizer Karel VI besefte heel goed, de
Spaanse Successieoorlog indachtig, dat indien hij geen mannelijke erfgenaam zou voortbrengen
er hoogst waarschijnlijk een oorlog zou uitbreken die tot het volledig uiteenvallen van de
erflanden zou kunnen leiden. Die mannelijke erfgenaam kwam er niet.3
De dochters van Jozef I waren respectievelijk met de Beierse en de Saksische keurvorst gehuwd.
Hoewel beide aartshertoginnen op het ogenblik van hun huwelijk een eenzijdige
verzakingsverklaring ten aanzien van hun erfenis hadden afgelegd, vreesde hij toch de ambitie
van beide keurvorsten.4 Zeker indien Frankrijk, de traditionele vijand, zich zou roeren. De
Spaanse Successieoorlog had namelijk aangetoond dat successiedisputen op dergelijke schaal
niet intern opgelost konden worden. Zo een conflict werd steeds uitgevochten op het Europese
theater. Hij hoopte dat hij, door van alle Europese machten een garantie te verkrijgen, een oorlog
kon vermijden en zijn oudste dochter Maria Theresia (1717-1780) hem min of meer
probleemloos zou kunnen opvolgen in de erflanden. De keizerskroon kon dan toekomen aan
haar echtgenoot Frans Stefanus van Lotharingen (1708-1765).
Uiteindelijk verkreeg hij, vaak ten koste van zware concessies, de brede erkenning van de
Pragmatieke Sanctie waar hij naar zocht; zowel van zijn eigen standenvertegenwoordigingen in
zijn eigen provincies, van de Rijksdag (1732) als van de andere Europese machten. Frankrijk
erkende de Sanctie als laatste aan het einde van de Poolse Successieoorlog (1733-1738). De
Oostenrijkse successie leek verzekerd. 5
(19 april 1713)C.A. Macartney, ed., The Habsburg and Hohenzollern Dynasties in the Seventeenth and
Eighteenth Centuries, (Londen; Melbourne: Macmillan, 1970), pp. 88-91.
2 Het Pactum Mutuae Successionis (12 september 1703) werd opgesteld tijdens de Spaanse
successieoorlog. Karel werd door zijn vader Leopold I (1640-1705) naar voor geschoven als nieuwe
koning van Spanje, Karel III. Het werd ondertekend door Leopold I en zijn beide zonen, Jozef en Karel. Van
beide zonen werd verwacht dat ze, zoals het steeds was geweest, twee parallelle Habsburgse dynastieën
zouden uitbouwen. Jozef als keizer in het Rijk en Karel als koning van Spanje. Beiden zouden opgevolgd
worden door hun zonen. Indien één van beiden geen zoon op de wereld zou zetten, kwamen diens
bezittingen na zijn dood toe aan de andere of diens mannelijke erfgenaam. Mocht geen van beiden een
zoon op de wereld zetten, dan genoten de dochters van Jozef voorrang op die van Karel. Ibid. pp. 87-88.
3 Leopold Johan, geboren in 1716 stierf nog datzelfde jaar.
4Maria Josepha (1699-1757) was gehuwd met de Saksische keurvorst Frederik August (1696-1761);
Maria Amalia (1701-1745) met de Beierse keurvorst Karel Albert (1697-1745).
5 voor een gedetailleerd overzicht, zie Appendix met tijdslijn vanaf pagina 72
1
6
FREDERIK II: NAAKTE AGRESSIE?
Op 16 december 1740 viel de jonge Pruisische koning Frederik II (1712-1786), zonder officiële
oorlogsverklaring, de Habsburgse provincie Silezië binnen. De Pruisische koning Frederik
Willem I had nochtans in 1726 en 1728 de Pragmatieke Sanctie verzekerd. Frederik II voelde
zich niet langer gebonden door deze garanties. Keizer Karel VI had als tegenprestatie dure
beloftes gemaakt ten aanzien van de op til zijnde successie van twee hertogdommen in het
Rijnland: Gulik en Berg. Deze beloftes was hij, volgens Frederik II, niet nagekomen.
In het eerste deel van deze masterproef tracht ik uit te zoeken welke aanspraken de Pruisische
koning had op deze hertogdommen en hoe waardevol deze waren. We zullen zien hoe deze
aanspraken teruggaan tot de late 16de eeuw. Wat was de rol van de keizers in deze kwestie en op
welke manier verklaart dit de medogenloze wijze waarop hij Maria Theresia aanviel?
Door vele historici wordt de invasie van Silezië als een
naakte daad van agressie gezien zonder enige juridische
basis.6 In het tweede deel geef ik op basis van originele
diplomatieke pamfletten een overzicht van de Pruisische
aanspraken en de wijze waarop het Habsburgse kamp
deze poogt te weerleggen. De argumenten vinden hun
juridische grondslag voornamelijk in het erfrecht en de
constituties van het Rijk. Het natuurrecht speelt hier een
minder prominente rol. Wat was de waarde van de
Pruisische aanspraken?
Frederik hechtte zelf niet zo veel waarde aan de
eeuwenoude Pruisische aanspraken op delen van Silezië,
maar hij kon het zich evenmin permitteren om volledig
buiten de Europese rechtsorde te opereren. Hij geloofde
evenwel dat het soevereiniteitsbeginsel hem in de
mogelijkheid stelde te handelen zoals hij deed. Wat was
de reactie van de andere Europese hoven op de invasie
van Silezië, die een domino-effect teweeg bracht dat heel De jonge Frederik van Pruisen
Europa meesleepte in een oorlog die acht jaar zou duren? (1739)
Ook tijdens de oorlog liet Frederik zijn bondgenoten koning van Pruisen 1740-1786
verschillende keren in de steek, viel dit juridisch te
verantwoorden? Hoe verhield hij zich tijdens deze oorlog bijvoorbeeld tegenover Frankrijk, dat
algemeen gezien werd als een bedreiging voor het Europese machtsevenwicht? Dit zijn vragen
die ik in het derde deel probeer te beantwoorden aan de hand van een overzicht van de Eerste
Silezische oorlog. In het vierde deel tenslotte houd ik de acties van Frederik II tegen het licht
van de gezaghebbende rechtsleer uit de Nieuwe tijd. De centrale vraag in dit werk: Waar liep
Frederik binnen de grijze lijnen van het volkenrecht en waar stelde hij zich buiten het recht?
Wat waren in het tweede geval de gevolgen?
6
M.S. Anderson, The War of the Austrian Succession 1740-1748, (London: Longman, 1995), pp. 59-62.
7
DEEL 1: DE ZAAK GULIK EN BERG
Op 26 oktober 1740 vernam Frederik II het nieuws van de dood van keizer Karel VI. Hoewel hij
op dit ogenblik zelf met koorts aan het bed gekluisterd lag in Rheinsberg ontbood hij
ogenblikkelijk Hendrik van Podewils, zijn minister van buitenlandse zaken en Kurt Kristof van
Schwerin, de legercommandant waar hij het meest vertrouwen in had. Aan hen maakte hij zijn
plannen bekend om Silezië voor Pruisen te verzekeren.7
Hoe valt dit te rijmen met de garantie die Frederik Willem I in december 1728 verleend had aan
de Pragmatieke Sanctie?8 Frederik II voelde zich niet langer gebonden door deze garantie ten
gevolge van verwikkelingen in de successiezaak rond de hertogdommen Gulik en Berg. In ruil
voor Frederik Willems garantie van de Pragmatieke Sanctie had Karel VI beloofd de Pruisische
aanspraak op het hertogdom Berg te steunen. De recente geheime keizerlijke belofte van
datzelfde hertogdom aan de keurvorst van de Palts stond hier vanzelfsprekend haaks tegenover
en Frederik beschouwde zich alsdusdanig vrij van elke verplichting tegenover de Habsburgers.9
De erfeniskwestie over de hertogdommen Kleef, Gulik en Berg was er één die aan de vooravond
van de Oostenrijkse successieoorlog al bijna anderhalve eeuw aansleepte. De zaak speelde
gedurende deze periode, zij het met weliswaar wisselende intensiteit, een belangrijke rol in de
politiek die binnen het Heilig Roomse Rijk werd gevoerd. Ze was bovendien bepalend voor de
aanslepende spanningen tussen de Brandenburgse keurvorsten10 en de Duitse keizers.
Maar ook de Verenigde Provinciën, Groot-Brittannië en Frankrijk mengden zich in deze zaak.
Door hun ligging in de Rijnvallei, aan de grens met de Nederlanden, waren deze welvarende
vorstendommen namelijk van niet te onderschatten strategische betekenis.11
Hierna volgt een vrij beknopt overzicht op basis van een aantal tijdsdocumenten.
Het betreft in feite niet één maar twee opeenvolgende successiedisputen, waarbij de naar voor
geschoven aanspraken in de tweede successie voortvloeiden uit de eerste successie en eerdere
discussies hier opnieuw de kop opstaken.
R. Browning, The War of the Austrian Succession, (New York: St. Martin's Griffin, 1993, 1995), pp. 19-20 /
22.
8 M.S. Anderson, Europe in the Eighteenth Century, (Londen: Longman, 1961), p. 201.
9 R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 39.
10 Vanaf 1701 koningen in/van Pruisen
11 A.D. Anderson, On the Verge of War: international Relations and the Jülich-Kleve Succession Crises (16091614), (Boston: BRILL, 1999), p. 19.
7
8
Genealogie van de erfeniskwestie, zoals teruggevonden in “The history of the Succession to the
countries of Juliers and Berg, … “12
Anoniem, The History of the Succession to the Countries of Juliers and Berg. Giving an account of the
importance of those countries, the claims of the several pretenders, the views of the mediating powers; and, in
a word, whatever else relates to this rich succession. The whole accompanied with political remarks, and two
tables, discovering at one view the pretensions of the several claimants; together with a new and exact map
12
9
1.1
DE EERSTE SUCCESSIECRISIS VAN KLEEF, GULIK EN
BERG 13 (NA 1609)
1.1.A
VERSCHILLENDE PRETENDENTEN, ÉÉN ERFENIS
In 1546 had keizer Karel V (1500-1558), aan het einde van een conflict over de successie van
Gelderland, een privilege verleend aan hertog Willem van Kleef (1516-1592)14: het Privilegium
Successionis. Dit verleende de mogelijkheid aan Willems vrouwelijke erfgenamen om te erven
wanneer de mannelijke lijn zou uitsterven.15 In 1559 verkreeg hij van keizer Ferdinand (15031564) het Privilegium Unionis, dat bepaalde dat de hertogdommen, die sinds 1521 waren
verenigd, dit in de toekomst ook moesten blijven.
Maria Eleonora
(1550- 1608)
Anna
(1552- 1632)
H. Willem
(1516- 1592)
Magdalena
(1553- 1633)
Karel Frederik
(1555- 1575)
Sybille
(1557- 1627)
H. Johan Willem
(1562- 1609)
Hertog Willem van Kleef was getrouwd met Maria van Oostenrijk (1531- 1581), een dochter
van keizer Ferdinand. Ze gaf hem zes kinderen: twee jongens en vier meisjes. Karel Frederik, de
oudste zoon overleefde zijn vader niet.
Op 25 maart 1609 stierf hertog Johan Willem (geboren in 1562) van Kleef, vorst van Gulik,
Kleef, Berg, Mark, Ravensburg en Ravenstein zonder nakomelingen na te laten. Omwille van zijn
of the countries, representing their important situation, with regard to the neighbouring countries of France,
the United Provinces, &c., (London: J. Roberts, 1738), p. 112. Deze bron moet met een zekere
voorzichtigheid behandeld worden. De auteur, die anoniem wenste te blijven richtte zijn history aan
Thomas Pelham-Holles, de hertog van Newcastle (1693-1768), een Whig politicus die in de aanloop van en
gedurdende de Oostenrijkse Successieoorlog als Secretary of State verantwoordelijk was voor de Britse
buitenlandse politiek. Het is dan ook onmiskenbaar een politiek geladen document.
13Naast de hertogdommen Kleef, Gulik en Berg vielen ook de graafschappen Mark en Ravenberg en de
heerlijkheden Ravenstein en Winnendal binnen de erfenis.
14 Hertog van Kleef, Gulik en Berg
15 Jean Rousset de Missy wijst dit privilege aan als de oorsprong van alle problemen rond deze
erfeniskwestie. J. Rousset de Missy, Histoire de la Succession aux Duchez de Clèves, Berg et Juliers, aux
Comtez de La Mark & de Ravensberg, et aux Seigneuries de Ravestein & de Winnendal / tirée des Preuves
Authentiques produites par les Hauts Concurrens... (Amsterdam: J. Wetstein et G. Smith,, 1738), p. 11. Lieve
Geelvinck, één van de Amsterdamse burgemeesters en bewindhebber van de VOC trad op als zijn
mecenas. Toch kunnen we stellen dat de inhoud van zijn Histoire van veel meer neutraliteit getuigt dan die
van de aan Newcastle gerichte tekst uit datzelfde jaar.
10
krankzinningheid was hij nooit in staat geweest om zelf te regeren. Een aantal pretendenten16
traden hierop naar voor, waarbij de voornaamste rechten meenden te putten uit het huwelijk
met één van z’n vier zussen.17
Zijn oudste zus Maria Eleonora (1550-1608)18 was getrouwd met Albert, de hertog van Pruisen.
Zij hadden op hun beurt enkel dochters, waarvan Anna (1576-1625) de oudste was en trouwde
met Johan Sigismund (1572-1619), de keurvorst van Brandenburg. Deze eiste in naam van de
moeder van zijn vrouw de volledige erfenis op, aangezien zij hier naar zijn mening als oudste het
volledige recht op had. Het feit dat de erfenis op deze manier een tweede maal via een
vrouwelijke erfgenaam werd doorgegeven, was voor Johan Sigismund niet onverzoenbaar met
het Privilegium Successionis.19
Zijn tweede zus Anna (1552-1632) was getrouwd met Filips Lodewijk (1547-1614), hertog van
Palts-Neuburg. Deze vocht de aanspraken van Johan Sigismund aan, aangezien Maria Eleonora
reeds eerder gestorven was en de erfenis, volgens zijn interpretatie van het Privilegium
Successionis, volledig toekwam aan de oudste overlevende zus en bij haar dood aan zijn zoon
Wolfgang Willem (1578-1653), de latere vorst van Palts-Neuburg.20
De hertog van Zweibrücken en de markies van Burgau, die met de jongste zussen Magdalena en
Sybille getrouwd waren, vroegen een verdeling van de erfenis onder de vier zussen.
Ook de Keurvorst Christiaan II van Saksen (1583-1611) liet zijn aanspraken op de erfenis
gelden. Volgens de Britse auteur deed hij dit op basis van een overeenkomst die in 1526 werd
gesloten naar aanleiding van het huwelijk tussen Sybille van Kleef (1512-1554)21 en keurvorst
Johan Frederik (1503-1554) van Saksen. Deze stipuleerde, dat indien één van beide geen
mannelijke erfgenaam mocht voortbrengen, de ander in het bezit zou treden van al diens
bezittingen. Deze overeenkomst werd zogezegd herhaaldelijk bevestigd door keizers, maar ook
minstens evenveel keer verworpen.22 Rousset de Missy daarentegen kende rechten toe aan de
Ook de Hertog van Nevers en de graaf van Maulevier, twee Franse vorsten, meenden, grotendeels op
basis van bijzonder oude aanspraken afgebeeld op hun wapenschild, een recht te hebben op een deel van
de erfenis. Hun zaak was eerder zwak en zij werden afgewimpeld zonder verder gevolg. Ibid. p. 17.
17 Anoniem,The History of the Succession to the Countries of Juliers and Berg. Giving an account of the
importance of those countries, the claims of the several pretenders, the views of the mediating powers; and, in
a word, whatever else relates to this rich succession. The whole accompanied with political remarks, and two
tables, discovering at one view the pretensions of the several claimants; together with a new and exact map
of the countries, representing their important situation, with regard to the neighbouring countries of France,
the United Provinces, &c. pp. 12-15.
18 En dus niet meer in leven bij het overlijden van Johan Willem.
19 A.D. Anderson,On the Verge of War: international Relations and the Jülich-Kleve Succession Crises (16091614) p. 22.
20 Ibid. p. 23.
21 Dochter van Jan III, hertog van Kleef (1490- 1539) en grootvader van de laatste hertog.
22Christiaan II was geen afstammeling van Johan Frederik, die na zijn nederlaag tegen keizer Karel V in de
Schmalkaldische oorlog (1546-1547) afstand had moeten doen van zijn keurvorstendom in het voordeel
van zijn neef Maurits, van wie Christiaan II afstamde. Dit argument gaf dus weinig rechtvaardiging aan de
Saksische aanspraken. Het valt op dat de auteur van deze bron de Saksische aanspraken steeds weer lijkt
te ondergraven. Anoniem,The History of the Succession to the Countries of Juliers and Berg. Giving an
account of the importance of those countries, the claims of the several pretenders, the views of the mediating
powers; and, in a word, whatever else relates to this rich succession. The whole accompanied with political
remarks, and two tables, discovering at one view the pretensions of the several claimants; together with a
new and exact map of the countries, representing their important situation, with regard to the neighbouring
countries of France, the United Provinces, &c. p. 13.
16
11
Saksische dynastie op basis van keizerlijke patenten en beloftes die al dateerden uit de tijd van
keizer Frederik III (1415-1493).23
1.1.B
HET KEIZERLIJK MANDAAT EN HET VERDRAG VAN DORTMUND
Door de geestesziekte van de laatste hertog, Johan Willem, werden de hertogdommen tijdens
zijn regeerperiode al bestuurd door de raden en staten, waarbij zijn vrouw Antoinette van
Lotharingen (1568-1610) optrad als regentes. Onmiddellijk na zijn dood werden brieven
verstuurd naar zowel de aartshertogen in Brussel als de Staten Generaal in ’s Gravenshage met
de vraag niet tussen te komen in deze kwestie. Gezien de inkt van het 12-jarig bestand dat op 9
april was getekend nog niet helemaal droog was, reageerden deze graag positief op deze vraag.
Ook werd onmiddellijk een boodschapper naar de keizer in Praag gestuurd.24
Op 24 mei 1609 verleende keizer Rudolf II (1552-1612) een mandaat aan de staten om de
hertogdommen in afwachting van een beslissing verder te besturen. Hij droeg de pretendenten
op om hem binnen vier maanden een overzicht van hun argumenten over te dragen op basis
waarvan hij zou beschikken aan wie de vorstendommen toekwamen.25 In afwachting daarvan
verbood hij hen expliciet om zich in het bezit te stellen van de erfenis.26 Ook zond hij Hans
Richard von Schönberg en later graaf Johan George van Hohenzollern naar Düsseldorf als
keizerlijke commissarissen.27
Noch Johan Sigismund van Brandenburg, noch Filips Lodewijk van Palts-Neuburg hadden veel
vertrouwen in het oordeel van de keizer. Beiden hadden zich bij de in 1608 opgerichte
Protestantse Unie28 gevoegd en konden dus op weinig steun van de keizer rekenen, die nooit zou
toelaten dat een protestants vorst aan de macht kwam in deze belangrijke vorstendommen. Ook
heerste er heel wat onzekerheid rond de geldigheid van de privileges waarop hun aanspraken
J. Rousset de Missy,Histoire de la Succession aux Duchez de Clèves, Berg et Juliers, aux Comtez de La Mark
& de Ravensberg, et aux Seigneuries de Ravestein & de Winnendal / tirée des Preuves Authentiques produites
par les Hauts Concurrens... p. 17.
24 A.D. Anderson,On the Verge of War: international Relations and the Jülich-Kleve Succession Crises (16091614) p. 32.
25 De Britse auteur schrijft over de ontkenning van het privilegium successiones door keizer Rudolf II. De
keizer was van mening dat de lenen enkel overerfbaar waren in de mannelijke lijn. Een lijn die met Johan
Willem uitgestorven was. De lenen dienden nu terug te keren naar de leenheer, de keizer, die een opvolger
kon aanduiden. Anoniem,The History of the Succession to the Countries of Juliers and Berg. Giving an
account of the importance of those countries, the claims of the several pretenders, the views of the mediating
powers; and, in a word, whatever else relates to this rich succession. The whole accompanied with political
remarks, and two tables, discovering at one view the pretensions of the several claimants; together with a
new and exact map of the countries, representing their important situation, with regard to the neighbouring
countries of France, the United Provinces, &c. p. 14.
26 J. Rousset de Missy,Histoire de la Succession aux Duchez de Clèves, Berg et Juliers, aux Comtez de La Mark
& de Ravensberg, et aux Seigneuries de Ravestein & de Winnendal / tirée des Preuves Authentiques produites
par les Hauts Concurrens... p. 19.
27 Verder écht actief ingrijpen door de keizer werd verhinderd door de broedertwisten met Matthias
(1557- 1619) in de Habsburgse erflanden.J. Bérenger, A History of the Habsburg Empire 1273-1700,
(Londen, New York: Longman, 1994), pp. 253-56. Het gebrek aan duidelijke communicatie vanwege de
keizer zou erg nefast blijven voor de daadkracht van de commissarissen.
28 De Protestantse Unie was een militair verbond van de protestantse rijksvorsten en rijkssteden. Aan het
hoofd hiervan stond Frederik IV, keurvorst van de Palts (1574- 1610). In 1621, tijdens de 30-jarige oorlog
werd de unie ontbonden. In een tegenreactie werd in 1609 de Katholieke Liga opgericht.
23
12
gebaseerd waren.29 Op aansturen van hun gemeenschappelijke bondgenoot landgraaf Maurits
van Hessen-Kassel (1572-1632) legden ze hun verschillen tijdelijk naast zich neer.
Op 31 mei 1609 ondertekenden Ernst (1583-1613), de broer van Johan Sigismund en Wolfgang
Willem, die als zoon de rechten van zijn moeder Anne vertegenwoordigde het Verdrag van
Dortmund. Hierin werd beslist om de krachten te bundelen tegen hen die hun aanspraken op de
vorstendommen in de weg stonden en samen de trouw af te dwingen van de staten.30 Hierop
trokken beide prinsen gezamenlijk naar Düsseldorf, de hoofdzetel van de hertogdommen.
Geleidelijk brokkelde het verzet van de staten af en op 22 juli van datzelfde jaar hadden alle
vorstendommen trouw gezworen in ruil voor de erkenning van hun traditionele vrijheden. Er
werd vastgelegd dat de erfgenamen onder elkaar binnen een periode van twaalf maanden tot
een vriendschappelijke oplossing van de kwestie dienden te komen en indien dit niet lukte een
groep van onpartijdige prinsen zou beschikken over de erfeniskwestie. 31 Dit akkoord had niet
tot doel enige rechten van de huizen Zweibrücken of Burgau te schenden maar diende dixit
slechts tot het bewaren van de vrede binnen het keizerrijk en om de desbetreffende
vorstendommen onlusten en vernietiging te besparen. Toestemming van de keizer in deze werd
beloofd, maar in het kader van dit verdrag werd de keizer niet gecontacteerd.
1.1.C
DE EERSTE GULIK-KLEEFSE OORLOG EN DE RIJKSDAG VAN
PRAAG
De keizer reageerde op deze provocatie door aartshertog Leopold, Prins-Bisschop van
Straatsburg-Passau32 als derde keizerlijk commissaris met een klein leger de gedisputeerde
hertogdommen te doen binnentrekken. Daar werd de citadel van Gulik aan hem overgedragen,
de enige vestiging die het mandaat had gevolgd. De keizer stond op dit ogenblik Europees
geïsoleerd. Frankrijk33, steeds op zijn hoede voor een uitbreiding van de Habsburgse macht en
Engeland34, zij het passiever, schaarden zich achter de twee pretendenten.35 De Verenigde
Provinciën, hadden op 25 april 1605 al een overeenkomst gesloten met Frederik IV (1574-
De toegekende privileges uit 1546 en 1559 waren op een dusdanig vage manier opgesteld, dat ze erg
uiteenlopende interpretaties toelieten. Bovendien werd het gebrek aan formele bevestiging van deze
privileges, noch door de Rijksdag, noch door Rudolf II (1552- 1612), keizer bij het openvallen van de
erfenis gehekeld. In juli van het jaar 1609 verklaarden juristen uit het Brusselse hof van de aartshertogen
Albrecht en Isabella, dat dit gebrek aan formele bevestiging deze privileges waardeloos maakte. A.D.
Anderson,On the Verge of War: international Relations and the Jülich-Kleve Succession Crises (1609-1614) p.
23.
30 J. Rousset de Missy,Histoire de la Succession aux Duchez de Clèves, Berg et Juliers, aux Comtez de La Mark
& de Ravensberg, et aux Seigneuries de Ravestein & de Winnendal / tirée des Preuves Authentiques produites
par les Hauts Concurrens... p. 20.
31 A.D. Anderson,On the Verge of War: international Relations and the Jülich-Kleve Succession Crises (16091614) pp. 33-35.
32 en zijn achterneef.
33 Hendrik IV (1553- 1610)
34 Jacobus I (1566- 1625)
35 Anoniem,The History of the Succession to the Countries of Juliers and Berg. Giving an account of the
importance of those countries, the claims of the several pretenders, the views of the mediating powers; and, in
a word, whatever else relates to this rich succession. The whole accompanied with political remarks, and two
tables, discovering at one view the pretensions of the several claimants; together with a new and exact map
of the countries, representing their important situation, with regard to the neighbouring countries of France,
the United Provinces, &c. pp. 19-21.
29
13
1610), de keurvorst van de Palts en de leider van de Protestantse Unie en de keurvorst van
Brandenburg. 36
De citadel werd belegerd door troepen van Brandenburg en Palts-Neuburg. Hierop riep Leopold
de steun in van de Katholieke liga. De steun van de Verenigde Provinciën, Frankrijk en de
Protestantse Unie aan Brandenburg en Palts-Neuburg en het gebrek aan actieve inmenging door
de keizer veroordeelden aartshertog Leopold tot een erg ongelijke strijd. Op één september
1610 gaf de citadel zich over.
De keizer stelde op de Rijksdag van Praag (april 1610) voor om de erfenis toe te wijzen aan de
keurvorst van Saksen37, op voorwaarde dat deze op afdoende wijze kon bewijzen meer rechten
op de erfenis te bezitten dan de andere pretendenten en hij beloofde niet tussen te komen in de
godsdienst van de hertogdommen.38 De keizer slaagde er echter niet in een meerderheid rond
dit voorstel te verzamelen wat de patstelling compleet maakte; al zou zijn opvolger, keizer
Matthias, deze beslissing later nogmaals bevestigen.39
1.1.D
DE SAKSISCHE KEURVORST VERDEDIGT ZIJN AANSPRAKEN
Ondanks de verwerping van het keizerlijk voorstel, verspreidde de Saksische keurvorst
Christiaan II toch een uitgebreide uiteenzetting van zijn rechten onder de vorsten op de Rijksdag
in een poging hen van zijn aanspraken te overtuigen.40 Deze opende zijn argumentering met de
bewering dat de keizer, alle wetten en gebruiken van het Rijk wel in beschouwing genomen, het
alleenrecht heeft om te beschikken over de opvolger van een opengevallen leen. Al was hier
natuurlijk maar één rechtvaardige beslissing mogelijk.41
De Saksische dynastie was in tegenstelling tot die van Brandenburg of Palts-Neuburg steeds een
bijzonder trouwe bondgenoot van de keizer geweest. Concreet had hertog Albrecht van Saksen
(1443-1500) de keizer belangrijke diensten verleend in zijn oorlogen tegen Karel de Stoute van
Bourgondië (1475) en tegen koning Matthias Corvinus van Hongarije (1487). Als beloning voor
bewezen diensten verleende keizer Frederik III (1415- 1493) op 26 juni 1483 te Graz een
Hoewel Johan Sigismund zich pas in 1613 officieel bekeerde tot het calvinisme, voelde hij gedurende
deze periode al veel affiniteit voor dit geloof tot frustratie van zijn streng lutherse vrouw Anna. In ruil
voor een betaling door Brandenburg van 300.000 gulden over drie jaar, beloofden de Nederlanders in
deze overeenkomst actieve steun voor zijn aanspraken. Door zware betalingen aan de koning van Polen, in
het kader van de nakende erfenis van het hertogdom Pruisen, bleek Brandenburg echter niet in staat om
aan de geldelijke verplichting te voldoen.A.D. Anderson,On the Verge of War: international Relations and
the Jülich-Kleve Succession Crises (1609-1614) pp. 28-29.
37 Hoewel hij lutheraan was, weigerde Christiaan II toe te treden tot de Protestants Unie en had hij afstand
genomen van het verdrag van Dortmund J. Rousset de Missy,Histoire de la Succession aux Duchez de Clèves,
Berg et Juliers, aux Comtez de La Mark & de Ravensberg, et aux Seigneuries de Ravestein & de Winnendal /
tirée des Preuves Authentiques produites par les Hauts Concurrens... p. 47.
38 Andere voorwaarden waren dat hij tegemoet kwam aan de eisen van de hertog van Zweibrücken en de
markies van Burgau en de kosten die de keizer en aartshertog Leopold door de militaire expeditie hadden
opgelopen, vergoedde. Ibid. pp. 47-48.
39 Anoniem,The History of the Succession to the Countries of Juliers and Berg. Giving an account of the
importance of those countries, the claims of the several pretenders, the views of the mediating powers; and, in
a word, whatever else relates to this rich succession. The whole accompanied with political remarks, and two
tables, discovering at one view the pretensions of the several claimants; together with a new and exact map
of the countries, representing their important situation, with regard to the neighbouring countries of France,
the United Provinces, &c. p. 70.
40J. Rousset de Missy,Histoire de la Succession aux Duchez de Clèves, Berg et Juliers, aux Comtez de La Mark
& de Ravensberg, et aux Seigneuries de Ravestein & de Winnendal / tirée des Preuves Authentiques produites
par les Hauts Concurrens... p. 48.
41 Ibid. p. 51.
36
14
concessie aan hertog Albrecht. Hierin werd aan hertog Albrecht en zijn afstammelingen de
investituur van de hertogdommen Gulik en Berg verleend, wanneer deze door de dood van
hertog Willem (1455-1511) open zouden vallen.42 De bekwaamheid van de keizer om deze
belofte te maken, leed volgens de keurvorst geen twijfel. De bewijzen daarvan vielen in de
verantwoording te vinden die door de keizer aan de concessie werd toegevoegd. Deze concessies
werden later nog vernieuwd en geratificeerd door keizer Maximiliaan I.43
Na de dood van hertog Willem (1511) nam hertog Johan van Kleef (1490-1539), diens
schoonzoon de opengevallen hertogdommen in bezit. Hier werden, zo stelde de keurvorst in zijn
betoog, de rechten van het Saksische huis voor de eerste keer op flagrante wijze geschonden.44
Hoewel zij door de keizerlijke concessies een direct uitvoerbaar recht bezaten, hebben zij zich
dixit in deze kwestie nooit beroept op geweld.45 Het sprak dan ook voor zich, zo besloot
Christiaan II zijn uiteenzetting, dat zijn huis niet kon dulden dat hun rechten voor een tweede
maal werden geschonden.
De keizer reageerde hierop door opnieuw patenten te verlenen aan de Saksische keurvorst. Door
zijn geïsoleerde positie, de instabiliteit en de inmenging van buitenlandse mogendheden kon de
keizer hier echter niet veel meer ondernemen.46
1.1.E
DE TWEEDE GULIK- KLEEFSE OORLOG EN DE VERDRAGEN VAN
XANTEN EN KLEEF
Toen Wolfgang Willem van Palts-Neuburg zich op 19 juli 1613 tot het rooms-katholieke geloof
bekeerde, herleefde meteen ook het godsdienstige antagonisme over de erfenis. Brandenburg
werd gesteund, zelfs overschaduwd door de Verenigde Provinciën. Spanje intervenieerde in
naam van Palts-Neuburg. De situatie escaleerde. Geleidelijk werden alle steden ofwel door
Spaanse ofwel door Nederlandse troepen bezet.
Op 13 oktober 1614 gingen, in een poging om het conflict op te lossen, de onderhandelingen in
Xanten van start. Rond de onderhandelingstafel waren Spanje, De Verenigde Provinciën, het
keurvorstendom Brandenburg, het hertogdom Palts-Neuburg, de keurvorst van de Palts als
leider van de Protestantse Unie, het keurvorstelijk Prinsbisdom Keulen, Frankrijk en GrootBrittannië vertegenwoordigd. Noch de keizer, noch de keurvorst van Saksen werden
uitgenodigd.47
“…, lui a donné en vertu de son Autorité Impériale & comme Chef de l’Empire per verba de praesenti, & lui a
conféré l’Investiture des Duchez de Juliers & de Berg lorsqu’ils seroient dévolus à lui & au Saint Empire par la
mort du Duc Guillaume de Juliers & de Berg ou d’autre manière,… “ ibid. p. 53.
43 In hoedanigheid van Duits koning te Valenciennes op 18 september 1486 en als keizer te Nüremberg in
1495. Ibid. pp. 58- 67.
44 Ibid. p. 70.
45 Ibid. p. 69.
46 Deze warden nog vernieuwd door keizer Matthias in 1613, door Ferdinand II in 1621 en door Ferdinand
III in 1638 en 1641 ibid. p. 86.
47 Anoniem,The History of the Succession to the Countries of Juliers and Berg. Giving an account of the
importance of those countries, the claims of the several pretenders, the views of the mediating powers; and, in
a word, whatever else relates to this rich succession. The whole accompanied with political remarks, and two
tables, discovering at one view the pretensions of the several claimants; together with a new and exact map
of the countries, representing their important situation, with regard to the neighbouring countries of France,
the United Provinces, &c. pp. 71-72.
42
15
Het Verdrag van Xanten (12 november 1614)
Blauw: het hertogdom Kleef, de graafschappen Mark en Ravensberg en de heerlijkheid
Ravenstein die aan keurvorst Johan Sigismund van Brandenburg werden toegekend.
Groen: De hertogdommen Gulik en Berg die toekwamen aan de hertog van Neuburg.
Het verdrag, dat op 12 november van datzelfde jaar werd ondertekend, stipuleerde de
toekenning van het hertogdom Kleef, de graafschappen Berg en Ravensberg en de heerlijkheid
Ravenstein, samen met de in de Zuidelijke Nederlanden gelegen heerlijkheden van Wijnendale 48
en ‘Brexsandt’ aan keurvorst Johan Sigismund van Brandenburg; de hertogdommen Gulik en
Berg vielen toe aan hertog Wolfgang Willem van Palts-Neuburg.49 Verder zouden alle troepen,
die niet in loondienst van bovengenoemde prinsen stonden zo snel mogelijk uit de
benaming gebruikt: ‘Wynendal’ of ‘Winnendal’ in titel. J. Rousset de Missy,Histoire de la Succession aux
Duchez de Clèves, Berg et Juliers, aux Comtez de La Mark & de Ravensberg, et aux Seigneuries de Ravestein &
de Winnendal / tirée des Preuves Authentiques produites par les Hauts Concurrens... p. 247.
49 Oorspronkelijk werden twee mogelijke oplossingen overwogen. Enerzijds was er het idee om het
bestuur over de erfenis in zijn geheel om de zes maanden te laten wisselen tussen beide vorsten. Het
tweede idee was de opdeling van de erfenis in zo gelijkwaardig mogelijke delen, waarbij de ene partij de
wijze van opdeling bepaalde en de andere kon kiezen welk deel hem toe zou komen. Hoewel de Staatse
vertegenwoordigers en Brandenburg, dat op dit ogenblik hopeloos afhankelijk was van hun militaire en
financiële steun voorstander waren van de eerste optie werd uiteindelijk, uit praktische overwegingen
voor de tweede geopteerd. Anoniem,The History of the Succession to the Countries of Juliers and Berg.
Giving an account of the importance of those countries, the claims of the several pretenders, the views of the
mediating powers; and, in a word, whatever else relates to this rich succession. The whole accompanied with
political remarks, and two tables, discovering at one view the pretensions of the several claimants; together
with a new and exact map of the countries, representing their important situation, with regard to the
neighbouring countries of France, the United Provinces, &c. pp. 74-76.
48
16
vorstendommen verwijderd worden. Beide prinsen beloofden in de toekomst geen beroep meer
te doen op Spanje of de Republiek. 50
Tegen het einde van het congres zond keizer Matthias (1557-1619) de graaf van Zollern naar het
Rijnland met instructies om de uitvoering van het verdrag zoveel mogelijk tegen te werken. Deze
onderhandelde met de hertog van Palts- Neuburg over een alternatieve verdeling tussen hem en
de keurvorst van Saksen. Wolfgang Willem vroeg uiteraard garanties dat een toekomstig oordeel
voordeliger zou zijn voor hem dan de verdeling afgesproken in het Verdrag van Xanten.51 In
1618 brak de 30-jarige oorlog uit en hiermee verdween dit conflict, zeker in de ogen van de
buitenlandse mogendheden en de keizer, naar de achtergrond. De hertogdommen werden
meermaals onder de voet gelopen door buitenlandse legers en zowel Spanje als de Verenigde
Provinciën hielden er hun garnizoenen in stand.
Tot een algemene pacificatie en definitieve verdeling kwam het uiteindelijk pas in 1666, met de
ondertekening van het Verdrag van Kleef (19 september 1666)52. Naast de gewoonlijke
verklaringen van vriendschap en broederschap kondigde dit verdrag ook een algemene
amnestie af en de belofte om toekomstige conflicten via arbitrage of rechters en niet langer met
de wapens te beslechten. De territoriale verdeling bleef met dit verdrag nagenoeg ongewijzigd.
Al was het nu de hertog van Neuburg die Wijnendale, Brexsandt en Ravenstein verwierf.53 Het
verdrag werd in 1778 ondanks fel protest van de Saksische keurvorst bevestigd door keizer
Leopold I (1640-1705).54
De in het eerste artikel vooropgestelde ontruiming vond niet plaats. Aanvoerders Spinola en Maurits
van Nassau slaagden er niet in een verstandhouding over de evacuatie te bereiken en zowel de Spaanse als
Nederlandse garnizoenen bleven aanwezig. Ibid. pp. 77-80.
51 Ibid. p. 82.
52 Tussen Filips Willem van Palts-Neuburg (1650-1690) en Frederik Willem I van Brandenburg (16201688); hierop volgden nog een aantal verdragen die hoofdzakelijk tot doel hadden om de religieuze
kwestie op te lossen. Uiteindelijk werd de regel van het Verdrag van Westfalen toegepast, waarbij voor
elke provincie teruggekeerd werd naar de religieuze toestand, zoals die in januari 1624 was. Het laatste
verdrag werd op 6 mei 1672 ondertekend. J. Rousset de Missy,Histoire de la Succession aux Duchez de
Clèves, Berg et Juliers, aux Comtez de La Mark & de Ravensberg, et aux Seigneuries de Ravestein & de
Winnendal / tirée des Preuves Authentiques produites par les Hauts Concurrens... pp. 246- 47.
53 De beslissing over de heerlijkheid Ravenstein werd later genomen via arbitrage, in het Verdrag van
Kleef werd slechts beslist hier arbitrage toe te passen. Ibid. p. 248.
54 Ibid. p. 256.
50
17
1.2
DE TWEEDE SUCCESSIECRISIS: GULIK EN BERG
In 1685 werd hertog Filips Willem van Palts-Neuburg (1650-1690), zoon van Wolfgang Willem,
ook keurvorst van de Palts nadat de laatste keurvorst Karel II (1651-1685) van het huis PaltsSimmeren kinderloos was gestorven. Hun gemeenschappelijke voorouder kan teruggevonden
worden in de persoon van Lodewijk de Strenge van Wittelsbach die in 1294 stierf en twee zonen
naliet. Rudolf (1274-1319), die de Palts en de keurvorstelijke titel erfde en Lodewijk (12671290), aan wie Beieren toekwam. Lodewijks lijn raakte nog meermaals opgesplitst, waarbij één
van de zijtakken de hertogen van Neuburg zou leveren. Op deze manier kwam in 1685 voor het
eerst sinds de reformatie een rooms-katholiek vorst in het bezit van de keurvorstelijke titel. 55
Schematische voorstelling van beide Wittelsbach- lijnen: Palts- Neuburg en PaltsSulzbach, vertrekkend vanaf de broers Wolfgang Willem en Augustus.
Wolfgang Willem
van Palts-Neuburg
(1578 - 1653)
Augustus van PaltsSulzbach
(1582- 1632)
Filips Willem van
Palts-Neuburg
(1650-1690)
Christiaan Augustus
van Palts-Sulzbach
(1622- 1708)
Johan Willem van
Palts-Neuburg
(1658 - 1716)
Theodoor
Eustachius van
Palts-Sulzbach
(1659 - 1732)
Karel III Filips van
Palts-Neuburg
(1661 - 1742)
Jan Christiaan van
Palts-Sulzbach
(1700 - 1733)
Karel Theodoor
van Palts-Sulzbach
(1724- 1799)
Filips Willem kreeg zeventien kinderen, waarvan 12 zonen. Vier van zijn zonen werden nooit
volwassen. Zijn oudste zoon, Johan Willem, volgde hem op in 169056 maar stierf kinderloos in
Om dit evenwicht te herstellen verwierf Ernst August (1629-1698), de Lutherse hertog van BrunswijkLüneburg (Hannover), een keurvorstelijke titel. Anoniem,The History of the Succession to the Countries of
Juliers and Berg. Giving an account of the importance of those countries, the claims of the several pretenders,
the views of the mediating powers; and, in a word, whatever else relates to this rich succession. The whole
accompanied with political remarks, and two tables, discovering at one view the pretensions of the several
claimants; together with a new and exact map of the countries, representing their important situation, with
regard to the neighbouring countries of France, the United Provinces, &c. p. 94.
56 Voor de overige zonen was een kerkelijke carrière weggelegd: één werd keurvorst van Mainz, een ander
Prins-bischop van Luik,...
55
18
1716 en werd op zijn beurt opgevolgd door zijn broer Karel Filips. Deze trouwde tweemaal,
maar geen van deze huwelijken leverde hem een wettelijke erfgenaam op.57
De Lijn Palts-Sulzbach was de familielijn die voortstamde uit de nakomelingen van Augustus, de
broer van Wolfgang Willem. De jongste telg van deze lijn, Karel Theodoor werd in 1724 door
keurvorst Karel III Filips geadopteerd als universeel erfgenaam.58
1.2.A
ARGUMENTEN EERSTE SUCCESSIECRISIS KEREN TERUG
Naar aanleiding van het dreigende uitsterven van het Huis Palts-Neuburg werden overal de oude
pretenties terug van onder het stof gehaald. Verloren gewaande aanspraken werden in het
Ancien Régime nooit vergeten: de geschiedenis van de Europese dynastiën maakte in de Nieuwe
tijd - in de regel - een belangrijk onderdeel uit van de opleiding die jonge prinsen genoten,
bovendien was nauwkeurige oplijsting van rechtsaanspraken op andere huizen in elk vorstelijk
archief terug te vinden.59 Vooral tussen koning Frederik Willem I (1688-1740) en keurvorst
Karel III Filips van Palts-Neuburg (1661-1742) dreigde dit conflict opnieuw te escaleren.
Hieronder focus ik mij vooral op hun argumentaties, zoals die staan opgelijst in “Les intérêts
présens et les prétentions des puissances de l'Europe.” van Rousset de Missy.
De Pruisische argumentatie benadrukte in de eerste plaats het intrinsiek onopdeelbare
karakter van de hertogdommen, zoals gestipuleerd stond in het Privilegium Unionis van 1559.60
Elke lezing van het Privilegium Successionis (1546) waaruit werd afgeleid dat de erfenis tussen
de vier dochters diende te worden verdeeld, was een foutieve interpretatie van dit privilege. Het
was dixit niet toegestaan aan een vorst om in zijn afspraken met de keizer af te wijken van
afspraken die zijn voorouders met de keizer hadden gemaakt. Het zou dus absurd zijn om een
annulatie van een privilege te lezen waar er geen gelezen kan worden. 61
Verder werd het huwelijkcontract (uit 1574) tussen Anna van Kleef (1552-1632) en Filips
Lodewijk van Palts-Neuburg (1547-1614) aangehaald als bewijs. Dit werd volgens hen zo
opgesteld dat erfgenamen van Anna slechts rechten verkregen op de erfenis indien noch de twee
broers Karel Frederik (1555-1575) en Johan Willem (1562-1609), noch de oudste zus Maria
Eleonora wettelijke erfgenamen voortbrachten. Een gelijkaardige formule werd opgenomen in
de huwelijkscontracten van de overige zussen met de hertog van Zweibrücken en de markies
van Burgau. De volledige erfenis hoorde dus aan Maria Eleonora toe te komen. Aangezien zij
vóór hertog Johan Willem overleed, gingen haar rechten over op haar dochter Anna, die
getrouwd was met de Brandenburgse keurvorst en via haar op de huidige Keurvorst. De
argumentatie van Pruisen zag dit als de enige juiste toepassing van het primogenituur-stelsel. 62
Anoniem,The History of the Succession to the Countries of Juliers and Berg. Giving an account of the
importance of those countries, the claims of the several pretenders, the views of the mediating powers; and, in
a word, whatever else relates to this rich succession. The whole accompanied with political remarks, and two
tables, discovering at one view the pretensions of the several claimants; together with a new and exact map
of the countries, representing their important situation, with regard to the neighbouring countries of France,
the United Provinces, &c. pp. 97-98.
58 Ibid. p. 99.
59 L. Bély, La société des princes XVIe-XVIIIe siècle, (Parijs: Fayard, 1999), p. 188.
60 Een logisch argument aangezien zij de halve erfenis al in hun bezit hebben. J. Rousset de Missy, Les
Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l'Europe: fondez sur les Traitez depuis ceux d'Utrecht
inclusivement, et sur les Preuves de leurs Droits particuliers, Tome I Part. I, (La Haye: Adrien Moetjens,
1741), p. 834.
61 Ibid. pp. 837-39 LXXVIII- LXXXIX.
62 Ibid. pp. 836-37
57
19
Karel III Filips reageerde hierop met het gekende argument dat Anna van Kleef moet
beschouwd worden als oudste zus van hertog Jan Willem, aangezien Maria Eleonora al in 1608
oveleden was. Er was hun huis onrecht aangedaan door na de dood van hertog Johan Willem,
Wolfgang Willem, Anna’s zoon, niet in het bezit te stellen van alle leengoederen en allodia uit de
erfenis. 63
Het Pruisische argument dat alle rechtsgeleerden het erover eens zijn dat in geval van
primogenituur een rechtstreekse afstammeling steeds voorgaat op een collaterale en Maria
Eleonora dus voorging op haar zus Anna, wuifde de keurvorst van de Palts weg als te
simplistisch. Wanneer getracht werd het toepasselijke recht op deze successie te achterhalen,
diende men met meerdere bronnen rekening te houden. Naast het erfenisstelsel, de aard van de
leengoederen, moest ook worden gekeken naar de plaatselijke gewoonte, de pacten die werden
afgesloten door de erflater en de keizerlijke privileges. Het Privilegium Successionis (1546) van
Karel V liet geen ruimte voor twijfel. Er viel letterlijk te lezen : “Qu’au défaut des enfants mâles du
Duc Guillaume, ses filles, savoir uniquement celles qui seront encore en vie et lorsque il n’y aura
plus de filles survivantes, leurs enfants mâles pour lors survivans doivent être admis à la
succession.“ 64
Vervolgens werd door Karel III Filips getracht de privileges op een zo strikt mogelijke manier te
interpreteren. Hierbij bepaalde het Privilegium Successionis slechts de bekwaamheid van de
mogelijks vrouwelijke erfgenamen; en het Privilegium Unionis de wijze waarop de overerving
diende te gebeuren. De onderlinge beïnvloeding van beide privileges op elkaar werd in zijn
argumentatie geijkt als het centrale juridische twistpunt.
Uit beide privileges kon duidelijk afgeleid worden dat slechts de overlevende dochters en hun
mannelijke afstammelingen konden erven. Dit werd, zogezegd, duidelijk in het privilege van
Karel V vermeld. Indien Ferdinand hiervan had willen afwijken had hij dit ook expliciet moeten
doen.
Maria Eleonora had geen mannelijke afstammelingen, haar dochter Anna (1576- 1625) had geen
recht op de erfenis. De keurvorst van Brandenburg werd hier verweten slechts mee te nemen uit
de privileges wat hij kon gebruiken. 65
Over de opvolging van het huis Palts-Sultzbach in de rechten van het bijna uitgestorven huis
Palts-Neuburg werd slechts kort ingegaan. Het huwelijk tussen Anna en Filips Lodewijk bracht
twee zonen voort waarvan de oudste zoon Wolfgang Willem in de rechten van z’n vader trad als
paltsgraaf van Neuburg en hertog van Berg en Gulik en de jongere Augustus kan gezien worden
als de stichter van de tak Palts-Sulzbach. Het is vanzelfsprekend dat bij het uitsterven van de ene
tak haar rechten overgaan op de andere.66
Ibid. pp. 871-73.
Ibid. p. 885.
65 Ibid. pp. 880-82.
66 Ibid. pp. 899-904.
63
64
20
1.2.B
DE GARANTIES VAN KAREL VI
Onder invloed van zijn vice-kanselier Schönbrun volgde keizer Karel VI in de jaren na de Vrede
van Utrecht (1713) een actieve anti-protestantse politiek. Dit dreef George I (1660-1727)67 en
Frederik Willem I (1688-1740) dichter naar elkaar toe. In 1723 tekenden ze het Verdrag van
Charlottenburg, een defensief pact gericht tegen de keizer.68 Als absolute voorwaarde voor elk
alliantieverdrag vroeg Frederik Willem de steun voor zijn aanspraken op Gulik en Berg, een eis
waar door de Britse regering zonder veel problemen werd op ingegaan.69 In het Verdrag van
Hannover (3 september 1725), het verdrag waarmee Charles Townshend70 (1674-1738) een
alliantie wou samenbrengen om tegengewicht te bieden aan het Eerste Verdrag van Wenen (30
april 1725)71, stond eveneens de verdediging van Frederik Willems rechten als doel aangegeven.
Naast Groot-Brittannië en Pruisen was Frankrijk de belangrijkste partij in dit verdrag.
In 1726 verliet Frederik Willem I de alliantie van Hannover. Als reden hiervoor zou de slechte
verhouding met George II of de schrik voor een aanval van Rusland, dat in datzelfde jaar toetrad
tot het Verdrag van Wenen, kunnen gezien worden.72 Op 12 oktober 1726 werd het Verdrag
van Wusterhausen getekend tussen de Pruisische koning en keizer Karel VI. Hierin beloofde de
keizer om, in ruil voor de Pruisische garantie van de Pragmatieke Sanctie, te bemiddelen bij de
hertog van Palts-Sulzbach. Mocht hij er niet in slagen het hertogdom Berg en de heerlijkheden
Ravenstein en Wijnendale te verzekeren dan zou Pruisen vergoed worden met een equivalent
elders in het Rijk.73
Maar ondanks het Verdrag van Wusterhausen beloofde hij nog geen twee maand later in een
geheim verdrag de successie van Gulik en Berg aan het katholieke huis Palts-Sulzbach. In
december 1728 werd een definitief verdrag (het Verdrag van Berlijn) gesloten tussen Karel VI en
Frederik Willem I, waarin de keizer hem nogmaals Berg en Ravenstein (en de Vlaamse
heerlijkheden) garandeerde.74 Frederik Willem I besefte heel goed dat hij weinig vertrouwen
moest koesteren in deze garanties. In zijn politieke testament, dat dateert van 22 januari 1722,
waarschuwde hij reeds zijn zoon hiervoor: “Wees steeds op je hoede voor de Habsburgse
dynastie en de keizer, want die is erg jaloers op Pruisen en haar leger.”75
Koning van Groot-Brittannië, keurvorst van Hannover
D.B. Horn, Great Britain and Europe in the Eighteenth Century, (Oxford: Clarendon Press, 1967), pp. 14547.
69 B. Williams, 'The Foreign Policy of England under Walpole (Continued)', The English Historical Review,
15 (1900), 675.
70 Sinds 1714 Secretary of State for the Northern Department
71 Verdrag tussen keizer Karel VI en koning Filips V van Spanje. Spanje garandeerde de Pragmatieke
Sanctie, Karel VI gaf al zijn claims op de Spaanse troon op en beloofde Spanje te helpen bij het heroveren
van Gibraltar. De Oostendse Compagnie kreeg dezelfde rechten als de Engelse en Nederlandse
compagnieën en een huwelijk tussen kroonprins Carlos en Maria Theresia wordt voorop gesteld. Saksen
en Beieren zouden nog toetreden tot dit verdrag; Rusland ook in 1726.
72 D.B. Horn,Great Britain and Europe in the Eighteenth Century p. 147; B. Williams,'The Foreign Policy of
England under Walpole (Continued)' p. 676.
73 Apocrief Verdrag tussen Karel VI en Frederik Willem I, Wusterhausen, 12 oktober 1726, CUD, VIII/2,
nr.LI, 139-140
74 B. Williams,'The Foreign Policy of England under Walpole (Continued)' p. 677.
75 C.A. Macartney, ed.,The Habsburg and Hohenzollern Dynasties in the Seventeenth and Eighteenth
Centuries p. 320.
67
68
21
DEEL 2: DE AANSPRAKEN VAN DE
PRUISISCHE KONING OP DELEN
VAN SILEZIË
Toen keizer Karel VI op 20 oktober 1740 plots overleed, greep Frederik II -zelf pas koning van
Pruisen sinds mei van datzelfde jaar- zijn kans. Hij begreep de zwakte van de Habsburgse
dynastie en de netelige situatie waarin Maria Theresia zich bevond en besloot het sterke leger en
de goedgevulde schatkist die zijn vader hem had nagelaten tegen haar in te zetten. Silezië was in
deze periode een druk bevolkt, 76 overwegend protestants gebied met een bloeiende
textielnijverheid. Bovendien had Silezië een erg strategische ligging, aangezien het in Pruisische
handen elke kans op vereniging van Polen en Saksen zou verhinderen. Saksen werd op dit
ogenblik nog als een belangrijke rivaal beschouwd.
Historici zijn vrij unaniem in hun oordeel, dat de juridische claims vanwege de Pruisische
dynastie niet zwaar wogen en Frederik II dit ook besefte. Zijn drijfveer was opportunisme en
ambitie.77 Hij zou Maria Theresia nog voorstellen om Silezië aan hem af te staan, zoniet zou hij
zich bij haar vijanden voegen. Maar zelfs vóór elke diplomatieke actie liet hij zijn leger op 16
december 1740 Silezië binnenvallen.78
Hieronder leest u een overzicht van de argumenten die in naam van koning Frederik II naar voor
werden geschoven om de Pruisische claim op Silezië te staven en ook het antwoord dat de
Habsburgers hierop formuleerden. Dit alles op basis van de teksten die Jean Rousset de Missy
(1686-1762) in 1741 verzamelde als supplement bij zijn ‘Les intérêts présens et les prétentions
des puissances de l'Europe.’ Het gaat hier om argumentaties die Jean Rousset de Missy heeft
opgevist uit het diplomatieke verkeer. Zij hadden tot doel de publieke opinie op basis van
juridische argumenten voor zich te winnen, al werd de nodige retoriek zeker niet geschuwd.
De Pruisische uiteenzetting heeft een tweeledige opbouw: in het eerste deel worden op een
meer algemene manier de rechten van de Pruisische koning op een aantal Silezische
hertogdommen opgesomd en wordt vervolgens getracht de rechtsgeldigheid van twee
verdragen waarin afstand werd gedaan van deze rechten te ontkrachten.
Silezië had een miljoen inwoners, waar de gebieden die al door Pruisen gecontroleerd werden samen
slechts 2,2 miljoen inwonders telden. L. Bély,La société des princes XVIe-XVIIIe siècle pp. 359-60.
77 “Frédéric fait valoir ses droits sur la Silésie, mais il traita lui-même cette justification de travail de
charlatan.” Ibid. p. 360. “There were Prussian legalistic claims to Silesia; but they were weak ones. In 1686
the Great Elector Frederick William of Brandenburg had renounced the rights he claimed over the
province in return for the cession to him of a small part of it; but eight years later his son, the later king
Frederick I, agreed in a secret treaty with the Emperor Leopold I to return this territory in return for a
money indemnity. Frederick II argued both that the Great Elector had no power to surrender his claims in
perpetuity and that they could therefore be revived at any time by his successor, and that the agreement
with his son had been obtained by deceit and threats and was therefore invalid. But assertions of this kind
were no more than a fig-leaf to cover an act of blatant aggression, and indeed were never seen by
Frederick himself as more than that.” M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 p. 59.
78 R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 39.
76
22
Het tweede deel omvat een meer uitgebreide uiteenzetting op basis van argumenten die
steunen op de constituties van het Heilig Roomse Rijk en het natuurrecht. Ook wordt hier
getracht om de onaangekondigde invasie van Silezië van 16 december 1740 te legitimeren.79
De Habsburgse repliek tracht binnen dezelfde structuur elk Pruisisch argument te weerleggen
en voegt er aan het einde nog een aantal algemene bedenkingen aan toe.
Ook ik ben grotendeels trouw gebleven aan deze structuur, al behandel ik elk Habsburgs
tegenargument onmiddellijk na het Pruisisch artikel dat het poogt te ontkrachten.
79
Ibid. pp. 37-42.
23
2.1
2.1.A
ARGUMENTATIE VAN PRUISEN – HABSBURGSE
TEGENARGUMENTATIE
HET HERTOGDOM JÄGERNDORF (PRUISISCHE ARGUMENTATIE)
In 1603 stierf markgraaf George Frederik van Brandenburg- Ansbach (1539-1603) kinderloos.
Hij schonk bij testament het hertogdom Jägerndorf aan Joachim Frederik (1546-1608),
toenmalig keurvorst van Brandenburg. Deze nam het in 1603 in bezit en schonk het in 1607 via
een fideï- commis80 aan zijn jongere zoon Johan George (1577-1624). Deze speelde zijn recht op
het hertogdom kwijt in de dertigjarige oorlog omdat hij zich tegen de keizer en aan de zijde van
paltsgraaf Frederik had geschaard. Johan George werd in de ban geslagen; zijn gebieden werden
geconfisqueerd en aan de prins van Liechtenstein geschonken.81
Pruisen stelde in zijn argumentatie dat deze maatregelen ongepast waren, omdat er in elk geval
een fideï-commis in het voordeel van de familie in het testament van keurvorst Joachim Frederik
stond.82
Een fideï-commis of erfstelling over de hand is “een beschikking waarbij de begiftigde ermee belast wordt
het geschonkene te bewaren en aan een derde uit te keren. Het is dus een dubbele beschikking waarbij de
goederen worden toebedeeld aan een eerste begunstigde of bezwaarde op wie de verplichting rust ze te
bewaren zodat ze bij diens overlijden toekomen aan een eerste begunstigde of bezwaarde op wie de
verplichting rust ze te bewaren zodat ze bij diens overlijden toekomen aan een tweede begunstigde of
verwachter.” Wanneer de Keurvorst hier als verwachter geldt (indien Johan George zelf geen wettige
erfgenamen voort zou brengen) biedt dit bescherming tegen versnippering van het familiaal vermogen. De
fideï- commis was een erg populaire techniek binnen adellijke families in het Ancien Régime, omdat het de
mogelijkheid bood om het vermogen ongeschonden aan de volgende generatie door te geven en de
goederen onvervreemdbaar werden. De eerste begunstigde heeft het als het ware niet in eigendom en kan
er dus ook niet over beschikken. C.D. Walter Pintens, Johan Du Mongh, Koen Vanwinckelen, Familiaal
Vermogensrecht (Antwerpen: Intersentia, 2010), pp. 1222-23.
81 George Frederik I (markgraaf van Ansbach- Kulmbach en hertog van Jägerndorf) was de laatste telg van
een zijtak van de Hohenzoller. De erfkwestie na zijn dood werd geregeld in het huisverdrag van Gera (
ondertekend 29 april 1599). In onderstaand schema zijn de hertogen van Jägerndorf in vetjes aangegeven.
80
Kv. Johan Sigismund
(1572-1619)
Kv. Joachim Frederik
(1546-1608)
Mg. George Frederik
(1539-1603)
H. Johan George
(1577-1624)
naast hen had Joachim
Frederik nog vijf zonen
J. Rousset de Missy, Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l'Europe : fondez sur les Traitez
depuis ceux d'Utrecht inclusivement, et sur les Preuves de leurs Droits particuliers, Tome I Part. II (La Haye:
Adrien Moetjens, 1741), pp. 383-84; J. Rousset de Missy, Les Intérêts Présens et les Prétentions des
Puissances de l’Europe, Supplément au Chapitre VII du Tome I Part. II, (La Haye: Adrien Moetjens, 1741),
pp. 2-9.
82 De weergave van de Pruisische argumentatie is hier vrij beknopt, omdat de onlineversie van Rousset
hier fragmentair en onvolledig is. J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances
de l’Europe, Supplément au Chapitre VII du Tome I Part. II pp. 2-9.
24
2.1.B
HABSBURGSE TEGENARGUMENTEN
De auteur van de Pruisische tekst beweerde dat markgraaf George (1484-1543, de vrome), van
Brandenburg- Ansbach van koning Lodewijk van Bohemen de concessie had verkregen om
gronden in Silezië te kopen en deze te bezitten als erfelijke goederen met het recht deze naar de
toekomst toe naar believen te vervreemden. Dit werd op volgende wijze ontkracht: wanneer
men kijkt naar de tekst van deze concessie, die werd uitgevaardigd Paasmaandag 1323, vindt
men in duidelijke bewoordingen terug dat hij dit gebied slechts verwerft voor zijn persoon, zijn
broer en zijn erfgenamen en ze zich zullen verhouden tegenover de koning als elke andere
Silezische vorst. Er valt niets terug te vinden dat getuigt van het recht om naar believen te
kunnen vervreemden.83
Het was, zo wordt hier beargumenteerd, binnen deze grenzen dat Jan van Troppau in 1422 door
koning Sigismund (1368-1437) als hertog werd aangesteld. Deze stierf in 1483 kinderloos. Het
leen viel open en kwam logischerwijs toe aan de koning. In 1493 schonk koning Wladislaus II
(1456-1516) het aan Jan van Schellenberg, zijn grootkanselier. Nog steeds in de hoedanigheid
van strikt mannelijk leen. Er is namelijk geen enkele reden om ervan uit te gaan dat Wladislaus
de aard van het leen zou hebben gewijzigd. In 1524 verkocht diezelfde Jan van Schellenberg het
hertogdom Jägerndorf aan markgraaf George.84 Hij kon dit slechts doen met instemming van de
koning en zijn zoons, wat volgens de auteur nogmaals bewijst dat het hier over een mannelijk
leen gaat en geen allodium.85
Nergens, zo stelde de auteur van de weerlegging, bewijst de Pruisische argumentatie de
overgang van ‘fief masculin’ naar ‘fief simplement héréditaire et aliénable’. “De constitutie van
het koninkrijk Bohemen verplicht alle koningen plechtig te zweren dat ze geen deel van het
koninkrijk zullen vervreemden of de opengevallen lenen zullen verdelen, maar deze
daarentegen zullen verenigen onder de kroon.” Het is compleet onzinnig te geloven dat de
koning in deze context de aard van het leen zou wijzigen; dit zou hij overigens niet kunnen
zonder toestemming van de staten. 86
Wanneer George Frederik (1539-1603) besefte dat hij zelf geen mannelijke nakomelingen zou
voortbrengen en dat hij niet zonder toestemming van zijn soeverein over het vorstendom zou
kunnen beschikken ten voordele van een jongere tak van de Hohenzollern, vroeg hij hiertoe
toestemming aan koning Rudolf II (1552-1612). Deze weigerde die te verlenen op basis van de
aard van het hertogdom en de constitutie van Bohemen waartoe hij zich, zo stelt de Habsburgse
argumentatie, gebonden voelde.87
Ibid. p. 67.
Ibid. p. 68.
85 Allodium: eigengoed in het Nederlands. De bezitter heeft de meeste absolute rechten op het goed en
dient geen leenheer boven zich te respecteren wat betreft dit goed. Men zou kunnen stellen dat het
allodium buiten het leenstelsel valt, al werd in Duitsland geprobeerd het eigengoed via de benaming
Sonnelehn (feodum solis, ‘als vazal van de zon gehouden leen’) ook de allodia in de feodale structuur een
plaats te geven. Veel kerkelijke bezittingen hadden de status van allodium. Allodia in lekenhanden waren
vrij zeldzaam. Zo werd in Engeland, sinds Willem de Veroveraar, nog slechts de koning erkend als houder
van allodia; ook in Frankrijk verdween het door leken gehouden allodium op veel plaatsen (Vlaanderen
was hier een uitzondering op). In veel gebieden werd het algemene principe ‘nulle terre sans seigneur’
geaccepteerd. Hoewel ook in Duitsland het aantal door leken gehouden allodium vanaf de twaalfde eeuw
sterk terugliep, verdween het er nergens. In Friesland, Thüringen en Saksen bleef het zelfs een belangrijke
rol spelen. F.L. Ganshof, Qu'est-ce que la féodalité?, (Brussel: Office de Publicité, 1947), pp. 148-49.
86 Wladislaus doet deze belofte aan de kroon en de staten in 1510, Lodewijk in 1522 J. Rousset de
Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au Chapitre VII du Tome
I Part. II p. 68.
87 Ibid. pp. 68-69.
83
84
25
Dit hield George Frederik echter niet tegen om het vorstendom in 1595 bij testament aan
Joachim Frederik (1546-1608),keurvorst van Brandenburg, te schenken. Deze maakte misbruik
van de onlusten in die periode om het vorstendom in bezit te nemen. Joachim Frederik vroeg
meermaals aan de keizer om deze inbezitname ook officieel te bekrachtigen maar uit een
antwoord van deze in 1607 bleek duidelijk dat hij dit weigerde, zoals hij dit ook aan George
Frederik had geweigerd. Meer zelfs, Joachim Frederik werd in duidelijke bewoordingen om de
restitutie ervan aan de kroon van Bohemen gevraagd. 88 Hier is de Habsburgse tekst
uitgesproken verwijtend ten aanzien van de keurvorstelijke dynastie. Ook toen werd misbruik
gemaakt van de verzwakte positie van de koning.
De auteur meende dat het niet meer nodig was om nog dieper in te gaan op de fideï-commis en
de juridische gevolgen ervan aangezien zelfs Joachim Frederik het hertogdom al op
onrechtmatige wijze bezat.89
2.1.C
HERTOGDOMMEN LIEGNITZ-WOHLAU-BRIEG
(PRUISISCHE ARGUMENTATIE)
Pruisen eigende zich de rechten op de hertogdommen Liegnitz, Wohlau en Brieg toe op basis van
volgende argumentatie:
Jan de Blinde (1296-1346), koning van Bohemen en hertog van Luxemburg, verleende in 132990
het volgende privilege: “Het hertogdom Leignitz en de daarvan afhangende gebieden zijn
voortaan erfelijk en vervreemdbaar.” Het recht om een gebied bij leven te vervreemden was
echter nog niet vanzelfsprekend gelijk aan een recht om bij testament te vervreemden. Om deze
moeilijkheid uit te klaren werd in 1511 een verklaring verkregen van koning Wladislaus II
(1456-1516) waarin ook dit recht hen uitdrukkelijk werd toegekend.91
Koning Lodewijk II (1506- 1526)92 schonk in 1522 en 1524 nieuwe patenten aan hertog
Frederik II (1480-1547) van Liegnitz, Brieg en Wohlau waarin ook hij de vervreemdbaarheid
van de hertogdommen verleende. Hij deed dit op uitdrukkelijk verzoek van hertog Frederik II.
Waar hij de vervreemdbaarheid bij testament in de eerste brief niet vermelde, deed hij dit
uitdrukkelijk in die van 1524.93 Het patent dat diens opvolger Ferdinand I (1503-1564), de
eerste Habsburgse koning van Bohemen, hem op 27 juli 1529 schonk, bevestigde alle privileges
die hem door eerdere vorsten werden toegestaan.94
Ibid. p. 71.
Ibid. p. 73.
90 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l'Europe : fondez sur les
Traitez depuis ceux d'Utrecht inclusivement, et sur les Preuves de leurs Droits particuliers, Tome I Part. II p.
385.
91 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 11.
92 Hij was de Laatste koning van Bohemen en Hongarije-Kroatië uit het huis Jagiello en getrouwd met
Maria van Habsburg, kleindochter van Maximiliaan. Hun huwelijk bleef kinderloos. Hij werd op beide
tronen opgevolgd door de Habsburgse keizer Ferdinand I (1503- 1564)
93 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II pp. 12-13.Beide brieven werden aan de Pruisische argumentatie
toegevoegd. Als oorzaak werden diensten van zijn huis, de Piasten aan de voorouders van Lodewijk II en
aan het koninkrijk Bohemen vermeld. Frederik II’s eerste vrouw was bovendien Elisabeth Jagiello (14821517), dochter van koning Casimir IV van Polen en een nicht van Lodewijk II, die Frederik II aansprak als
neef.
94 Ibid. pp. 13-14.
88
89
26
In 1537 sloot hertog Frederik II (1480- 1547) ‘un traité d’union et de confraternité héréditaire 95’
met Joachim II, keurvorst van Brandenburg (1505-1571). Hierbij werd een dubbel huwelijk
vooropgesteld om beide families onlosmakelijk met elkaar te verbinden96. George (1523-1586),
de jongste zoon van Frederik zou trouwen met een dochter van Joachim: Barbara (1527-1595).
Johan George (1525-1598), de oudste zoon van Joachim zou trouwen met Sophie (1525-1546),
de dochter en tevens het jongste kind van Frederik. Beide huwelijken voltrokken zich in 1545.
Hohenzollern
Kv. Joachim II
(1505 - 1571)
Mg. Johan
(1513-1571)
Piast
George
(1523-1586)
Kv. Johan George
(1525- 1598)
H. Frederik II
(1480- 1547)
Barbara
(1527- 1595)
Sophie
(1525-1546)
In het eerste luik stelde dit verdrag een duurzaam wederzijds defensie-en vriendschapspact
voorop tussen beide vorstendommen, en dit voor deze en latere generaties. Dergelijke
vriendschapsbepaling (amicitia) werd in een gelijkaardige vorm in elk alliantieverdrag
opgenomen in deze periode.97
Het tweede luik betrof de erfenisovereenkomst. Indien hertog Frederik II of zijn erfgenamen
mochten sterven zonder legitieme mannelijke nakomelingen voort te brengen, dan zouden zij in
al hun bezittingen 98 worden opgevolgd door keurvorst Joachim II of diens mannelijke
nakomelingen. Bij het uitsterven van diens lijn zou dit recht aan zijn broer, markgraaf Johan van
Kürstin (1513- 1571)99 of diens mannelijke nakomelingen toekomen. Indien ook zijn lijn zou
uitsterven dan zou het hoofd van de Frankische linie100 van de Hohenzollern alle rechten
verwerven.101 Deze overeenkomst zou, zo gestipuleerd, verlopen met het volle respect voor en
de erkenning van de rechten die de Koning van Bohemen als leenheer op de Silezische
hertogdommen bezat.
Ibid. p. 15.
Zijn tweede vrouw Sophie kwam al uit Brandenburg-Ansbach-Kulmbach tak van de familie.
97 R. Lesaffer, Europa: een zoektocht naar vrede? : 1453-1763 en 1945-1997, (Leuven: Universitaire pers,
1999), pp. 452-53. “...., enfin généralement tous les Biens que nous possédons maintenant, et que nous
pourrons acquerir dans la suite en propriété, ou à condition de rachat, et tout ce que nos descendans, jusques
au dernier de notre tige et issu de notre Sang, laisseront après eux,… “
98J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 16.
99 Mocht Johan dit verdrag niet ratificeren, zou dit niets afdoen van de gelding ervan ten aanzien van
Joachim II. Ibid. p. 17.
100 Na de dood van Frederik I (1206), graaf van Zollern werden zijn bezittingen onder zijn twee zoons,
Frederik en Koenraad, verdeeld. Hierbij raakte de dynastie verdeeld in een Zwabische tak (Frederik en
zijn nakomelingen) en een Frankische tak (Conrad en zijn nakomelingen). Het is de Frankische tak die het
keurvorstendom Brandenburg verwierf. De Zwabische tak had voornamelijk bezittingen in het Zuiden van
Duitsland en zou in de 19de eeuw nog het koninkrijk Roemenië verwerven. Wanneer de Pruisische auteur
hier de Frankische tak vermeldt, doelt men op de zijtak waarbinnen zich op dat ogenblik o.a. de hertog van
Pruisen en de markgraven van Ansbach en Kulmbach bevonden.
101 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 16.
95
96
27
Hiertegenover stond dat indien Joachim zou sterven zonder wettelijke erfgenamen na te laten en
z’n broer Johan ook al stierf zonder nageslacht na te laten, alle gebieden die zij nu reeds bezaten
of hun erfgenamen later zouden verwerven en onder de Boheemse kroon ressorteerden, zouden
toekomen aan hertog Frederik en zijn nageslacht. 102 Ferdinand I, koning der Romeinen, in zijn
hoedanigheid van koning van Bohemen en hertog van Silezië werd verzocht zijn toestemming te
verlenen aan de keurvorst om zijn gebieden bij wederzijds erfcontract te vervreemden. Hertog
Frederik meende, zoals hoger genoemd, deze bevestiging al te bezitten.103 Bovendien beweerden
beiden hier geen beslissing genomen te hebben zonder de toestemming van de staten in hun
gebieden. Het verdrag werd ook door beide zonen van Frederik: Frederik III (1520- 1570) en
George (1523- 1586) ondertekend.
De Hoge Raad voor Bohemen in Wenen104 meende een gevaar te zien in dit contract. Ze vreesde
dat het koninkrijk Bohemen zijn heerschappij over de Silezische gebieden zou verliezen bij
inbezitname door de keurvorst van Brandenburg. De Staten van Bohemen werden ertoe
aangezet klachten neer te leggen bij Koning Ferdinand I, ook al ging deze redenering van de
Hoge Raad in tegen de exacte bewoording van het verdrag, waarin de keurvorst net de rechten
van de koning garandeerde.105 Ook overgedragen zouden deze hertogdommen als leen van de
koning blijven gelden, met alle plichten die daarbij komen kijken. Bovendien werd hier geen
verdrag gesloten met een buitenlandse mogendheid. De keurvorst van Brandenburg hield op het
tijdstip van het sluiten van dit verdrag al noemenswaardige bezittingen binnen het koninkrijk.
Bovendien behielden de hertogen van Liegnitz, zoals eerder al vermeld, wanneer ze hun
gebieden in 1329 als leengoed aanboden aan de koning van Bohemen het recht om naar
goeddunken over hun bezittingen te beschikken.106
Op 18 mei 1546 velde Ferdinand I een oordeel waarbij deze overeenkomst ongeldig werd
verklaard.107 De keurvorst van Brandenburg werd bij het nemen van deze beslissing niet
geraadpleegd en kreeg dus niet de kans om zijn zaak te verdedigen.108
De koning verplichtte hertog Frederik en zijn zonen Frederik en George om in een plechtige
verklaring het verdrag te herroepen. Meer zelfs: hij vroeg hen te erkennen dat na de dood van de
laatste mannelijke telg de hertogdommen Liegnitz-Wohlau-Brieg terug zouden keren onder
directe heerschappij van de koning van Bohemen. Hierbij werden de mogelijke dochters en
collaterale familieleden gepasseerd en dit tegen simpele uitbetaling van een vooropgestelde som
geld.109
Ibid. pp. 18-19.
Ibid. p. 22.
104 Dit was een orgaan dat was opgericht door Ferdinand I (1503-1564) in een poging de macht van de
Statenvergadering te verminderen. Ruimtelijk was het bevoegd voor Bohemen, Moravië, Silezië en Lausitz.
J. Bérenger,A History of the Habsburg Empire 1273-1700 pp. 162-64.
105 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 25.
106 Ibid. p. 26.
107 Pruisische weergave van het oordeel van koning Ferdinand I “ Comme le Duc Fréderic le Lignitz n’est
pas en droit de passer de pareils contrats, ni de faire des traitez de confraternité héréditaire, il est clair que
ceux qu’il a faits, sont de nulle valeur, devant être cassez et entièrement abolis. C’est pourquoi de notre
autorité Roïale et comme Seigneur Suserain des fiefs de la Silésie, nous déclarons nul, cassons et mettons au
néant le-dit Traité de confraternité, et tout ce qui y est contenu, ou qui s’en est ensuivi etc. Donné dans notre
Ville de Breslau le 18. De Mai 1546. “ibid.
108 Ibid. pp. 27-28.
109 Ibid. p. 29.
102
103
28
Verwijzend naar een gekend Latijns adagium wordt de koning hier door de Pruisische auteur
verweten als rechter op te treden in zijn eigen zaak.110
In deze periode stuurden, zo werd hier beweerd, de hertogen van Liegnitz volgende profetische
woorden naar het hof van de keurvorst: “quoiqu’une force supérieure (disent-ils) prétende vous
priver de vos droits, ils sont trop certains pour qu’on puisse les ébranler...l’héritage n’est pas encore
échû… Le temps change toute chose. Ce qui paroît impossible présentement, votre postérité
trouvera peut-être un jour les moïens de l’exécuter.“ 111
De Brandenburgse keurvorst had bovendien steeds categoriek geweigerd de documenten die het
bestaan van deze overeenkomst bevestigden op te sturen naar het hof van de koning. 112
George Willem (°1660), de laatste van de Silezische Piasten-hertogen stierf in 1675. Hierop
klopte Frederik Willem I (1620-1688), keurvorst van Brandenburg en hertog van Pruisen aan bij
keizer Leopold I (1640-1705) met de vraag zijn rechten op de Silezische hertogdommen officieel
te erkennen en hem hiervan in het bezit te stellen. Omdat de keizer op dat ogenblik met
Frankrijk in een oorlog113 verwikkeld was, werd slechts de belofte gemaakt deze kwestie te
onderzoeken eens vrede werd gesloten. De keizer beloofde rechtvaardig te oordelen.114
Op hetzelfde moment bood de keizer de keurvorst een aanzienlijke schadeloosstelling aan, in
ruil waarvoor hij aan hem vroeg zijn aanspraken te laten varen. Frederik Willem wou hier niet
op ingaan.
Keizer Leopold I vroeg vervolgens Frederik de Roth, kanselier van Liegnitz, om deze affaire te
onderzoeken en hiervan aan hem verslag uit te brengen115. Na tien maanden had deze een
antwoord klaar. De Pruisische argumentatie beweert hierover dat zijn antwoord de keizer
bepaald niet beviel aangezien het de rechten van Brandenburg te zeer zou bevestigd hebben. De
keizer verbood de verspreiding hiervan, maar toch slaagde de keurvorst erin hiervan een
exemplaar te bemachtigen. Uiteindelijk werd toenadering gezocht en gaf de keizer toe om een
aantal gebieden aan Brandenburg te laten toevallen.116
2.1.D
HABSBURGSE TEGENARGUMENTEN
Vanuit het Habsburgse kamp werd hierop de volgende repliek geformuleerd:
De Pruisische auteur nam als startpremisse het feit dat de Silezische Piasten deze
hertogdommen hadden bestuurd als waren ze hier soeverein heerser over, met het recht deze te
vervreemden. 117 Als bewijs werd slechts de investituur van 1329 door koning Jan de Blinde
(1296-1346) aangehaald.
Nemo iudex idoneus in propria causa; C. De Koninck, Latijnse Rechtsspreuken, 3e, geheel herz. en sterk
vermeerderde uitg. edn (Brugge: Die Keure, 2003).p.81, nr. 356 / J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens
et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au Chapitre VII du Tome I Part. II p. 29.
111 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 29.
112 Ibid.
113 Hollandse Oorlog ( 1672-1679)
114 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II pp. 30-31.
115 De opdracht hiertoe werd verstuurd op 2 januari 1684
116 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 31.
117 dat ze het m.a.w. als allodium hielden en er het dominium directum over bezaten.
110
29
Hier werden verkeerde conclusies uitgetrokken en bovendien werden een aantal fundamentele
omstandigheden niet vermeld.118
Naast de investituur van 1329, die door hertog Bogislas en de nog overlevenden van zijn broers
werd verkregen is ook die uit 1331, waar zijn twee zonen Wenceslas en Lodewijk zich bij
aansloten, belangrijk. Waar de eerste nooit volledig werd uitgevoerd en nog vragen open liet,
wierp de tweede een veel duidelijker beeld op de feodale aard van de hertogdommen. De
Pruisische tekst liet die onvermeld.119
In dit patent viel heel duidelijk te lezen dat deze hertogdommen bij gebrek aan mannelijke
erfgenaam in de rechte lijn zouden toekomen aan de Boheemse kroon.120 De enige uitzondering
bestond erin dat ze in tijd van nood een aantal van hun bezittingen zouden kunnen
vervreemden. De verkrijger van deze bezittingen zou zich in dat geval op eenzelfde manier tot
de koning verhouden als de hertogen. Dit werd door beide zonen in 1343, na de dood van hun
vader, nogmaals bevestigd. Ook de latere hertogen hadden op dezelfde manier de eed afgelegd
aan de koning. Er kon naar het Habsburgse oordeel dus geen twijfel over bestaan dat het
koninkrijk Bohemen het recht had verkregen om hun gebieden met de rest van het koninkrijk te
verenigen bij de dood van de laatste mannelijke Piast.121
De toelating om bij leven of testament te vervreemden, die hertog Frederik II in 1511 en 1524
van de koningen Wladislaus en Lodewijk had verkregen, ging dus in tegen de aard van deze
hertogdommen en de constitutie van Bohemen. Het spreekt in het kader van de nu gekende
voorgeschiedenis -zo valt te lezen in de Habsburgse argumentatie- voor zich dat deze
instemming slechts verkregen werd door hertog Frederik doordat hij deze koningen
onbestaande historische rechten had voorgespiegeld. Het is uitermate belangrijk te weten dat
zelfs de koning niet het recht had om zomaar over de lenen, die hem hoorden toe te komen, te
beschikken. Zoals reeds eerder vermeld, verplichtte de constitutie van Bohemen namelijk alle
koningen plechtig te zweren dat ze geen deel van het koninkrijk zouden vervreemden of de
opengevallen lenen zouden verdelen. Wanneer hij hier toch toestemming toe zou verleend
hebben was de al dan niet gegeven instemming van de staten essentieel.122
Het broederschapsakkoord met keurvorst Joachim van Brandenburg had bijgevolg geen enkele
rechtswaarde. Het was dus zeer correct van de Staten van Bohemen om met hun klachten bij
keizer Ferdinand I aan te kloppen. Zeker ook omdat het keurvorstendom in het verleden steeds
had nagelaten zijn eigen plichten als vazal van de koning van Bohemen na te komen en nog
ettelijke miljoenen aan Bohemen verschuldigd was. De belofte om als hertogen van Liegnitz alle
verplichtingen tegenover de kroon te blijven nakomen en zich als een goed leenman te gedragen,
klonk in dit akkoord dus bijzonder hol, zo valt te lezen in de Habsburgse tegenargumentatie. 123
“Ferdinand I kon, na schriftelijk overleg met de hertog, niets anders doen dan recht te laten
geschieden.”124
J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II pp. 77-78.
119 Ibid. p. 78.
120 “2° Il arriveroit qu’ils viendroient à mourir sans laisser des hoirs mâles & légitimes, ces Principautez
reviendroient pleinement au Roi & NB. à la Couronne de Boheme ; “ [NB. is afkorting voor Nota Bene] ibid.
121 Ibid. p. 79/81.
122 Ibid. p. 80.
123 Ibid. p. 82.
124 Ibid. p. 80.
118
30
Niet enkel werd het oordeel van de keizer aanvaard door de hertogen Frederik en George, de
zonen van Fredrik II; ook erkenden ze expliciet het recht van de koning om hen op te volgen
wanneer ze stierven zonder wettelijke erfgenamen.125
Ook keurvorst Johan George (1525-1598) aanvaardde het oordeel en zag de zwakte van zijn
pretenties in. In 1593 vroeg hij aan keizer Rudolf II hem slechts één van de vorstendommen toe
te wijzen, ook hiervoor was toestemming van de de staten nodig geweest. Rudolf II heeft hier
echter slechts weinig aandacht aan besteed. Er werd enkel een geschrift van 1595
teruggevonden waarin Johan George gevraagd werd hem het nietige broederschapsakkoord
terug te bezorgen.126
Het feit dat het advies van Frederik de Roth niet werd gepubliceerd, had niets te maken met de
inhoud ervan want die was namelijk wel degelijk in het voordeel van de koning en de kroon van
Bohemen. Het was nu eenmaal niet de gewoonte de mening van een enkeling, waar het oordeel
van de kroon nooit op kon gebaseerd zijn, publiek te maken. De Habsburgse auteur zag dit als
het zoveelste voorbeeld van de negatieve beeldvorming waar de Pruisische schrijver op
mikte.127
2.1.E
PRUISISCHE POGING OM DE NIETIGHEID VAN DE VERDRAG VAN
1686 AAN TE TONEN. 128
Om de nietigheid van deze verdragen aan te tonen beroepte de Pruisische auteur zich op een
aantal overeenkomsten129 binnen het keurvorstelijk huis die al 300 jaar geldend waren en van
tijd tot tijd door de keizer bekrachtigd werden. Deze conventies stipuleerden dat het niet
toegelaten was aan vorsten uit dit huis om voor eeuwig afstand te doen van gebieden, zelfs al
waren ze slechts recentelijk verkregen. Een erfgenaam had bijgevolg steeds het recht om tot
revindicatie over te gaan.130 Zo moet, bij het sterven van de laatste mannelijke erfgenaam van
een tweede zoon van de keurvorst aan wie een vorstendom was toebedeeld voor zijn
onderhoud, dit vorstendom terugkeren in de schoot van het huis. In het kader van de discussie
over het hertogdom Jägerndorf kende deze regel specifiek toepassing.131 De argumentatie, die uit
naam van koning Frederik II werd gevoerd stelde dat, toen Johan George in de ban werd
geslagen zijn hertogdom niet door de keizer kon geconfisqueerd worden maar terug diende te
keren naar de hoofdtak van het huis van Brandenburg. Het was aan familieleden namelijk
“Que lorsqu’ils viendroient à mourir sans laisser des héritiers légitimes mâles, leurs Principautez, leurs
Païs & leurs sujets seroient échûs au Roi & à la couronne de Bohème, et qu’il ne feroit donné à leurs filles
qu’une certaine somme en argent & en meubles.“ ibid. p. 83.
126 Ibid.
127 Ibid. p. 84.
128 Defensief Alliantieverdrag tussen Leopold I en Frederik Willem I, Colonia ad Spream, 7 mei 1686, CUD,
VII/2, nr. LXIX, 127-129
129 “Certaines conventions”, deze zouden moeten blijken uit charters daterend van de jaren 1437, 1473,
1541, en 1603
130 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 31.; eigen aan een fideï-commis.
131 Dit werd zo bepaald in een huisovereenkomst gesloten te Gera op 29 april 1599: “... nous consentons et
voulons que ce duché reste au-dit Prince et à ces enfans mâles héritiers de ses fiefs, mais à conditions qu’il ….
et que si le Prince Administrateur vient à mourir sans laisser d’enfants capables de succéder à ses fiefs le
susdit duché retourne à quelqu’un des Marcgraves du Sang de Brandenbourg, … “ Deze huisovereenkomst
werd gesloten na gesprekken tussen markgraaf George Frederik van Brandenburg- Ansbach (15391603), de toenmalige hertog van Jägerndorf en keurvorst Joachim Frederik van Brandenburg (1546-1608)
ibid.
125
31
verboden voor altijd te vervreemden; het lag niet in hun macht voor altijd te vervreemden wat
ooit rechtmatig verkregen was.132
Het feit dat het hertogdom niet ‘openviel’ door de dood van Johan George maar wegens zijn
verraad aan de keizer bleef problematisch in deze redenering. Om dit probleem aan te pakken
werd in deze tekst nog een andere familieovereenkomst aangehaald. Deze stipuleerde dat een
familielid niet verplicht was engagementen die te zwaar doorwogen op de staten na te komen
indien deze niet voortkwamen uit een dringende noodwendigheid. Zodus hoefde een opvolger
geen schade te ondervinden van de gebroken verplichtingen van zijn voorganger, kon hij niet
verplicht worden zijn goed of een equivalent goed zonder meer over te dragen. 133
Uiteindelijk werd er door de keizer toch onderhandeld met keurvorst Frederik Willem I (16201688) over de Silezische aanspraken van zijn dynastie. De keurvorst verkreeg de cirkel van
Schwiebus134 en de prinsen van Liechtenstein deden formeel afstand van de waardevolle
aanspraken die ze op een aantal Brandenburgse heerlijkheden in Oostenrijk hadden. In ruil deed
hij afstand van zijn overige aanspraken in Silezië.
Na op een betrekkelijk objectieve manier over bovenstaande uit 1886 daterende overeenkomst
te rapporteren, probeerde de Pruisische auteur vervolgens de lezer van de nietigheid ervan te
overtuigen. Dit deed hij op basis van volgende beweringen.
Op het ogenblik van deze overeenkomst werd de keurvorstelijke prins Frederik (1657-1713)135
er -zo beweert de tekst- in het geheim toe gebracht de belofte te doen om bij het aanbreken van
zijn regeerperiode alle verworven gebieden terug te geven aan de keizer. Hier werden dus twee
verdragen gesloten met een compleet aan elkaar tegengestelde inhoud. 136
Ibid. p. 32.
Ibid.
134 De exclave rond de vandaag in Polen gelegen stad Świebodzin. Dit was een gebied in het uiterste
noorden van het historische hertogdom Silezië en viel dus toe aan de koning van Bohemen, al was het al
sinds de late middeleeuwen volledig omringd door gebieden die toevielen aan de keurvorst van
Brandenburg. De stad kende in deze periode een sterke economische bloei doordat ze op het kruispunt lag
van tolwegen en de textielnijverheid en bierproductie er floreerden.
132
133
In het noorden boven Silezië: de exclave van
Schwiebus.
Frederik III, sinds zijn kroning tot koning in Pruisen (1701) Frederik I
J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 33.
135
136
32
Twee zaken, zo wordt beargumenteerd, zijn essentieel om tot een geldig verdrag te komen: ten
eerste een volledig begrip van het onderwerp waarover men handelt en ten tweede de wil om
tot een overeenkomst te komen. Geen van beide was hier aanwezig. Frederik Willem I had de
bedoeling een aanwinst te doen voor zijn nageslacht en sloot dit verdrag vanuit dat oogpunt.
Was hij op de hoogte geweest van de belofte die zijn zoon had gemaakt, dan was deze
overeenkomst nooit gesloten geweest. De prins werd geïntimideerd, onder druk gezet en op het
verkeerde been gezet door de Oostenrijkse137 minister: baron von Freytag. Zijn wil was dus
evenmin geldig.138 Het Oostenrijks gedrag in deze was onverschoonbaar en dat terwijl de
keurvorst Frederik Willem I steeds onvoorwaardelijke trouw had getoond ten aanzien van de
keizer. 139 De Pruisische auteur wou in deze passage duidelijk het aangedane onrecht
benadrukken.
Toen Frederik Willem I stierf in 1688, vroeg Frederik III, zich nu wel bewust van de implicaties
van zijn belofte, om raad bij zijn ministers. Deze waren resoluut: de toegiften waren verkregen
via veinzing en bedrog en bonden hem dus niet. 140 De brieven waarin deze stonden
opgeschreven werden teruggevraagd. De kanselier van Bohemen weigerde dit en dreigde hem
zelfs af. “De rechten die uit deze brieven voortvloeiden zouden uitgevoerd worden, indien nodig
gewapend ingrijpen. “ Niet van stuk gebracht door deze bedreigingen droeg Frederik zijn
gezanten naar de verkiezing van de nieuwe Rooms-Duitse koning141 op duidelijk te maken aan
de Oostenrijkse ministers dat hij zich in geen geval gebonden voelde door zijn belofte. Ze was
tegengesteld aan de conventies binnen het huis van Brandenburg en werd slechts via list en
bedrog van hem verkregen op een leeftijd waarop hij nog niet in staat was te oordelen over
Staatszaken. Ze waren kortom strijdig met de wetten binnen het Rijk en meer algemeen het
Natuurrecht. Hij zou nooit afstand doen van Schwiebus. 142
Niettegenstaande deze sterke woorden moest hij uiteindelijk toch buigen tegen betaling van een
som, die nauwelijks overeenstemde met de onderhoudskost van de provincie. In 1695 werd een
overeenkomst gesloten waarbij de cirkel van Schwiebus teruggegeven werd aan de keizer. 143
Aangezien de Pruisische auteur de som die door de keizer werd betaald geenszins als een
equivalent voor het verlies van de landen van Schwiebus en al zeker niet voor de vier Silezische
hertogdommen beschouwde, was hij van oordeel dat met de teruggave van Schwiebus
teruggekeerd werd naar de in ruil voor dit gebied verlaten aanspraken/ rechten. 144
Ik besef natuurlijk dat er in de vroege 18de eeuw nog helemaal geen sprake was van iets als het
Oostenrijkse Keizerijk. Het is correcter om het heterogene geheel aan gebieden onder Habsburgse
heerschappij aan te duiden als de Habsburgse erflanden. Toch gebood de leesbaarheid mij om hier en daar
de term Oostenrijk, of het adjectief Oostenrijkse te gebruiken. In vele van de originele bronnen die ik heb
geraadpleegd werd Oostenrijk overigens ook als een pars pro toto gehanteerd.
138 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 33.
139 Er is sprake van algemeen gekende zeer voordelige voorstellen die aan Frederik Willem I door
vreemde mogendheden werden gemaakt en die hij steeds heeft afgewezen.Ibid. p. 34.
140Ibid.
141 In 1690 te Ausburg; Leopold I (1640 – 1705 ), een Heilig Rooms Keizer werd eerst door de keurvorsten
verkozen tot koning der Duitsers; de keizerskroning volgt later, bij voorkeur door de paus. Er is een
evolutie waardoor de titel koning der Duitsers gebruikt wordt voor de rechtmatige opvolger van de keizer,
wanneer deze nog in leven is. Ibid. p. 35.
142 Ibid. p. 36.
143 Ibid. Wel laat hij de volgende woorden optekenen: “ Je laisse à mes descendans le soin de faire valoir mes
droits sur la Silésie, puisque dans les circonstances où je me trouve, je ne puis le faire moi-même. “ Opnieuw
erg profetische woorden in een tekst die er natuurlijk vooral op gericht is bijna pamfletgewijs het onrecht
dat Pruisen werd aangedaan te benadrukken.
144 Ibid. p. 37.
137
33
2.1.F
HABSBURGSE TEGENARGUMENTEN
Uit de Habsburgse tekst destilleerde ik de volgende weerlegging van de Pruisische beweringen
voor wat deze verdragen betreft.
De koningen van Bohemen hebben steeds en op consequente wijze de aanspraken van het
keurvorstelijk huis van Brandenburg verworpen. Keizer Leopold had zich nooit laten verleiden
tot het sluiten van een aantal verdragen over deze kwestie, had hij de assistentie van
Brandenburg om zich tegen de erfvijand van het Christendom145 te verzetten en de rust en vrede
binnen het Rijk te bewaren niet nodig gehad.146
Na de dood van de laatste hertog van Liegnitz ondernam keurvorst Frederik Willem I acht jaar
lang niets met zijn pretenties. Pas wanneer de Turken voor de poorten van Wenen stonden147
besloot hij ze op te diepen en dus gebruik te maken van de benarde situatie waarin de keizer
zich bevond. Wanneer het Rijk zich een aantal jaren later bedreigd zag door een nieuwe oorlog
met een andere macht, werd de druk op de keizer nog verder opgevoerd. Leopold I zag zich er
uiteindelijk toe gedwongen een alliantieverdrag af te sluiten met de keurvorst Frederik Willem I
in de hoop hiermee de gevaarlijke plannen die aan het hof van Berlijn werden gesmeed te
counteren.148
Keizer Leopold I werd in de Pruisische argumentatie verweten een verdrag met de keurvorst te
hebben afgesloten dat haaks stond op de familieovereenkomsten, met name het verbod om te
vervreemden wat aan de familie ooit rechtmatig toegekomen was. In de Habsburgse repliek
werd heel hard gereageerd op dit argument. Deze ‘nieuwe’ doctrine zou tot gevolg hebben dat de
heersende vorst met niemand, zelfs niet met de kleinste heer over de meest minieme lap grond,
zou kunnen onderhandelen. Elke vorm van contract dat door hem gesloten werd zou nietig zijn
voor zijn erfgenamen en opvolgers. Dit was een absurde interpretatie van een akkoordtype, die
volledig afweek van om het even welke interpretatie die door andere hertogelijke of
keurvorstelijke families binnen het rijk werd gerespecteerd. 149
Ook het argument op basis van de overeenkomst van Gera werd hier hevig bekritiseerd.
Wanneer men de effectieve familieovereenkomst erbij neemt, ziet men dat het absoluut niet
Grote Turkse Oorlog ( 1683- 1699 )
J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 85.
147Voor de lezers van dit document, de Europese diplomatieke wereld, zal ongetwijfeld de analogie met de
herenigingsoorlog van Lodewijk XIV zijn opgevallen (Guerre des Réunions 1683-1684 ). Ook Lodewijk XIV
maakte misbruik van De Ottomaanse invasie om zijn eigen expansieplannen tegen Spanje en het Heilig
Roomse Rijk uit te voeren. Hij was zelfs een objectief bondgenoot van de Turken en zocht pas vrede na
hun nederlaag voor de poorten van Wenen. J. Bérenger,A History of the Habsburg Empire 1273-1700 pp.
325-26. Zelfs Anquetil, die nochtans weinig moeite doet om zijn sympathie voor de zonnekoning te
verbergen, geeft in zijn Motifs des Guerres et des Traités de Paix de la France het belang van de Grote
Turkse Oorlog voor de plannen van Lodewijk XIV aan. “L’empire bien uni auroit pu y opposer des
obstacles ; mais les liaisons entre ses co-états ne consistoient qu’en parole et en promesses ; grande
ardeur à prendre des engagemens, lenteur et inertie, quand il s’agissoit de lever des troupes et de l’argent.
L’empereur étoit assez embarassé à se défendre contre les Turcs qui menaçoient sa capitale.”L.P. Anquetil,
Motifs des Guerres et des Traités de Paix de la France, pendant les Règnes de Louis XIV, Louis XV et Louis XVI,
depuis la Paix de Westphalie, en 1648, jusqu'à celle de Versailles, en 1783., (Parijs: Impr. de Lesguilliez.
frères, 1797), p. 188.
148 Met als tegengewicht de cirkel van Schwiebus en een aantal pretenties van de prinsen van
Liechtenstein – zie eerder. J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de
l’Europe, Supplément au Chapitre VII du Tome I Part. II p. 86.
149 Pacta de non alienando hebben tot doel om bezittingen van een familie samen te houden, zodat de
bezittingen niet uiteenvallen onder verschillende kinderen, ten nadele van de oudste zoon. Ibid.
145
146
34
toegelaten is aan de keurvorst ten nadele van een derde te beschikken over een leen, dat bij zijn
toekomstig openvallen dient toe te vallen aan de koning van Bohemen. De auteur voor Pruisen
maakte wel op meer punten een verkeerd gebruik van het Verdrag van Gera, zoals wanneer hij
beweerde dat geen één opvolger geacht kon worden in te staan voor de schulden van zijn
voorgangers, wat ook ingaat tegen de letter van dit verdrag.150
De kroonprins, Frederik, die op het ogenblik waarop het verdrag gesloten werd 29 jaar was, zag
enerzijds het belang in van deze onderhandelingen en hun gevolgen voor het Rijk, maar was ook
voldoende op de hoogte van de zwakte van de keurvorstelijke claims. Hij consulteerde zijn
vertrouwelingen over deze kwestie; in de eerste plaats Johan George van Anhalt-Dessau ( 16271693). De onvermurwbaarheid van zijn vader en de gevaarlijke ideeën van het ministerie in
gedachten klampte hij de keizerlijke ambassadeur, Baron von Freytag, aan met het voorstel te
mediëren. Hij zou in de eerste plaats aan zijn vader duidelijk maken in welk groot gevaar hij
Brandenburg bracht door de Silezische hertogdommen te eisen; in ruil moest de cirkel van
Schwiebus aan zijn vader worden gegeven. In het grootste geheim beloofde hij aan Baron von
Freytag het gebied bij de dood van zijn vader terug te laten keren. Als bewijs herhaalde hij deze
belofte in een plechtige brief en ondertekende deze. Dit schrijven werd gedateerd op 28 februari
1686 en dat was dus enkele maanden voor het schadeloosstellingsverdrag. 151
Hier werd door de Pruisische auteur beweerd dat de keizer en zijn ministers de jonge prins
onder druk hadden gezet om een verklaring te ondertekenen, maar niets was minder waar.
Integendeel! Op dit ogenblik bevond de keizer zich in zo’n netelige positie dat hij de hulp van de
keurvorst geenszins kon missen. Bovendien zijn brieven van de hand van de prins bekend
waarin hij de keizer verwijt, vanuit een katholieke geestdrift, geen centimeter land te willen
opgeven aan een protestants vorst. “Niemand gelooft in deze context toch dat hier sprake was
van een weerloze prins die begaf onder druk van de keizer”, zo besluit de Habsburgse auteur zijn
argument.152
Frederik Willem I stierf in 1688 en met zijn dood was de tijd gekomen voor de restitutie van de
cirkel van Schwiebus aan de keizer. In principe kon de keizer zich zelfs gewoon uit eigen
beweging in bezit stellen van het gebied, maar uit respect voor het keurvorstelijk huis vorderde
hij het terug via zijn ambassadeur in Berlijn. Uiteindelijk zou het tot 1694 duren voor de
retrocessie plaatsvond en dit door uitstelmanoeuvres vanwege het ministerie in Berlijn. In een
antwoordbrief van het keizerlijk ministerie werd nogmaals duidelijk gemaakt dat de keizer nooit
de pretenties van de keurvorst op Silezië had erkend. 153
Uiteindelijk werd opnieuw onderhandeld. In ruil voor de retrocessie van de cirkel van
Schwiebus, verkreeg de keurvorst niet alleen 250 000 florijnen maar eveneens een protestantse
stem in de Reichshofrat. Bovendien erkende hij het hertogdom Pruisen voor de Brandenburgse
dynastie (zij het zonder afbreuk te doen aan de Teutoonse Orde) en de pretenties in Oostenrijk
van de prinsen van Liechtenstein. De uiteindelijke teruggave vond plaats op 10 januari 1695. De
“Mais [sic] quant aux dettes que nous ( L’Electeur) pourrions laisser après notre mort, ou contracter
encore pendant notre vie, soi par nous-mêmes ou par nos Gouverneurs & Officiers Généraux, il n’est que juste
qu’elles soient paiées de biens que nous laisserons, ou par l’Electeur qui nous succédera ; mais les dettes que
notre Marquis George-Frédéric a contractées & laissera après sa mort, seront païées par le Seigneur regnant
en Franconie ; en quoi on suivra les très anciens pactes de nos Ancêtres, comme par ces présentes nous l’avons
voulu tous deux cautionner & y pourvoir.“ ibid. p. 87.
151Ibid. pp. 88-89.
152 “Qui pourroit, après ces circonstances, croire que du côté de l’Empereur et de son Ministrére, on s’est
servi dans cetten négociation de la force, de la supercheri et des artifices, dans un temps si dangereux
pour l’Empereur et pout l’Empire” ; Bovendien hebben noch Pufendorf, noch Ludewig, die uitgebreid over
deze onderhandelingen hebben bericht, enige uitoefening van druk of bedrog vermeld. Ibid. pp. 89-90.
153 Ibid. p. 91.
150
35
toegiften vanwege de keizer moeten hier zeker niet onderschat worden, aangezien de keizerlijke
erkenning van de hertogelijke titel het pad geëffend heeft voor zijn kroning tot koning in
Pruisen.154 Met de pretenties op de bezittingen van de prinsen van Liechtenstein gaf Leopold een
eigen valabele pretentie op die door deze prinsen zelf erkend werd.155
154Frederik
155
III/I mocht zich slechts koning in Pruisen noemen, niet van Pruisen. Ibid. p. 92.
Ibid. p. 94.
36
2.2
EXTRA PRUISISCHE ARGUMENTATIE OP BASIS VAN
DE CONSTITUTIE VAN HET RIJK EN HET
NATUURRECHT 156
2.2.A
HERTOGDOM JÄGERNDORF (PRUISISCHE ARGUMENTATIE)
Wat het hertogdom Jägerndorf betreft is het duidelijk dat de Boheemse koning de rechten van
Brandenburg nooit in twijfel heeft getrokken. Ze hebben de aanspraken daarentegen steeds
erkend en keurvorst Joachim Frederik in staat gesteld zich in het bezit te stellen van dit
hertogdom. 157
Zijn tweede zoon, Johan George,(zie pagina 24) werd in de ban van het Rijk geslagen en zijn
hertogdom werd geconfisqueerd. Toen hij in 1624 in ballingschap stierf had het hertogdom naar
agnatisch successierecht terug moeten keren naar de keurvorst, die immers geen schuld had aan
de misdaad.158 Het is natuurlijk dat niemand de lasten kan of mag dragen van een fout die door
een ander werd begaan. De Pruisische auteur beroept zich hier via Grotius op het Natuurrecht.
159 Ook de constitutie van het Rijk bepaalt dat een ban zich nooit kan uitstrekken tot de feodale
erfgenamen indien het eigendom op rechtmatige wijze werd verkregen.160
Wanneer men naar de origines van het recht op dit hertogdom kijkt, is het duidelijk dat de
keurvorst opnieuw in het bezit ervan diende gesteld te worden. Aangezien de keurvorst het
hertogdom oorspronkelijk verworven had en via een fideï-commis aan zijn jongere zoon had
gegeven. 161
2.2.B
HABSBURGSE TEGENARGUMENTEN
Keurvorst Joachim Frederik had nooit de toestemming gekregen van de koning van Bohemen om
het hertogdom te vererven. Dit werd hierboven al uitgebreid aangetoond. Hij maakte wel
misbruik van een oorlogssituatie om zich onrechtmatig in het bezit te stellen van het
vorstendom. Dit gedrag ging in tegen elke wet geldend binnen het Rijk. De rechten van het Rijk
bleven hier gerespecteerd door het protest van de koning, in casu Rudolf. 162
Dit hertogdom werd dus niet teruggenomen omwille van het misdrijf dat hertog Johan George
beging tijdens de troebelen van Bohemen. Het werd simpelweg in bezit genomen door de koning
omdat een vacante troon steeds aan de leenheer toekomt. 163
Originele Franse titel: “Déduction ultérieure, dans laquelle on prouve par le Droit naturel et par les
Constitutions de l’Empire que les Duchez de Jaegerndorff, lignitz, Brieg et Wohlau et autres Seigneuries,
appartiennent en pure propriété à la Maison Roïale de Prusse et Electorale de Brandenbourg. 1740.”
157 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 40.
158 Ibid. p. 41.
159 De Jure Belli ac Pacis, Hoofdstuk I. 2. C. 21 ∫12.
160 Erklahrung des Land Friedens de anno 1522. tit. 22. ; J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les
Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au Chapitre VII du Tome I Part. II p. 41.
161 Ibid.
162 Ibid. pp. 98-99. ( réclamation solemnelle in 1607)
163 Ibid. pp. 99-101.
156
37
2.2.C
HERTOGDOMMEN LIEGNITZ-WOHLAU-BRIEG
(PRUISISCHE ARGUMENTATIE)
Om aan te tonen dat Frederik II van Liegnitz (1480-1547) het recht had om bij testament vrij
over zijn hertogdommen te beschikken, wordt door de Pruisische auteur verwezen naar de
periode rond 1141, waarin het hertogdom Silezië zich afsplitste van Polen en zich uiteindelijk
onder bepaalde voorwaarde onderwierp aan de Kroon van Bohemen. Hier wordt gesteld dat de
hertogen het recht behielden volledig zelfstandig, zij het met toestemming van de staten, over
hun bezittingen te beschikken zoals hun voorouders dit hadden gedaan, zonder uitzondering. 164
Het leengoed wordt als een waar erfelijk leengoed (vrai fief héréditaire) bestempeld. Wat een
aantal implicaties met zich meebrengt waaronder ook de principiële vervreemdbaarheid. “…,
mais NB. À titre de vrai fief héréditaire; caractére qui, suivant l’usage de l’ Allemagne, suppose le
droit d’en disposer à son gré, … “ 165
164
Ibid. pp. 43-45.
Boleslaw
(1127-1201)
Boleslaw III
(1085-1138)
Wladislaus II
(1105- 1159)
Mieszko IV
(1130- 1211)
Boleslaw IV
(1125-1173)
Konrad
(1146/561190)
Polen en Silezië werden onder Boleslaw III bestuurd door één en dezelfde heerser, maar raakten van
elkaar gescheiden na een burgeroorlog (rond het jaar 1141) en verdeeld onder zijn zoons. Wladislaus II,
zijn oudste zoon trok aan het kortste eind, werd verbannen en stierf in ballingschap. Zijn broer, Boleslaw
IV, werd de nieuwe groothertog, zei het dat hij de Roomse keizer (in casu Frederik Barbarossa) als zijn
leenheer erkende. De drie zonen van Wladislaus II verkregen Silezië in alle soevereiniteit. Dit is het begin
van de Silezische tak van de Piast-dynastie en onmiddellijk ook van het uiteenvallen van het hertogdom
Silezië in deel-hertogdommen. Ook de koningen van Bohemen erkenden hun zelfstandigheid. In de
patenten die koning Wladislaus II (1446-1516) de hertogen in 1505 verleende, erkende hij expliciet de
rechten en vrijheden van de Silezische hertogen en dit op grond van de onafhankelijkheid die ze eens
genoten. Het recht om, mits toestemming van hun staten, vrij te beschikken over hun gebieden is hier één
van.
Vanuit hun geschiedenis bleef een dreiging vanuit Polen steeds aanwezig. Dit dreef de Silezische hertogen
ertoe om toenadering te zoeken tot de Boheemse kroon. Reeds voor hun onderwerping zijn
broederschapsakkoorden bekend. In ruil voor bescherming bood hertog Boleslaw III van Liegnitz-Brieg en
Breslau in 1329 zijn bezittingen aan Koning Jan van Bohemen, graaf van Luxemburg ( ‘De Blinde’ 12961346) aan als leengoed. De koning beloofde in deze zich ertoe te engageren al hun rechten te garanderen
en hem en zijn nakomelingen van alle privileges te laten genieten waar zijn voorouders ook van genoten.
Al ditgene toont aan dat de Boheemse koning slechts die rechten op de hertogdommen had, die de
hertogen expliciet aan hem hadden overgedragen.
De historische context die hier geschetst wordt had tot doel te bewijzen dat deze hertogdommen ‘fiefs de
reprise’ waren ( Latijn: feudum oblatum; Duits: aufgetragenes lehen). De aard van het leen wordt bij een
‘feudum oblatum’ bepaald door het ontstaan ervan. Via een formele akte van afstand, werpitio, deed de
houder van een allodium afstand van zijn rechten en schonk deze aan de nieuwe ‘eigenaar’. Hij ontving
deze hierop terug als leen. Ganshof vermeldt de vervreemdbaarheid niet als intrinsieke eigenschap van
een ‘fief de reprise’; wel stelt dit proces de oorspronkelijke houder in staat om de voorwaarden van
overdracht contractueel vast te leggen. Van de negende tot de twaalfde eeuw werden bijzonder veel lenen
op deze manier gecreeërd. F.L. Ganshof,Qu'est-ce que la féodalité? pp. 138-42.
165 Germ. Zum Rechten Erblebn J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de
l’Europe, Supplément au Chapitre VII du Tome I Part. II p. 45.
38
Verder strekken de kenmerken van dergelijk leengoed zich niet alleen uit tot de erfgenamen
(héritiers) maar ook tot de opvolgers (successeurs). Opvolgen dient hier volgens de auteur
begrepen te worden als: elke manier om op een rechtmatige manier in bezit te treden zonder
rechtstreekse erfelijke titel. 166
Het is opvallend dat keizer Ferdinand I als koning van Bohemen, die het broederschapspact
verbrak en annuleerde, in 1529 toch nog alle privileges van de hertogen bevestigde. 167
Het Broederschapspact respecteerde alle rechten van de koning. Het is moeilijk te begrijpen op
welke gronden Bohemen het pact heeft verbroken. 168
In zijn oordeel van 18 mei 1546, waarin hij het broederschapspact nietig verklaarde, baseerde
hij zijn argumentatie erop dat deze overeenkomst en de eventuele uitvoering ervan nadelig zou
zijn geweest voor het belang van Bohemen.169 Schamper merkt de Pruisische tekst vervolgens
nog op dat indien deze redenering op resolute wijze zou worden doorgetrokken de fel
bediscussieerde verdragen van 1686 en 1694, waarbij de cirkel van Schwiebus werd
overgedragen en terug verkocht, alleen al om die reden ook ongeldig zouden zijn.
De Pruisische auteur besluit hierover op volgende wijze: Zelfs indien we hypothetisch aannemen
dat het recht op vervreemding niet is inbegrepen in de ‘natuur’ van een zuiver erfelijk leen, of
indien we aanvaarden dat het beschikkingsrecht niet is inbegrepen in de akte waarbij de
hertogdommen zich onderworpen aan de koning van Bohemen, dan is er nog steeds de
uitdrukkelijke erkenning van dit recht in de patenten die de koningen Wladisaus II (in 1505) en
Lodewijk II (in 1522 en 1524) verleenden aan de Silezische hertogen.170
Het oordeel van Ferdinand I kan niet als geldig aanvaard worden aangezien hij in deze kwestie
zowel rechter als partij was. Hij had niet het recht alleen te beslissen in deze materie. De
handeling, waarbij de hertog van Liegnitz zijn gebieden, voor zichzelf, zijn afstammelingen en
zijn opvolgers in de hoedanigheid van ‘vrai fief héréditaire’ aan de koning aanbood, kwam tot
stand in het kader van een plechtig vredesverdrag tussen twee soevereine vorsten. Het was voor
elk van de partijen bijgevolg onmogelijk om onafhankelijk van elkaar de inhoud van dit verdrag
te interpreteren.
De Pruisische auteur zag maar één mogelijke oplossing voor dit conflict: de zaken dienden terug
te keren naar hun natuurlijke toestand van voor het tot stand komen van dit verdrag: “Beiden
zijn vrije vorsten die geen heer erkennen en hun geschillen via de wapens moeten beslechten.”
“De koning van Pruisen, in hoedanigheid van opvolger van de hertog van Liegnitz, heeft nu
besloten net dit te doen: Aangezien de geweldadige handeling en de niet te rechtvaardigen
schuld van de Oostenrijkse dynastie tegenover zowel de hertogen als de Brandenburgse
Ibid.
“Confirmons tous les priviléges, droits, immunitez et franchises, donations et autres graces, que NB.
Nous et nos Prédécesseurs avons ci-devant acordez, tant au Duc, qu’à ses héritiers, par rapport à ses Etats,
à ses Terres et à ses Sujets etc., de quelque nature qu’ils puissent être, tout de même que s’ils étoient
inserez et rapportez ici mot à mot, pour les posséder et en jouïr pleinement, et en la même manière que
tant lui, que ses prédécesseurs en ont eu la jouissance etc…” ibid. p. 48.
168 Ibid. p. 49.
169 “Que ce pacte et l’hommage éventuel qui s’ [sid] en suivit, sont contraires aux droits, priviléges,
conventions, constitutions, alliances, incorporations et consédérations de la Couronne de Bohème, qu’ils sont
désavantageux au Païs, contraires même au bien commun et par conséquent de nulle valeur etc.” Ibid.
170 Ibid. pp. 50-51.
166
167
39
dynastie aan niemand onbekend zou blijven en de rechtvaardigheid van zijn handelen overal
gekend mag zijn.”171
2.2.D
HABSBURGSE TEGENARGUMENTEN
De Pruisische auteur trachtte aan de hand van oude Silezische en Poolse schrijvers aan te tonen
dat de Silezische hertogen ook na hun onderwerping het recht behielden vrij over hun lenen te
beschikken, als waren ze soeverein. Het is inderdaad zo dat men in de eerste investituurbrieven
aan hertog Bogislas de woorden ‘véritable fief héréditaire’ terugvindt en hij dezelfde rechten en
vrijheden behield als zijn voorouders hadden verkregen. De investituurbrieven uit 1331 zijn hier
echter veel belangrijker en geven het lenen de status van een gewoon mannelijk leen, wat eerder
reeds werd aangetoond. Los daarvan zijn er nog veel meer oude schrijvers die het tegendeel
beweren.172
Wie iets kent van feodaal recht, zo stelt de Habsburgse tekst, weet dat zoiets als een leen dat
naar alle vrijheid mag vervreemd worden niet bestaat. Deze vrijheid hangt steeds af van de
precieze verdragen die tussen leenheer en vazal werden gesloten.173
Er werd in de Pruisische argumentatie gesteld dat de koningen Vladislaus en Lodewijk expliciet
het recht verleenden aan de hertog van Liegnitz en Brieg om, in geval van zijn dood, vrij te
beschikken over zijn bezittingen. In voorgaande argumentatie is al onweerlegbaar aangetoond
dat de laatste Piasten beschikt hebben ten voordele van de koning van Bohemen. Bovendien
waren de koningen, via een plechtige eed aan de staten, erg beperkt in de rechten die ze hun
leenmannen konden schenken. Ze hadden namelijk beloofd geen lenen meer te vervreemden en
deze die openvielen voor zich te houden. Ook dit werd al uitgebreid aangetoond.174
Het is onjuist te beweren dat het verkrijgen van deze lenen door de Brandenburgse keurvorst
geen enkele afbreuk deed aan de rechten van het koninkrijk, aangezien de koning niet van het
dominium directum van die vorstendommen zou kunnen genieten. 175
2.2.E
PRUISEN TOONT AAN WAAROM DE KONINGEN VAN BOHEMEN
HUN HEERSCHAP ZIJN VERLOREN
“Het is duidelijk, door wat voorheen werd gesteld, dat de hertogen van Liegnitz vrij waren om te
beschikken over hun bezittingen en ze slechts onder die voorwaarde onderworpen waren aan
de kroon van Bohemen. Het spreekt dan ook voor zich dat nu de koning deze beschikking heeft
geschonden, door het leen te ontzeggen aan z’n legitieme opvolger, de keurvorst van
Brandenburg, deze band voorgoed is doorgeknipt.”176
“Het staat namelijk vast dat een soeverein, die de condities waartegen een volk zich
onderworpen heeft niet respecteert, zijn recht verliest. Alle wederzijdse verplichtingen eindigen
hier uit zichzelf.
vrij vertaald van volgende zin : “que le procédé violent de la Maison d’Autriche, et le tort insupportable
qu’elle a fait, tant aux Ducs, qu’à la Maison Electorale de Brandenbourg, ne sont ignorez de personne, et
que par conséquent la justice de sa cause se est connue de tout le monde. “ibid. p. 52.
172 Ibid. pp. 101-02.
173 Ibid. p. 103.
174 Ibid. p. 104.
175 Ibid. p. 105.
176 Ibid. p. 60.
171
40
Men vindt in het Romeins recht al terug, dat indien één partij zijn deel van de verplichting niet
naleeft, de ander zijn verbintenis ook af mag stoten. Het vazalschap kwam tot stand via een
vredesverdrag tussen twee soevereinen. Nu wordt teruggekeerd naar diezelfde toestand.”177
Tenslotte worden drie misdrijven gespecifieerd die volgens de Pruisische auteur de vazal
bevrijden van zijn verplichtingen tegenover zijn heer: ‘Wanneer de heer gerechtigheid weigert
ten aanzien van zijn leenman (1), wanneer hij hem stript van zijn bezittingen (2) en wanneer hij
hem grote schade berokkent (3).’178 Door het breken van het broederschapsakkoord en het
ontnemen van de rechtmatige opvolgers van hun bezittingen is de koning zogezegd alle rechten
als heer verloren.179
2.2.F
HABSBURGSE TEGENARGUMENTEN
“Tot in het absurde toe probeerde de Pruisische schrijver de Habsburgse dynastie van een
misdrijf te beschuldigen, aangezien het niet erkennen van het broederschapsakkoord zogezegd
‘contra legem delationis feudi’ is. Dit is natuurlijk de wereld op zijn kop aangezien dit
broederschapsakkoord an sich al strijdig was met de geldende wetten.“180
2.2.G
PRUISISCHE
ARGUMENTATIE
VERKLARING NIET NODIG WAS.
WAAROM
EEN
OORLOGS-
Ik heb er voor gekozen om deze fragmenten zo getrouw mogelijk te vertalen en te parafraseren.
De Pruisische argumentatie heeft hier inhoudelijk wel erg weinig om het lijf. De onverzettelijke,
agressieve toon waarin ze werd geformuleerd, vertelt ons des te meer. Ook de frustratie in het
Habsburgse antwoord spreekt boekdelen.
“De Habsburgse dynastie maakt er in haar in Silezië gepubliceerde pamfletten omstandig
objectie tegen dat de koning van Pruisen zonder verwittiging een leger haar erflanden liet
binnentrekken.”
“Wij verbazen ons erover dat het Oostenrijkse hof zich zo beklaagt over een vorst die slechts
haar voorbeeld volgt. Na het uitdoven van de lijn van de hertogen van Liegnitz heeft de
Oostenrijkse dynastie zich immers in bezit gesteld van deze gebieden zonder enige vorm van
proces en dit zelfs zonder de keurvorst van Brandenburg te verwittigen. Gedurende honderd
jaar genoot ze op deze manier van de vruchten van een gebied dat ze met openlijk
machtsvertoon had bezet. De hevige protesten vanwege de keurvorst werden beantwoord met
vage woorden. Nooit werd restitutie overwogen. De feodale wetten zijn hier duidelijk: ‘Als de
heer onrechtmatig het leen inhoudt van zijn vazal, dan mag deze daar gewapender hand tegen
optreden.’ Zelfs het natuurrecht, zoals we het in Grotius lezen, verplicht deze waarschuwing niet
bij revindicatie van patrimonium.”181
exceptio non adempleti contractus ibid.
“Un grand préjudice ou dommage” ibid. p. 61.
179 Ibid. In Ganshof lezen we dat ook de leenheer een verplichting tot trouw tegenover zijn leenman heeft.
Deze verplichting omhelst het verbod om bepaalde handelingen te stellen die het leven, de eer en de
bezittingen van de vazal in gevaar brengen. Daarnaast heeft ook de leenheer de plicht tot consilium en
auxilium aan zijn vazal. De vazal moet kunnen rekenen op het rechtvaardige oordeel van zijn heer. Volgens
Ganshof kan de vazal inderdaad het leencontract eenzijdig opzeggen in geval van machtsmisbruik door
zijn heer.F.L. Ganshof,Qu'est-ce que la féodalité? pp. 113-18.
180 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au
Chapitre VII du Tome I Part. II p. 119.
181 Ibid. p. 62.
177
178
41
“De al-dan-niet rechtvaardigheid van een onaangekondigde invasie hangt volledig af van de
gronden waarop deze invasie gebaseerd is.”
2.2.H
HABSBURGSE TEGENARGUMENTEN
“Niemand durft in twijfel trekken dat de leenheer (dominus feudi) die op hetzelfde moment
landsheer is het recht heeft bezit te nemen van de opengevallen lenen. Hij kon zonder probleem
gebruik maken van dit recht in de vorstendommen van Liegnitz, Brieg en Wohlau na het
uitsterven van de mannelijke lijn van de Silesisiche Piasten. Voorts heeft Grotius inderdaad
gesteld dat een oorlogsverklaring niet vereist is wanneer men zijn eigen bezittingen
revindiceert.” 182
“De situatie vandaag, waarbij Pruisen met een groot leger de Silezische provincies zijn
binnengevallen, valt hier in het geheel niet mee te vergelijken. Provincies die al bijna honderd
jaar in het bezit zijn van zijne keizerlijke majesteit. De Pruisische aanspraken zijn stokoud en
bovendien hebben ze er reeds tot drie maal toe afstand van gedaan.” 183
“Zonder enige waarschuwing een land binnenvallen staat haaks op de Gouden Bul, de
constituties van het Rijk en de doctrine van Grotius over de noodzaak van oorlogsverklaringen.
Met welke arrogantie kan men hier beweren dat ze een oorlogsverklaring niet noodzakelijk
achten aangezien het algemeen bekend is dat het keurvorstendom, samen met de rest van het
Heilig Roomse Rijk overigens met de Pragmatieke Sanctie het recht van opvolging in alle
erflanden heeft gegarandeerd.”184
Ibid. pp. 119-20.
Ibid. p. 120.
184 Ibid.
182
183
42
1.3
ALGEMEEN ANTWOORD VANUIT HET OOSTENRIJKSE
HOF
Tot slot werd aan de Habsburgse argumentatie nog een algemeen deel toegevoegd. Meer dan de
eerder vernoemde argumenten nog een laatste keer overzichtelijk samen te vatten, getuigt deze
tekst opnieuw van de verontwaardiging over de Pruisische invasie. De auteur tracht hier de
sympathie van de Europese hoven voor zich te winnen door te hameren op het gevaar dat
Frederik II vormt voor het Europese evenwicht.
“Het is zo dat bepaalde auteurs de aanspraken van Brandenburg op Silezië vernoemen, maar de
waarde van deze wordt nergens echt serieus genomen. Van alle rechten, als ze deze ooit gehad
hebben, hebben ze afstand gedaan 1686 en 1695.”185
“Iedereen heeft kunnen aanschouwen hoe de huidige koning van Pruisen tegen elk natuur- en
volkerenrecht in, met een groot leger het praktisch weerloze Silezië heeft overspoeld.” 186
“Verder is deze invasie strijdig met de Gouden Bul187 van keizer Karel IV en met de fundamentele
grondregels van het Rijk die met grote moeite werden opgesteld om de vrede binnen het Rijk te
bewaren.”
“De koning van Pruisen was deze invasie klaarblijkelijk al aan het voorbereiden terwijl hij Maria
Theresia nog verzekerde van zijn steun. Achteraf gezien moeten we ons er misschien niet over
verbazen dat we werden aangevallen zonder officiële oorlogsverklaring.”
Graaf van Gütter werd naar Wenen gezonden om over een akkoord voor Silezië te
onderhandelen, maar zelfs voor zijn aankomst in Wenen was het Pruisische leger de
vorstendommen Glogau en Sagan al aan het binnentrekken. Om verwarring te zaaien liet de
koning in alle steden pamfletten publiceren die stelden dat de bezetting er slechts toe diende het
hertogdom en de Brandenburgse bezittingen te beschermen en dat dit alles in overeenstemming
gebeurde met koningin Maria Theresia.188 Ook in brieven die naar buitenlandse hoven werden
gestuurd zwoor men - in Gods naam - geen slechte intenties te koesteren tegenover de koning.
Andere hoven trachtte men dan weer tegen de koningin van Hongarije op te zetten door te
insinueren dat ze een aantal verbintenissen op zich had genomen die ingingen tegen de belangen
van die hoven. Zo beweerde de Pruisische correspondentie bijvoorbeeld tegenover GrootBritannië dat Maria Theresia al een alliantie had gesloten met Frankrijk. Frankrijk werd er dan
weer voor gewaarschuwd dat ze een alliantie tegen Louis XV had gesmeed met de maritieme
machten.189
“Is dit het soort gedrag dat aanvaard kan worden van politieke entiteiten? Mocht dit zo zijn, dan
is geen enkele macht nog veilig. De koning van Pruisen vormt een gevaar voor de vrede en rust
van het Rijk. Wat staat er ons te wachten als hij zich met zijn leger zou storten op elk gebied in
Ibid. pp. 63-64.
Ibid. p. 64.
187 25 oktober 1356 best gekend voor de institutie van de 7 keurvorsten. Frederik II wordt hier verweten
Rijksvredebreuk te plegen.
188 Er wordt hier steeds naar haar verwezen als ‘de koningin van Hongarije’. J. Rousset de Missy,Les
Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe, Supplément au Chapitre VII du Tome I Part. II
pp. 63-66.
189 Ibid. p. 65.
185
186
43
Europa waar hij zijn zinnen heeft op gezet? Aangezien hij met verjaarde en plechtig vernietigde
pretenties blijkbaar al genoegen neemt.” 190
De koning van Pruisen werd hier voorgesteld als een agressor, volledig in tegenspraak met elke
notie van wat geoorloofd is volgens het natuurrecht.191
De schrijver van het Pruisische traktaat werd ervan beschuldigd op erg onbeleefde wijze de
beide keizers Ferdinand I en Leopold I van bedrog te beschuldigen en zelf een aantal belangrijke
zaken, ja het essentiële uit de argumentatie, weg te laten.
Ibid.
Deze notie werd in deze periode gesteund door een aantal rechtsgeleerden, met Johan Jakob Moser
(1701- 1785) voorop. Deze kan beschouwd worden als een voor die periode erg politiek ongebonden
rechtsgeleerde. Hij was een belangerijk compilator van het geldende recht in het Heilig Roomse Rijk. In de
periode 1736-1739 was hij kortstonding professor aan de Pruisische universiteit van Frankfurt an der
Oder. T. Toyoda, Theory and politics of the Law of Nations : political bias in international law discourse of
seven German court councilors in the seventeenth and eighteenth centuries, (Boston / Leiden Martinus
Nijhoff Publishers, 2011), pp. 150-51. Moser was naar men vermoedt steeds een voorstander geweest van
de Pragmatieke Sanctie omdat hij geloofde dat een sterk Oostenrijk dat de keizer leverde de bescherming
bood waaraan de kleinere vorstendommen hun voortbestaan dankten. (Zelf was hij uit het hertogdom
Würtemberg afkomstig). Tijdens zijn periode in Frankfurt an der Oder schreef hij een aantal
verhandelingen over de successierechten van Europese staten. Voor de verhandeling over de erfregeling
van Bohemen had hij hier, hoewel dat in die periode zeker de gewoonte was, geen toestemming gevraagd
aan de autoriteiten. Het was in die periode algemeen geweten dat de Pruisische koning geen voorstander
was van de Pragmatieke Sanctie. Ibid. pp. 157-58. Moser nam, als lid van de delegatie van de kerkelijke
keurvorst van Trier, deel aan de keizerlijke verkiezing van 1741-42. Hier keerde hij zich volledig tegen
Pruisen. De volgende discussie werd genoteerd. “Wanneer een tegenstrever stelde dat volgens het
Natuurrecht walvissen nu eenmaal kleine vissen opaten wees Moser hem erop dat walvissen kleine vissen
met rust laten en hen vrij laten zwemmen. Haaien daarentegen, haaien zijn bruta en hoewel voor bruten
een brutaal natuurrecht passend genoeg is, worden wij als intelligente mensen toch geacht iets
beschaafder met elkaar om te gaan. Grote staten hebben hier de keuze. Pruisen, dat er voor koos om
zwakkere staten rondom zich op te eten, kan hier alleen maar als een bruta beschouwd worden.” Hij was
een groot verdediger van de structuur van het Rijk die de kleinere staten bescherming diende te bieden
(zie Oostenrijk die Frederik II van Rijksvredebreuk beschuldigt). Hier valt natuurlijk te noteren dat Moser
nog maar net Frankfurt an der Oder had ‘moeten’ verlaten wegens zijn haaksstaande denkbeelden op de
daar heersende cultuur. Ibid. p. 159.
190
191
44
DEEL 3: DE EERSTE SILEZISCHE
OORLOG
3.1
DE INVASIE VAN SILEZIË
Frederik II (1712-1786) hechtte zelf weinig waarde aan de eeuwenoude Pruisische aanspraken
op de Silezische hertogdommen. Zelf noemde hij de manifesten met Pruisische aanspraken192 die
hij Heinrich graaf van Podewils (1696-1760)193, zijn minister voor buitenlandse zaken, liet
opstellen ”het werk van een excellente charlatan”.194 De relevantie van Frederik’s mening over
de juridische geldigheid van de grotendeels op de interne wetten van het Rijk gebaseerde
legitimeringen, mag mijns inziens niet overschat worden. In de instructies die Frederik Willem I
(1688-1740) in 1722 aan Frederiks leraren gaf, benadrukte hij het onderricht van religie, de
geschiedenis van de belangrijkste protestantse dynastiën uit het Rijk en een overzicht van de
Europese politiek van de laatste 150 jaar. De Habsburgse geschiedenis en de constitutie van het
Heilig Roomse rijk werden niet in zijn curriculum opgenomen. Sterker zelfs, het werd aan zijn
leerkrachten verboden de jonge Frederik Latijn te onderwijzen. In zijn briefwisseling met
Podewils gaf hij ook toe dat hij de noodzakelijke kennis mistte om rijkszaken zelf af te handelen.
Hij beperkte zich hier tot het uittekenen van het algemene beleid.195
Zie Deel 2.
Pruisen had sinds 1714 een ministerie voor buitenlandse zaken dat in 1728 gesplitst werd in twee
delen. Eén dat onder de persoonlijke supervisie van de koning handelde met andere Europese staten en
een tweede dat onder supervisie van de minister stond en relaties binnen het rijk onderhield. Deze
functionele scheiding tussen Europese en Rijkszaken was op zich heel gebruikelijk en een kopie van het
Habsburgse voorbeeld. Wat minder gebruikelijk was, was dat de Rijksdienst hier de inferieure positie
bekleedde. Toen Frederik II zelf hoogstpersoonlijk het externe beleid op zich nam, werd het onderscheid
alleen nog maar duidelijker. De ogen van de vorst waren veeleer op het Europese theater gericht, wat zich
bovendien weerspiegelde in de aanname voor Pruisen van het Frans als diplomatieke standaardtaal. Het
hoeft dus niet te verbazen dat hij zich tot zijn buitenlandse minister, Podewils, wendde voor de oplijsting
van de Pruisische aanspraken in Silezië. P.H. Wilson, 'Prussia's Relations with the Holy Roman Empire,
1740-1786', The Historical Journal, 51 (2008), 340.
192
193
Heinrich von Podewils
( 1696-1760)
L. Bély,La société des princes XVIe-XVIIIe siècle p. 360; R. Browning,The War of the Austrian Succession p.
41.
195 P.H. Wilson,'Prussia's Relations with the Holy Roman Empire, 1740-1786' pp. 339-41.
194
45
3.1.A
RAISON D’ ETAT
Op welke basis justifieerde Frederik II dan wel zijn invasie van Silezië? Via het internationaal
publiekrecht. In de eerste plaats vanuit de doctrine van de raison d’état, die samengevat stelt dat
elke daad, indien deze de belangen van de staat vooruithelpt, gerechtvaardigd is.196 Zo vond hij
de invasie van Oostenrijk perfect gerechtvaardigd, ondanks de bestaande vriendschappelijke
banden tussen beide huizen en ondanks het feit dat Pruisen destijds de Pragmatieke Sanctie en
dus de territoriale integriteit van de Habsburgse erflanden had erkend.197
“De superioriteit van onze troepen, de snelheid waarmee we deze kunnen inzetten,
kortom, het duidelijke voordeel dat we bezitten over onze buren, geeft ons in dit
onverwachte noodgeval een oneindig belangrijk voordeel over alle andere Europese
machten... Engeland en Frankrijk zijn vijanden van elkaar. Engeland zou nooit toestaan
dat Frankrijk zich teveel zou moeien in het Rijk, dus kan ik altijd wel met één van de twee
een alliantie sluiten. Engeland zou niet jaloers reageren moest ik Silezië bemachtigen,
aangezien die haar geen schade zou berokkenen, bovendien heeft ze bondgenoten nodig.
Holland zou het ook niets kunnen schelen, zeker aangezien de de leningen aan de
Amsterdamse handelswereld, waarvoor Silezië borg staat gegarandeerd zouden worden.
Als we niet tot een overeenkomst met Engeland of Holland kunnen komen, dan kunnen
we zeker een deal sluiten met Frankrijk, die de vernedering van de keizerlijke dynastie
met open armen zou ontvangen. Enkel Rusland zou ons last kunnen bezorgen. Als de
keizerin blijft leven dan kunnen we steeds haar belangrijkste raadsleden omkopen. Als
ze sterft198, dan zullen de Russen te bekommerd zijn met de opvolging om zich met
buitenlandse zaken bezig te houden.”199
Henry Kissinger stelt dat Frederik de Grote internationale aangelegenheden zag als een
schaakspel, een risico-winst berekening. Hij liet zich niet leiden door morele scrupules.200 ‘Staten
gehoorzamen nu eenmaal aan andere ethiek dan individuën aangezien ze in een ab initio
anarchistische samenleving opereren.’
Frederik had dan ook geen enkel probleem met het gebruik van deceptie als militaire tactiek. Hij
zag het vermogen tot misleiding als een belangrijke eigenschap van grote vorsten.201 Hoewel hij
niet kon verbergen dat hij zijn leger aan het verzamelen was, slaagde hij er wel met hulp van
Podewils in om de schijn te wekken dat hun doel niet Silezië, maar de hertogdommen Gulik en
Berg was.202
Op 16 december 1740 liet hij zijn troepen, zonder officiële oorlogsverklaring, Silezië
binnentrekken.203
E. Luard, The balance of power: the system of international relations, 1648-1815, (Londen: Mac Millan,
1992), p. 111.
197 Verdrag van Wusterhausen (12 oktober 1726) tussen koning Frederik Willem I en keizer Karel,
Apocrief Verdrag tussen Karel VI en Frederik Willem I, Wusterhausen, 12 oktober 1726, CUD, VIII/2, nr.LI,
139-140
198 Keizerin Anna stierf op 28 oktober. R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 39.
199 H. Kissinger, Diplomacy., (New York: Simon and Shuster, 1995), p. 69.
200 Ibid.
201 E. Luard,The balance of power: the system of international relations, 1648-1815 p. 113.
202 R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 41.
203 Wel werd majoor-generaal Borcke al naar Wenen gestuurd om aan Maria Theresia duidelijk te maken
dat tegenover Pruisische steun aan haar successie territoriale concessies moesten staan. Ook had haar
Berlijnse diplomaat, de markies van Botta d’Arno, Maria Theresia gewaarschuwd dat ze midden december
een invasie van Silezië kon verwachten. Helemaal onverwacht kwam de invasie dus zeker niet. Bovendien
196
46
Het feit dat een vorst als Frederik II handelde vanuit een verlicht verantwoordelijkheidsbesef
tegenover zijn bevolking,204 zorgde ervoor dat hij zich niet tevreden stelde met eender welke
gebiedwinst. Hij had als vorst slechts een aantal kansen tot agressie; een onophoudelijk streven
naar gebiedsuitbreiding zou hem op het Europese theater te sterk portretteren als een gevaar
voor het machtsevenwicht en een internationale oorlog kunnen uitlokken.205
Kaart die duidelijk de geo-strategisch belangrijke positie van Silezië aantoont.206
Hij had een gebied nodig dat de Pruisen onmiddellijk tot de status van Europese grootmacht kon
katapulteren en zag daartoe Silezië als de meest geschikte kandidaat. Eerder werd al gewezen op
de economische welvaart van het gebied, maar eigenlijk speelde de geostrategische waarde
ervan nog een veel grotere rol. Door het bezit van Glatz bezat Pruisen controle over de weg
tussen Moravië en Silezië en door het bezit van Nyssa controleerde het de weg tussen Bohemen
en Silezië. Door het grote belang van wegen voor de verplaatsing van troepen in deze periode
betekende dit, dat in geval van een volgende oorlog met de Habsburgers, hij veeleer Praag en
daagde Frederik begin december Botta d’Arno nog uit door hem te vertellen dat hij troepen naar Silezië
zou sturen om er Maria Theresia’s rechten te beschermen. Ibid.; L.G.H. de Valori, Mémoires des
négociations du marquis de Valori ... Accompagnés d'un recueil de lettres de Frédéric-le-Grand, des princes
ses frères, de Voltaire, et des plus illustres personnages du XVIIIe siècle; précédés d'une notice historique sur
la vie de l'auteur; par le comte H. de Valori ... (Parijs: Firmin Didot, père et fils, 1820), pp. 96-97.
204Hij noemde zichzelf, de eerste dienaar van de staat. “Het belang van de staat zou het enige motief mogen
zijn waardoor een vorst zich laat leiden.” E. Luard,The balance of power: the system of international
relations, 1648-1815 p. 31.
205 P.H. Wilson,'Prussia's Relations with the Holy Roman Empire, 1740-1786' p. 345.
206 R. Browning,The War of the Austrian Succession p. XIII.
47
Wenen kon bedreigen dan zij Berlijn. Bovendien blokte hij hierdoor ook de toegang tot het Heilig
Roomse Rijk af voor Rusland.207
Groei voor Pruisen op het Europese podium was dus slechts mogelijk ten koste van de
Habsburgse dynastie. Men mag ook niet vergeten dat Frederik II van zijn vader een animositeit
voor de keizerlijke dynastie heeft geërfd omwille van de dubieuze wijze waarop deze de kwestie
Gulik en Berg had aangepakt.208
3.1.B
MACHTSEVENWICHTSTHEORIE
In zijn Anti-Machiavelli (1740)209 legde Frederik de motieven uit die naar zijn mening een vorst
toelaten een oorlog te rechtvaardigen:
Naast de defensieve oorlogen en de oorlogen die vorsten voeren in het kader van hun
pretenties210, ziet Frederik II nog een derde categorie: de oorlogen die uit voorzorg worden
ondernomen. Hun offensieve karakter doet niets af van hun gerechtvaardigdheid. “Wanneer de
macht van een vorst zo groot lijkt te worden dat ze een serieuze bedreiging zou kunnen vormen
voor het evenwicht, dan moet worden ingegrepen om de verknechting van de wereld te
voorkomen.”211
Frederik had een erg pragmatische opvatting over de machtsevenwichtstheorie. Hij geloofde
niet in een zichzelf regulerend systeem van internationale betrekkingen. Het evenwicht was het
loutere gevolg van de constante rivaliteit tussen naties. Wel verwoordde hij zijn eigen
tweeledige versie van deze machtsevenwichtstheorie. Hierbij onderhield het interne
Rijksevenwicht dat van Europa als geheel. Hij zag het Rijk als een politieke structuur
waarbinnen de keizer de macht diende te delen met de Reichsstände212. De prinselijke vrijheden
dienden als tegengewicht voor de keizerlijke –Habsburgse macht. 213 In zijn historische werken
R. Browning, 'New Views on the Silesian Wars', The Journal of Military History, 69 (2005), 526-27.
zie ook pagina 21 van deze masterproef; P.H. Wilson,'Prussia's Relations with the Holy Roman Empire,
1740-1786' p. 343.
209 Een essay dat hij in de jaren voor zijn troonsbestijging schreef (uitgegeven in September 1740), waarin
hij ‘Il Principe’ van Machiavelli aan een grondige kritiek onderwierp op basis van morele, verlichte
argumenten.
210 Volgens Frederik rust er zelfs een verplichting op hen om deze oorlogen te voeren, willen ze hun
rechten in stand houden. Het gevecht zelf bepaalt de geldigheid van hun aanspraken.
211 letterlijk: “Lorsque la grandeur excessive d’une puissance semble près à se déborder, et menace
d’engloutir l’univers, il est de la prudence de lui opposer des digues et d’arrêter le cours orageux d’un
torrent, … une alliance sagement concertée et une guerre vivement entreprise, auraient fait avorter ces
desseins ambitieux dont l’accomplissement enchaîna l’univers.” H. Wheaton, Histoire des Progrès du Droit
des Gens en Europe et en Amérique depuis la Paix de Westphalie Jusqu'à nos Jours, / Avec une Introduction
sur les Progrès du Droit des Gens en Europe avant la Paix de Westphalie, (Leipzig: F. A. Brockhaus, 1853),
pp. 248-49. ; E. Luard,The balance of power: the system of international relations, 1648-1815 p. 114.
212De Rijksstanden: de personen of gebieden die deel mochten nemen aan de Rijksdag.
213 Frederiks idee was niet nieuw. In de periode na de Vrede van Westfalen (1648) werd door vele
protestantse auteurs het belang van de prinselijke vrijheden als tegengewicht voor de keizer al benadrukt.
De voornaamste jurist was ongetwijfeld Samuel Pufendorf (1632- 1694). In zijn ‘De statu imperii
Germanici’ (1667), een essay waarin hij, onder het pseudoniem Severini di Monzambano, een balans
opmaakte van de Rijksconstitutie lezen we dat hij het Heilig Roomse Rijk beschrijft als een onregelmatig
instituut. (Hij noemt het zelfs monsterlijk, al moet dit woordgebruik enigszins genuanceerd worden: het
latijnse monstrum werd in deze periode vertaald als een natuurlijke geboorte met afwijkende
eigenschappen van zijn soortgenoten. Bovendien werd in deze periode alles wat van de traditie afweek
met de nodige scepsis benaderd.) Gek genoeg verdedigt hij vervolgens deze onregelmatigheid. De situatie
in het Rijk (oa. de religieuze verdeeldheid) maakte het Rijk als conventionele monarchie onwerkbaar.
Door de Vrede van Westfalen was het Rijk iets geworden wat het midden hield tussen een meer
207
208
48
hekelt Frederik vaak de ononderbroken lijn van Habsburgse keizers sinds 1438. Die vormde
naar zijn mening het grootste gevaar voor de vrijheden van de rijksvorsten.214
conventionele monarchie en een federatie van soevereinen. Hierin was het belangrijk dat de Reichsstände
verhinderde dat het Rijk nog terugkeerde naar de structuur van een meer conventionele monarchie onder
leiding van een Habsburgs keizer. Toch bleef Pufendorf minder vijandig tegenover de katholieke
Habsburgers omdat hij uit schrik voor de agressieve machtspolitiek van Lodewijk XIV het belang
benadrukte van samenhorigheid binnen het Rijk. Hij was van oordeel dat Frankrijk in Westfalen de
bedoeling had om Duitsland zo versnipperd mogelijk te houden en vanuit dit opzicht was hij een grote
tegenstander van het recht van vorsten om allianties af te sluiten. Hierin zie ik het grootste verschil tussen
de theorie van Frederik II en die van Samuel Pufendorf. P. Schröder, 'The Constitution of the Holy Roman
Empire after 1648: Samuel Pufendorf's Assessment in His Monzambano', The Historical Journal, 42 (1999),
961-83. ; P.H. Wilson,'Prussia's Relations with the Holy Roman Empire, 1740-1786' p. 344.
214 Hij vreesde, de protestantse nederlagen van de Saksische keurvorst in Mühlberg in 1547 en die van de
keurvorst van de Palts op de Witte Berg in 1620 tegen de keizer indachtig, de hevigheid waarmee de
Habsburgers optraden tegen al wie hun macht bedreigde. P.H. Wilson,'Prussia's Relations with the Holy
Roman Empire, 1740-1786' pp. 343- 44.
49
3.2
DE REACTIE VAN DE EUROPESE MOGENDHEDEN
3.2.A
MARIA THERESIA ALS ERFGENAAM VAN DE HABSBURGSE
ERFLANDEN
Maria Theresia 1717-1780
Op 14 januari verklaarde Frederik II dat Silezië zo goed als veroverd was. Enkel de forten van
Glogau, Brieg en Nyssa boden nog weerstand. 215 Op 10 april kwam het tot een eerste
confrontatie tussen het Oostenrijkse en het Pruisische leger te Mollwitz. Hoewel de Oostenrijkse
cavalerie in eerste instantie, de Pruisische verpletterend versloeg, 216 wist de superieure
Pruisische infanterie de Oostenrijkse linie toch terug te drijven. Een Pruisische overwinning!217
De invasie van Silezië (16 december 1740) werd onmiddellijk opgevolgd door een diplomatiek
offensief aan het Weense Hof. Frederik vroeg Maria Theresia om de soevereiniteit van Pruisen
over Silezië te erkennen; in ruil daarvoor zou hij zich aan haar zijde scharen voor de
bescherming van de rest van haar erfenis. Bovendien kon hij als keurvorst de verkiezing van
haar man Francis Stefan (1708- 1765) tot Rooms keizer helpen verzekeren. De Pruisische
koning was zelfs bereid afstand te doen van zijn claims op Gulik en Berg, die niet zoveel voor
hem betekenden.218
Glogau werd als eerste ingenomen op 8 maart 1741
Frederik II was al op de vlucht geslagen, ervan overtuigd dat de slag verloren was.
217 F. van Pruisen, Mémoires pour servir a l`Histoire de Frederic le Grand : avec les Pièces Justificatives des
Faits qui y sont rapportés. Enrichis du Portrait du Roi ; & des Plans de Batailles, (Amsterdam: chez François
Grasset, 1761), pp. 28-37.; R. Lodge, The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the
Capture of Constantinople by the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 (New York: Harper & Brothers
Publishers, 1898), pp. 343-44. R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 51-54.
218R. Lodge,The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the Capture of Constantinople by
the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 p. 342. ; R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 43.
215
216
50
De meeste Oostenrijkse adviseurs reageerden hierop door te benadrukken dat elke
inschikkelijkheid, wat een schending van de Pragmatieke Sanctie betreft, elke waarde zou
ontnemen aan dat document. Elke concessie werd geweigerd. Hier maakte Frederik II voor de
eerste keer kennis met de befaamde onverzettelijkheid van Maria Theresia.219 In februari 1741
ontving Wenen de boodschap van London dat ze in geen geval mochten toegeven aan Pruisen;
hulp was onderweg.220
3.2.B
GROOT-BRITTANNIË
Groot-Brittannië was sinds de ondertekening van het Tweede Verdrag van Wenen (16 maart
1731)221 een grote verdediger van de Pragmatieke Sanctie. In de opmerkingen die ze lieten
optekenen naar aanleiding van de voorlegging van de de Pragmatieke Sanctie door Karel VI aan
de Rijksdag van Regensburg ( 18 oktober 1731) werd het belang ervan voor het Europese
machtsevenwicht uitvoerig benadrukt. “Ons eiland kan maar een vrije staat zijn zolang het
Europese continent opgedeeld blijft in onafhankelijke staten,… het is dus in ons eigen belang om
allianties te sluiten met die vorsten, die ernaar streven te vermijden dat anderen hun macht
uitbreiden om uiteindelijk Groot-Brittannië aan te vallen.” Concreet werd Frankrijk aangeduid
als het grootste gevaar voor het Europese evenwicht.222 Daarom was het dixit belangrijk om het
Habsburgse machtsblok als geheel in stand te houden. “De versnippering van de Habsburgse
erflanden zou bijna even erg zijn als een eventuele verovering ervan.” De Britse garantie was
compleet; mocht de Tory-partij223 de macht overnemen van de Whigs onder Robert Walpole
(1676-1745) zou dit niets aan deze garantie veranderen.” 224
Tijdens de opening van het parlement in 1740 sprak George II (1683-1760, naast Brits vorst ook
Keurvorst van Hannover) al klare taal: “Groot-Brittannië had de plicht om Oostenrijk te
beschermen, wilden ze Frankrijk onder controle houden.” Zijn reactie op de invasie van
Frederik, zijn neef, was dan ook bijzonder heftig: “Die arrogante, goddeloze vorst moest
gekortwiekt worden.” De garantie die Groot-Brittannië in het Tweede Verdrag van Wenen had
R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 43.
Ibid. p. 49.
221 In dit verdrag tussen keizer Karel VI als hoofd van de Habsburgse erflanden en Groot-Brittannië,
erkende Groot-Brittannië de Pragmatieke Sanctie. In ruil hiervoor werd de Oostendse compagnie door
Karel VI afgeschaft en de Britse handelsbelangen dus veilig gesteld. Op 22 juli trad ook Spanje toe tot dit
verdrag. In ruil aanvaardde hij de successie van Philip V en Elisabeth Farneses oudste zoon,Don Carlos, in
Toscane en Parma. C.W. Ingrao, The Habsburg Monarchy 1618-1815, (Cambridge: Cambridge University
Press, 2000), pp. 144-45.
222Dit wordt in zekere mate genuanceerd : Zolang de vredelievende Fleury Frankrijk bestuurt, wordt geen
agressieve Franse politiek verwacht : “Peut-être dans ce temps critique, auroit-elle à la tête du ministère
un génie plus actif et plus entreprenant que le Cardinal de Fleuri.”J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens
et les Prétentions des Puissances de l'Europe: fondez sur les Traitez depuis ceux d'Utrecht inclusivement, et
sur les Preuves de leurs Droits particuliers, Tome I Part. I p. 391.
223 Het onderscheid tussen Whigs en Tories was hier niet zozeer ideologisch. Beiden zagen er het belang
van in Frankrijks macht ingeperkt te houden, vooral in de lage landen. De discussie bevond zich op het
niveau van de toepassing van deze Balance of Power-doctrine. De Whigs namen een eerder afwachtende
houding in. De Tories zagen een grotere rol weggelegd voor Groot-Brittannië. Zo liet de Tory Lord Carteret
(1690-1763), wiens aantreden als Secretary of State in 1742 een actiever ingrijpen van de Britten zou
inluiden het volgende optekenen over het belang van een permanent Brits ingrijpen op het continent: “For
if the French monarch once saw himself freed from a rival on that continent, he would sit secure in
possession of his conquests, he might the reduce his garrisons, abandon his fortresses, and discharge his
troops; but that treasury which now fills the plains with soldiers, would soon be employed in designs
more dangerous to our country.“H. Kissinger,Diplomacy. pp. 72-73.
224 J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l'Europe: fondez sur les
Traitez depuis ceux d'Utrecht inclusivement, et sur les Preuves de leurs Droits particuliers, Tome I Part. I pp.
388-93.
219
220
51
verleend, volstond in zijn ogen om Pruisen de oorlog te verklaren. Ook Hannover,225 dat de
Sanctie in 1732 binnen de raad van Keurvorsten geratificeerd had, en de Verenigde
Provinciën226 werden ‘gemobiliseerd’ tegen Pruisen. Ondanks die straffe taal en de diplomatieke
manoevres greep Groot-Brittannië niet meteen krachtdadig in. Het Walpole-ministerie beloofde
in eerste instantie slechts een subsidie van 300.000 pond. Enerzijds was Groot-Brittannië op dit
moment vooral gefocust op de Caraïben, waar het sinds oktober 1739 een handelsoorlog
uitvocht met Spanje, dat gesteund werd door Frankrijk. Anderzijds werd vooral Frankrijk als
vijand gezien. Principieel hadden de Whigs geen probleem met een versterkt Pruisen.227
3.2.C
FRANKRIJK
Kardinaal de Fleury (1653-1743)
Frans eerste minister (1726-1743)
Frederiks Invasie van Silezië plaatste kardinaal André-Hercule de Fleury (1653-1743) voor een
dillemma. Enerzijds was Frankrijk, bij het ondertekenen van het Derde Verdrag van Wenen (18
november 1738)228 toegetreden tot de Pragmatieke Sanctie. Na aankondiging van de dood van
keizer Karel VI had de kardinaal de garantie zelfs vernieuwd.229 Anderzijds voerde Frankrijk al
lange tijd een actieve politiek die er op gericht was te verhinderen dat de Habsburgse dynastie
na de dood van Karel VI de keizerlijke kroon kon veilig stellen. Hiertoe steunden ze de
kandidatuur van de Beierse keurvorst Karel Albert van Wittelsbach(1697-1745).230
Bij de vernieuwing van het Beiers-Franse alliantieverdrag van 1714 in 1728231 beloofde
Frankrijk de kandidatuur van Karel Albert diplomatiek, financieel en desnoods militair te
Hannover voelde weinig voor interventie tegen Pruisen dat lange tijd een bondgenoot was geweest en
was bovendien bijzonder kwetsbaar voor een eventuele aanval van Frankrijk of Pruisen. C.W. Ingrao,The
Habsburg Monarchy 1618-1815 p. 153.
226 Ook de Verenigde Provinciën waren toegetreden tot het Tweede Verdrag van Wenen dat hen
verplichtte om 5000 troepen ter beschikking te stellen aan Maria Theresia. R. Browning,The War of the
Austrian Succession p. 49.
227Ibid. p. 39. ; C.W. Ingrao,The Habsburg Monarchy 1618-1815 p. 153.
228Dit verdrag maakte een einde aan de Poolse Successieoorlog J.L. Sutton, The King's honor & the King's
Cardinal: the War of the Polish succession (Lexington, Ky.: University Press of Kentucky, 1980), p. 208.
229Lodewijk XV had Maria Theresia erkend als nieuwe soeverein van de Habsburgse erflanden. G.
Chaussinand-Nogaret, Le Cardinal de Fleury : le Richelieu de Louis XV, (Parijs: Editions Payot & Rivages,
2002), pp. 183-89.
230 R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 40.
231Getekend op 12 november 1727, maar kon slechts in werking treden vanaf oktober 1728, nadat Karel
Alberts niet langer verplichtingen had tegenover de Keizer. (verwoord in een verdrag van 1726 tussen
225
52
steunen, mocht Karel VI sterven zonder mannelijke nakomelingen na te laten. Ook werd beloofd
diens territoriale aanspraken op de Habsburgse erfenis te steunen. Daarnaast werden grote
sommen geld overgemaakt die hem in staat moesten stellen een contingent van 5000 troepen
onder de wapens te houden en zijn vestingen te vernieuwen.232 Als voorwaarde voor het sluiten
van dit verdrag had Fleury van Karel Albert geeïst dat hij eerst een bondgenootschap sloot met
de drie andere Wittelsbach keurvorsten. 233 Ook had Frankrijk een actieve hand in het
alliantieverdrag dat in 1732 werd gesloten tussen de keurvorstendommen Saksen en Beieren.234
Fleury steunde dus niet alleen de Beierse kandidatuur; hij had als een groot poppenspeler alle
pionnen in stelling gebracht om die verkiezing te verzekeren.
Maar Fleury was steeds pacifistisch geweest wat zijn buitenlandse politiek betrof en voelde er
weinig voor een Europese oorlog te ontketenen in het kader van de niet echt overtuigende
territoriale aanspraken van Karel Albert. Hoewel het zijn ambitie was om de Habsburgers hun
keizerstitel te ontnemen, had hij er an sich geen probleem mee om hun territoriale integriteit te
vrijwaren. Hij vertrouwde Frederik II niet en vond Beieren een te zwakke bondgenoot, die
disproportioneel veel geld zou kosten. Maar Fleury was in 1740 al een oude man, die de negentig
naderde, en die leeftijd had zijn krachtdadigheid aangetast. De oude leeftijd van Fleury gaf in
Versailles aanleiding tot een groeiende rivaliteit tussen de verschillende facties, in de hoop na
Fleury’s dood de nieuwe eerste minister te kunnen leveren.235 Charles Louis Fouquet, de graaf
van Belle-Isle (1684- 1761), was de leider van de meest oorlogszuchtige fractie en ontzettend
populair in deze periode. Hij wou veel verder gaan dan Fleury en de Habsburgse erflanden
volledig opdelen tussen de verschillende pretendenten.236 Beieren zou Bohemen krijgen en
daarmee zijn keizerskroon een sterkere fundering kunnen geven. Pruisen kon Silezië behouden,
Moravië kwam Saksen toe. Frankrijk zou de Zuidelijke Nederlanden en Luxemburg ontvangen;
Parma, Lombardije en Toscane zouden tenslotte tussen Sardinië en Spanje verdeeld worden.
Groot-Brittannië zou kunnen gepaaid worden met voordelige handelsafspraken, Rusland kon
afgeleid worden door een oorlog met Zweden.237
Fleury gaf toe en Belle-Isle werd begin maart 1741 naar Duitsland gestuurd om zijn plan vorm te
geven en een anti-Habsburgse coalitie te verzamelen. Op 16 maart beloofde Fleury in een brief
aan de Beierse keurvorst om hem binnen drie maanden 30 000 hulptroepen te sturen. Frankrijk
was dus vastbesloten de door Frederik II geschepte situatie voor zijn eigen doelen aan te
wenden.238
keizer Karel VI en de vier keurvorsten uit het huis Wittelsbach.) P.C. Hartmann, Karl Albrecht - Karl VII. :
Glücklicher Kurfürst, Unglücklicher Kaiser, (Regensburg: Pustet, 1985), p. 127.
232 Ibid. pp. 127-28.
233 Clemens Augustus (zijn broer, aartsbisschop van Keulen), Frans Lodewijk (aartsbisschop van Trier) en
Karel III Filips (keurvorst van de Palts) ibid. pp. 122-26.
234 Ibid. pp. 131-33.
235 P.R. Campbell, Power and politics in Old Regime France: 1720-1745, (Londen en New York: Routledge,
1996), pp. 156-77.
236 R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 45-46.
237 R. Lodge,The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the Capture of Constantinople
by the Turks to the Treaty of Berlin, 1878
238 R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 47-48. ; Louis Guy Henri de Valori (1692-1774), de
Franse ambassadeur aan het Pruisische hof schreef hierover in zijn mémoires het volgende: “Mais on avait
résolu en France de profiter de la levée de bouclier de ce jeune prince, pour élever la maison de Bavière à
l’empire, sur les ruines de celle de’Autriche, ancienne rivale et toujours ennemie de celle de France.” L.G.H.
de Valori,Mémoires des négociations du marquis de Valori ... Accompagnés d'un recueil de lettres de Frédéricle-Grand, des princes ses frères, de Voltaire, et des plus illustres personnages du XVIIIe siècle; précédés d'une
notice historique sur la vie de l'auteur; par le comte H. de Valori ... p. 109.
53
3.3
HET VERDRAG VAN BRESLAU (4 JUNI 1741)
Frederik II voelde in eerste instantie niet veel voor een alliantie met Frankrijk. Hij hoopte in de
eerste maanden van 1741 nog steeds op een interventie vanwege Groot-Brittannië.239 Dit land
zou er, in zijn ideale scenario, aan het Weense hof op aandringen zo snel mogelijk een vrede te
sluiten met Pruisen, waarbij hij Neder-Silezië zou ontvangen. Hij vertrouwde erop dat het
Walpole-ministerie niet veel zin had in een Europese continentale oorlog tegen Pruisen
aangezien het al in een kostelijke oorlog tegen Spanje in de Caraïben verwikkeld was en Pruisen
heel gemakkelijk het keurvorstendom Hannover van George II kon bedreigen.240 De voorstellen
tot alliantie vanwege de graaf van Belle-Isle werden dan ook in eerste instantie niet echt
enthousiast onthaald door Frederik, die de ondertekening zo lang mogelijk trachtte uit te stellen
in de hoop in het geheel niet te moeten deelnemen aan het grotere Europese conflict dat zich aan
het ontvouwen was.241 Hij voelde er niets voor een pion te worden in de Franse strategie om het
Heilig Roomse Rijk nog meer te versnipperen. Wat had hij namelijk te winnen bij een op het
continent onbetwist Frankrijk?242
Zijn overwinning bij Mollwitz (10 april 1741), een overwinning die heel Europa enigszins had
dooreen geschud, trachtte Frederik onmiddellijk te verzilveren in een Pruisisch-Habsburgs
vredesverdrag. In ruil voor de cessie van Neder-Silezië en de hertogdommen Lignitz en Glogau in
Opper-Silezië, zou hij afzien van het alliantieverdrag met Frankrijk. Bovendien beloofde hij zijn
stem als Brandenburgs keurvorst in de komende keizersverkiezingen aan Francis Steven te
geven.243
Toen het nieuws de Britse regering bereikte dat Frankrijk het plan had opgevat om een antiHabsburgse alliantie op te zetten, die de Beierse keizersaspiraties moest verzekeren, werd het
geweer onmiddellijk van schouder gewisseld. Maria Theresia moest buigen voor de redelijke
eisen van de Pruisische koning, zodat ze zich kon wapenen tegen het veel grotere gevaar dat
Frankrijk bood. Er heerste een oprechte vrees dat Oostenrijk zou verdwijnen van de politieke
kaart.244 Maar de twee diplomaten die hiertoe naar Duitsland werden gezonden, Lord Hyndford
en sir Thomas Robinson, stootten op een onverzettelijke Maria Theresia. Van vrede met Pruisen
kon geen sprake zijn, laat staan van een alliantie.
In een persoonlijke brief van van Frederik II aan Podelwils lezen we het volgende : “Quoique j’aie cru
nécessaire de nous concilier la faveur de la France et de ses alliés, par la perspective de leurs intérêts, j’ai
toujours regardé une liaison avec ces puissances comme un pis aller, s’il n’y avait pas de mailleurs moyens
de venir à notre but. Ainsi il faut mettre tout en œuvre pour nous procurer par la médiation de la Russie et
de l’Angleterre la possession d’une bonne partie de la Silésie, contre un équivalent raisonnable en argent
et autrement ; ….”F. van Pruisen, Politische Correspondenz Friedrich's des Großen, (Berlijn: Duncker &
Humblot, 1879-80).volume 1, p. 179
240R. Lodge,The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the Capture of Constantinople by
the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 p. 345.
241 L.G.H. de Valori,Mémoires des négociations du marquis de Valori ... Accompagnés d'un recueil de lettres de
Frédéric-le-Grand, des princes ses frères, de Voltaire, et des plus illustres personnages du XVIIIe siècle;
précédés d'une notice historique sur la vie de l'auteur; par le comte H. de Valori ... pp. 105-09.
242 R. Lodge,The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the Capture of Constantinople
by the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 p. 345.
243 L.G.H. de Valori,Mémoires des négociations du marquis de Valori ... Accompagnés d'un recueil de lettres de
Frédéric-le-Grand, des princes ses frères, de Voltaire, et des plus illustres personnages du XVIIIe siècle;
précédés d'une notice historique sur la vie de l'auteur; par le comte H. de Valori ... p. 117.
244 D.B. Horn,Great Britain and Europe in the Eighteenth Century p. 149.
239
54
Berichten van George II die in de eerste maanden van 1741 een anti-Pruisische alliantie
trachtten bijeen te brengen samen met oa. Rusland en Saksen245 en de beslissing van het Britse
parlement om 300.000 pond toe te kennen aan Maria Theresia246 zorgde ervoor dat Frederik II
zijn vertrouwen verloor in Groot-Brittannië als onpartijdig tussenpersoon. Zijn vrees voor een
Russische aanval en het ogenschijnlijk succes dat Belle-Isle boekte (het verdrag van
Nymphenburg van 28 mei)247 dreven Frederik er uiteindelijk toe het Franse kamp te kiezen.
Op 4 juni ondertekenden Podewils voor Pruisen en Valori voor Frankrijk het Verdrag van
Breslau. De inhoud van dit verdrag bevoordeelde Pruisen enigszins: Frankrijk beloofde Beieren
in die mate te helpen dat het Pruisisch bezit van Neder-Silezië niet meer in gevaar werd
gebracht. Bovendien zou ze Zweden er zover toe brengen oorlog te verklaren aan Rusland, zodat
de oostelijke grens van Pruisen veilig werd gesteld. Pruisen zou zijn aanspraken op de
hertogdommen Gulik en Berg laten varen ten voordele van de keurvorst van de Palts, een
trouwe bondgenoot van Frankrijk.248 Bovendien beloofde Frederik II bij de komende verkiezing
de kandidaat van Lodewijk XV te steunen. De alliantie werd afgesloten voor een tijdsduur van
vijftien jaar. Voor derden was de inhoud van dit verdrag geheim. Frederiks langdurige geaarzel
had er voor gezorgd dat Fleury hem in het geheel niet vertrouwde én terecht. Zelfs na
ondertekening van dit verdrag bleef Podewils uitkijken naar een opening voor een aparte vrede
met Maria Theresia. 249
Dit verdrag betekende dus het einde van de Brandenburgse aanspraken op de hertogdommen
Gulik en Berg. Valori, de Franse diplomaat aan het Pruisische hof, verkreeg van de keurvorst
Karel III Filip van de Palts de bekwaamheid om in zijn naam het verdrag met de Pruisische
koning af te ronden. Hierbij zou Frederik II een specifieke garantie verlenen aan de volgende
erfopvolging: bij zijn dood zouden zijn volledige bezittingen aan Karel Filips Theodoor (17241799), de paltsgraaf van Sulzbach toevallen. Indien ook hij stierf zonder opvolging na te laten
zou de erfenis toekomen aan zijn nichtjes.250 Karel III Filip stierf op 31 december 1742; met hem
stierf de lijn Palts-Neuburg uit. Karel Filips Theodoor volgde hem op en zou in 1777 ook nog het
keurvorstendom Beieren verwerven.
L.G.H. de Valori,Mémoires des négociations du marquis de Valori ... Accompagnés d'un recueil de lettres de
Frédéric-le-Grand, des princes ses frères, de Voltaire, et des plus illustres personnages du XVIIIe siècle;
précédés d'une notice historique sur la vie de l'auteur; par le comte H. de Valori ... p. 108.
246 eind april 1741, A.C. Thompson, George II: King and Elector,
(Londen; New Haven Conn.: Yale
University Press, 2011).
247 Hij had de drie kerkelijke keurvorsten zo ver gekregen de kandidatuur van Karel Albert te steunen,
bovendien werd onder zijn toezicht op 28 mei het alliantieverdrag van Nymphenburg tussen Spanje en
Beieren gesloten waardoor Karel Albert nog meer financiële steun ontving. Karel Albert zweerde in dit
verdrag geen aparte vrede te sluiten zonder hiervoor toestemming te hebben gekregen van zijn
bondgenoten. R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 56-58.
248 Deze maakte deel uit van dezelfde Wittelsbach-dynastie als Karel Albert van Beieren. Frankrijk had
hier duidelijk de bedoeling om deze dynastie dermate te versterken dat ze ook in de toekomst het hoofd
zou kunnen bieden aan de Habsburgers. cfr. bijvoorbeeld de aansturing op een familiepact als voorwaarde
voor het Frans-Beiers alliantieverdrag. Het is duidelijk dat Frederik II de aanspraken op deze
hertogdommen niet meer zo hoog inschatte als zijn vader had gedaan.
249 R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 58.
250 L.G.H. de Valori,Mémoires des négociations du marquis de Valori ... Accompagnés d'un recueil de lettres de
Frédéric-le-Grand, des princes ses frères, de Voltaire, et des plus illustres personnages du XVIIIe siècle;
précédés d'une notice historique sur la vie de l'auteur; par le comte H. de Valori ... pp. 135-36.
245
55
3.4
DE
CONVENTIE
(9 OKTOBER 1741)
VAN
KLEINSCHNELLENDORF
In de herfst van 1741 waren de vooruitzichten voor Maria Theresia niet bepaald rooskleurig. Op
10 september had een Beiers-Frans leger, onder leiding van de graaf van Belle-Isle, Linz bezet.
Het Frans-Beierse leger was nog slechts drie dagen verwijderd van Wenen. Van Rusland kon ze
geen hulp verwachten aangezien het zelf in een oorlog met Zweden was verwikkeld. 251 Het was
bovendien in deze periode dat de Saksische keurvorst het Franse kamp koos252 en geruchten de
ronde deden van een neutraliteitsverdrag dat George II in naam van Hannover met Belle-Isle
wou sluiten.253 De enige steun die ze in deze periode kreeg, kwam uit onverwachte hoek:
Hongarije, een landsdeel dat niet bepaald bekend stond voor zijn grote voorliefde voor de
Habsburgers had Maria Theresia niet alleen tot koningin gekroond, bovendien had het
Hongaarse dieet een algemene mobilisatie van meer dan 100.000 troepen, de befaamde
R. Lodge,The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the Capture of Constantinople
by the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 p. 346.
252Graaf Brühl, de man die 1738 verantwoordelijk was voor Saksens buitenlandse politiek, was erg
vertwijfeld over de door Saksen te volgen politiek in de Oostenrijkse Successieoorlog. Hoewel keurvorst
Frederik Augustus II (als koning van Polen was hij Augustus III) getrouwd was met Maria Josepha, de
oudste dochter van keizr Jozef I en dus aanspraken had op de Habsburgse gebieden, voelde hij er weinig
voor om in de voetsporen van Frederik II te treden. In eerst instantie hoopte hij achteraf voor zijn steun
aan haar beloond te worden. Er heerste al erg lang een rivaliteit tussen de Brandenburgse en Saksische
keurvorsten, die in het verleden enkel overbrugd werd, wanneer de protestantse zaak verdedigd moest
worden. Deze rivaliteit vond natuurlijk in sterke mate zijn oorsprong in het het Gulik-Kleefse
successiedispuut. De Brandenburgse keurvorst was steeds groot tegenstander geweest van de unie tussen
Saksen en Polen (sinds 1697) en wou koste wat het kost voorkomen dat de Wettins er ooit in zouden
slagen om beide gebieden met elkaar te verbinden. Zoals eerder al vermeld was Silezië ook daarom zo’n
uitgelezen doelwit geweest voor Frederik II. In de eerste decennia van de 18 de eeuw waren de
Hohenzollern, die in 1701 ook een koningstitel hadden veroverd, hun Saksische rivalen beetje bij beetje
gaan overvleugelen. De Poolse kroon had de Saksische keurvorsten ertoe verplicht zich tot het RoomsKatholicisme te bekeren, waardoor de Brandenburgse vorsten het de facto leiderschap onder de Duitse
protestantse vorsten naar zich toe hadden weten te trekken. Bovendien had de Poolse koning, door de
sterke Russische invloed en de vele vrijheden van de Poolse adel (Liberum Veto) in deze periode nog
bitterweinig macht. Bovenal was Frederiks vader, koning Frederik Willem I, erin geslaagd een machtig
leger in stand te houden. Het leger van de Saksische keurvorst daarentegen was bij het aanbreken van de
oorlog verouderd en nauwelijks 10.000 man sterk.
Wanneer het volgens Brühl duidelijk werd dat Maria Theresia de oorlog onmogelijk kon winnen,
probeerde hij toch toe te treden tot het Franse kamp in de hoop een landbrug tussen Saksen en Polen te
verzekeren. Augustus II gaf Belle-Isle begin september zelfs carte blanche over de voorwaarden voor deze
alliantie. Op 19 september werd tussen Saksische en Beierse diplomaten te Nymphenburg een verdrag
afgesloten dat een verdeling van de Habsburgse erflanden vooropstelde. Saksen zou Opper-Silezië en
Moravië ontvangen. Bohemen, Tirol en grote delen van Oostenrijk zouden aan Beieren toekomen. In ruil
beloofde Augustus II met 17.000 troepen naar Praag op te rukken. In dit voorstel werd er geen landbrug
tussen Polen en Saksen gerealiseerd, iets wat Frederik, die zich later aansloot bij dit verdrag, nooit
aanvaard zou hebben. Ook Spanje sloot zich aan bij dit verdrag. R. Browning,The War of the Austrian
Succession pp. 70-71; D.B. Horn, 'Saxony in the War of the Austrian Succession', The English Historical
Review, 44 (1929), 33-34.
253 Op 12 oktober werd inderdaad het Neustadt Protocol ondertekend. Hierin beloofde George II in zijn
hoedanigheid van keurvorst van Hannover dat hij geen offensieve actie tegen Pruisen zou ondernemen en
dat hij bij de opkomende keizersverkiezingen de kandidatuur van Karel Albert van Beieren zou steunen.
George II zag zich verplicht dit verdrag te sluiten om de veiligheid van Hannover te verzekeren. Samen
met het leger onder Belle-Isle dat de Beiers versterkte in Zuid-centraal Europa werd een tweede Franse
leger van 40.000 man sterk, onder leiding van Maillebois, in Westfalen gestationneerd waar het enerzijds
de Pruisische hertogdommen kon beschermen en anderzijds als een effectieve bedreiging voor zowel
Hannover als de Nederlanden diende. A.C. Thompson,George II: King and Elector pp. 139-41.
251
56
insurrectio afgekondigd. Hoewel de directe impact van deze Hongaarse hulptroepen niet
overschat moet worden, bleef dit politiek wel een bijzonder sterk signaal: niet iedereen had
Maria Theresia in de steek gelaten. De Oostenrijkers kregen terug hoop op het ogenblik dat alle
hoop even verloren leek.254
Maria Theresia zag er nu wel de noodzaak van in om concessies te doen. Op hetzelfde moment
werden onderhandelingen met Frankrijk en Pruisen geopend. Aan Belle-Isle werd voorgesteld
om Luxemburg aan Frankrijk af te staan, de Nederlanden aan Beieren en in Italië te voldoen aan
de wensen van Filips V. In ruil hiervoor moest Frederik ervan overtuigd worden om Silezië terug
te geven en zou groothertog Frans Stefanus tot keizer worden gekozen. Belle-Isle wees dit
voorstel resoluut af. Meer nog dan op gebiedsuitbreiding was Frankrijk er namelijk op uit haar
oude vijand te vernederen door haar de keizerskroon te ontzeggen.255
Frederik II stelde dan weer te zware territoriale eisen zodat van een definitief vredesverdrag
voor Maria Theresia nog geen sprake kon zijn. Wat wel tot stand kwam, was de op zijn minst
eigenaardig te noemen Conventie van Kleinschnellendorf. Op 9 oktober werd een geheime
conferentie gehouden in Kleinschnellendorf, een klein dorp in de buurt van Neisse, de laatste
belegerde vesting in Silezië die nog niet gevallen was. Voor Pruisen was Frederik II zelf
aanwezig, voor Oostenrijk onderhandelde generaal Neipperg, die aan het hoofd stond van het
leger dat bij Mollwitz verslagen was, maar de belangrijkste mediator was de Brit Lord Hyndford.
Beide partijen zworen strikte geheimhouding, zowel wat het sluiten als de inhoud van de
conventie betrof en het enige schriftelijke bewijs ervan was een geschrift van de hand van
Hyndford. Wat werd precies beloofd? Het fort van Neisse zou na een geveinsd beleg van veertien
dagen vallen. Alle vijandelijkheden, zowel tegen Neipperg als tegenover Hannover zouden
gestaakt worden. Neipperg kon zijn leger ongehinderd uit Silezië terug trekken en Frederik
mocht zijn winterkwartieren opzetten in Hoog-Silezië. Deze conventie zou de voorbode zijn van
een later af te sluiten vredesverdrag, waarin Pruisen zich Beneden-Silezië zou kunnen
toeëigenen.
Door deze conventie kreeg het Habsburgse kamp dus de ademruimte waar het zo naar snakte.
Generaal Neippergs leger kon nu ingezet worden tegen de twee legers, Het Beiers-Franse leger
uit het zuiden en het Saksische vanuit het noorden, die nu optrokken naar Praag.
De beweegredenen van Frederik II, om deze conventie te sluiten, zijn een pak minder
vanzelfsprekend. In de korte termijn verzekerde hij de inname van Neisse en kon hij zijn troepen
eindelijk laten rusten, maar deze voordelen lijken niet meteen op te wegen tegen de nadelen van
deze belofte. De plotse terugtrekking van Neippergs leger en de passiviteit van het Pruisische
leger zouden ongetwijfeld het wantrouwen van zijn bondgenoten wekken, waardoor hij zich wel
heel erg zou isoleren op het Europese forum. Een logische verklaring is dat hij erop gokte dat de
Franse coalitie er niet zou in slagen om Bohemen te veroveren. Hij had de Beierse en Saksische
keurvorsten steeds eerder als rivalen dan als bondgenoten beschouwd en ook een te sterk
Frankrijk was niet iets waar hij voordeel uit kon halen. Aangezien het onmogelijk was om
dergelijke wapenstilstand verborgen te houden en de geheimhouding een essentieel onderdeel
De Hongaarse insurrectie was alles behalve gratis. In ruil voor de broodnodige hulp werden een aantal
fundamentele Hongaarse rechten schriftelijk vastgelegd, werden de Hongaarse edelen tot in de
eeuwigheid vrijgesteld van taksen en beloofde Maria Theresia de onafhankelijkheid van de Hongaarse
administratie.R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 66-68; C.A. Macartney, ed.,The Habsburg
and Hohenzollern Dynasties in the Seventeenth and Eighteenth Centuries pp. 132-37.
255 R. Lodge,The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the Capture of Constantinople
by the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 p. 347.
254
57
was van deze overeenkomst, had hij bovendien een erg makkelijk excuus om zijn belofte te
breken en de vijandelijkheden te hervatten, wanneer dit hem het best uitkwam.256
Deze conventie stemde vanzelfsprekend niet overeen wat in deze periode als geldend
volkenrecht werd beschouwd. Allereerst staan de beloftes die Frederik II hier maakte natuurlijk
haaks op de engagementen die hij in het Verdrag van Breslau ( 4 juni 1741 ) op zich had
genomen. Verder nam de heersende rechtsleer, zoals deze o.a. in Vattel kan teruggevonden
worden, ook aan dat dergelijke conventies, die een staakt-het-vuren afkondigen, slechts geldig
zijn indien alle betrokken derde-partijen hiervan op de hoogte werden gesteld.257
Er waren in deze periode inderdaad sterke vermoedens in het anti-Habsburgse kamp, dat
Frederik II het in het geheim op een akkoord zou hebben gegooid met Maria Theresia. In een
verslag over deze fase van de oorlog typeert de Franse ambassadeur de Valori Frederik als
bijzonder egoïstisch.258
Tegen alle verwachtingen in viel Praag op 26 november na een erg korte belegering. Toen
Frederik II dit nieuws vernam begreep hij dat hij op het verliezende paard had gewed. Dezelfde
dag nog gaf hij de orders om alle vijandelijkheden te hervatten. Het leger trok hierop Bohemen
binnen om zich bij de bondgenoten te voegen. In een poging het initiatief terug naar zich toe te
trekken, plande hij midden januari een gewaagde winterinvasie van Moravië.259
R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 69-70; R. Lodge,The Student's Modern Europe; a
History of Modern Europe from the Capture of Constantinople by the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 p.
347.
257 J.-M. Mattéi, Histoire du droit de la guerre, 1700-1819 : introduction à l'histoire du droit international,
avec une biographie des principaux auteurs de la doctrine internationaliste de l'antiquité à nos jours (Aix-enProvence: Presses universitaires d'Aix-Marseille, 2006), pp. 857-58.
258 “Ce prince voulait que tout fût dirigé sur ses intérêts particuliers, et croyait que les traités n’avaient de
mérite et de validité qu’autant qu’ils y avaient rapport. Jamais il n’a calculé sur ceux de ses alliés.” L.G.H. de
Valori,Mémoires des négociations du marquis de Valori ... Accompagnés d'un recueil de lettres de Frédéric-leGrand, des princes ses frères, de Voltaire, et des plus illustres personnages du XVIIIe siècle; précédés d'une
notice historique sur la vie de l'auteur; par le comte H. de Valori ... p. 133.
259 R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 82-85.
256
58
3.5
KAREL ALBERT VERKOZEN TOT HEILIG ROOMS
KEIZER
Keizer Karel VII Albert ( 1697 –
1745)
afgebeeld met regalia op de
achtergrond.
De vertegenwoordigers van de negen keurvorsten260 hadden de onderhandelingen de herfst
door gerokken tot ze er meer zicht op kregen wie de overwinning naar zich toe zou trekken. Ook
voor hen was de val van Praag en de daaropvolgende kroning van Karel Albert tot koning van
Bohemen (8 december 1741) een keerpunt. Het college van keurvorsten, dat in Frankfurt
resideerde, besliste hierop om Maria Theresia’s Boheemse vertegenwoordiger buiten de
stemming te houden en met acht te beschikken. Het college wilde dus, wat Bohemen betrof,
evenmin partij kiezen voor Karel Albert. Al die tijd had Belle-Isle, als speciaal gezant van de
Franse koning, de nodige diplomatieke druk uitgeoefend om de verkiezing van Karel Albert te
verzekeren.261
Op 24 januari 1741 werd Karel Albert unaniem verkozen om Karel VI262 op te volgen als keizer
van het Heilig Roomse Rijk. Ook de vertegenwoordigers van George II, die hiermee het Neustadt
Protocol van 12 oktober 1740 263 respecteerden, hadden dus voor Karel Albert gestemd. In het
Franse kamp werd gejubeld. De Habsburgse trots kreeg een enorme deuk. Maria Theresia
weigerde de verkiezing te erkennen, die volgens haar ongeldig was omdat ten eerste Bohemen
uit de stemming was geweerd, ten tweede de Gouden Bul was miskend en er tenslotte volgens
haar in tijden van oorlog geen keizer verkozen mocht worden.264
3 kerkelijke : Trier, Mainz, en Keulen, 5 wereldlijke : Beieren, Pruisen, Keurpalts, Saksen en Hannover.
Zie voetnoot 247.
262 De officiële kroning vond plaats op 12 februari 1741
263 Zie voetnoot 254b
264 R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 87-89.
260
261
59
Karel Albert zou geen sterke keizer worden. Er werd hem door de keurvorsten een
verkiezingscapitulatie opgedrongen die de macht van de keizer ingrijpend inperkte. Zo beloofde
hij in alle belangrijke rijksaangelegenheden de uitdrukkelijke toestemming te vragen van de
keurvorsten265, de Rijksvorsten en de andere Rijksstanden; beloofde hij dat hij geen enkele
Rijksstand van de zitting of stemming in de Rijksdag zou uitsluiten zonder die beslissing
uitvoerig te onderbouwen en ook beloofde hij zich in geen enkele religieuze of juridische
kwestie van de Rijksstanden te mengen en verleende hij extra concessies aan de protestantse
Staten. Bovendien was het niet langer de plicht van de keizer om te trachten de Elzas op
Frankrijk terug te winnen voor het Rijk, een verplichting die in eerdere capitulaties bijzonder
prominent aanwezig was geweest.266
De verkiezingscapitulaties zijn beloftes die de keizers maakten bij hun verkiezing. Pufendorf
omschrijft deze in zijn ‘De statu imperii Germanici (1667)’ als het instrument dat de macht van
de keizers beperkt bij hun verkiezing en dus de vrijheid van de standen waarborgt. Al maakt hij
zich ook niet te veel illusies: de macht van de keizer is in sterke mate afhankelijk van de
effectieve macht die hij bezit binnen het Rijk, de gebieden die hij controleert. 267 Keizer Karel VII
had bijzonder weinig effectieve macht. Los van het feit dat hij doorheen Europa werd gezien als
een Franse pion werd hij bedreigd door een tweede Habsburgs leger, dat was samengesteld uit
Italiaanse reserves en de gemonsterde Hongaren en onder leiding stond van generaal
Khevenhüller. Op het ogenblik van zijn verkiezing had dit leger Hoog-Oostenrijk al
teruggenomen van Karel Albert. Op de dag van zijn kroning tot keizer waren ze Beieren aan het
binnentrekken. Beieren viel binnen de drie weken en Karel VII zou het grotendeel van zijn
heerschappij als banneling doorbrengen in Vrije Rijkssteden. Hij stierf op 20 januari 1745, de
dag waarop München werd heroverd op Oostenrijk.268
letterlijk : “Bien moins encore de faire des nouvelles loix & règlements dans l’Empire, d’interpréter seul
ses Constitutions de l’Empire & les traités de paix, ni de permettre cette interprétation à notre Conseil
Aulique, ou à la chambre Impériale, mais au contraire de porter ces matières aux Diètes avec le Conseil &
de l’avis de tous les Etats & de ne rien ordonner, ou fair émaner sur cela qui foit sans force & non
obligatoire ; “ F. Varrentrapp, La Capitulation de L'Empereur Charles VII avec des Remarques Instructives
touchant l'Etat et le Gouvernement actuel de L'Empire ainsique sur les Questions du Droit Publique
d'Allemagne les plus Remarquables., (Frankfurt: Chez François Varrentrapp, 1743), p. 73.
266 P.C. Hartmann,Karl Albrecht - Karl VII. : Glücklicher Kurfürst, Unglücklicher Kaiser pp. 215-21.
267 Hij vergelijkt de keizer in dit kader met de Venetiaanse Doge die vanuit zijn functie alleen ook niet in
staat is zijn superioriteit te doen gelden : “car pour avoir l’Empire absolu il ne suffit pas de n’avoir point de
superieur, mais il faut être obeï sans delay & sans appel de tous ceux, qui sont audessous de nous.” J.F.
Spon., Etat de l'Empire d'Allemagne par Samuel de Pufendorf, La Capitulation et la Pragmatique Sanction de
l'Empereur Charle VI traduit en Français avec des Notes historiques et politiques suivies de quelques
Memoires sul les Dêmelés Actuels des Princes, (Straatsburg: Chez Jean Henry Heitz, 1728), pp. 208-18.
268 R. Lodge,The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the Capture of Constantinople
by the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 pp. 348-49.
265
60
3.6
DE VREDE VAN BERLIJN (28 JULI 1742)
Na de tegenvallende algemene verkiezingen in 1741, de felle kritiek in het parlement naar
aanleiding van het neutraliteitsverdrag tussen Hannover en Pruisen en recente verliezen in het
Caraïbische theater, nam Robert Walpole ontslag als ‘first lord of the Treasury’. 269
Na Robert Walpole, was het de tory John Carteret (1690–1763) die het voortouw nam, wat de
Britse buitenlandse politiek betrof. Hij deed dit vanuit zijn functie van ‘secretary of state for the
northern departement’.270
Finaal verschilde Carterets visie niet echt van die van Walpole. Hij had niet de intentie de
Pragmatieke Sanctie tot het uiterste te verdedigen. De Bourbons vormden het grootste gevaar
voor het Europese evenwicht, niet de Hohenzollern. Het liefst van al wou hij Pruisen
incorporeren in zijn alliantie tegen Frankrijk, in ruil voor de territoriale concessies die Frederik
van Maria Theresia verlangde. Wel geloofde hij in een offensievere politiek met een veel
actievere Britse tussenkomst. In het Britse parlement werd een nieuwe Oostenrijkse subsidie
van een half miljoen pond gestemd.271
In het voorjaar van 1742 begon het oorlogstij eindelijk enigszins te keren voor Maria Theresia.
Generaal Khevenhüller was erin geslaagd Oostenrijk terug te veroveren op de Beier en was aan
zijn invasie van diens keurvorstendom begonnen. Frederiks campagne in Moravië was geen
succes geworden. Door de dreigende bewegingen van Khevenhüller hadden zijn Franse en
Saksische hulptroepen zich verplicht gezien om zich terug te trekken en ook hij zag zich rond 25
april verplicht om uit Moravië te evacueren en positie in te nemen in de buurt van het Boheemse
Chrudim.272
De koning van Pruisen was op dit moment zeker bereid om vrede te sluiten en begreep dat de
makkelijkste weg naar vrede met Oostenrijk in Londen lag. In een aan zijn minister, de graaf van
Podewils, gerichte brief (gedateerd 1 mei 1742) verwoordde hij zijn bereidheid tot het sluiten
van vrede. “Hij wou zich niet langer door de Fransen laten gebruiken om voor hen de kastanjes
uit het vuur te halen.”273 De recente oorlogssuccessen hadden er echter voor gezorgd dat Maria
6 februari 1742, R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 100. Walpole was een voorstander
geweest van het neutraliteitsverdrag. Vanuit een zeker rechtvaardigheidsgevoel wou hij vermijden dat
Hannover in dit conflict het slachtoffer werd van haar dynastieke unie met Groot-Brittannië, hoewel dit
het nationale belang van Groot-Brittannië zelf natuurlijk niet altijd ten goede kwam. H. Nick, 'Sir Robert
Walpole and Hanover', Historical Research, 76 (2003), 186-88.
270 Tijdens de zeventiende en achttiende eeuw was de Britse buitenlandse politiek verdeeld tussen twee
secretary’s of state wiens bevoegdheid geografisch verdeeld was: The secretary of state for the southern
department was bevoegd voor Frankrijk, het Iberische schiereiland, Zwitserland, de Italiaanse staten en
Turkije. (John Carteret had deze functie al tussen 1722 en 1724 vervuld. Tijdens de volledige Oostenrijkse
Successieoorlog bleef deze functie in handen van de Hertog van Newcastle.) The secretary of state for the
northern departement was bevoegd voor het Rijk, de Verenigde Provinciën, Polen, en Rusland. Doordat de
keurvorsten van Hannover de Britse troon bestegen en naarmate het belang van Pruisen en Rusland op
het Europese toneel groeide, werd deze functie geleidelijk aan de belangrijkste van de twee. D.B.
Horn,Great Britain and Europe in the Eighteenth Century pp. 12-13.
271 Ibid. pp. 149-50; R. Lodge,The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the Capture of
Constantinople by the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 p. 350. Carteret geloofde in eerste instantie dat
het zelfs mogelijk moest zijn om Karel VII in deze alliantie te betrekken. R. Browning,The War of the
Austrian Succession p. 101.
272 R. Lodge,The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the Capture of Constantinople
by the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 p. 350.
273 F. van Pruisen,Politische Correspondenz Friedrich's des Großen.II, 145
269
61
Theresia niet meer bereid was om vrede te sluiten tegen de voorwaarden die naar aanleiding
van Kleinschnellendorf waren bedongen. Van zijn kant had Frederik niet de minste behoefte om
toe te treden tot de anti-Franse coalitie waar Carteret aan aan het timmeren was. 274
Frederik II wou nu de confrontatie aangaan met het Habsburgse leger in de hoop hen te doen
plooien voor zijn eisen.275 Die confrontatie kwam er op 17 mei 1742 ter hoogte van Chotusitz
(zie kaart pagina 47) Frederik versloeg er in een bijzonder bloederige veldslag prins Karel van
Lotharingen (broer van Frans Stefanus).276Vanuit het Weense hof werden de onderhandelingen
onmiddellijk na de slag opnieuw geopend.277
Hoewel uit de politieke correspondentie van Frederik II uit deze periode duidelijk afgeleid kan
worden dat hij al langer aasde op een vredesverdrag met Maria Theresia, beschuldigt hij in zijn
memoires Frankrijk ervan dubbel spel te spelen. Eén van de Oostenrijkse gewonden, de baron
van Pallandt, biechtte hem, zogezegd uit erkentelijkheid, op dat Frankrijk en Oostenrijk met
elkaar over een vrede aan het onderhandelen waren waarbij Maria Theresia haar verliezen zou
recupereren ten koste van Pruisen. Dit verraad samen met de moeilijke samenwerking met
Maarschalk de Broglie278 zag Frederik als een meer dan voldoende legitimering om zelf een
aparte vrede te bedingen met Maria Theresia.279
Opnieuw werd beroep gedaan op Lord Hyndford om deze vrede te mediëren. Deze maakte de
precieze instructies die hij vanuit Wenen had gekregen bekend aan Podewils, die voor Pruisen
onderhandelde. Podewils wist dus exact hoever de Habsburgsers bereid waren te gaan. Op 11
juni werd de préliminaire vrede ondertekend. Pruisen ontving zowel Neder- als Opper-Silezië,
met uitzonderingen van de heerlijkheid Teschen, de stad Troppau en al wat zich aan de
Habsburgse zijde van de rivier de Oppa bevond. Bovendien verwierf Frederik het graafschap
Glatz, dat eigenlijk rechtstreeks toeviel aan de Boheemse kroon en geen deel uitmaakte van het
historische hertogdom Silezië. Ten tijde van Kleinschnellendorf werd nog categoriek geweigerd
om Glatz (zie Klodzko op kaart p. 47) af te staan om op die manier niet nog verder te knagen aan
R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 102.
uit zijn correspondentie met Podewils (11 mei 1742): “En un mot, mon parti est pris de pousser les
opérations avec toute la force possible, afin de réduire la cour de Vienne au point d’abaissement où elle
doit être. Adieu. J’ai bien du chagrin de cette affaire, mais je n’y vois point de remède.” F. van
Pruisen,Politische Correspondenz Friedrich's des Großen.II, 158
276 R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 102-05. Het geromantiseerde verslag van de
veldslag van de hand van Frederik II zelf: F. van Pruisen,Mémoires pour servir a l`Histoire de Frederic le
Grand : avec les Pièces Justificatives des Faits qui y sont rapportés. Enrichis du Portrait du Roi ; & des Plans de
Batailles pp. 43-48.
277 R. Lodge,The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the Capture of Constantinople
by the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 p. 350.
278 die het bevel over het Franse leger van Belle-Isle had overgenomen.
279 “Le Roi ajoute-t-on, fut même assez heureux pour vérifier le fait, en se procurant le projet entier, mot à
mot, tel qu’il avoit été minuté dans le cabinet du Cardinal de Fleury ; ce qui, dans cette supposition, joint
au refus de secours, disposa fort légitimement le Roi à entrer séparément en négociation, & à hâter la
conclusion de la paix.” F. van Pruisen,Mémoires pour servir a l`Histoire de Frederic le Grand : avec les Pièces
Justificatives des Faits qui y sont rapportés. Enrichis du Portrait du Roi ; & des Plans de Batailles pp. 47- 48.
Wat Frederik zeker over de streep trok om zonder veel wroeging de vrede met Maria Theresia te zoeken
was een blunder van La Chétardie, de Franse diplomaat in het noorden. Aangespoord door zijn instructies
uit Versailles om concessies voor Zweden, dat de oorlog tegen Rusland aan het verliezen was, te
verkrijgen, had hij aan de Zweedse koning Franse steun beloofd bij het het heroveren van Pommeren en
Stettin, beiden Pruisische bezittingen. R. Lodge, 'Russia, Prussia, and Great Britain, 1742-4', The English
Historical Review, 45 (1930), 580.
274
275
62
de integriteit van de Pragmatieke Sanctie. Nu leek dit geen bezwaar meer voor Maria Theresia
die vastbesloten was om haar verliezen elders, bij voorkeur in Beieren, te recupereren.280
Tot dit verdrag traden George II (zowel in zijn hoedanigheid van Brits koning als in zijn
hoedanigheid van keurvorst), de Russische keizerin, de koning van Denemarken, de Nederlandse
Staten Generaal en Augustus III, de keurvorst van Saksen, toe. Ook Augustus beloofde zijn
troepen binnen de 16 dagen uit Bohemen terug te trekken. De uiteindelijke vrede met Saksen
werd op 7 september te Dresden ondertekend.281
Frederik II was er dus in geslaagd om zijn neutraliteit te bewaren al zou hij op 18 november het
Verdrag van Westminster ondertekenen, een vrij offensief garantieverdrag met GrootBrittannië. Hierin beloofde Pruisen troepen klaar te houden in het hertogdom Kleef, die zouden
worden ingezet indien Frankrijk Hannover bedreigde. Op zijn beurt garandeerde GrootBrittannië tussen te komen indien Kleef werd aangevallen en zijn marine in te zetten mocht
Zweden zich tegen Pommeren keren. Pruisen beloofde ook de doorgang aan eventuele Russische
troepen. Frederik mocht zich neutraal opstellen ten aanzien van wat in dit verdrag ‘de Duitse
kwestie’ werd genoemd, maar beloofde wel troepen te leveren aan een pragmatisch leger dat de
Nederlanden tegen Frankrijk beschermde. Bovendien verzekerde hij zijn stem als keurvorst aan
Frans Stefan van Lotharingen, in geval van nieuwe verkiezingen.
De Pruisische koning was uit de oorlog gestapt tegen een zware tol Hij besefte heel goed dat hij
op het Europese theater al zijn geloofwaardigheid had verspeeld. In een brief aan kardinaal de
Fleury deed hij nog een poging om zijn beslissing nader te verklaren. Hij wees Fleury op de grote
inzet die Pruisen had getoond in deze oorlog; zo had hij de keizerskroon helpen verzekeren en
had hij Saksen uit het Oostenrijkse kamp gehaald. Niet in het minst had hij bovendien op Franse
vraag afstand gedaan van de voor zijn huis bijzonder belangrijke aanspraken op Gulik en Berg.
Hij verkeerde nu simpelweg in de onmogelijkheid om nog verder te vechten.282
De Franse diplomaat de Valory, aan wie hij deze brief voorlegde voor hij die verstuurde, was niet
bepaald onder de indruk. Hij waarschuwde hem ervoor dat hij niet zo veilig was als hij zich
waande en dat het feit dat hij hier nu zijn rug naar Frankrijk toekeerde zich ooit tegen hem zou
keren; “lui retombait un jour d’à plomb sur la tête.” 283
R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 107; F. van Pruisen,Mémoires pour servir a l`Histoire
de Frederic le Grand : avec les Pièces Justificatives des Faits qui y sont rapportés. Enrichis du Portrait du Roi ;
& des Plans de Batailles pp. 56-57. Ook beloofde Frederik de rechten en bezittingen van de katholieke
bevolking in Silezië te respecteren, beloofde hij zijn troepen binnen 16 dagen na de ondertekening van de
Préliminairen uit Bohemen terug te trekken en nam hij een deel van een hypothecaire territoriale schuld
aan Britse en Hollandse handelaars ( vastgelegd bij contract op 10 januari 1735) over. Ibid. pp. 57-58.
281 F. van Pruisen,Mémoires pour servir a l`Histoire de Frederic le Grand : avec les Pièces Justificatives des
Faits qui y sont rapportés. Enrichis du Portrait du Roi ; & des Plans de Batailles p. 58.
282 “Il n’y a que la nécessité et l’impuissance qui puissent me vaincre ; on ne condamne personne pour
n’avoir pas fait des choses impossibles. Quant aux possibles, vous trouvez en moi une fidélité invariable :
jamais je ne penserai à révoquer les renonciations que j’ai faites sur les pays de Juliers, de Bergue et de
Ravenstein, on ne me verra point ni directement ni indirectement troubler l’ordre établidans cette
succession et plutôt mes armes se tourneraient-elles contrre moi-même que contre des alliés qui me sont
aussi chers que les Français.”F. van Pruisen,Politische Correspondenz Friedrich's des Großen., 290
283L.G.H. de Valori,Mémoires des négociations du marquis de Valori ... Accompagnés d'un recueil de lettres de
Frédéric-le-Grand, des princes ses frères, de Voltaire, et des plus illustres personnages du XVIIIe siècle;
précédés d'une notice historique sur la vie de l'auteur; par le comte H. de Valori ... pp. 164-65.
280
63
DEEL 4: HET POSITIEVE VOLKENRECHT IN DE RECHTSLEER
Uit de hierboven te lezen omschrijving van de Eerste Silezische oorlog kunnen we duidelijk
afleiden dat Frederik II zich slechts gebonden voelde door verdragen inzoverre hij zelf voordeel
haalde uit deze verdragen. Gedurende de loop van de Oostenrijkse Successieoorlog284 zou
Frederik de Grote in totaal tot drie keer toe zijn bondgenoot Frankrijk de rug toekeren en een
afzonderlijke vrede bespreken met Maria Theresia. (zie appendix met tijdslijn) Hoewel allianties
in de 17de tot 18de eeuw traditioneel vaak slechts van korte duur waren, was Frederiks
onbetrouwbaarheid als bondgenoot toch wel erg opvallend.285
Wat waren de visies in de rechtsleer over het het positieve volkenrecht en meer in het bijzonder
over het verdragsrecht? In welke stroming vond Frederik II het meest bevestiging voor zijn
handelen?
4.1 RAISON D’ÉTAT: TWEE INTERPRETATIES
Zoals reeds eerder werd gesteld, was in deze periode het politiek denken in sterke mate
losgekoppeld van de moraal en ethiek die tussen natuurlijke personen onderling gold.. Het
belang van de staat, la raison d’état, was an sich een voldoende rechtvaardiging voor het
politieke handelen. Vele auteurs hebben een dubbel onderscheid gemaakt tussen enerzijds een
moreel volledig goed te keuren opvatting over het staatsbelang en een meer controversiële,
maar daarom nog niet totaal verwerpelijke opvatting.
1) Dit onderscheid was er ten eerste op het niveau van de doelstelling, de definitie van wat
‘la raison d’état’ precies inhield. Was dit het naleven van het algemeen welzijn of eerder
het nastreven van het eigenbelang door de vorst of machthebbers?286
2) Ten tweede werd dit onderscheid ook gemaakt voor wat de gebruikte methodes betrof.
Moesten ook vorsten zich aan de fundamentele regels van het goddelijk recht, het
natuurrecht en de rechtvaardigheid houden of konden zij hiervan afwijken wanneer de
situatie hierom vroeg en konden zodoende woordbreuk of politieke moord
gerechtvaardigd worden?287
Toen Maria Theresia erin slaagde om Bohemen terug stevig in haar macht te krijgen en Carterets
poging om ook Karel XII in zijn anti-Franse alliantie op te nemen op niets uitliep, zag Frederik zich in
augustus 1744 verplicht om uit ‘zelfbescherming’ de wapens terug op te nemen en Bohemen binnen te
vallen. R. Lodge, 'The Hanau Controversy in 1744 and the Fall of Carteret', The English Historical Review,
38 (1923), 509-10.
285 E. Luard,The balance of power: the system of international relations, 1648-1815 pp. 269-75.
286 Hoewel Frederik II met recht en rede een verlicht vorst genoemd mag worden, was hij ook een
bijzonder ijdel persoon en zag hij de verovering van Silezië als zijn afspraak met de geschiedenis. Een
karakterschets door een tijdgenoot vindt men hier: L.G.H. de Valori,Mémoires des négociations du marquis
de Valori ... Accompagnés d'un recueil de lettres de Frédéric-le-Grand, des princes ses frères, de Voltaire, et
des plus illustres personnages du XVIIIe siècle; précédés d'une notice historique sur la vie de l'auteur; par le
comte H. de Valori ... pp. 86-88.
287 R. Lesaffer, Europa: een zoektocht naar vrede? : 1453-1763 en 1945-1997 pp. 336-37.
284
64
4.2 NATUURRECHT EN POSITIVISME
In de volkenrechtsleer van de late Nieuwe tijd kunnen we twee verschillende basistheorieën
onderscheiden. De ene theorie steunt volledig op de idee dat alle interstatelijke normen een
natuurrechtelijke grondslag hebben. Samuel von Pufendorf (1632-1694) en Thomas Hobbes288
(1588 -1679) zijn de twee auteurs die deze theorie in zijn zuiverste vorm hebben uitgewerkt en
voor hen bestond geen ander interstatelijk normenstelsel dan het natuurrecht. De andere
theorie was de positivistische benadering die een volkenrecht voorstond, dat gebaseerd was op
de interstatelijke consensus, zoals weerspiegeld in verdragen en het internationale
gewoonterecht. Als de meest orthodoxe verdedigers van deze theorie kunnen beschouwd
worden: Richard Zouch (1590-1660), Samuel Rachel (1628-1691) en Cornelius van
Bynkershoek (1673-1743). De meeste auteurs kunnen in een continuüm tussen beide theorieën
gecatalogeerd worden.289
4.3 HUGO GROTIUS
Hugo Grotius (1583 - 1645) was van mening dat het ‘ius gentium’ een universeel recht was.
Zowel de staten290 als de individuele staatsburgers werden aan dit recht onderworpen. Ook in
tijd van oorlog bleven de rechtsregels onverminderd geldig.291 Hij maakte een onderscheid
tussen enerzijds het natuurrechtelijk volkenrecht (ius gentium naturale), dat zijn oorsprong
vond in de menselijke natuur en anderzijds het positieve volkenrecht (ius gentium voluntarium),
dat ontstond uit de consensus tussen volkeren en staten, zoals deze werd geuit in verdragen of
in de internationale gewoonte.292
Ook Grotius stelde al een oplossing voor het vraagstuk van de geldigheid van internationale
rechtsregels ten aanzien van de wilsautonomie van soevereinen. In detheorie van Grotius was
deze wilsautonomie niet compleet. Het ‘ius voluntarium’ kon niet toelaten wat naar natuurrecht
verboden was. Zo catalogeerde Grotius de plicht van een vorst om zijn woord te houden (pacta
sunt servanda), een regel die zijn oorsprong vond in de scholastiek, als een regel van het
natuurrecht. Al stond hier, behalve op het niveau van het geweten, geen effectieve sanctionering
tegenover.293
4.4 SCHOOL VAN HET NATUURRECHT
Thomas Hobbes (1588 - 1679) zag, in tegenstelling tot Grotius, het ‘ius gentium’ als een louter
interstatelijk recht. In de natuurtoestand was er niets dan chaos, de oorlog van allen tegen allen,
daarom hadden de natuurlijke personen hun rechten afgedragen aan de vorst, de Leviathan.
Hobbes’ theorie kan dus beschouwd worden als de verdere uitwerking van wat Machialvelli
(1469-1527) reeds eerder verwoordde. De staten en soevereine heersers bevonden zich nog
Naar hedendaagse termen moet Hobbes eerder beschouwd worden als politicoloog, dan als jurist.
R. Lesaffer, Europa: een zoektocht naar vrede? : 1453-1763 en 1945-1997 pp. 342- 43.
290 Grotius gaat uiteraard niet uit van het hedendaagse staatsbegrip. Hij gebruikt zowel de termen Princeps
als civitas.
291 H. Grotius, On the Law of War and Peace, Three Books (orig. de jure belli ac pacis libri tres) (Oxford:
Clarendon Press, 1913 (orig. 1646)). Prol. 28 (17)
292 Dit idee was niet origineel, de idee van van een voluntaristisch volkenrecht gebaseerd op de autonome
wil van ‘staten’ werd ook al door Bodin (1530 – 1596) en Suarez (1548 – 1617) geuit.R. Lesaffer, Europa:
een zoektocht naar vrede? : 1453-1763 en 1945-1997 pp. 344-45.
293 Ibid. pp. 343-45.
288
289
65
steeds in die natuurtoestand. Hun wilsautonomie werd op geen enkele manier beperkt,
aangezien het natuurrecht in Hobbes’ betekenis niet meer of minder was dan die voortdurende
toestand van conflict.294
De soeverein werd zelfs niet gebonden door onderlinge afspraken, deze waren slechts geldig
voorzover zij er voordeel bij hadden. Verdragen waren geen bron van recht.295 Hobbes tracht
hier een regel uit het Engelse ‘common law’ in het volkenrecht te transporteren.296
Net als Hobbes geloofde Samuel von Pufendorf (1632-1694) niet in een onafhankelijk ‘ius
gentium’. Ook in zijn theorie was er tussen de staten enkel natuurrecht. In zijn conceptie van die
natuurtoestand week Pufendorf daarentegen drastisch af van Hobbes. Hij greep terug naar de
moralistische natuurrechten van de Scholasten; de natuurtoestand was er één van recht en
297
orde.
Ook Pufendorf vond verdragen juridisch irrelevant; ze waren een louter feitelijke weergave van
de interstatelijke verhoudingen, zonder rechtskracht.298
4.5 DE POSITIVISTEN
De positivisten verwierpen de idee van een natuurrecht. Er was enkel het positief volkenrecht,
dat zijn rechtskracht vond in de consensus van staten. Cornelius van Bynkershoek (16731743) omschreef het volkenrecht als het amalgaam van gewoontes, verdragsrechtelijke
afspraken en beginselen die op basis van rede werden achterhaald299
4.6 LES GROTIENS
300
De theorie van Gottfried Wilhelm Leibnitz (1647-1716) die, in tegenstelling tot de school van
het natuurrecht, een onderscheid maakte tussen enerzijds natuurrechtelijk en anderzijds
positief volkenrecht (cfr. Grotius) werd verder uitgewerkt door zijn leerling Christian Wolff
(1679-1745).
Het natuurrecht301 van Wolff, was zoals bij Grotius opnieuw een universeel natuurrecht, waar
zowel staten (door hem personae morales gedoopt) als individuen door gebonden waren.
Als een individu tot de staat toetrad, veranderde dit zijn natuurrecht in een ‘ius civile’. Het
individu moest hierin niet aan alle verplichtingen van het natuurrecht voldoen, maar slechts aan
die die in de samenleving afdwingbaar waren. Voor de staat was het ‘ius gentium voluntarium’
wat het ‘ius civile’ voor individuen was, aangezien in de theorie van Wolff ook staten toetraden
tot een meer georganiseerd geheel, de statengemeenschap of civitas maxima. Deze
Ibid. pp. 346 - 47.
W.G. Grewe, Epochen der Völkerrechtsgeschichte, (Berlijn Nomos Verlagsgesellschaft, 1984), pp. 40809.
296 A. Nussbaum, A concise history of the law of nations, (New York: Macmillan, 1947), pp. 113-14.
297 R. Lesaffer, Europa: een zoektocht naar vrede? : 1453-1763 en 1945-1997 p. 348.
298 W.G. Grewe,Epochen der Völkerrechtsgeschichte p. 413.
299D. Gaurier, Histoire du droit international, (Rennes: Presses Universitaires de Rennes, 2005), pp. 23439; A. Nussbaum,A concise history of the law of nations pp. 143-44.
300 Gaurier deelt Wolff en Vattel, in tegenstelling tot Nussbaum of Lesaffer die hen indelen bij de School
van het natuurrecht, in bij een aparte school. Zij vormen een synthese tussen de positivisten en de school
van het natuurrecht. Hij verwijst bij de naamgeving naar Grotius, omdat ook bij hem de nadruk op de
eenheid van het volkenrecht ligt. D. Gaurier,Histoire du droit international p. 228.
301 ius gentium naturale of necessarium
294
295
66
statengemeenschap was enerzijds de achilleshiel in zijn theorie aangezien deze niet echt
strookte met de Europese realiteit, anderzijds was het een noodzakelijke tussenstap om tot zijn
definitie van ‘ius gentium voluntarium’ te komen: een afdwingbaar volkenrecht dat zijn
rechtskracht vond in de consensus tussen staten. 302
Naast het het ‘ius gentium naturale of necessarium’ en het ‘ius gentium voluntarium’
onderscheidde Wolff ook nog een zuiver positief volkenrecht op basis van gewoonterecht en
verdragsrecht (zie schema). Waar het ‘ius gentium voluntarium’ uitging van een consensus in de
wereldgemeenschap, gingen het verdragsrecht en de gewoonte uit van de staten zelf en kon het
ook verschillen naargelang de betrokken staten.303
ius gentium
necessarium
ius gentium
voluntarium
(consensus)
ius gentium
positivum
verdragsrecht
ius gentium
Internationale
gewoonte
Indeling van Ius Gentium naar Wolff en Vattel
Emer de Vattel (1714-1767), verfijnde de theorie van Wolff, door de idee van een civitas maxima
te verwerpen en deze te vervangen door een meer natuurlijke gemeenschap van staten (
personae morales). Op deze manier legde hij dus nog meer nadruk op de staatssoevereiniteit. 304
Zowel Wolff als Vattel zagen verdragsrechtelijke verplichtingen als ‘leges perfectae’ en bijgevolg
afdwingbaar. De trouw aan het gegeven woord gebaseerd op het beginsel van goede trouw,
‘bona fides’ werd gezien als een afdwingbaar natuurrechtelijk principe, al was die
afdwingbaarheid beperkt tot de partijen zelf.305
De preventieve oorlog, een principe waar Frederik II zich op beriep, werd zowel door Vattel als
Wolff verworpen. De verstoring van het machtsevenwicht door de groei van één staat vormde
geen causa justa voor een preventieve oorlog.306
Wolff geloofde dat de mensheid een natuurlijke neiging naar consensus had.
D. Gaurier,Histoire du droit international pp. 232 - 33.
304 Ibid. p. 234.
305 R. Lesaffer, Europa: een zoektocht naar vrede? : 1453-1763 en 1945-1997 p. 357.
306 Ibid. p. 370.
302
303
67
4.7 SAMUEL COCCEJI
Pufendorf bracht de laatste jaren (1688-1694) van zijn leven door in Berlijn, waar hij als
hofhistoricus de officiële geschiedenis van keurvorst Frederik Willem heeft neergeschreven. Als
meest invloedrijke natuurrechtprofessor van zijn tijd had hij een grote invloed op de Pruisische
doctrine. De idee van een ‘ius gentium voluntarium’ werd dan ook door de meeste Pruisische
professoren verworpen.307
Samuel (von) Cocceji (1679-1755 )
Samuel Cocceji (1679-1755) was de zoon van Heinrich Cocceji, een professor natuurrecht en de
opvolger van Pufendorf aan de universiteit van Heidelberg. Hij studeerde af aan de universiteit
van Frankfurt an der Oder met een doctoraat over burgerlijk recht. Hij begon zijn
maatschappelijke carrière onder Frederik Willem I in 1713, wiens vertrouwen hij won door een
succesvolle juridische hervorming in Oost-Pruisen. In 1738 werd hij de minister van justitie voor
gans Pruisen. Op het einde van Frederik Willems regering viel hij echter een beetje uit de gratie.
Zijn hervormingsplannen werden als té radicaal en onnodig gezien. Ook Frederik II vond zijn
hervormingsplannen in eerste instantie te radicaal en er werd slechts een fel afgezwakte versie
doorgevoerd. 308
Cocceji publiceerde in het voorjaar van 1740 zijn ‘Elementa jurisprudentiae naturalis et
romanae’, een harde kritiek op Grotius. Aangezien hij in deze periode ook werkte aan
bv: door Gündling (1671-1729) en Heineccius (1681-1741), de enige significante uitzondering hierop
was Ludewig (1668-1743) T. Toyoda,Theory and politics of the Law of Nations : political bias in
international law discourse of seven German court councilors in the seventeenth and eighteenth centuries p.
140.
308 Ibid. pp. 138-39.
307
68
uiteenzettingen die de Pruisische invasie van Silezië legitimeerden, interpreteerde Toyoda,
mijns inziens terecht, dit werk als een poging om terug in de gunst van Frederik II te komen.309
In dit werk ontkende Cocceji het bestaan van een ‘ius gentium voluntarium’. Een algemene
consensus was namelijk onmogelijk en bovendien was het ook onmogelijk om met zekerheid te
achterhalen wat die consensus dan wel inhield. Het volkenrecht van Grotius was niets anders
dan een verzameling van regels uit het natuurrecht, een constructie die Grotius zelf had
uitgevonden, zonder ze ook maar enige rationele grondslag te verschaffen.310
De ontkenning van Grotius’ ‘ius gentium voluntarium’ was dus een vertrekpunt om een aantal
van zijn theorieën aan te vallen. Zo viel hij in zijn latere proefschrift: ‘De defensione jurium
naturali ratione nobis quaesitorum contra extraneos’311 het concept van de ‘Bellum Solemnis’ aan.
Grotius begreep dat er gevallen waren waarin het onduidelijk was welke zijde het recht aan zijn
kant had. Daarom was het concept van de ‘Bellum Solemnis’ noodzakelijk om een minimum aan
menselijkheid tussen de strijdende partijen te garanderen. Cocceji was het hier niet mee eens:
“Slechts één partij kan het recht aan zijn kant hebben en het geloof van een partij dat het recht
aan zijn kant staat, heeft hier geen enkele betekenis.” Het ‘ius ad bellum’ is dus het enige dat
belang heeft. Vreemd genoeg meende Cocceji dat het de uitslag van de oorlog zelf was die
bepaalde wie er uiteindelijk het recht aan zijn kant had. “God beslist als scheidsrechter van de
oorlog wie het recht aan zijn kant heeft.”312
Cocceji volgde Pufendorf grotendeels wat de rechtskracht van verdragen betrof. Al erkende hij
wel dat het principe ‘pacta sunt servanda’ een principe van natuurrecht was.313
309Ibid.
p. 139.
Ibid. p. 145.
311 Over de verdediging van rechten tegen buitenlandse machten volgens de natuurlijke rede
310
T. Toyoda,Theory and politics of the Law of Nations : political bias in international law discourse of seven
German court councilors in the seventeenth and eighteenth centuries pp. 146-48.
313 Ibid. p. 143.
312
69
CONCLUSIE
CAUSA JUSTA?
Valt de invasie van Silezië enigszins te rijmen met de klassieke theorie die een oorlog slechts
rechtvaardigde als er ook een gerechtvaardigde oorzaak aan de basis van lag? Had Frederik II
een ‘causa justa’ of had hij slechts ‘exordia pugnae, prétextes’, voorwendselen?314 In zijn AntiMachiavelli (1740) zag hij de preventieve oorlog als een geoorloofd alternatief voor de
defensieve oorlog maar deze theorie valt niet te rijmen met de rechtsleer van Vattel of Wolff.315
Zoals reeds eerder vermeld zagen zij de als bedreigend aangevoelde groei of sterkte van een
macht niet als voldoende ‘causa justa’ voor een oorlog. Oorlog diende steeds de ‘ultima ratio’ te
blijven.
De positivist Bynkershoek316 herdefinieerde wat hij zag als ‘causa justa’. In zijn theorie kon,
naast de zelfverdediging, de revindicatie van een recht ook gelden als gerechtvaardigde oorzaak
voor oorlog. Zijn theorie legde dus eerder de nadruk op de finaliteit van de oorlog. De opgelijste
aanspraken van Pruisen op de hertogdommen Liegnitz, Brieg, Wohlau en Jägerndorf konden mij
niet overtuigen. En van de rechten die het al dan niet bezat werd afstand gedaan in het
alliantieverdrag van 7 mei 1686317 tussen Frederik Willem I en keizer Leopold I, een verdrag
waarvan de nietigheid mijns inziens ook onvoldoende werd aangetoond. Bovendien gebruikte
Frederik deze aanspraken als een ‘pars pro toto’ voor gans Silezië.
Moser318 geloofde dat elke oorlog door twee soorten oorzaken werd gemotiveerd. Enerzijds zijn
er de officiële en objectieve oorzaken en anderzijds zijn er de meer subjectieve belangen die
meespelen. In dit soort situatie is het dan ook ongelooflijk moeilijk om te bepalen of een oorlog
al dan niet gerechtvaardigd is. Een analyse die hier bijzonder accuraat lijkt voor ons onderwerp.
Uit pragmatische overwegingen, (er is geen tribunaal dat kan beslissen welke vorst een causa
justa heeft, vorsten zijn soeverein) werd het belang van de causa justa, alleszins in de praktijk,
steeds minder groot. Zo vond ik in documenten uit de oorlog nergens nog verwijzingen naar de
Pruisische aanspraken terug. De nadruk kwam meer en meer op het ‘Jus in Bellum’ te liggen.
Jouannet spreekt hier van de evolutie van concept ‘guerre juste’ naar ‘guerre formelle’ of ‘guerre
réglée’.319
J.-M. Mattéi,Histoire du droit de la guerre, 1700-1819 : introduction à l'histoire du droit international,
avec une biographie des principaux auteurs de la doctrine internationaliste de l'antiquité à nos jours p. 311.
315 Ibid. pp. 318-20.
316 Ibid. pp. 321-22.
317 Defensief Alliantieverdrag tussen Leopold I en Frederik Willem I, Colonia ad Spream, 7 mei 1686, CUD,
VII/2, nr. LXIX, 127-129
318 Ibid. pp. 322-23.
319 E. Jouannet, Le droit international libéral-providence. : une histoire du droit international, (Brussel:
Bruylant, 2011), pp. 47-48.
314
70
FREDERIK II, EEN ONBETROUWBARE BONDGENOOT
Zoals eerder reeds gezegd sloot Frederik II tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog tot driemaal
toe een aparte vrede waarbij hij er geen probleem mee had zijn bondgenoten de rug toe te keren.
De verplichtingen van een alliantie konden nochtans gematigd worden binnen verdragen. Zo
werd in de Conventie van Turijn (ondertekend op 1 februari 1742) die tussen Oostenrijk en
Sardinië werd gesloten een opzegtermijn van 1 maand opgenomen. Karel Emmanuel, de koning
van Sardinië kon dus uit deze alliantie stappen wanneer hij dat wenste.320
Dit was natuurlijk een flagrante schending van het natuurrechtelijk beginsel dat de vorst ertoe
verplichtte zich steeds te houden aan zijn gegeven woord. Dit soort gedrag had tot gevolg dat
Frederik II volledig geïsoleerd dreigde te raken en daardoor enorm kwetsbaar werd voor
toekomstige agressie van Maria Theresia, die de hoop Silezië terug te winnen nog niet had
opgegeven. Al zorgde de recente annexatie van Silezië en de reputatie van zijn leger er wel voor
dat hij in zekere zin incontournable bleef.
Frederik II had eigenlijk steeds een alliantie met Groot-Brittannië boven een alliantie met
Frankrijk verkozen. 321 Groot-Brittannië had er bovendien steeds bij Maria Theresia, die
financieel van Britse steun afhankelijk was, op aangedrongen om vrede te zoeken met Pruisen,
zodat op Frankrijk gefocust kon worden, het land dat een gevaar vormde voor het Europese
evenwicht. De nood bij Maria Theresia om zich te bevrijden van de Britse druk en haar wens om
Silezië terug te winnen zorgde voor haar toenadering tot Frankrijk, waar heel wat wrok leefde
tegenover Pruisen. Op 1 mei 1756 werd het Eerste Verdrag van Versailles ondertekend tussen
de traditionele vijanden, als directe reactie op de Anglo-Prussische alliantie van Westminster die
op 16 januari 1756 werd ondertekend. Deze nieuwe verhoudingen zouden uitmonden in de
Derde Silezische Oorlog (1756-1763). 322
De machtsevenwichtstheorie leidde dus niet zozeer tot vrede. Het was een instrument dat in de
eerste plaats de soevereiniteit diende.323
zie Appendix met tijdslijn p. 76
Ook tijdens de oorlog was de verhouding tussen beiden niet zo verschrikkelijk slecht: zie mediatie door
Hyndorf bij Kleinschnellendor(9 oktober1741), de defensieve alliantie tussen Pruisen en G.B. van
Westminster (1 februari 1742) en de Conventie van Hannover (26 augustus 1745).
322 M.S. Anderson,Europe in the Eighteenth Century pp. 207-10; D.B. Horn,Great Britain and Europe in the
Eighteenth Century pp. 154-59.
323 R. Lesaffer, Europa: een zoektocht naar vrede? : 1453-1763 en 1945-1997 p. 419.
320
321
71
APPENDIX: TIJDSLIJN
Hieronder geef ik een chronologie weer van de, in het kader van dit werk, belangrijkste
gebeurtenissen en verdragen vanaf het Verdrag van Kleef (19 september 1666) tot het Verdrag
van Dresden(25 december 1745).
Met de vrede van Pruisen wist Frederik II zich al een kleine drie jaar voor het defintieve
vredesverdrag van Aken uit de Oostenrijkse Successieoorlog terug te trekken. In artikel 22 van
deze Vrede van Aken (18 oktober 1748) werden de rechten van Pruisen op Silezië en het
graafschap Glatz algemeen bevestigd.324 Deze chronlogie is enerzijds bedoeld als hulpmiddel bij
het lezen van deze masterproef, anderzijds bood het mij de mogelijkheid om ook de
gebeurtenissen tussen het verdrag van Berlijn (28 juli 1742) en het verdrag van Dresden ruimer
te kaderen en mee te nemen naar mijn conclusie. De focus van deze tijdslijn ligt vanzelfsprekend
vooral op de gebeurtenissen in het centraal-Europese theater.
Naar data die hier zonder bronvermelding blijven, werd reeds eerder in deze masterproef
uitgebreid gerefereerd.
Tot 1733
19 september 1666: Verdrag van Kleef tussen hertog Filip Willem van Palts-Neuburg (16501690) en keurvorst Frederik Willem I van Brandenburg (1620-1688): akkoord over verdeling
erfenis Gulik, Kleef, Berg etc.325
7 mei 1686: Defensief alliantieverdrag tussen Frederik Willem I en keizer Leopold I; Frederik
Willem deed afstand van z’n rechten in ruil voor de cirkel van Schwiebus.
10 januari 1695: Schwiebus werd teruggegeven aan de keizer.
1692: Ernst August (1629-1698), hertog van Brunswijk-Calenberg (na verwerving
Lünebeburg(1705) werd de naam Hannover gebruikt) verwierf keurvorstelijke titel. Dit werd na
protest officieel bevestigd door de Rijksdag in 1708.
12 september 1703: Pactum Mutuae Successionis, Habsburgs familiepact dat werd opgesteld
door keizer Leopold I (1640-1705) en ondertekend door zijn zonen Jozef (1678-1711) en Karel
(1685-1740). Het kwam tot stand aan de vooravond van de Spaanse successieoorlog. De Spaanse
troon kwam toe aan Karel (als koning Karel III) terwijl alle overige erflanden aan Jozef
toekwamen. Beiden zouden opgevolgd worden door hun zonen. Indien één van beiden geen
zoon op de wereld zou zetten, kwamen diens bezittingen na zijn dood toe aan de andere of diens
mannelijke erfgenaam. Mocht geen van beiden een zoon op de wereld zetten, dan genoten de
dochters van Jozef voorrang op die van Karel.326
19 april 1713: Keizer Karel VI kondigde de Pragmatieke Sanctie af. Indien hij zou sterven
zonder mannelijke erfgenamen na te laten, dan diende de volledige erfenis naar zijn oudste
dochter Maria Theresia te gaan en niet naar de dochters van Jozef I. Tussen 1720 en 1723
verkreeg hij de erkenning van de Pragmatieke Sanctie van de standenvergaderingen binnen de
Habsburgse erflanden.327
Vredesverdrag tussen Frankrijk, Groot-Brittannië en de Staten-Generaal, Aken, 18 oktober 1748,
www.ieg-mainz.de
325 J. Rousset de Missy,Histoire de la Succession aux Duchez de Clèves, Berg et Juliers, aux Comtez de La Mark
& de Ravensberg, et aux Seigneuries de Ravestein & de Winnendal / tirée des Preuves Authentiques produites
par les Hauts Concurrens... pp. 246-47.
326 C.A. Macartney, ed.,The Habsburg and Hohenzollern Dynasties in the Seventeenth and Eighteenth
Centuries pp. 87-88.
327 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 p. 8; C.A. Macartney, ed.,The Habsburg and
Hohenzollern Dynasties in the Seventeenth and Eighteenth Centuries pp. 88-91.
324
72
15 november 1715: Barrièreverdrag tussen Oostenrijk en Republiek der Nederlanden 328
13 mei 1717: De geboorte van Maria Theresia (°1780), oudste dochter van keizer Karel VI.
20 augustus 1719: Huwelijk tussen keurvorst Frederik August II van Saksen (1696-1763) en
Maria Josepha (1699-1757), de oudste dochter van keizer Jozef I. Maria Josepha legde een
eenzijdige verzakingsverklaring af wat betreft haar rechten op de Habsburgse erfenis.
3 april 1721: Robert Walpole (1676-1745) werd First lord of the treasury in Groot-Brittannië
(officieus eerste minister); voerde een pacifistisch beleid.
5 oktober 1722: Huwelijk tussen keurvorst Karel Albert van Beieren (1697-1745) en Maria
Amalia (1701-1745), dochter van keizer Jozef I. Maria Amalia legde een eenzijdige
verzakingsverklaring af wat betreft haar rechten op de Habsburgse erfenis.
30 april 1725: Eerste Verdrag van Wenen: verdrag tussen keizer Karel VI en koning Filips V van
Spanje (1683-1756). Spanje garandeerde de Pragmatieke Sanctie. Karel VI gaf al zijn claims op
de Spaanse troon op en beloofde Spanje te helpen bij het heroveren van Gibraltar. De Oostendse
Compagnie kreeg dezelfde rechten als de Engelse en Nederlandse compagnieën en een huwelijk
tussen kroonprins Carlos en Maria Theresia werd voorop gesteld. Saksen en Beieren zouden nog
toetreden tot dit verdrag en in 1726 sloot ook Rusland aan.
3 september 1725: Verdrag van Hannover, alliantieverdrag als reactie op Eerste Verdrag van
Wenen. Belangrijkste leden waren Frankrijk, Groot-Brittannië en Pruisen.
12 juni 1726: Kardinaal Fleury (1653-1743) werd eerste minister in Frankrijk. Hij had een
goede verstandhouding met Robert Walpole aangezien ze beiden de Europese vrede wilden
bewaren.
12 oktober 1726: Het verdrag van Wusterhausen - Frederik Willem I stapte via dit defensief
alliantieverdrag met keizer Karel VI uit de alliantie van Hannover en garandeerde de
Pragmatieke Sanctie. In ruil beloofde de keizer te bemiddelen in de zaak Gulik en Berg. Mocht
zijn bemidddeling falen dan beloofde hij vergoeding bij equivalent elders in het Rijk.
12 november 1727: Alliantieverdrag tussen Frankrijk en Beieren. Frankrijk beloofde Karel
Albert actief te steunen in zijn keizerlijke ambities. Onder Franse invloed sloot hij een
familiepact met de andere Wittelsbach-vorsten in het Rijk en met de keurvorst van Saksen.
December 1728: Verdrag van Berlijn: ondanks het bekend raken van een geheim verdrag
tussen de keizer en de keurvorst van de Palts sloot Frederik Willem I toch dit verdrag met de
keizer, waarin de beloften en garanties uit het Verdrag van Wusterhausen nogmaals werden
vernieuwd.
16 maart 1731: Tweede Verdrag van Wenen: toenadering tussen de keizer, Groot-Brittannië en
Spanje. Door de geboorte van een Franse domauphin in 1729 was er niet langer gevaar voor een
Frans successieconflict. George II (1683-1760) erkende de Pragmatieke Sanctie. Hij deed dit niet
alleen in de hoedanigheid van Brits koning maar ook als keurvorst van Hannover. Om GrootBrittannië tevreden te stellen werd de Oostendse compagnie afgeschaft. Spanje kreeg
toestemming om garnizoenen te houden in de keizerlijke lenen, Parma en Toscane.
18 oktober 1731: Keizer Karel VI legde de Pragmatieke Sanctie voor aan de Rijksdag. Ondanks
protest, voornamelijk van de Beierse en Saksische keurvorsten, verkreeg hij zijn erkenning in
1732.
J. Rousset de Missy,Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l'Europe : fondez sur les
Traitez depuis ceux d'Utrecht inclusivement, et sur les Preuves de leurs Droits particuliers, Tome I Part. II pp.
149-50.
328
73
Poolse Successieoorlog (1733-1738)329
4 september 1733: Stanislaus Leszczynski (1677-1766), de schoonvader van Lodewijk XV
(1710-1774) werd verkozen tot koning van Polen.
5 oktober 1733: Tegenverkiezing van Augustus III (keurvorst van Saksen); hij had de steun van
de keizer en Rusland. Augustus III had zijn verzet op de Rijksdag tegen de erkenning van de
Pragmatieke Sanctie gezien als een manier om keizer Karel VI onder druk te zetten om hem te
steunen in zijn ambities voor het Poolse koningschap.
10 oktober 1733: Frankrijk verklaarde de oorlog aan de keizer en Saksen.
7 november 1733: ‘Premier Compact de Famille’ tussen Franse koning Lodewijk XV en de
Spaanse koning Filips V, wat ertoe zou leiden dat zijn zoon Karel tijdens de Poolse
Successieoorlog Sicilië en Napels kon veroveren en zichzelf uitroepen tot koning van Sicilië.330
Oktober 1735: Préliminaires van Derde Verdrag van Wenen ondertekend. Augustus III werd
erkend als koning van Polen, Leczcynski verwierf het hertogdom Lotharingen als compensatie.
Dit hertogdom zou bij zijn dood toekomen aan de Franse kroon. Frans Stefanus van Lotharingen
(1708-1765), de echtgenoot van Maria Theresia, zou het groothertogdom Toscane verwerven bij
de dood van de laatste Medici-hertog Gian Gastone (1671-1737). Frankrijk erkende hier
bovendien ook de Pragmatieke Sanctie.
18 november 1738: Derde Verdrag van Wenen ondertekend. 331
Einde van Poolse Successieoorlog
januari 1739: Geheim verdrag tussen Frankrijk en de keizer getekend, waarbij de bezetting van
Gulik en Berg, in naam van Karel Theodoor (1724-1799) werd vooropgesteld.332
mei 1739: Overeenkomst tussen Frederik Willem I en Frankrijk, waarin Frankrijk aan de
Pruisische koning beloofde hem te steunen bij het verkrijgen van het hertogdom Berg.
23 oktober 1739: Groot-Brittannië verklaarde Spanje de oorlog. ‘The war of Jenkin’s ear’
ontstond als een koloniaal conflict in de Caraïben, maar zou uiteindelijk aanslepen tot de vrede
van Aken (1748).333
31 mei 1740: Frederik Willem I stierf en werd opgevolgd door zijn zoon Frederik II (17121786).
20 oktober 1740: Keizer Karel VI stierf en werd opgevolgd door Maria Theresia.
28 oktober 1740: Keizerin Anna van Rusland (°1693) stierf en werd opgevolgd door Ivan VI
(23 augustus 1740-1764) die op dat ogenblik amper twee maand oud was.334
J.L. Sutton,The King's honor & the King's Cardinal: the War of the Polish succession
D.B. Horn,Great Britain and Europe in the Eighteenth Century p. 289.
331 J.L. Sutton,The King's honor & the King's Cardinal: the War of the Polish succession p. 208.
332 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 p. 10.
333 D.B. Horn,Great Britain and Europe in the Eighteenth Century p. 291.
334 R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 39.
329
330
74
Eerste Silezische Oorlog (1740-1742)
1740
16 december 1740: Frederik II viel Silezië binnen en begon hiermee de Oostenrijkse
Successieoorlog.335
1741
14 januari 1741: Frederik II verklaarde Silezië bijna volledig in handen te hebben.
Begin maart 1741: Maarschalk de Belle-Isle (erg oorlogszuchtig itt. Fleury) werd naar
Duitsland gestuurd als gezant van Lodewijk XV om steun voor de keizersverkiezing van Karel
Albert van Beieren te verzamelen. 336
10 april 1741: Slag bij Mollwitz - Frederik II versloeg een Habsburgs leger, zij het niet erg
overtuigend.337
Eind april 1741: Britse subsidie aan Maria Theresia van 300.000 pond gestemd in het
parlement.338
28 mei 1741: Spaans-Beiers alliantieverdrag van Nymphenburg.
4 juni 1741: Frans-Pruisische alliantie getekend (Verdrag van Breslau). In dit verdrag deed
Frederik II de belofte afstand van zijn rechten op Gulik en Berg te doen ten voordele van Karel
Theodoor van Palts-Sulzbach. Frankrijk zou alles in het werk zetten opdat Zweden de oorlog zou
verklaren aan Rusland.
25 juni 1741: Maria Theresia tot koningin van Hongarije gekroond.339
Juli 1741: Beierse (later gesteund door Franse hulptroepen die op 16 augustus de Rijn
overstaken) invasie van Oostenrijkse provincies. Het bisdom Passau viel als eerste op 31 juli.340
4 augustus 1741: Zweden verklaarde de oorlog aan Rusland. 341
11 september 1741: Het Hongaarse Dieet kondigde een algemene insurrectie af.342
12 september 1741: Verdrag tussen Saksen en Beieren getekend te Nymphenburg, waarin de
verdeling van de Habsburgse erflanden werd vooropgesteld. Pruisen zou nauwelijks twee
maanden na Kleinschnellendorf aansluiten bij dit verdrag. 343
9 oktober 1741: Conventie van Kleinschnellendorf. Geheim wapenstilstandsverdrag tussen
Oostenrijk en Pruisen, gemedieerd door Hyndorf, een Brits mandataris. 344
12 oktober 1741: Neustadt Protocol. Neutraliteitsverdrag tussen Hannover en Pruisen.
23-24 november 1741- (6 december 1741): Elisabeth Petrovna (1709-1761) pleegde
staatsgreep in Rusland en zette Ivan VI af.345Aanzet werd gegeven door Frans ambassadeur
Marquis de la Chétardie. Shift van Duitse naar authentiek Russische invloed. Frederik voelde zich
hierdoor aangemoedigd. In feite was haar groot-kanselier Alexey Bestuzhev ook pro-Habsburg.
346
Ibid. pp. 37-42.
M.S. Anderson,Europe in the Eighteenth Century p. 205; R. Browning,The War of the Austrian Succession
pp. 45-48.
337 R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 51-57.
338 M.S. Anderson,Europe in the Eighteenth Century p. 205.
339 R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 67.
340 Ibid. pp. 65-66.
341 Ibid. p. 66.
342 C.A. Macartney, ed.,The Habsburg and Hohenzollern Dynasties in the Seventeenth and Eighteenth
Centuries p. 132.
343 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 p. 90.
344 Ibid. pp. 88-89.
345 Ibid. pp. 90-91.
346 R. Lodge,'Russia, Prussia, and Great Britain, 1742-4'.
335
336
75
November 1741: Eerste Spaanse troepen landden in Italië. Rond januari 1742 had Spanje een
leger van 25.000 man sterk verzameld op het schiereiland.347
26 november 1741: Praag werd ingenomen door Beieren – Frankrijk, gesteund door Saksen.348
9 december 1741: Kroning Karel Albert tot koning van Bohemen.
December 1741: Frederik II viel Moravië binnen. 349
1742
24 januari 1742: Karel Albert (Karel VII) met acht stemmen unaniem verkozen tot RoomsDuitse koning; Bohemen mocht niet meestemmen.350
6 februari 1742: Sir Robert Walpole nam ontslag als first lord of the treasury. Carteret, die een
veel actiever Brits ingrijpen voorstond, werd secretary of state for the northern departement.
1 februari 1742: Conventie van Turijn getekend tussen het koninkrijk Piëmont Sardinië en de
Habsburgse erflanden. Er werden vier concrete afspraken gemaakt: beiden zouden ze troepen
voorzien om Lombardije te beschermen tegen Spaanse aanvallen, Piëmontese troepen zouden
het hertogdom Modena bezetten. Koning Karel Emmanuel I zou zijn aanspraken op delen van
Lombardije voorlopig niet uitoefenen maar deed er ook geen afstand van en tenslotte kon de
koning van Sardinië deze overeenkomst steeds opzeggen, met een opzegtermijn van een maand.
Deze conventie gaf Maria Theresia iets meer ademruimte op het Italiaanse toneel.351
12 februari 1742: Officiële keizerskroning Karel VII
Februari 1742: De Habsburgse generaal Khevenhüller viel Beieren binnen.352
17 mei 1742: Slag bij Chotusitz: Frederick II versloeg Prins Karel van Lotharingen. 353
11 juni 1742: Ondertekening van préliminaires van Vredesverdrag van Berlijn te Breslau,
tussen Oostenrijk en Pruisen.354 Oostenrijk stond Silezië af aan Pruisen. Maria Theresia tekende
onder druk van Groot-Brittannië, van wiens subsidies ze op dit punt erg afhankelijk was. De
Britse focus lag volledig op het gevaar dat Frankrijk vormde.
28 juli 1742: Verdrag van Berlijn ondertekend.355
Einde van Eerste Silezische oorlog
19 augustus 1742: De Britse vloot bedreigde de haven van Napels en dreigde er ook mee de
stad plat te bombarderen vanaf de zee. (Napels was op dit moment in de geschiedenis een stad
van 300.000 inwoners en was nog maar net het slachtoffer geworden van een aardbeving.)
Koning Karel VII van Sicilië gaf toe aan de druk en beval zijn troepen om zich terug te trekken.356
7 september 1742: Verdrag van Dresden tussen Saksen en Oostenrijk 357
18 september 1742: Brief van Carteret aan Wich (ambassadeur in Rusland) waarin hij Wich
ervoor waarschuwde Frederik II niet te vertrouwen.358
18 november 1742: Ondertekening van Verdrag van Westminster - Brits-Pruisisch defensief
pact.359
R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 79-82.
Ibid. pp. 75-79.
349 Ibid. pp. 93-96.
350 Ibid. p. 87.
351 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 pp. 99-100.
352 R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 120.
353 F. van Pruisen,Mémoires pour servir a l`Histoire de Frederic le Grand : avec les Pièces Justificatives des
Faits qui y sont rapportés. Enrichis du Portrait du Roi ; & des Plans de Batailles pp. 28- 43.
354 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 pp. 101-07.
355 R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 107.
356 Ibid. pp. 118-19.
357 D.B. Horn,'Saxony in the War of the Austrian Succession' p. p 34.
358 R. Lodge,'Russia, Prussia, and Great Britain, 1742-4' p. 582.
359 Ibid. pp. 583-84.
347
348
76
20 december 1742: Frederik II verzette zich bij George II tegen het transfereren van het
Pragmatieke leger over de Rijn. Hij dreigde met tussenkomst. 360
16 december 1742: Belle-Isle trekte zich met zijn leger terug uit Praag, dat werd belegerd door
een Habsburgs leger.361
31 december 1742: Keurvorst Karel III Filips stierf. Karel Theodoor van Sulzbach verwierf
hierop de hertogdommen Gulik en Berg. Frederik had zijn claim opgegeven in het verdrag van
Breslau en verzette zich niet.
1743
29 januari 1743: Kardinaal André-Hercule de Fleury stierf. Louis XV zou het voortaan zonder
eerste minister doen waardoor de politiek van Frankrijk een pak minder consistent, bij
momenten tegenstrijdig verliep door verschillende facties aan het Hof. 362
8 februari 1743: Slag van Campo-Santo - Oostenrijks-Piëmontese overwinning op Spanje.363
16 maart 1743: Pruisisch defensief pact ondertekend. Een garantie voor Silezië werd hier niet
in opgenomen. Mardefeld, de Pruisische diplomaat aan Russisch Hof apprecieerde het als weinig
waardevol. “C’est un assemblage de mots sans âme, qui promettent et ne roulent sur rien”.364
27 juni 1743: Generaal Noailles werd verslagen bij Detten (Noord-Beieren), door het
Pragmatieke leger onder leiding van George II.365 Generaal Khevenhüller nam vervolgens
München in.
15 juli 1743: Verdrag van Hanau - Groot-Brittannië zocht hier vrede met keizer Karel VII. De
landgraaf van Hesse-Kassel medieerde. (Een eerdere poging, waarbij Frederik II medieerde
draaide op niets uit.) Karel VII zou zijn banden met Frankrijk breken en al zijn aanspraken op
Habsburgse gebieden opgeven, daarnaast zou hij als keizer de Duitse staten ervan overtuigen
een front te vormen tegen Frankrijk. In ruil zou hij Beieren terugkrijgen aangevuld met gebieden
die hij zou verkrijgen door de secularisering van een aantal kerkelijke bezittingen. Daarnaast
beloofde Carteret hem een koninklijke titel voor Beieren en een royale subsidie. Carteret
overspeelde zijn hand hier en een echte overeenkomst kwam nooit tot stand. 366
6 augustus 1743: Mardefeld, de Pruisische diplomaat aan het Russische hof berichtte over een
samenzwering tegen Elisabeth in Rusland. Oostenrijks ambassadeur (Markies de Botta) kwam in
opspraak, alsook Maarschalk Bestuzhev de oudere.367
7 augustus 1743: Vrede van Abö tussen Zweden en Rusland. Vrij geringe gebiedsafstand voor
Zweden in Finland. Wel werd een Pro-Russische opvolger als toekomstige koning verkozen,
Adolf Frederik van Sleeswijk-Holstein (1710-1771)368
13 september 1743: Verdrag van Worms getekend tussen Oostenrijk, Sardinië en GrootBrittannië369 Zeer voordelig voor Karel Emmanuel, aan wie gebieden werden beloofd ten koste
van Maria Theresia en de republiek Genua. Doordat hij ook onderhandelingen voerde met
Frankrijk kon hij zijn onderhandelingspositie maximaal uitbuiten.370
25 oktober 1743: ‘Deuxième Compact de Famille’ - Verdrag van Fontainbleau tussen Frankrijk
en Spanje.371Frankrijk beloofde rechtstreeks in de oorlog tegen Sardinië, Oostenrijk en GrootIbid. pp. 586-87.
R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 123-29.
362 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 pp. 113- 15; P.R. Campbell,Power and
politics in Old Regime France: 1720-1745 pp. 174-76.
363 R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 131-34.
364 R. Lodge,'Russia, Prussia, and Great Britain, 1742-4' p. 585.
365 Ibid. p. 588.
366 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748.
367 R. Lodge,'Russia, Prussia, and Great Britain, 1742-4' pp. 588-90.
368 M.S. Anderson,Europe in the Eighteenth Century p. 184.
369 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 pp. 122-27.
370 R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 142-49.
371 Ibid. pp. 149-58.
360
361
77
Brittannië te stappen. Tot op dit moment had het officieel slechts hulptroepen aan Karel VII
geleverd.
1 november 1743: Toetreding van Rusland tot het Verdrag van Berlijn.372
1744
15 maart 1744: Frankrijk verklaarde de oorlog aan Groot-Brittannië373
27 april 1744: Frankrijk verklaarde de oorlog aan Oostenrijk. (Ook Pruisen had hierop
aangedrongen omdat Frankrijk zich op die manier minder makkelijk zou kunnen terugtrekken
uit het conflict.)
22 mei 1744: Recess van Frankfurt ondertekend: de keizer en de vorsten van de Palts, Pruisen
en Hesse Kassel tekenden een document waarin ze zwoeren de rijksconstitutie te
beschermen.374
5 juni 1744: Verdrag van Parijs: Franco-Pruisisch alliantieverdrag.375
28 juni 1744: La Chétardie werd Rusland uitgezet onder militaire escorte. Einde Franse
pogingen om Bestuzhev in ongenade te doen vallen. 376
6 augustus 1744: Alexis Bestuzhev werd Russisch grootkanselier (sterk anti-Pruisisch/Frans
sentiment)
Tweede Silezische Oorlog (1744-1745)
14 augustus 1744: Frederik II viel Bohemen binnen, opnieuw zonder officiële
oorlogsverklaring. Dit was één van de bepalingen in het Verdrag van Parijs. Frederik
legitimeerde het als een preventieve oorlog.377 Op 16 september viel Praag.
November 1744: Ontslag Lord Carteret 378
18 november 1744: Aantreden Marquis d’ Argenson379 als minister buitenlandse zaken voor
Frankrijk. Groot Prussofiel en idéalist. Al misten zijn ideeën vaak praktische uitvoerbaarheid.380
December 1744: Belle-Isle werd gevangen genomen in Hannover.
21 december 1744: Opper-Silezië en Glatz vielen terug in handen van Habsburgse troepen. Een
Oostenrijks-Saksisch leger onder leiding van Karel van Lotharingen zette Frederik II danig onder
druk en die begon zich vanaf 26 november uit Praag terug te trekken. 381
1745
8 januari 1745: Ondertekening verdrag van Warschau382 (Quadruple Alliantie) tussen GrootBrittannië, Verenigde Provinciën, Saksen en Habsburgse erflanden. Dit verdrag was gericht
tegen Pruisen. De maritieme machten beloofden Saksen subsidies, Maria Theresia beloofde
Frederik August II gebiedswinst ten koste van Pruisen. Polen en Rusland werden uitgenodigd
om bij te treden383
R. Lodge,'Russia, Prussia, and Great Britain, 1742-4' p. 593.
R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 161.
374 Ibid. p. 170.
375 Ibid.
376 Ibid.
377 Ibid. pp. 175-78.
378 Ibid. pp. 193-95.
379 Zie ook R.-L.M. d'Argenson, Mémoires et Journal Inédit du Marquis d'Argenson, Ministre des Affaires
Etrangères sous Louis XV (Paris: P. Jannet, 1857-1858).
380 R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 189-93.
381 Ibid. pp. 181-85.
382 Ibid. p. 185.
383 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 p. 142.
372
373
78
20 januari 1745: Keizer Karel VII stierf384
22 April 1745: Vrede van Füssen getekend tussen Oostenrijk en Beieren. Keurvorst
Maximiliaan III Jozef (1727-1777) gaf al zijn rechten op de Habsburgse Erflanden op, erkende de
Pragmatieke Sanctie, erkende het recht van Maria Theresia om de Boheemse stem in college van
keurvorsten te controleren en beloofde de kandidatuur van Frans Stefanus te steunen.Maria
Theresia erkende de legitimiteit van het keizerschap van de overleden Karel VII en deed afstand
van de Habsburgse aanspraken op delen van Beieren.385
1 mei 1745: Alliantieverdrag van Aranjuez tussen Frankrijk, Napels en de republiek Genua
386
ondertekend.
11 mei 1745: Slag van Fontenoy, overwinning van Frans leger van Maurits van Saksen (16961750) tegen coalitieleger in Nederlanden387
4 Juni 1745: Slag van Hohenfriedberg: Frederik II versloeg het Habsburgse leger van Karel van
Lotharingen
28 Juni 1745: Britse inname van Louisbourg, een bijzonder strategisch Frans fort aan de
Canadese kust.388
Juli – augustus 1745: Start Jacobiet opstand in Schotland. Met Franse steun claimde Karel
Eduard Stuart (1720-1788), ‘The Bonnie Prince Charlie’ de Britse troon in naam van zijn vader.
389
26 augustus 1745: De Conventie van Hannover, Lord Harrington voor Groot-Brittannië en
Andrié voor Pruisen sloten vrede. Pruisen beloofde de oorlog zonder winst in geld of territorium
te verlaten. Het beloofde bovendien ook haar stem aan Frans Stefanus in de verkiezing tot
Rooms-Duits koning. Groot-Brittannië beloofde dat het binnen een termijn van zes weken zou
trachten Maria Theresia ertoe te brengen vrede te sluiten met Pruisen. 390
29 augustus 1745: Oostenrijk en Saksen verklaarden dat hun alliantie onbreekbaar was.391
Maria Theresia en Frederik Augustus II zonden hiermee een duidelijk signaal uit. Van vrede was
nog geen sprake. Frederik Augustus II nam deze beslissing onder invloed van graaf Brühl, die
steekpenningen had ontvangen. 392
13 september 1745: Frans Stefanus werd tot Rooms-Duits koning verkozen en werd op 4
oktober tot keizer gekroond. Pruisen en de Palts verlieten Frankfurt dag voor verkiezing. De
markies d’Argenson had nog geprobeerd om Frederik Augustus III naar voor te schuiven, maar
deze had geen ambitie. Frederik II zag het als een fait accompli.393
Oktober 1745: Geheime onderhandelingen tussen Frankrijk en Sardinië van start. 394De
markies d’Argenson had ambitieuze plannen, droomde van een Italiaanse federatie.Dit viel
moeilijk overeen te stemmen met Spaanse visie of zelfs met de visie van koning Karel Emmanuel
die in dit verdrag geen goede toegang tot de Middellandse Zee verkreeg.
14 november 1745: Rusland distantieerde zich in zekere zin van haar beloftes om Maria
Theresia te hulp te schieten, er viel slechts een veel kleiner contingent te verwachten. 395
Najaar 1745: Geheime onderhandelingen in Dresden tussen Frankrijk, Oostenrijk en Saksen.
Deze onderhandelingen hadden van in het begin maar weinig kans op slagen. ten gevolge van de
Conventie van Hanover was Lodewijk XV bereid vrede te sluiten met Maria Theresia, maar
Ibid. pp. 195-98.
R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 203.
386 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 p. 167.
387 R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 206-13.
388 Ibid. pp. 221-24.
389 Ibid. pp. 240-44.
390 Ibid. pp. 224-26; ibid.
391 Ibid. p. 226.
392 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 p. 146.
393 R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 226-28.
394 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 pp. 158-60.
395 R. Browning,The War of the Austrian Succession p. 247.
384
385
79
Silezië kon niet teruggegeven worden. Maria Theresia was nog steeds vastbesloten Silezië terug
te winnen op Frederik II.396
16 december 1745: Slag van Kesseldorf tussen Pruisen en Saksen.397 Saksen werd verslagen en
Dresden een dag later ingenomen. Frederik II dwong Saksen hiermee tot vrede en met hen
Oostenrijk.
16 december 1745: Spanje nam Milaan in.398
25 december 1745: Verdrag van Dresden.399 Vrede tussen Pruisen, Saksen en Oostenrijk. De
oorlog liep op dit moment erg slecht voor Maria Theresia, bovendien zag ze zich ertoe
gedwongen om ook vrede te sluiten om haar alliantie met Saksen te vrijwaren naar de toekomst
toe. 400 Maria Theresia erkende Silezië en Glatz als Pruisisch en deed afstand van haar rechten.
Frederik II erkende Frans I Stefanus als keizer en de Pragmatieke Sanctie. 401
Einde Tweede Silezische Oorlog
D.B. Horn,'Saxony in the War of the Austrian Succession' p. 35.
R. Browning,The War of the Austrian Succession pp. 248-51.
398 Ibid. pp. 238-40.
399 Ibid. pp. 251-57.
400 D.B. Horn,'Saxony in the War of the Austrian Succession' p. 35.
401 M.S. Anderson,The War of the Austrian Succession 1740-1748 p. 148.
396
397
80
BIBLIOGRAFIE
ORIGINELE BRONNEN
VERDRAGEN
Vredesverdrag tussen Frankrijk, Groot-Brittannië en de Staten-Generaal, Aken, 18
oktober 1748, www.ieg-mainz.de
Defensief Alliantieverdrag tussen Leopold I en Frederik Willem I, Colonia ad Spream, 7
mei 1686, CUD, VII/2, nr. LXIX, 127-129
Apocrief Verdrag tussen Karel VI en Frederik Willem I, Wusterhausen, 12 oktober 1726,
CUD, VIII/2, nr.LI, 139-140
RECHTSLEER
H. Grotius, On the Law of War and Peace, Three Books (orig. de jure belli ac pacis libri tres)
trans. Kelsey F.W., Classics of International Law (Oxford: Clarendon Press, 1913 (orig.
1646)).
J.F. Spon., Etat de l'Empire d'Allemagne par Samuel de Pufendorf, La Capitulation et la
Pragmatique Sanction de l'Empereur Charle VI traduit en Français avec des Notes
historiques et politiques suivies de quelques Memoires sul les Dêmelés Actuels des Princes.
Vol. 1 (Straatsburg: Chez Jean Henry Heitz, 1728), p. 388.
UITGAVEN VAN DIPLOMATIEKE/JURIDISCHE STUKKEN EN VERDRAGEN
J. Dumont, Corps Universel Diplomatique du Droit des Gens: contenant un Recueil des
Traitez d'Alliance, de Paix, de Treve... qui ont été faits en Europe depuis... Charlemagne
jusques à Present... avec les Capitulations Imperiales et Royales... les Droits et les Interets
des Princes et Etats de l'Europe. Tome VIII part II. (Amsterdam, Den Haag: P. Brunel, R. en
G. Wetstein, les Janssons-Waesberge, l'Honore en Chatelain, P. Husson et Charles Levier,
1730), p. 212.
J. Dumont, Corps Universel Diplomatique du Droit des Gens: contenant un Recueil des
Traitez d'Alliance, de Paix, de Treve... qui ont été faits en Europe depuis... Charlemagne
jusques à Present... avec les Capitulations Imperiales et Royales... les Droits et les Interets
des Princes et Etats de l'Europe. Tome VII part II. (Amsterdam, Den Haag: P. Brunel, R. en
G. Wetstein, les Janssons-Waesberge, l'Honore en Chatelain, P. Husson et Charles Levier,
1730), p. 495.
C.A. Macartney, ed., The Habsburg and Hohenzollern dynasties in the Seventeenth and
Eighteenth centuries (Londen; Melbourne: Macmillan, 1970), p. 379.
J. Rousset de Missy, Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l'Europe:
fondez sur les Traitez depuis ceux d'Utrecht inclusivement, et sur les Preuves de leurs Droits
particuliers, Tome I Part. I (La Haye: Adrien Moetjens, 1741), p. 1017.
81
J. Rousset de Missy,, Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l'Europe :
fondez sur les Traitez depuis ceux d'Utrecht inclusivement, et sur les Preuves de leurs Droits
particuliers, Tome I Part. II (La Haye: Adrien Moetjens, 1741), p. 914.
J. Rousset de Missy,, Les Intérêts Présens et les Prétentions des Puissances de l’Europe,
Supplément au Chapitre VII du Tome I Part. II (La Haye: Adrien Moetjens, 1741), p. 123.
F. Varrentrapp, La Capitulation de L'Empereur Charles VII avec des Remarques Instructives
touchant l'Etat et le Gouvernement actuel de L'Empire ainsique sur les Questions du Droit
Publique d'Allemagne les plus Remarquables. (Frankfurt: Chez François Varrentrapp, 1743).
TIJDSDOCUMENTEN
Anoniem, The History of the Succession to the Countries of Juliers and Berg. Giving an
account of the importance of those countries, the claims of the several pretenders, the views
of the mediating powers; and, in a word, whatever else relates to this rich succession. The
whole accompanied with political remarks, and two tables, discovering at one view the
pretensions of the several claimants; together with a new and exact map of the countries,
representing their important situation, with regard to the neighbouring countries of
France, the United Provinces, &c. (London: J. Roberts, 1738), p. 170.
R.-L. markies d'Argenson, Mémoires et Journal inédit du Marquis d'Argenson, Ministre des
Affaires Etrangères sous Louis XV (Paris: P. Jannet, 1857-1858).5v.
J. Rousset de Missy, Histoire de la Succession aux Duchez de Clèves, Berg et Juliers, aux
Comtez de La Mark & de Ravensberg, et aux Seigneuries de Ravestein & de Winnendal /
Tirée des Preuves Authentiques Produites par les Hauts Concurrens... (Amsterdam: J.
Wetstein et G. Smith,, 1738), p. 386.
F. van Pruisen, Mémoires pour servir a l`Histoire de Frederic le Grand : avec les Pièces
Justificatives des Faits qui y sont Rapportés. Enrichis du Portrait du Roi ; & des Plans de
Batailles (Amsterdam: chez François Grasset, 1761), p. 364.
F. van Pruisen, Politische Correspondenz Friedrich's des Großen (Berlijn: Duncker &
Humblot, 1879-80).
L.G.H. de Valori, Mémoires des Négociations du Marquis de Valori... Accompagnés d'un
Recueil de Lettres de Frédéric-le-Grand, des Princes ses Frères, de Voltaire, et des plus
Illustres Personnages du XVIIIe siècle; Précédés d'une Notice Historique sur la Vie de
l'Auteur; par le Comte H. de Valori... (Parijs: Firmin Didot, père et fils, 1820), p. 483.
LITERATUUR
GESCHIEDKUNDIGE LITERATUUR
INTERNATIONALE BETREKKINGEN
L. Bély, La société des princes XVIe-XVIIIe siècle (Parijs: Fayard, 1999), p. 651.
82
P.R. Campbell, Power and politics in Old Regime France: 1720-1745 (Londen en New York:
Routledge, 1996), p. 420.
G. Chaussinand-Nogaret, Le Cardinal de Fleury : le Richelieu de Louis XV (Parijs: Editions
Payot & Rivages, 2002), p. 241.
D.B. Horn, Great Britain and Europe in the Eighteenth Century (Oxford: Clarendon Press,
1967), p. 411.
H. Kissinger, Diplomacy. (New York: Simon and Shuster, 1995), p. 912.
E. Luard, The balance of power: the system of international relations, 1648-1815 (Londen:
Mac Millan, 1992), p. 399.
HISTORISCH KADER
M.S. Anderson, Europe in the Eighteenth Century (Londen: Longman, 1961), p. 364.
L.P. Anquetil, Motifs des Guerres et des Traités de Paix de la France, pendant les Règnes de
Louis XIV, Louis XV et Louis XVI, depuis la Paix de Westphalie, en 1648, jusqu'à celle de
Versailles, en 1783. (Parijs: Impr. de Lesguilliez. frères, 1797), p. 380.
J. Bérenger, A History of the Habsburg Empire 1273-1700. trans. C.A. Simpson (Londen,
New York: Longman, 1994), p. 407.
C.W. Ingrao, The Habsburg Monarchy 1618-1815 (Cambridge: Cambridge University
Press, 2000), p. 268
J.L. Sutton, The King's honor & the King's Cardinal : the war of the Polish succession
(Lexington, Ky.: University Press of Kentucky, 1980), p. 250
GULIK EN BERG
A.D. Anderson, On the Verge of War: International Relations and the Jülich-Kleve
Succession Crises (1609-1614) (Boston: BRILL, 1999), p. 276.
OOSTENRIJKSE SUCCESSIEOORLOG
M.S. Anderson, The War of the Austrian Succession 1740-1748, Modern Wars in Perspective
(London: Longman, 1995), p. 248.
R. Browning, The War of the Austrian Succession (New York: St. Martin's Griffin, 1993,
1995), p. 445.
P.C. Hartmann, Karl Albrecht - Karl VII. : Glücklicher Kurfürst, Unglücklicher Kaiser
(Regensburg: Pustet, 1985), p. 367.
R. Lodge, The Student's Modern Europe; a History of Modern Europe from the Capture of
Constantinople by the Turks to the Treaty of Berlin, 1878 (New York: Harper & Brothers
Publishers, 1898), p. 772.
A.C. Thompson, George II: King and Elector (Londen; New Haven Conn.: Yale University
Press, 2011), p. 315.
83
JURIDISCHE LITERATUUR
C. De Koninck, Latijnse Rechtsspreuken. 3e, geheel herz. en sterk vermeerderde uitg. edn
(Brugge: Die Keure, 2003), p. 389
F.L. Ganshof, Qu'est-ce que la féodalité? (Brussel: Office de Publicité, 1947), p. 206.
C.D. Walter Pintens, Johan Du Mongh, Koen Vanwinckelen, Familiaal Vermogensrecht
(Antwerpen: Intersentia, 2010), p. 1345.
GESCHIEDENIS INTERNATIONAAL PUBLIEKRECHT
D. Gaurier, histoire du droit international (Rennes: Presses Universitaires de Rennes,
2005), p. 525.
W.G. Grewe, Epochen der Völkerrechtsgeschichte (Berlijn Nomos Verlagsgesellschaft,
1984), p. 897.
E. Jouannet, Le droit international libéral-providence. : une histoire du droit international
(Brussel: Bruylant, 2011), p. 351.
R. Lesaffer, Europa: een zoektocht naar vrede? : 1453-1763 en 1945-1997 (Leuven:
Universitaire pers, 1999), p. 694.
J.-M. Mattéi, Histoire du droit de la guerre, 1700-1819 : introduction à l'histoire du droit
international, avec une biographie des principaux auteurs de la doctrine internationaliste
de l'antiquité à nos jours 2vols (Aix-en-Provence: Presses universitaires d'Aix-Marseille,
2006), p. 1241.
A. Nussbaum, a concise history of the law of nations (New York: Macmillan, 1947), p. 361.
T. Toyoda, Theory and politics of the Law of Nations : political bias in international law
discourse of seven German court councilors in the seventeenth and eighteenth centuries
(Boston / Leiden Martinus Nijhoff Publishers, 2011), p. 220.
H. Wheaton, Histoire des Progrès du Droit des Gens en Europe et en Amérique depuis la
Paix de Westphalie jusqu'à nos Jours, / avec une Introduction sur les Progrès du Droit des
Gens en Europe avant la Paix de Westphalie (Leipzig: F. A. Brockhaus, 1853), p. 838.
TIJDSCHRIFTARTIKELS
R. Browning, 'New Views on the Silesian Wars', The Journal of Military History, 69 (2005),
521-34.
D.B. Horn, 'Saxony in the War of the Austrian Succession', The English Historical Review,
44 (1929), 33-47.
R. Lodge, 'The Hanau Controversy in 1744 and the Fall of Carteret', The English Historical
Review, 38 (1923), 509-31.
R. Lodge, 'Russia, Prussia, and Great Britain, 1742-4', The English Historical Review, 45
(1930), 579-611.
84
H. Nick, 'Sir Robert Walpole and Hanover', Historical Research, 76 (2003), 164-88.
P. Schröder, 'The Constitution of the Holy Roman Empire after 1648: Samuel Pufendorf's
Assessment in His Monzambano', The Historical Journal, 42 (1999), 961-83.
B. Williams, 'The Foreign Policy of England under Walpole (Continued)', The English
Historical Review, 15 (1900), 665-98.
P.H. Wilson, 'Prussia's Relations with the Holy Roman Empire, 1740-1786', The Historical
Journal, 51 (2008), 337-71.
85