200 jaar Koninkrijk: Religie, staat en samenleving

De meest kleurrijke hoofdstukken van de Nederlandse staatkundige geschiedenis liggen
wel op het snijvlak van religie, staat en samenleving. De laatste jaren is deze verhouding
opnieuw onderwerp van een levendig maatschappelijk en politiek debat. Het 200-jarig
bestaan van het Koninkrijk der Nederlanden vormt de aanleiding om de verhouding tussen
religie, staat, en samenleving onder de loep te nemen.
Wat zegt het herleefde debat over religie over de Nederlandse samenleving anno 2013?
Zijn er constanten in de godsdienstpolitiek van de Oranjevorsten en die van de moderne
staat? Is de betekenis van religieus geïnspireerde waarden niet aan een maatschappelijke
herwaardering toe? Is de ongemakkelijke verhouding tussen religie en de markt terecht?
Zijn wij burgerschap niet te zeer gaan versmallen tot de relatie met de staat? Vragen als
deze zijn uitgangspunt van dit boek. Aan de hand daarvan worden de diepterelaties tussen
religie in de verhouding tot overheid, samenleving, markt en burgerschap onderzocht.
Dit boek wil – soms vergeten - kleinoden uit de geschiedenis van religie, staat en samenleving
tot leven wekken en inzicht bieden in de onderlinge verhouding van deze fenomenen
vandaag de dag. Mede vanuit historische ontwikkelingslijnen duiden de bijdragen in dit
boek actuele vraagstukken en schetsen zij perspectieven voor de toekomst. Daarmee bieden
de auteurs stof tot nadenken en nodigen zij uit tot verdere discussie.
Mr. dr. R.A.J. Steenvoorde is jurist en theoloog. Hij promoveerde op Regulatory transformations
in international economic relations (Wolf 2008). Hij was onder meer verbonden aan Tilburg
University, het secretariaat van de R.K. Kerkprovincie en het Verband van Katholieke
Maatschappelijke Organisaties (VKMO). Hij schrijft regelmatig over recht, politieke
filosofie en toegepaste theologie. Op dit moment woont en werkt hij vanuit de Blackfriars
Community in Cambridge.
Sophie van Bijsterveld, Richard Steenvoorde (red.)
Prof.dr. S.C. van Bijsterveld is bijzonder hoogleraar Religie, Rechtsstaat en Samenleving
aan Tilburg University. Zij schrijft over nationale en internationale constitutionele
vraagstukken, grondrechten, en het snijvlak tussen religie, staat en samenleving.
Van haar hand verscheen over de toekomst van democratie en rechtsstaat, The Empty
Throne: Democracy and the Rule of Law in Transition (Lemma 2002); en Overheid en godsdienst.
Herijking van een onderlinge relatie (Wolf 2008, 2009). Sinds 2007 is zij lid van de Eerste
Kamer der Staten-Generaal.
200 jaar Koninkrijk: Religie, staat en samenleving
200 jaar Koninkrijk:
Religie, staat en samenleving
a
200 jaar Koninkrijk:
Religie, staat en samenleving
Sophie van Bijsterveld, Richard Steenvoorde (red.)
200 jaar Koninkrijk:
Religie, staat en samenleving
Onder redactie van
Sophie van Bijsterveld
Richard Steenvoorde
a
200 jaar Koninkrijk:
Religie, staat en samenleving
Sophie van Bijsterveld
Richard Steenvoorde (red.)
ISBN: 978-94-6240-066-5
Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door:
Dit boek is een uitgave van:
aolf Legal Publishers (WLP)
Postbus 313
5060 AH Oisterwijk
[email protected]
www.wolfpublishers.com
Alle rechten voorbehouden. Behoudens de door de Auteurswet 1912 gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan
in een geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook,
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De bij toepassing van artikel 16B en 17 Auteurswet 1912 wettelijk verschuldigde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht. Voor het overnemen van
een gedeelte van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken op
grond van artikel 16 Auteurswet 1912 dient men zich tevoren tot de uitgever te wenden.
Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden
de auteur(s), redacteur(en) en uitgever geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten of
onvolkomenheden.
© De auteurs / WLP, 2013
Inhoudsopgave
Voorwoord
1
Inleiding3
1 200 jaar Koninkrijk: terugblikken en vooruitzien5
Sophie van Bijsterveld
Oranje15
2 Godsdienstpolitiek onder de Oranjevorsten17
Emo Bos
3 Religieuze representaties van de Oranjevorstinnen 1890-201345
Fred van Lieburg
4 Politiek en religie overzee 1813-195079
Ben Koolen
Samenleving109
5 De rol van de kerk in politiek en samenleving111
Arjan Plaisier
6 Vruchtbare impulsen vanuit religie in seculiere contexten129
Wil Derkse
7 De rol van waarden in het besturen van maatschappelijke organisaties153
Kees Mouwen
Markt179
8 Ondernemen, een geloofszaak!181
Jan Prij 9 Vrije markt, geluk en rechtvaardigheid209
Johan Graafland
10 Van consument tot producent: religieuze veranderingen in Nederland229
Joep de Hart en Paul Dekker
Burgerschap255
11 Burgerschap van Babylon én Jeruzalem257
Richard Steenvoorde
12 Burgerschap en de kerk: een katholieke visie 279
Gerard de Korte
13 Overheid en kerk in het publieke domein: wel onderscheid,
geen waterscheiding301
Jurn de Vries
Koninkrijk323
14 Een herleving van de departementen van Eredienst?
325
Richard Steenvoorde en Ernst Hirsch Ballin
15 Religie als probleem van orde en veiligheid. Salafisme onder vuur353
Beatrice de Graaf
16 Koninkrijk in verandering. De EU als inspiratie voor een moderne
verhouding tussen staat en religie377
Sophie van Bijsterveld
Besluit403
17 ‘Thorbecke, een voorbeeld van kundig staatsmanschap’ In gesprek met Frits Korthals Altes over instituties, waarden en
burgerschap 405
Maarten Neuteboom
Over de auteurs425
Over de auteurs
Sophie van Bijsterveld
Prof.dr. S.C. van Bijsterveld is bijzonder hoogleraar Religie, Rechtsstaat
en Samenleving aanTilburg University. Daarnaast is zij sinds 2007 lid van
de Eerste Kamer der Staten-Generaal voor het CDA. Zij studeerde Nederlands recht aan de rijksuniversiteit Utrecht en promoveerde in Tilburg.
Zij schrijft over nationale en internationale constitutionele vraagstukken, grondrechten, en de verhouding tussen kerk en staat. Van haar hand
verscheen over de toekomst van democratie en rechtsstaat, The Empty
Throne: Democracy and the Rule of Law in Transition (Lemma 2002); en
Overheid en godsdienst. Herijking van een onderlinge relatie (Wolf 2008, 2009).
Emo Bos
Mr. E. Bos studeerde in 1967 af aan de juridische faculteit van de VU te
Amsterdam. Hij was vanaf 1967 tot 2004 officier van justitie, kantonrechter, rechter, en vicepresident in Amsterdam, Rotterdam en Dordrecht. Van
2004 tot 2009 was hij rechter- en raadsheerplaatsvervanger in Rotterdam
en Den Haag. Hij promoveerde in 2009 aan de Erasmus Universiteit op
het proefschrift Soevereiniteit en Religie. Godsdienstvrijheid onder de eerste
Oranjevorsten (Verloren 2009).
Paul Dekker
Prof. dr. P. Dekker is politicoloog, hoogleraar Civil Society aan Tilburg
University en hoofd van de sector Participatie, Cultuur en Leefomgeving
van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Hij redigeerde onlangs met Joep
de Hart en Loek Halman, Civil society and Religion in Europe (Springer
2013).
Wil Derkse
Prof. dr. W.F.C.M. Derkse is oblaat van de benedictijner Sint Willibrordsabdij in Doetinchem. Hij was bijzonder hoogleraar Wijsbegeerte vanwege
de Stichting Thomas More (voorheen de Radboudstichting) bij de Open
Universiteit. Ook was hij hoogleraar-directeur van het Soeterbeeck Programma voor wetenschap, samenleving en levensbeschouwing van de
Radboud Universiteit Nijmegen, na eerdere functies als wetenschappelijk
directeur van de Radboudstichting , bijzonder hoogleraar bij de Technische Universiteit Eindhoven en als leraar scheikunde in Den Bosch.
425
Momenteel is hij auteur, directeur van Gastenhuis Kasteel Slangenburg
nabij de Sint Willibrordsabdij te Doetinchem, en docent bij onder meer
de TiasNimbas Business School (Tilburg) en de Avicenna Academie voor
Leiderschap (Deventer).
Beatrice de Graaf
Prof. dr. B.A. de Graaf is hoogleraar Conflict en veiligheid in historisch
perspectief en verbonden aan het Centrum voor Terrorisme en Contraterrorisme/Campus Den Haag van de Universiteit Leiden. Van haar hand
verschenen onder meer Evaluating Counterterrorism Performance (Routledge 2011), Theater van de Angst (Boom 2010), Gevaarlijke Vrouwen (Boom
2012). Zij is lid van De Jonge Akademie/KNAW en voert momenteel met
haar team een onderzoeksproject uit naar ‘Historicizing Security. Enemies
of the state, 1815 – present’.
Johan Graafland
Prof. dr. J.J. Graafland studeerde economie aan de Erasmus Universiteit te
Rotterdam en theologie aan de Universiteit van Utrecht. In 1990 promoveerde hij op het onderwerp ‘Persistent Unemployment, Wages and Hysteresis’. Van 1986 tot 2000 was hij werkzaam bij het Centraal Planbureau als
wiskundig econoom. Sinds 2000 is Johan Graafland hoogleraar Economie,
onderneming en ethiek aan Tilburg University.
Van zijn hand verscheen een boek over de christelijke visie op de markteconomie, Het oog van de naald. Over de markt, geluk en solidariteit (Ten Have
2007); vertaald en bewerkt verschenen als The Market, Happiness and Solidarity. A Christian Perspective (Routledge 2010). Hij participeert in diverse
raden van toezicht van Christelijke organisaties en is lid van de beraadgroep Samenlevingsvragen van de Raad van Kerken.
Joep de Hart
Prof.dr. J.J.M. de Hart studeerde cultuur- en godsdienstsociologie aan de
Radboud Universiteit. Na zijn studie promoveerde hij aan deze universiteit
en doceerde er tien jaar (vakgroep sociale psychologie). Sinds 1993 is hij
als senior onderzoeker verbonden aan het Sociaal en Cultureel Planbureau
en daarnaast, als hoogleraar vanwege Kerk en Wereld, aan de Protestantse
Theologische Universiteit. Tot zijn publicaties van de laatste jaren behoren Religion and Civil Participation in Europe (Springer 2013) geredigeerd
met Paul Dekker en Loek Halman; Zwevende gelovigen: oude religie en nieuwe
spiritualiteit (SCP, 2013), Maak het nieuw! Over religieuze ontwikkelingen en
de positie van de kerken: een persoonlijke geschiedenis (SCP, 2011) en, met E.
426
van den Berg en P. van Houwelingen, Informele groepen: verkenningen van
nieuwe bronnen van sociale cohesie (SCP, 2011).
Ernst Hirsch Ballin
Prof.dr. E.M.H. Hirsch Ballin is hoogleraar Nederlands en Europees constitutioneel recht aan Tilburg University en hoogleraar rechten van de
mens aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder was hij van 1981 tot
1989 en (in deeltijd) weer vanaf 1995 hoogleraar in Tilburg. Van 1989 1994 en van 2006 - 2010 was hij minister van Justitie, in 2010 tevens van
Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, en tussen deze periodes in lid
van de Tweede en de Eerste Kamer en van de Raad van State. Sinds 2005
is hij lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.
Ben Koolen
Dr. G.M.J.M. Koolen studeerde missiewetenschappen aan de Theologische
Faculteit van de Katholieke Universiteit Nijmegen. In 1993 promoveerde
hij op het proefschrift Een seer bequaem middel. Onderwijs en Kerk onder de
17e eeuwse VOC (Kok 1993). Na zijn pensionering als ambtenaar van het
ministerie van Justitie publiceerde hij diverse artikelen, in het bijzonder
over de relatie tussen kerk en staat. Van zijn hand verschenen recent VOC
& Onderwijs. Een inventarisatie (Booklight 2011, 2012) en Een dorpsburgemeester op de drempel van verandering. Pierre van den Broek in Grathem en
Haelen (ART=, 2012).
Gerard de Korte
Mgr. dr. G.J.N. de Korte is historicus (Universiteit Utrecht) en theoloog
(Katholieke Theologische Universiteit Utrecht).
In 1994 promoveerde hij op de studie Pastoraat van de verzoening. Van 1992
tot 1999 was hij rector van het Ariënskonvict te Utrecht. In 2001 werd hij
benoemd tot hulpbischop van het Aartsbisdom Utrecht. In 2008 werd hij
bisschop van Groningen – Leeuwarden.
Binnen de Nederlandse Bisschoppenconferentie is hij referent voor Kerk
en Samenleving.
Frits Korthals Altes
Mr. F. Korthals Altes is minister van Staat. Eerder was hij minister van
Justitie (1982 - 1989), lid en voorzitter (1997 -2001) van de Eerste Kamer,
lid van de Tweede Kamer (1989 -1991) en voorzitter van de VVD (1975 1981). Van 1958 – 1982 en van 1990 – 1996 was hij advocaat in Rotterdam.
Daarnaast vervulde hij vele bestuurlijke functies en commissariaten.
427
Fred van Lieburg
Prof.dr. F.A. van Lieburg studeerde maatschappijgeschiedenis aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en promoveerde aan de Vrije Universiteit in
Amsterdam. Sinds 1991 is hij werkzaam bij de VU, momenteel als universitair hoofddocent Cultuurgeschiedenis en bijzonder hoogleraar Geschiedenis van het Nederlands protestantisme. Hij publiceerde talloze boeken
en artikelen, waaronder met Joris van Eijnatten het handboek Nederlandse
religiegeschiedenis (Verloren, 2005). Binnenkort verschijnt een wetenschappelijk gedenkboek over het Nederlands Bijbelgenootschap (1814 - 2014).
Kees Mouwen
Prof. dr. ir. C.A.M. Mouwen is hoogleraar Strategie en governance aan
Tiasnimbas Business School, een faculteit van Tilburg University. Hij was
van die instelling ongeveer 12 jaar bestuurder. Na deze bestuursperiode
heeft hij het (onderzoek) Centrum voor het Bestuur van de Maatschappelijke Onderneming (CBMO) opgericht en was daarvan een aantal jaren
hoogleraar/directeur. Daarnaast is hij toezichthouder van enkele grote
maatschappelijke organisaties.
Maarten Neuteboom
Mr. M. Neuteboom studeerde rechten en rechtsfilosofie aan de Universiteit Leiden. Sinds 2011 is hij daar docent bij het Instituut voor Metajuridica, afdeling Moot Court (specialisatie internationaal recht en staatsrecht).
Tevens is hij verbonden aan het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA
waar hij onderzoek doet naar de vrijheid van godsdienst, de scheiding van
kerk en staat, de plaats van religie in het publieke domein en botsende
grondrechten. Hij schreef daar onder meer Geloof in de samenleving. Christendemocratische reflecties op religie en levensbeschouwing in het publieke domein
(WI-CDA, 2012).
Arjan Plaisier
Ds. A.J. Plaisier was docent op de theologische hogeschool te Makassar
(Indonesië) in de vakken systematische theologie en filosofie (1986 - 1992).
Vervolgens was hij gemeentepredikant in de protestantse gemeenten van
Leersum en Amersfoort. Vanaf 2008 is hij scriba (secretaris-generaal) van
de Protestantse Kerk in Nederland. Hij promoveerde op een studie over
het mensbeeld van Pascal en Nietzsche. Hij publiceerde verder onder meer
een studie over zeven toneelstukken van Shakespeare. Onlangs verscheen
van zijn hand een geloofsboek, Overvloed en Overgave (Boekencentrum,
2013).
428
Jan Prij
Drs. J. Prij MA is publicist, filosoof, econoom, lekenpreker en eigenaar
van Zinnen over Zin. Hij begon bij de Erasmus Universiteit als projectonderzoeker bij de faculteit Kunst en Cultuurwetenschappen en de faculteit
Bedrijfskunde. Daarna was hij beleidsadviseur bij Adviesdienst Verkeer en
Vervoer en werkte hij bij het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA als
redactiesecretaris van het politiek kwartaaltijdschrift Christendemocratische Verkenningen. Voor zijn huidige werk als zelfstandig publicist was
hij secretaris van de (aan VNO-NCW gelieerde) Stichting Management
Studies. Zie www.janprij.nl.
Richard Steenvoorde
Mr. dr. Richard Steenvoorde is jurist en theoloog. Zijn studies volgde hij
aan de Universiteit van Tilburg, de London School of Economics, the
University of Wales, Lampeter, en de Folkwang Universität, Essen. In
2008 promoveerde hij op het onderwerp Regulatory transformations in international economic relations (Wolf 2008). Hij werkte onder meer aan de
Universiteit van Tilburg, het secretariaat van de R.K. Kerkprovincie en
het Verband van Katholiek Maatschappelijke Organisaties (VKMO). Daarnaast was hij visiting fellow aan Sarum College (Salisbury), St. Edmundscollege (Universiteit van Cambridge) en Blackfriars Hall (Universiteit van
Oxford). Hij schrijft regelmatig over recht, politieke filosofie (en met Anton de Wit) over toegepaste theologie. Op dit moment woont en werkt hij
vanuit de Blackfriars Community in Cambridge.
Jurn de Vries
Dr. J.P. de Vries studeerde theologie in Kampen, werd daarna redacteur
(1963 - 1974) en hoofdredacteur (1974 - 2001) van het Nederlands Dagblad. Hij was lid van de Eerste Kamer van 1999 tot 2003 en in 2007. In
2011 promoveerde hij op een proefschrift over het theocratisch ideaal van
A.A. van Ruler. Sindsdien is hij postdoc onderzoeker politieke ethiek aan
de Theologische Universiteit in Kampen. Hij was lid van de Staatscommissies-Biesheuvel (1982 - 1985) en -Thomassen (2009 - 2010) en lid van
het moderamen van het Interkerkelijk Contact in Overheidszaken (CIO)
van 2004 – 2011.
429