Patiënteninformatie Overspanning

Patiënteninformatie Overspanning
Dr. B. Terluin
Overspanning, wat is dat?
We spreken van overspanning als er sprake is van bepaalde klachten die zo ernstig zijn dat iemand
niet meer in staat is normaal te functioneren, bijvoorbeeld zijn/haar werk te doen. De klachten die bij
overspanning horen, zijn:

psychische spanningsklachten zoals piekeren, gespannenheid, prikkelbaarheid, slaapproblemen,
neerslachtigheid en makkelijk huilen;

verschijnselen van lichamelijke en geestelijke uitputting zoals moeheid, lusteloosheid, moeite
met denken en concentreren, geen puf meer hebben om iets te ondernemen en nergens meer
zin in hebben;

het gevoel het niet meer aan te kunnen.
Daarnaast bestaan er vaak ook lichamelijke spanningsklachten zoals hoofdpijn, duizeligheid, pijn op de
borst, hartkloppingen of maagklachten.
Hoe ontstaat overspanning?
Overspanning ontstaat door een overmaat aan spanning – het woord zegt het al. Tot op zekere
hoogte hoort spanning bij het normale leven. Tegenwoordig spreekt men vaak van ‘stress’. Spanning
of stress heeft te maken met het feit dat wij allerlei dingen moeten doen en willen bereiken. Denk
maar eens aan het geld dat wij moeten verdienen om in ons levensonderhoud te voorzien, en aan de
zorg die wij hebben voor ons gezin en familie. Daarbij kunnen de omstandigheden ons mee of tegen
zitten. Bovendien kunnen die omstandigheden zomaar veranderen zonder dat wij er wat aan kunnen
doen. Soms kost het mensen veel moeite om te voldoen aan de eisen die het leven op een bepaald
moment aan hen stelt. Dan ontstaan er spanningen die zich uiten in spanningsklachten, zowel
lichamelijke als psychische. Die spanningsklachten zijn op te vatten als een signaal om het rustiger aan
te doen, of op een andere manier te zorgen dat het evenwicht tussen ‘belasting’ en ’belastbaarheid’
wordt hersteld. Als dat echter niet lukt, en iemand blijft gedurende enige tijd aan flinke spanningen
blootstaan, dan ontstaat er uiteindelijk een uitputtingstoestand waardoor iemand niet langer meer in
staat is de belasting het hoofd te bieden. Dan kan men er eenvoudig niet meer tegenop.
De meest voorkomende oorzaken van overspanning
Heel verschillende omstandigheden en gebeurtenissen kunnen mensen zo zwaar belasten dat zij het
uiteindelijk niet meer aan kunnen en overspannen worden. In de praktijk zien we vaak dat er sprake
is van een combinatie van verschillende zaken.
Verplichtingen
Onder verplichtingen verstaan we alles wat men op een regelmatige basis moet doen. U moet hierbij
in de eerste plaats denken aan betaald werk en huishoudelijke taken. Maar ook zaken als
vrijwilligerswerk, het volgen van een opleiding, het uitvoeren van een verbouwing, en het verrichten
van werkzaamheden voor een vereniging of club moeten tot de verplichtingen gerekend worden.
Verder kan men nog verplichtingen hebben ten opzichte van familie, vrienden of buren (bijvoorbeeld
regelmatig op bezoek gaan of boodschappen doen). Overspanning kan het gevolg zijn van teveel
verplichtingen. We zeggen dan dat iemand te veel hooi op zijn/haar vork heeft genomen. Om aan
verplichtingen te voldoen, moet men zich inspannen, en dit leidt tot een normale vermoeidheid. Dan
is het zaak dat men een periode rust en ontspanning krijgt om van die vermoeidheid te herstellen. Bij
te veel verplichtingen blijft er vaak te weinig tijd over voor herstel. Als het evenwicht tussen
11
inspanning en ontspanning verstoord is, wordt de vermoeidheid steeds sterker tot men uiteindelijk
niets meer kan.
Levensgebeurtenissen
Het gaat om gebeurtenissen die slechts één keer of hooguit enkele malen in een mensenleven
optreden. Sommige gebeurtenissen – zoals het ernstig ziek worden van een geliefd persoon –
veroorzaken een emotionele schok. Het kost dan tijd en inspanning om over die schok heen te
komen, de gebeurtenis te verwerken, en het emotionele evenwicht te herstellen.
Andere gebeurtenissen – zoals een verhuizing – betekenen een verandering in het levenspatroon.
Het kost dan tijd en inspanning om zich aan die verandering aan te passen. Veel levensgebeurtenissen
betekenen zowel een emotionele schok als een verandering in het levenspatroon. Denkt u maar aan
echtscheiding of aan werkloos worden. Niet alleen droevige gebeurtenissen, maar ook blijde
gebeurtenissen, zoals het krijgen van een kind, geven een extra belasting. Het maakt ook niet uit of
een gebeurtenis plaatsvindt door uw eigen toedoen of dat het u overkomt. Overspanning kan het
gevolg zijn van te veel levensgebeurtenissen in een korte tijd, waarbij de tijd ontbreekt om alles goed
te verwerken, of door één enkele zeer ernstige gebeurtenis, zoals het slachtoffer worden van een
misdrijf.
Problemen
Net als verplichtingen en levensgebeurtenissen, horen problemen bij het leven. Problemen hebben te
maken met de dingen die we belangrijk vinden in ons leven en met wat we willen bereiken. Wie een
goede verstandhouding met zijn/haar kinderen belangrijk vindt, zal onenigheid met hen als een
probleem ervaren. Iemand die op een bepaalde manier zijn/haar werk wil doen, zal het als een
probleem ervaren als de chef dit belemmert. Men kan allerlei grote en kleine problemen hebben, op
allerlei gebieden:

problemen met zichzelf (‘in de knoop zitten’)

problemen met andere personen (partner, kinderen, familie, vrienden, buren, collega’s)

problemen met officiële instanties

problemen met het werk

huisvestingsproblemen

financiële problemen, etc.
Problemen vergen altijd extra inspanning omdat men probeert ze op te lossen (als het kan), ze te
omzeilen of – als ze niet oplosbaar en niet vermijdbaar zijn – ermee te leren leven. Overspanning kan
het gevolg zijn van een teveel aan problemen.
Het herstelproces bij overspanning
De eerste voorwaarde voor herstel is erkenning en acceptatie van uw overspanning. Een
overspanning kan iedereen overkomen. Elk jaar wordt 5-10% van de volwassenen een keer
overspannen. Het is geen schande en geen teken van minderwaardigheid. Voor iedereen is ergens
een grens aan wat hij/zij aan kan. Nadenken en praten over wat u is overkomen, kan u helpen uw
overspanning te begrijpen en te accepteren. Vertel uw familie, kennissen en collega’s dat u
overspannen bent. U hoeft zich niet schuldig te voelen, ook niet over het feit dat u momenteel niet in
staat bent uw normale taken (volledig) te vervullen. Maak van uw overspanning niet een nieuw
probleem waardoor u nog verder in de put raakt.
Voorts zult u voor uw herstel een aantal verschillende dingen moeten doen. We kunnen hier spreken
van hersteltaken om te benadrukken dat er activiteiten van u worden verlangd. Door passief te
blijven en af te wachten, herstelt een overspanning zich in het gunstigste geval maar langzaam, maar in
het ongunstigste geval kan er een verslechtering optreden in uw psychische toestand. We
onderscheiden drie verschillende hersteltaken.
22
Taak 1: rusten
Rust en ontspanning zijn nodig om de uitputting en over-gespannenheid van de overspanning te boven te
komen. Rusten kan in de vorm van slapen (als dat lukt), naar muziek luisteren of TV kijken, of op de
bank liggen. Het is echter niet de bedoeling dat u hele dagen passief gaat rusten. U zult merken dat
dat ook niet werkt. Als u een tijdje op de bank ligt, wordt u waarschijnlijk onrustig door uw
piekergedachten. Passief rusten moet dus worden beperkt. Wat vaak beter werkt, is afleiding zoeken
in niet te zware activiteiten. Dat kan van alles zijn: wandelen (alleen of samen met iemand of met de
hond) of fietsen, tuinieren, kleine klusjes of opruimwerkzaamheden in huis, of spelletjes doen met de
kinderen. Ontspanningsoefeningen kunnen ook goed helpen, maar zijn in het begin vaak moeilijk
uitvoerbaar omdat ze een bepaalde mate van geestelijke concentratie vereisen.
Taak 2: bezig zijn met uw overspanning
De overbelasting, gebeurtenissen of problemen waar u in bent vastgelopen, lossen vaak niet vanzelf
op. U kunt ook niet verwachten dat een ander die moeilijkheden voor u oplost. Om straks de draad
weer te kunnen oppakken, zult u dus uiteindelijk zelf manieren moeten vinden om een te veel aan
verplichtingen te verminderen, om gebeurtenissen te verwerken en om beter met uw problemen om
te gaan. In eerste instantie is het daarvoor nodig dat u een goed overzicht krijgt over uw situatie en de
oorzaken van uw overspanning. U kunt dit doen door er over na te denken en uw gedachten op
papier te zetten, en door erover te praten met vertrouwde personen in uw omgeving. Veel
overspannen mensen hebben spontaan een sterke neiging om aan hun overspanning en de oorzaken
daarvan te denken, wat tot uiting komt in continu piekeren. Hoewel dit piekeren in principe nuttig
bedoeld is, komt het er in de praktijk vaak op neer dat men in piekercirkels ronddraait zonder echt
verder te komen. Dan helpt het om gedurende een bepaalde tijd per dag – bijvoorbeeld één of twee
keer per dag 30-45 minuten – de piekergedachten op te schrijven. In het begin van het herstelproces
is het bezig zijn gericht op het verkrijgen van inzicht in het ontstaan van uw overspanning. In een later
stadium, als u weer beter kunt nadenken en concentreren, komt het bedenken en vervolgens
uitvoeren van oplossingen aan de orde.
Taak 3: werken aan werkhervatting
U hebt door uw overspanning een aantal taken moeten laten vallen, en u hebt zich met name ziek
gemeld voor uw werk. Op zich is dit een juiste en ook noodzakelijke maatregel geweest. Er is echter
een risico. De ervaring leert namelijk dat naarmate men langer ziek thuis blijft, het steeds moeilijker
wordt om weer aan het werk te gaan. Het gevaar is dat men zodoende zijn/haar werk kan
kwijtraken. Uit onderzoek is gebleken dat de helft van alle overspannen mensen die langer dan drie
maanden ziek thuis blijven, uiteindelijk niet meer terugkeren in hun eigen werk – wat in de praktijk
neerkomt op een afkeuring (WAO) of werkloosheid (WW). Een mogelijke reden is dat overspannen
mensen en hun gezinsleden er aan wennen dat men thuis is. Er ontstaat thuis een nieuw soort
evenwicht en men gaat er tegen opzien om dit evenwicht te verstoren. Op het werk kan zich een
soortgelijk proces afspelen. Hoewel in het begin de overspannen mensen node gemist worden, heeft
men na een paar maanden, door het herverdelen van het werk of het aantrekken van nieuwe
(tijdelijke) krachten, ook een nieuw evenwicht gevonden. Men gaat er dan tegen opzien om weer
alles om te gooien als de overspannen werknemer het werk weer wil hervatten. Om deze redenen is
het belangrijk dat het contact met het werk zo gauw mogelijk wordt hersteld door een gedeeltelijke
werkhervatting, zo nodig in aangepast werk. Het is belangrijk om al in een vroeg stadium na te denken
over de vraag hoe men zo spoedig mogelijk weer een deel van het werk kan hervatten. Als u
binnenkort weer een begin met uw werk zou móeten maken (en u zou daar niet onderuit kunnen),
maar u mag wel zelf bepalen hoeveel tijd per dag u begint met werken en welke taken u in die tijd
vervult, waarmee zou u dan kunnen beginnen, en wat dient er dan van tevoren met de betrokkenen
(met name uw chef en collega’s) goed te worden afgesproken? Nadenken over deze vraag helpt u
plannen te bedenken, die u in overleg met de bedrijfsarts en uw chef kunt uitvoeren.
Afgezien van bovenstaande taken, die gericht zijn op herstel van de overspanning, hebt u mogelijk nog
een aantal verplichtingen, bijvoorbeeld ten aanzien van uw gezin en huishouding, waaraan u zich niet
geheel kunt onttrekken. Het is verstandig om die verplichtingen voor uzelf te noteren (bijv.
33
boodschappen doen, de kinderen naar school brengen, de hond uitlaten). Voorts is het aan te raden
een dagindeling te maken waarin uw verschillende taken en verplichtingen een plaats krijgen, zodat u
elke dag tijd heeft voor ontspanning/rust, bezig zijn met uw overspanning, en nadenken over
mogelijkheden voor werkhervatting. Bedenk tenslotte op welke personen u een beroep kunt doen
voor praktische en emotionele steun. De huisarts kan u misschien medicijnen geven, bijvoorbeeld om
lichamelijke klachten te verlichten of om het slapen te verbeteren (slaapmiddelen mogen hooguit
enkele weken worden gebruikt vanwege het gevaar van verslaving). De bedrijfsarts kan eventuele op
het werk bestaande problemen met u bespreken, en met u meedenken over mogelijkheden om uw
werk op enig moment weer te hervatten.
Hoe lang gaat het duren?
In het herstelproces zijn drie fasen te onderscheiden.
1.
De eerste fase wordt ook wel de crisisfase genoemd. In deze fase ligt de nadruk op verwerking
en acceptatie van uw overspanning, en op het leren begrijpen van uw overspanning en de
onderliggende overbelasting, gebeurtenissen en problemen. Verder is rust en ontspanning
belangrijk om de ergste evenwichtsverstoring te boven te komen.
2.
De tweede fase wordt gekenmerkt door het identificeren van de moeilijkheden waar u
tegenaan bent gelopen, het bedenken van mogelijke oplossingen voor die moeilijkheden en het
realiseren van die oplossingen.
3.
De derde fase wordt gekenmerkt door het geleidelijk hervatten van uw taken.
De bovenstaande fasen lopen geleidelijk in elkaar over. Met de derde fase wordt al een begin
gemaakt voordat de tweede fase is afgerond. De eerste fase duurt meestal betrekkelijk kort, enkele
dagen tot enkele weken. Hoeveel tijd nodig is voor de overige twee fasen is afhankelijk van hoe
moeilijk het is en hoeveel tijd het kost om de belangrijkste moeilijkheden aan te pakken en hoeveel
medewerking u krijgt bij het hervatten van uw werk. Bij een actieve aanpak van de overspanning is bij
een grote groep overspannen mensen gebleken dat 50 procent binnen zes weken weer volledig aan
de slag is, dat 75 procent binnen drie maanden aan de slag is, en dat bijna iedereen binnen een half
jaar weer volledig functioneert. Praktisch niemand hoeft in de WAO te belanden of onbedoeld het
werk kwijt te raken.
44