Water kent geen grenzen - Wageningen UR E

Water kent geen grenzen
Samen werken aan agrarisch waterbeheer
Olga Clevering, Jeannette Oppedijk van Veen, Abco de Buck en Idse Hoving
multifunctioneel
Colofon
Inhoud
Deze brochure geeft een beeld van de mogelijkheden voor
Inleiding
3
Waterbeheer in historisch perspectief
5
Waterbeheer door boeren
7
samenwerking in het agrarisch waterbeheer. De informatie
en concepten zijn verzameld en ontwikkeld binnen het LNVprogramma Multifunctionele Bedrijfssystemen, en zijn deels
afkomstig van externe bronnen. De bronnenverantwoording
staat op pagina 30.
uitgave
Waarom samenwerken?
11
Hoe kunnen boeren samenwerken?
13
Knelpunten en uitdagingen bij samenwerking
15
Op naar een boerenschap binnen het waterschap?
19
Ruimtelijke concepten
20
Nieuwe vormen van samenwerking
23
Aanvullende informatie en referenties 30
© Wageningen UR, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving en
Animal Sciences Group, januari 2008
auteurs
Olga Clevering, Jeannette Oppedijk van Veen,
Abco de Buck, Idse Hoving
redactie
Ria Dubbeldam, Grafisch Atelier Wageningen
fotografie
Zie fotoverantwoording op pagina 30
illustraties
Jeannette Oppedijk van Veen
vormgeving
Jelle de Gruyter en Wendy Buss, Grafisch Atelier Wageningen
drukwerk
Moderndruk, Bennekom
2 < Agrarisch waterbeheer > 3
Inleiding
Te nat, te droog en te vies. Ons huidig watersysteem kan de
Omdat de oplossingen voor de wateropgaven het individuele
problemen niet voldoende aan. Verdroging van natuur en verar-
bedrijf vaak overstijgen, zijn er maatregelen op gebiedsniveau
ming van natte ecosystemen zijn bekende ongewenste nevenef-
noodzakelijk. Die maatregelen moeten recht doen aan de ver-
fecten. Ook weten we dat het watersysteem niet is toegerust
schillende (waterafhankelijke) functies in een gebied, waarvan
om de voorspelde klimaatsveranderingen het hoofd te bieden.
naast landbouw natuur de belangrijkste is. De vraag naar een
Overheden zijn daarom naarstig op zoek naar een veerkrachti-
veerkrachtiger watersysteem vergt van de landbouw nogal wat
ger watersysteem. In het Nationaal Beleidsakkoord Water (NBW)
inspanningen, maar met name een omslag in het denken. Van
zijn intenties daarvoor verwoord. Realisatie vindt onder andere
de boer als watergebruiker naar de boer als waterdienstverle-
plaats door het vaststellen en het uitvoeren van het Gewenste
ner. Ziehier ook het nut van nieuwe vormen van samenwerking
Grond- en Oppervlaktewater Regime (GGOR). Ook is nieuwe
bij watervraagstukken zowel tussen boeren onderling als tussen
Europese wet- en regelgeving tot stand gekomen, waaronder de
boeren en andere gebiedspartijen.
Kaderrichtlijn Water (KRW).
En daar gaat deze brochure over: het samenwerken aan agraDit alles is niet voldoende. De tijd is voorbij dat waterbeheer-
risch waterbeheer. De uitgave dient ter inspiratie voor beleids-
ders alleen alle problemen kunnen oplossen. Er wordt ook een
makers, waterbeheerders, gebiedspartijen en grondgebruikers;
beroep gedaan op gebiedspartijen – waarvan de landbouw,
allen die met agrarisch waterbeheer aan de slag willen.
natuurorganisaties en gemeenten de belangrijksten zijn – en
We geven een bloemlezing aan samenwerkingsvormen die al
ook op individuele grondgebruikers. Zij kunnen het nieuwe veer-
in de praktijk zijn ontstaan, maar ook aan nieuwe samenwer-
krachtiger watersysteem mede vorm geven1. Dat vooral een
kingsvormen.
beroep wordt gedaan op de landbouw, is niet verwonderlijk. De
landbouw is immers de grootste grondbezitter van Nederland.
Bovendien heeft de landbouw mede aan de basis gestaan van
het huidige watersysteem.
Waterbeheer is door de eeuwen heen een noodzaak
4 < Agrarisch waterbeheer > 5
Waterbeheer in historisch perspectief
>> Door de eeuwen heen
Grond- en Oppervlaktewater Regime (GGOR) het herstel van
Samenwerking is boeren niet vreemd, zeker niet in waterbeheer.
grondwaterafhankelijke natuurgebieden één van de prioriteiten.
Door de eeuwen heen hebben grondgebruikers zich georganiseerd om de waterkering en de ontwatering van gronden te
Met deze verbreding van taken heeft het waterbeheer nadruk-
verbeteren. In eerste instantie was het waterbeheer een dorps-
kelijk een maatschappelijke functie gekregen, met als gevolg
aangelegenheid, waarover het dorpsbestuur ging. In de loop van
dat het waterbeheer zich niet langer primair op de landbouw
de tijd gingen grondeigenaren steeds meer buiten de dorpen
richt. Dit proces gaat steeds verder. Want de oorspronkelijke
wonen. Op ad hoc basis richtten zij waterschappen op. Pas eind
waterschapstaken – waterkering én goede ontwatering van land-
18e eeuw werd het waterbeheer een publieke aangelegenheid,
bouwgronden – zullen door klimaatsveranderingen op den duur
met onder andere de oprichting van Rijkswaterstaat. De afgelo-
niet altijd meer vanzelfsprekend samengaan. Om bij waterover-
pen decennia zijn talloze kleine waterschappen samengevoegd
last dichtbevolkte gebieden te ontzien, zal water tijdelijk onder
tot grotere eenheden. Dat alle inwoners belang hebben bij een
of op boerenland worden opgeslagen. Andersom is het voor de
goede waterstaatszorg en hieraan dus moeten meebetalen, is
droogtebestrijding belangrijk, dat een deel van de winterse neer-
pas in de Waterschapswet van 1992 vastgelegd. Daar staat
slagoverschotten lokaal wordt vastgehouden. De nieuwe taken
tegenover dat ook alle inwoners van Nederland zeggenschap
van het waterschap én de nieuwe opvattingen over het gewenste
hebben over deze zorg .
waterbeheer voor een veerkrachtig watersysteem, leiden soms
2
tot een gespannen verstandhouding tussen waterschappen
>> Huidig en toekomstig waterbeheer
en de landbouw. Maar anderzijds ontstaan er ook spannende
Tegenwoordig stelt de Nederlandse samenleving meer eisen
nieuwe relaties en initiatieven.
aan het waterbeheer, en daarmee ook aan waterschappen.
Naast waterkwantiteitbeheer gaan zij ook over de kwaliteit van
het water en zijn zij (mede) verantwoordelijk voor de uitvoering
van het Lozingenbesluit en de Kaderrichtlijn Water. Ook moeten
waterschappen de belangen van andere functies in het landelijk
gebied meewegen. Zo is bij het vaststellen van het Gewenste
Stuwbeheer, waterzuivering en rietteelt als voorbeelden van waterbeheer door boeren
6 < Agrarisch waterbeheer > 7
Waterbeheer door boeren
Het overheidsstreven naar een veerkrachtig watersysteem is
vraag is of grootschalige toepassing op boerenbedrijven
van grote invloed op de agrarische bedrijfsvoering. Boeren en
mogelijk is. Voorbeelden zijn het project Functionele Agro­
tuinders moeten meer rekening gaan houden met water.
biodiversiteit (FAB) Hoeksche Waard (p. 9) en demonstratie­
Ze kunnen zich zelfs transformeren van watergebruikers in
projecten bij individuele boeren, zoals het agrarische
waterdienstverleners ofwel in ‘waterboeren’ die maatschappe­
informatiebedrijf Helder Water (pag 8.) en het project Boeren
lijke diensten aanbieden. Immers, boeren bezitten de grond en
met water (p. 9).
dus de ruimte. Ze hebben de sleutel tot oplossingen. Maar ze
moeten zich wel herkennen in de wateropgaven ‘te vies’, ‘te
Oók voor het oplossen van maatschappelijke watervragen
droog’ en/of ‘te nat’ waarvoor hun regio oplossingen zoekt.
roepen overheden steeds vaker de hulp van de landbouw in.
Ook moeten ze mogelijkheden zien om maatregelen in te
Soms worden maatregelen afgedwongen, zoals bij het
passen in hun bedrijfsvoering.
aanwijzen van noodoverloop- en waterbergingsgebieden.
Maar boeren en tuinders worden ook aangemoedigd met
Het initiatief om met water aan de slag te gaan, ligt meestal
stimuleringsregelingen om maatschappelijke diensten aan te
bij de overheid, veelal bij waterschappen. Het gaat vaak om
bieden, bijvoorbeeld voor de aanleg van waterbergingsoevers
projecten die gedragsveranderingen bij boeren moeten
(p. 10) en het bergen van water onder kassen (p. 26).
bewerkstellingen om de landbouw als geheel aan EU- of
nationaal beleid te laten voldoen. Denk aan de Kaderrichtlijn
Voor agrariërs kan het aantrekkelijk zijn om in de beschermde
Water en het convenant gewasbescherming. Maar ook aan
omgeving van een project of praktijknetwerk te experimenteren
projecten om samen met boeren regionale wateropgaven aan
met nieuwe maatregelen. Het is een veilige leeromgeving.
te pakken, zoals het bestrijden van verdroging van natuur­
De bedrijfsrisico’s zijn beperkt en het is een gemakkelijke en
gebieden door een te grote ontwatering van landbouwpercelen.
sociale manier om kennis over een bepaald onderwerp te
vergroten en om van elkaars ervaringen te leren. Boeren raken
Maar er is ook een keur aan projecten die niet direct
vertrouwd met nieuwe maatregelen, wat de toepassing ervan
gerelateerd zijn aan wetgeving, regelgeving en convenanten.
uiteindelijk vergroot3.
Het gaat vaak om veelbelovende concepten, waarbij het nog de
Akkerranden- en slootkantbeheer
element ingebracht: bevordering van agrobiodi-
Helder Water
Met de regeling Actief Randenbeheer Brabant
versiteit, waarbij de randen een functie krijgen
Op een melkveebedrijf in Welsum worden
worden in Noord-Brabant langs watervoerende
bij natuurlijke plaagbestrijding (p. 9). Het uitein-
creatieve, efficiënte en effectieve oplossingen
sloten brede gras- en kruidenranden aange-
delijke doel is de realisatie van 2700 kilometer
gedemonstreerd om met de verschillende
legd. Dit vermindert de drift van gewasbescher-
actief beheerd akkerrand.
waterbeleidsrichtlijnen om te gaan. Op het
mingsmiddelen en nutriëntenemissies naar het
De samenwerking tussen boeren en water-
bedrijf is een speciale ontvangstruimte
oppervlaktewater, waardoor de waterkwaliteit
schappen verloopt meestal goed. Bij akker­
ingericht waar boeren en beleidsmakers
verbetert. Voor de waterschappen en de boe-
randen- en slootkantenbeheer kunnen agrariërs
kunnen discussiëren over praktische
ren hebben de stroken tevens het voordeel
óók onderling taken verdelen, zoals subsidies
oplossingen voor de wateropgaven. Daarmee
dat het talud van de sloten steviger wordt en
aanvragen, het maaien en verwerken van maai-
wordt de kloof tussen beleid en boeren
percelen beter bereikbaar worden. Afgelopen
sel in percelen of cover­gister.
overbrugd en worden er nieuwe kansen
vijf jaar hebben bijna 700 boeren en tuinders
ontdekt.
meegedaan en een driejarig contract getekend
met hun waterschap. In de vernieuwde regeling voor de periode 2007-2013 is een nieuw
8 < Agrarisch waterbeheer > 9
Functionele Agrobiodiversiteit
Hoeksche Waard
kerranden. Ook wordt gekeken naar andere
Boeren met Water
Alterra van Wageningen UR onderzoekt de
landschapselementen die als biotoop kunnen
De reconstructiecommissie Salland-Twente
gevolgen op de bedrijfsvoering en de water-
In de Hoeksche Waard werkt een viertal
dienen, zoals dijken, wegbermen en bosjes.
wil 60 hectare in het beekdal van de Groote
huishouding. Opschaling van waterberging op
agra­riërs samen in het project Functionele
Belangrijk is dat alle grondbezitters hun steen-
Vloedgraven een dubbele bestemming geven:
boerenland is in dit gebied echter nog een
Agrobiodiversiteit (FAB). Ze richten zich op
tje bijdragen.
waterberging en landbouw. Door tijdens neer-
probleem, omdat de maatregel op weerstand
milieuvriendelijke plaagbestrijding van luis,
Het FAB-project wil met name praktijkvoor-
slagpieken in dit gebied water te bergen, kan
bij boeren stuit (p. 15).
koolmotje en koolvlieg in hun gewassen door
beelden en informatie geven aan agrarisch
in de omgeving van Zwolle en Kampen water-
natuurlijke vijanden als loopkevers, zweefvlie-
ondernemers die natuurlijke vijanden van plaag-
overlast worden beperkt. Om op termijn de
gen en sluipwespen te stimuleren. De bedoe-
organismen in hun directe omgeving willen
waterinlaat in de zomer te verminderen, is een
ling is dat hiermee het gebruik van insecticiden
inzetten voor een duurzame bedrijfsvoering.
verhoging van het zomer- en winterpeil in de
sterk afneemt. Om een aangename leefomge-
Groote Vloedgraven gewenst van ongeveer
ving voor natuurlijke vijanden te creëren, leg-
20 cm. Als proefproject wordt op een melk-
gen de akkerbouwers bloemen- en grasranden
veebedrijf 4 hectare grond ingericht voor
aan. Voor een maximaal effect wordt gestreefd
waterberging. Bij hoge waterstanden komt
naar een netwerk van aaneengesloten ak-
hier regelmatig rond de 40 cm water te staan.
Waterbergingsoevers
Peilgestuurde drainage voor
vasthouden van water
sloot. Die kan worden gedempt of heringericht
In het Gelderse Rivierengebied werken boeren
samen met het waterschap aan de berging van
In agrarische stuwbeheerprojecten wordt water
houden voor droge perioden, is het nodig dat
water. Door de aanleg van waterbergingsoe-
in percelen vastgehouden door slootpeilen op
het peilbeheer op het scherp van de snede ge-
vers kunnen piekafvoeren worden opgevangen,
te zetten. Voormalig rundveehouder Ad van Ier-
beurt. Daarbij is het ook nodig dat het peil in de
waardoor er minder wateroverlast optreedt.
sel bedacht een alternatief systeem: samenge-
grotere waterlopen in de toekomst wordt opge-
In droge perioden kan het water worden vast-
stelde peilgestuurde drainage. Hierbij worden
zet. Om samengestelde peilgestuurde drainage
gehouden en werken de oevers als waterbuffer.
drains verdiept aangelegd, zodat ze bijna altijd
tot een succes te maken, is intensieve begelei-
Een prettige bijkomstigheid is dat de oevers
onder water liggen. De drains worden gekop-
ding van boeren nodig en intensief overleg met
natuur- en landschappelijke waarde hebben.
peld aan een verzameldrain. Deze verzamel-
de waterschappen. Sinds januari 2008 loopt er
Het waterschap heeft aan een agrarische
drain komt uit in een put. De uitstroomopening
een groot project waarbij dit nieuwe drainage-
natuurvereniging gevraagd om boeren enthou-
van de put naar een grotere watergang kan
systeem wordt getest. De uitvoering ligt in han-
siast te maken om mee te doen. Als dit lukt
in hoogte worden ingesteld met een pijpje. Zo
den van Alterra en PPO van Wageningen UR.
ontstaan aaneengesloten waterbergingsoevers
is er sturing over de hoeveelheid water in het
op door het waterschap aangewezen locaties.
perceel. De verzameldrain vervangt de kavel-
als helofytenfilter. Om voldoende water vast te
10 < Agrarisch waterbeheer > 11
Waarom samenwerken?
Water is niet aan grenzen gebonden, daarom is samenwerking
Een voorbeeld van omzetting van een bedreiging in een kans, is
zo belangrijk. Dit geldt niet alleen samenwerking tussen water­
het oppakken van blauwe diensten voor derden. Boeren die
beheerders en agrariërs, maar ook tussen agrariërs onderling
zoiets willen gaan doen, betreden een nieuwe markt en zullen
en andere gebiedspartijen, zoals natuurbeheerders.
vaak behoefte hebben aan nieuwe kennis. Door samenwerking
te zoeken met collega-boeren is het gemakkelijker om kennis te
Wederzijdse afhankelijkheid leidt tot samenwerking. De oprich­
vergaren. Ook vergroot het de mogelijkheden van blauwe
ting van waterschappen in het verleden is daarvan een sprekend
diensten. Boeren vullen elkaars expertises aan, kunnen
voorbeeld. Dat deze leus nog steeds opgaat, is duidelijk op de
machines delen, arbeid optimaliseren en gezamenlijk grond
Waddeneilanden te zien. Aanvoer van zoetwater van elders is er
beschikbaar stellen of aankopen voor een blauwe dienst.
niet mogelijk. Dit betekent dat landbouw en natuur lokaal
beschikbaar water moeten delen. De wijze waarop het water­
Vanuit een dergelijk samenwerkingsverband worden boeren een
beheer op de Waddeneilanden is georganiseerd, kan een
volwaardige waterpartner voor overheden en gebiedspartijen.
voorbeeld zijn voor andere gebieden die moeten leren omgaan
Boeren staan sterker in onderhandelingen en kunnen gemakke­
met beperkingen. Het ‘eilanddenken’ is interessant om ook
lijker draagvlak krijgen voor hun plannen. Denk aan samen­
elders in Nederland als concept toe te passen.
werking tussen een agrarische natuurvereniging en een
waterschap. De agrarische natuurvereniging wil biodiversiteit
De meerwaarde van samenwerking zit ‘m in de bundeling van
stimuleren door de aanleg van natuurvriendelijke oevers en het
krachten, waarbij een ‘bedreiging’ kan worden omgebogen in
waterschap wil de waterbergingscapaciteit van sloten
een ‘kans’. Wanneer de landbouw door gebiedsontwikkelingen
vergroten.
op slot dreigt te raken, weten boeren zich vaak goed te
organiseren. Gezamenlijk gaan ze op zoek naar oplossingen.
Georganiseerde boerengroepen zijn een gemakkelijk bereikbare
gesprekspartner voor andere partijen, waardoor de kans op
duurzame oplossingen voor alle partijen toeneemt.
Particulier natuurbeheer als voorbeeld
voor particulier waterbeheer
omgeving hebben de grond aangekocht. Het
waarschijnlijk goedkoper kunnen beheren dan
teitscontrole, onderhoud, opvolging, kosten en
gebied is eind september 2007 uit productie
Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. De
maatschappelijke doelen. Het lastigste punt is
Particulier natuurbeheer was een initiatief van
genomen en wordt daarna ingericht. Het inrich-
boeren hebben zich georganiseerd in een ven-
de monitoring. Het meten van de kwaliteit van
voormalig minister Veerman, om ook particu-
tingsplan, dat SNBL organisatie voor particulier
nootschap onder firma (VOF). Een stichting
water kost veel tijd en is kostbaar. Monitoring
liere grondeigenaren de kans te geven natuur
en agrarisch natuurbeheer heeft opgesteld, vol-
boven deze VOF is verantwoordelijk voor het
zou wel kunnen op collectief, regionaal niveau,
te beheren naast gevestigde organisaties
doet aan de hogere natuurdoelstellingen van de
halen van de natuurdoelen. In deze stichting zijn
bijvoorbeeld op blauwe knooppunten of andere
als Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer.
subsidieregeling natuur (SN). Het laaggelegen
leden van de Agrarische Natuurvereniging Oost
geschikte locaties. Boeren worden dan afge-
Particuliere grondeigenaren kunnen voor hun
deel van Reiderwolde wordt plasdras, de over-
Groningen (ANOG) vertegenwoordigd.
rekend op de maatregelen die zij nemen. Ook
bijdragen aan natuurbeheer terecht bij de sub-
gangszone struweel en bloemrijk graslanden
sidieregeling natuurbeheer (SN). Voorbeelden
en het hoge deel bos. De aankoop en inrichting
Particulier waterbeheer?
is, zijn er altijd ondernemers die ermee aan
van particulier natuurbeheer door boeren zijn te
van het gebied worden grotendeels met ILG-
Boeren water laten zuiveren. Het is een idee
de slag willen. Het belangrijkste criterium voor
vinden in Reiderwolde en in het beekdal van het
gelden gefinancierd. De boeren gaan ervan uit
dat wel eens wordt geopperd en ook haalbaar
een ondernemer is of een nieuwe maatregel of
Amerdiep (een project van Boeren voor Natuur).
dat zij voldoende inkomsten genereren uit de
wordt geacht. Om het te realiseren moeten
werkwijze bij zijn onderneming past.
Reiderwolde, een 240 hectare groot gebied,
SN-regeling en recreatie. Het voordeel voor de
eerst nog diverse vragen worden beantwoord.
grenst aan de Blauwe Stad. Vier boeren uit de
provincie is dat de boeren het natuurgebied
Bijvoorbeeld over de organisatievorm, kwali-
LTO Nederland ziet mogelijkheden: als er geld
12 < Agrarisch waterbeheer > 13
Hoe kunnen boeren samenwerken?
>> Delen van machines, kennis en tijd
hoofdwatergangen is een goed voorbeeld van een dienst,
wegen. Wanneer een blauwe dienst een investering of activiteit
Het delen van machines en arbeid is een beproefd concept in
evenals het aanbieden van waterbergingsruimte op boerenland
voor gezamenlijke rekening vraagt, is een coöperatie een
de landbouw. Het uitwisselen van kennis gebeurt vaak op een
of onder kassen in stedelijke gebieden (p. 26, 27). Hierbij kan
geschikte rechtsvorm voor samenwerking. Dit soort coöperaties
informele wijze. Het delen van arbeid en kennis komt bijvoor­
naast samenwerking met waterbeheerders ook worden gedacht
bestaan eigenlijk al: milieu- en natuurcoöperaties zijn landbouw­
beeld aan de orde bij het beheer van akkerranden, natuur­
aan samenwerking met projectontwikkelaars. Een bijzondere
coöperaties die groene en blauwe diensten verlenen.
vriendelijke oevers, natuurgebieden en zuiverings­moerassen.
vorm van dienstverlening is het overnemen van controlerende
Gezamenlijke acties zijn bijvoorbeeld de aanschaf van
De taken verdelen de deelnemende boeren al naar gelang hun
taken van waterbeheerders, bijvoorbeeld het uitvoeren van de
slootschoningsapparatuur of van een sleepdoek om emissies
expertise en mogelijkheden binnen de bedrijfsvoering.
schouw of de controle over het beheer van stuwen (p. 19, 29).
van gewasbeschermingsmiddelen te verminderen. Vaak ligt de
uitvoering van deze diensten bij een of enkele deelnemers,
>> Delen van infrastructuur en grond
>> Organisatievormen
maar een coöperatie kan ook personeel in loondienst nemen.
In een project is het vaak noodzakelijk dat alle boeren in een
Voor het gezamenlijk uitvoeren van maatregelen of het
Wanneer alle coöperatieleden profijt hebben van deze diensten,
gebied of grenzend aan een watergang meedoen. De individuele
aanbieden van diensten zijn verschillende informele of formele
kunnen zij ervoor kiezen de uitvoerende deelnemers uit te
inzet hoeft niet per se altijd even groot te zijn. Boeren kunnen
organisatievormen denkbaar. Boeren organiseren zich van
betalen. Betaling is mogelijk door bijvoorbeeld een gedeelte van
taken van elkaar overnemen, zoals in samenwerkingsprojecten
oudsher in landbouwverenigingen en -coöperaties. De opkomst
de (individueel) toegekende subsidie aan hen af te dragen.
in waterbergings- en vernattingsgebieden (p. 25), bij het beheer
van agrarisch natuurbeheer heeft tot agrarische natuur­
van boerenstuwtjes (p. 16), bij het creëren van geschikte
verenigingen geleid die gezamenlijk gebiedsactiviteiten
Een andere organisatievorm is een vennootschap onder firma
biotopen voor natuurlijke vijanden van plaag­organismen (p. 9),
oppakken. Samenwerking in een vereniging is vrijblijvend en
(VOF). Die heeft als voordeel dat de risico’s van de reguliere
maar ook in projecten met boven- en benedenstrooms­ gelegen
pragmatisch, maar heeft ook beperkingen. Een vereniging kan
bedrijfsvoering worden gesplitst van de bedrijfsrisico’s van
boerenbedrijven, waarbij grond en producten onderling kunnen
geen betaalde diensten aanbieden en mag ook geen subsidies
groene en blauwe diensten. De vier boeren van het natuur­
worden geruild (p. 25).
verdelen over individuele leden. Oplossingen voor het laatste
gebied Reiderwolde (p. 12) hebben gekozen voor zo’n VOF. Een
zijn altijd wel te vinden. Bij gemeenschappelijk weidevogel­
meer losse vorm van samenwerking waarbij inkomsten kunnen
>> Samen aanbieden van producten en diensten
beheer wordt het opstellen van de individuele bedrijfsnatuur­
worden gegenereerd, is samenwerking tussen enkele zzp’ers
Boeren kunnen gezamenlijk producten en diensten aan andere
plannen gezamenlijk opgepakt, maar de deelnemers ontvangen
(zelfstandigen zonder personeel).
gebiedspartijen aanbieden. Als producten kan worden gedacht
elk afzonderlijk het subsidiebedrag.
aan schoon water of biomassa voor energieopwekking. Het
Wil een bestaande agrarische vereniging zich meer gaan richten
overnemen van het beheer van natuurvriendelijke oevers langs
op blauwe diensten, dan is een andere rechtsvorm te over­
Waterzuivering en antiverdroging op
Waterpark Het Lankheet
diensten te gaan leveren, zoals waterberging
Plas-dras voor weidevogelbeheer
hetzelfde perceel worden uitgevoerd. Om de
en winning van energie uit de biomassa van
In de Alblasserwaard zet een aantal boeren
kwaliteit van het grasland te behouden is het
Landgoed Het Lankheet bij Haaksbergen (Ov)
het riet. PRI van Wageningen UR onderzoekt
in het voorjaar een stuk weiland onder water
beter om plas-dras te rouleren. Dit kan op het
kampt met waterproblemen als verdroging
de effectiviteit van de zuiveringsmoerassen,
voor weidevogels. Zij ontvangen voor deze
eigen bedrijf door het inrichten van een tweede
en vermesting. Om de verdroging te stoppen
de biomassaproductie, de gevolgen voor het
‘plas-dras’ een subsidie uit de subsidierege-
plas-dras op een ander perceel. Maar ook door
wordt water uit de Buurserbeek ingelaten. Als
waterbeheer en de economische potentie van
ling agrarisch natuurbeheer (SAN). Met deze
samen met andere bedrijven een roulerend
tegenprestatie voor het waterschap zijn op het
dit concept. Als de uitkomsten gunstig zijn,
maatregel krijgt de grutto zijn foerageergebied
plas-drassysteem op te zetten.
landgoed rietvelden aangelegd voor het zui-
kan dit project een voorbeeld zijn voor andere
terug. Langs de randen van plassen vinden de
veren van het beekwater. Met het gezuiverde
initiatieven.
vogels voedsel en ’s nachts rusten zij veilig in
water wordt het grondwaterpeil weer op niveau
het ondiepe water.
gebracht en natte natuur hersteld. Het deel
Het plasdras zetten van weiland (grondwater-
van het landgoed dat als waterpark is ingericht
stand tot op maaiveldniveau) heeft het meeste
omvat behalve de rietvelden ook historische
effect van half februari tot half april of half mei,
vloeivelden en broekbos. Het landgoed heeft
en van begin half juni tot half juli. Deze twee
het voornemen nog meer blauwe en groene
verschillende perioden van plas-dras kunnen op
14 < Agrarisch waterbeheer > 15
Knelpunten en uitdagingen bij samenwerking
Samenwerken gaat niet altijd van een leien dakje. Vooral niet
gericht op effectief beregenen en waterconservering, eerst oud
vertrouwen in de reconstructiecommissie opgezegd. De recon-
met andere gebiedspartijen. Problemen doen zich vooral voor bij
zeer tussen waterschappen en boeren worden weggenomen om
structie is hierdoor stil komen te liggen.
de start en na afloop van projecten. Bij de start moeten boeren
met voldoende vertrouwen aan de slag te kunnen gaan. Bij een
het project en de samenwerking zien zitten en na afloop van een
agrarische natuurvereniging in de Betuwe bleken de in lange
De aanpak van een project kan het draagvlak sterk beïnvloeden.
project is het de bedoeling dat boeren zonder verdere begelei-
tijd opgebouwde frustraties van haar leden ten opzichte van het
In de Betuwe was de aanpak die voor het stimuleren van water-
ding doorgaan.
waterschap een grotere rol te spelen dan aanvankelijk gedacht.
bergingsoevers werd toegepast, bepalend voor het uiteindelijke
Naast ‘oud zeer’ spelen hier ook zaken als een onbetrouwbare
draagvlak. Het waterschap heeft een agrarische natuurvereni-
>> Start van projecten
overheid (onduidelijkheid over de lengte van de subsidieperiode
ging gevraagd een inventarisatie onder boeren uit te voeren
Ieders belangen en doelen moeten bij de start van een project
en de hoogte van de subsidie) en de angst dat maatregelen die
naar de bereidheid voor deelname en om tegelijkertijd goodwill
helder zijn. Alleen dan kan een gezamenlijk streefbeeld over
in eerste instantie vrijwillig waren uiteindelijk verplicht worden.
te kweken. Omdat de boeren van de vereniging dezelfde taal als
het waterbeheer worden geformuleerd. Voor boeren zijn de
de perceelseigenaren spreken, leidde deze aanpak tot positieve
belangrijkste motieven om aan projecten mee te nemen: een
Onduidelijkheid over de gevolgen van een maatregel op de be-
resultaten, de meeste boeren waren bereid mee te werken. De
goede financiële vergoeding, en het nut zien van de maatregel
drijfsvoering kan de samenwerking tussen waterbeheerders en
concrete individuele onderhandelingen die hier op volgden, heeft
en inpasbaarheid van de maatregel in de bedrijfsvoering.
boeren belemmeren. Zo is de opschaling van het Sallandse pro-
het waterschap zelf opgepakt, maar zij heeft grote moeite deze
Imagoverbetering van de landbouw kan ook een belangrijk
ject ‘Boeren met Water’ (p. 9) van pilotbedrijf naar beekdalbreed
positieve resultaten vast te houden.
motief zijn. Eenvoudige watermaatregelen die niet permanent en
water bergen op weerstand bij boeren gestuit. Het waterschap
gemakkelijk inpasbaar zijn in de bedrijfsvoering, zoals de aanleg
heeft de landbouwvertegenwoordigers in de reconstructiecom-
Bij agrarisch stuwbeheer werd in Noord-Brabant gekozen voor
van akkerranden langs sloten, worden relatief snel opgepakt
missie Salland-Twente niet duidelijk kunnen maken in hoeverre
een bottom-up aanpak en in Limburg voor een top-downbenade-
(p. 8). Bij maatregelen die sterker op de bedrijfsvoering
de verduurzaming van het waterbeheer en het bergen van water
ring (p. 16). Noord-Brabant zag het project als een stimulerings-
ingrijpen, is het vaak lastiger.
tot wateroverlast en daarmee tot problemen in de landbouwkun-
project, gericht op het opbouwen van vertrouwen tussen boeren
dige bedrijfsvoering leiden. Melkveehouders vrezen ook voor
en waterbeheerders; in Limburg werden meteen veelomvattende
Vóór de start van een project moet veel energie worden
leverbotinfectie, een infectie die bij herkauwers kan optreden
langjarige afspraken gemaakt over beregening, grondverbete-
gestoken in het opbouwen van vertrouwen en een goede
bij beweiding op drassige weilanden. Volgens deskundigen is
ring en waterconservering met een klein aantal boeren. Volgens
verstandhouding tussen de partijen. Zo moest voor de start
er nauwelijks risico op leverbotinfectie, omdat het water daar-
Waterschap Peel en Maasvallei is waterconservering in Limburg
van het project Watermanagement in het Benelux Middengebied
voor te kort op het land zal staan. Toch heeft de landbouw het
te snel ingevoerd bij een te klein aantal koploperboeren. Hier-
Waterconservering in Noord-Brabant
en Limburg
lastigste opgaven rondom verdroging van na-
en waterconservering. Het waterschap sloot
tuurgebieden uit de weg gegaan. Het resultaat
langjarige overeenkomsten met deze 15 boe-
Noord-Brabant en Limburg stimuleren water-
was dat er wel snel stuwtjes zijn geplaatst,
ren af. Probleemgebieden, zoals de bufferzone
conservering op heel verschillende manieren.
maar dat de echte knelpunten in de hydrologi-
van de Groote Peel, werden daarbij niet uit de
In Noord-Brabant is verdroging stap voor stap
sche bufferzones niet werden opgelost. Nu, na
weg gegaan. De bedrijfswaterplannnen werden
aangepakt, door voort te bouwen op het draag-
afloop van het project vindt nauwelijks meer
opgesteld door een adviesbureau en water-
vlak voor watermanagement en -conservering
beheer van de stuwtjes plaats.
schappers. Er werd niet samengewerkt met
die in het project Beregenen op Maat (BOM)
Limburg deed niet mee aan het project Berege-
boerenwerkgroepen. Het was de bedoeling dat
is opgebouwd. Dus: eerst de beregening
nen op Maat; er kon dus geen gebruik gemaakt
ook andere boeren de aanpak zouden overne-
aanpakken en daarna pas stuwtjes plaatsen.
worden van bestaand draagvlak voor watercon-
men, maar dit is niet gebeurd.
Hierbij stond het agrarische belang voorop.
servering. Voor een beperkt aantal boeren (15)
Boerenwerkgroepen waren sterk betrokken bij
is met een bedrijfswaterplan (BWP) – een plan
de uitvoering van het project en plaatsing van
dat beschrijft hoe een bedrijf de waterhuishou-
de stuwtjes. In het streven naar een zo’n groot
ding regelt – ingestoken op een oplossing in
mogelijk draagvlak onder boeren, werden de
één keer: minder beregening, grondverbetering
16 < Agrarisch waterbeheer > 17
door was de afstand tussen deelnemers en andere boeren te
vele honderden stuwtjes geplaatst (p. 16), maar veel van deze
groot, zodat waterconservering zich niet als een olievlek heeft
stuwtjes worden niet meer door agrariërs beheerd. Voor de
verspreid. Alleen het faciliteren van de koplopers had daarom
waterschappen is het beheer lastig te controleren, waardoor er
geen zin. Tevens werd duidelijk dat verdergaande regelgeving
ook twijfel is ontstaan over de handhaafbaarheid van dergelijke
op papier wel werkt, maar in de praktijk niet. Een maatregel
inrichtingsmaatregelen.
moet eerst goed in de praktijk landen.
Kennelijk hebben individuele boeren een te gering belang bij
>> Na afloop van projecten
het vasthouden van water. Als daarbij ook te weinig nazorg en
De bedoeling van door overheden geïnitieerde projecten is dat
toezicht door de overheden is, schiet het beheer van de stuwtjes
boeren na afloop maatregelen, technieken, methoden, beheer
er dus al snel bij in. Voor de landbouw als sector is watercon-
en dergelijke zelf oppakken en blijvend uitvoeren. Ondernemers
servering wel belangrijk, immers dankzij de convenanten mogen
zijn van nature geneigd dit alleen te doen als ze er zelf belang
boeren blijven beregenen. Waar het veelal misgaat in dit soort
bij hebben of als er sociale druk vanuit de omgeving is. Onder-
projecten is dat boeren vaak géén gelijkwaardige partner van
vinden boeren bedrijfsschade, bijvoorbeeld als grond uit de pro-
overheden zijn. Ze voelen zich daardoor vaak minder verant-
ductie wordt genomen, dan ligt een vergoedingsregeling voor de
woordelijk.
hand.
Gelijkwaardig partnerschap in projecten is een sleutel tot sucEven terug naar de situatie dat boeren zelf verder moeten met
ces. Daar begint het mee. Een goede aanzet voor gelijkwaardig
een maatregel. Ligt het belang niet primair bij de ondernemers,
partnerschap is dat boeren zich organiseren en als organisatie
dan is de kans groot dat na afloop van een project, als er geen
verantwoordelijkheden en taken op zich nemen (zelfsturing).
inhoudelijke en procesbegeleiding meer is, het enthousiasme
Overheden moeten dergelijke organisaties dan wel de ruimte
wegvloeit. Vooral bij het beheer van inrichtingsmaatregelen, is
geven om zelf verantwoordelijkheid te nemen.
het lastig om voldoende discipline en motivatie te houden. Dat
is gebeurd bij het beheer van stuwtjes op agrarische bedrijven
in Zuid-Nederland. Zowel in Noord-Brabant als in Limburg zijn
Zelfsturing bij irrigatie – verdeling van
schaarste
tieprojecten werden steeds grootschaliger en
Zelfsturing in de noordelijke Friese
Wouden
de overheid worden behandeld.
gefinancierd vanuit publieke en donorfondsen.
Waterschappen zijn ontstaan om samen tegen
In de 70’er en 80’er jaren werd het duidelijk dat
De vereniging ‘Noardlike Fryske Wâlden’, is een
sturing. Een van de belangrijkste voorwaarden
wateroverlast te strijden. In irrigatieprojecten
er ook geld moest komen voor het onderhoud
koepelorganisatie van zes verenigingen voor
is, dat aangetoond moet worden dat op deze
in het buitenland gaat het juist om een eerlijke
en beheer van irrigatiesystemen en dat daar-
natuur- en landschapsbeheer, waarbij zo’n 80
manier ook de milieudoelstellingen worden ge-
verdeling van watertekorten en beheer van irri-
bij de actieve betrokkenheid van gebruikers
procent van de landbouwbedrijven in het gebied
haald. Hiervoor is een uitgebreid monitorings-
gatiesystemen. De geschiedenis en organisatie
gewenst is. Er waren hervormingen nodig om
is aangesloten, wil graag aan de milieudoel-
programma noodzakelijk. Daarnaast zijn, net
van irrigatieprojecten kent veel overeenkom-
kennis en verantwoordelijkheden over te dragen
stellingen van de overheid voldoen, maar niet
zoals bij de Water User Associations van irriga-
sten met het Nederlandse waterbeheer.
van overheidsinstellingen naar gebruikers. De
via wetgeving met strikte middelvoorschriften
tieprojecten, goede afspraken tussen de ver-
De historie van irrigatieprojecten is in grote
gebruikers gingen zich verenigingen in Water
voor de afzonderlijke bedrijven. Dat geeft veel
schillende deelnemers van essentieel belang.
lijnen als volgt: tot het eind van de 19 eeuw
User Associations (WUA). Deze WUA’s delen
frustraties, administratieve lasten en nadelige
werden irrigatiesystemen op lokaal niveau aan-
geld, materiaal en arbeid die nodig zijn voor het
neveneffecten. En het werkt belemmerend op
gelegd door boeren. Begin 20
de
beheer en onderhoud van het irrigatiesysteem.
de ontwikkeling van innovatieve maatregelen.
de verschillende overheden met hulp van
WUA’s kiezen zelf hun leiders, regelen interne
De vereniging wil dat het gebied als één groot
ontwikkelingsorganisaties dit over. De irriga-
onenigheden en innen contributie.
landbouwbedrijf wordt gezien, en ook zo door
ste
eeuw namen
Er is in Nederland nog weinig ervaring met zelf-
18 < Agrarisch waterbeheer > 19
Op naar een boerenschap binnen het waterschap?
Nederland telde vroeger erg veel waterschappen. Door de vele
fusies van de afgelopen jaren zijn er nog maar 27. Waterschappen zijn niet alleen groter geworden, ze nemen ook steeds
meer taken op zich. Waterkwaliteitsbeheer is erbij gekomen
en binnenkort wordt grondwaterbeheer eraan toegevoegd. Dit
biedt boeren. maar ook andere grondbezitters en watergebruikers, de mogelijkheid om bij hun waterschap meer verantwoordelijkheid op te eisen, zodat zij zelf acties kunnen ondernemen
om aan wateropgaven te werken.
Dat kan in boerenschappen naar analogie van omgevingsschappen. In een omgevingsschap wordt via privaatpublieke samenwerking gebiedsontwikkelingen op het gebied van landschap,
en ecologie van oppervlaktewateren. De boerenschappen zou-
ring kunnen boeren ook worden betaald voor hun blauwe dienst,
natuur, streekproducten, recreatie en dergelijke van de grond
den de verantwoordelijkheid kunnen krijgen voor het waterbe-
al naar gelang er meer water op hun land wordt vastgehouden.
getild. Daarbij hoort een bepaalde mate van zelfsturing (p. 18),
heer van de kleinere watergangen.
Het waterschap kan overwegen de waterschapslasten te ver-
zodat verschillende doelen van het gebiedsgericht beleid op
Dit soort kleinere waterbeheereenheden lijken sterk op de ver-
lagen, wanneer boerenschappen de taken goed uitvoeren. De
elkaar kunnen worden afgestemd. Omgevingsschappen kunnen
enigingen van watergebruikers, zoals die bij buitenlandse irriga-
voorzitters van de boerenschappen zijn de aanspreekpunten
ook zorgen voor waterbeheer. Als omgevingsschappen zich
tieprojecten (p. 18). Het grote verschil met irrigatieprojecten is
voor het waterschap. Zij zijn ook het aanspreekpunt voor water-
specifiek richten op agrarisch waterbeheer, kun je ook spreken
dat boerenschappen niet alleen taken en verantwoordelijkheden
dienstverlening door de boerenschappen en regelen tevens de
van boerenschappen of agrarische waterverenigingen.
als watergebruiker op zich nemen, maar ook diensten aanbie-
dienstverlening tussen boerenschappen.
den, dus als waterdienstverlener fungeren.
Het idee achter een boerenschap is dat het waterschap zich
In de navolgende hoofdstukken laten wij een aantal voorbeelden
terugtrekt op zijn hoofdtaken en alleen een controlerende rol
Boerenschappen voeren tegen een van tevoren vastgesteld be-
zien van agrarisch waterbeheer, waarbij boerenschappen taken
vervult. Het waterschap blijft uiteindelijk verantwoordelijk voor
drag de schouw uit, zorgen dat stuwtjes goed worden beheerd
op zich kunnen nemen.
waterkering, afwatering, waterkwaliteit, grondwatervoorraden
en controleren het beheer van akkerranden. Bij waterconserve-
Ruimtelijke concepten
Samenwerking langs een watergang
Waterbeheer door roulerende bedrijven
20 < Agrarisch waterbeheer > 21
Samenwerking op een eiland
Samenwerking tussen hoog- en laaggelegen Samenwerking tussen boven- en boerenbedrijven
benedenstrooms gelegen boerenbedrijven
Overjarig riet in de sloot
gangen. Door meer overjarig riet neemt de
Sloten als helofytenfilter
gunstig is voor de verwijdering van nutriënten.
Wierde & Dijk, een vereniging voor agrarisch
natuurwaarde toe. In een recent onderzoek is
Natuurvriendelijke sloten kunnen prima als helo-
Boeren met aangrenzende percelen kunnen
natuur- en landschapsbeheer in Noord-Gronin-
een duidelijke relatie aangetoond tussen het
fytenfilter dienen. Door opname van nutriënten
het onderhoud van het slootsysteem op zich
gen, streeft naar een ander beheer van riet-
voorkomen van rietvogels, de totale lengte aan
door riet, vervluchtiging van stikstof en bezin-
nemen. Het maaisel en de bagger – mits van
sloten. De bedoeling is om meer schuil- en/of
rietstroken en de breedte van de rietstrook.
king van zwevende deeltjes tussen de rietsten-
goede kwaliteit – kunnen worden uitgereden op
nestplaatsen te bieden aan insecten, amfibieën,
De intentie is om zoveel mogelijk sloten
gels neemt de waterkwaliteit toe. Het voordeel
het land.
zoogdieren en rietvogels zoals kleine karakiet,
te krijgen met overjarig riet. Als boeren in
van sloten boven normale helofytenfilters is dat
blauwborst, rietzanger en rietgors. In het pro-
schouwsloten riet willen laten staan, hebben
sloten veel gemakkelijker te onderhouden zijn.
ject Kaantjes & Raandjes slaat een aantal leden
zij een ontheffing nodig van het waterschap en
Ook neemt het minder grond in beslag. Sloten
bij een deel van de sloten bewust het onder-
toestemming van hun buurman en eventueel
kunnen ook worden gebruikt om voedselrijk ge-
houd over. Het oude riet blijft zoveel mogelijk
achterliggende eigenaren of gebruikers. Het
biedsvreemd water te zuiveren, voordat dit in
staan. Dit beheer blijkt op veel plaatsen moge-
waterschap verleent in de meeste gevallen
kwetsbare natuurgebieden wordt ingelaten.
lijk, zonder dat de waterafvoer verslechtert.
medewerking als de omgeving geen bezwaren
Uit onderzoek van Waterschap Hollandse Delta
In het werkgebied van de vereniging ligt ruim
heeft.
en onderzoek in het veenweidegebied blijkt dat
3600 kilometer aan sloten en grotere water-
een lange aanvoerroute van water via sloten
22 < Agrarisch waterbeheer > 23
Nieuwe vormen van samenwerking
>> Samenwerking bij inrichting en beheer van
natuurvriendelijke oevers en sloten
>> Verlenging waterafvoerroute en riet in de sloot
bypasses, stuwtjes en dergelijke niet goed gebeurt, kan water-
Veel beken mogen weer meer meanderen. Dat is niet alleen
overlast ontstaan. Er zijn dus goede afspraken nodig over wie
Boeren met percelen grenzend aan dezelfde watergang, kun-
mooi, het heeft ook een waterzuiverende werking doordat er
wat doet. Wellicht is het een optie dat de boeren gezamenlijk de
nen overwegen gezamenlijk een natuurvriendelijke oever aan
meer nutriënten worden vastgehouden. Sloten laten meanderen
schouw van het waterschap overnemen.
te leggen die tevens voor waterzuivering en waterberging dient
is natuurlijk niet goed mogelijk, maar wat wel kan is sloten aan
(p. 10). Zo’n lange aaneengesloten heringerichte oever heeft
elkaar schakelen. Hierdoor neemt de waterafvoerroute enorm
meer effect op de natuur, waterzuivering en waterberging dan
toe. Wel neemt de snelheid van de waterafvoer sterk af, maar
verspreid liggende stukjes natuurvriendelijke oever. De groep
dit is op te vangen met een bypass-systeem, dat in werking
boeren kan de waterzuiverende werking en waterberging als
treedt zodra het slootpeil te hoog wordt. Het laten staan van riet
blauwe dienst aanbieden aan waterbeheerders. Daarnaast kan
in sloten (p. 22) is ook een uitstekende manier om nutriënten
de groep het beheer van natuurvriendelijke oevers langs beken,
vast te houden.
kanalen en vaarten van het waterschap overnemen.
De samenwerking van de boeren hoeft niet al te intensief te zijn.
Zowel verlenging van het waterafvoersysteem als het laten
Boeren die geen zin of tijd hebben om zelf oevers te beheren,
staan van riet in de sloot vereisen nauwe samenwerking tussen
kunnen dit overlaten aan hun buren.
alle afwaterende boeren. Als het beheer van sloten, duikers,
Mogelijke samenwerking tussen punt- en diffuse bronnen
Makelaar
Koopt emissie­
rechten in bij
landeigenaren
Minder bemesting
Waterbergingsoever
Verkoopt emissierechten
aan emissiekredietbank of
rechtstreeks aan kopers
(zoals RWZI’s)
Zuiveringsmoerassen
Fig. 1. Emissierechten één op één uitwisselen
Fig. 2. Uitwisseling op stroomgebiedniveau
Fig. 3. Emissiehandel tussen punt- en diffuse bronnen
Handel in nutriëntenemissierechten
en aardappelverwerkende industrie, etc.) onder-
Omdat de vermindering van de N- en P-emissie bij
kredietwaarde van maatregelen te kwantificeren.
In de VS wordt gewerkt aan de introductie van
ling, maar ook tussen punt- en diffuse bronnen
diffuse belasting erg lastig te meten is, zal alleen
In Nederland zijn er wellicht ook mogelijkheden
een handelssysteem voor emissierechten voor
(meestal landbouw). De kredietwaarde van een
worden gecontroleerd of een bepaalde maatregel
voor een dergelijk systeem. Naast handel in
stikstof en fosfaat. Dit moet als volgt gaan wer-
maatregel wordt van tevoren vastgelegd. Een
werkelijk wordt uitgevoerd. De kredietwaarde van
nutriëntenemissierechten moet het ook mo-
ken: de overheid stelt eerst vast hoeveel de to-
makelaar kan als intermediair tussen koper en
een maatregel wordt bepaald aan de hand van
gelijk zijn om handel op te zetten in andere
tale N- en P-emissie in een stroomgebied moet
verkoper dienen.
de verwachte milieuvoordelen en is locatieafhan-
‘waterrechten of -kredieten’, bijvoorbeeld op
verminderen en vervolgens hoeveel dat is voor
kelijk. Het omzetten van landbouwgrond in wet-
het gebied van waterconservering en waterber-
elke sector. Er ontstaat handel in emissierech-
Het uitwisselen van emissierechten kan één op
lands is zo’n maatregel die in aanmerking komt
ging. Het uitwisselen van rechten en kredieten
ten als het voor de ene sector goedkoper is
één (figuur 1) of op het niveau van het gehele
voor handel in emissierechten. Het systeem van
stimuleert het ondernemerschap. Boeren zullen
dan voor de andere om aan de reductie-opga-
stroomgebied (figuur 2). In figuur 3 is een
N- en P-emissierechten staat nog in de kinder-
proberen de maatregelen zo goedkoop moge-
ven te voldoen. Handel kan plaatsvinden tussen
voorbeeld van handel tussen een puntbron en
schoenen. Het Amerikaanse ministerie van land-
lijk uit te voeren en worden tevens gestimuleerd
puntbronnen (RWZI’s, papierfabrieken, suiker-
diffuse bronnen uitgewerkt.
bouw (USDA) werkt aan een methodiek om de
om nieuwe maatregelen te bedenken.
24 < Agrarisch waterbeheer > 25
>> Samenwerking bij waterzuivering en vernatten
gelegen boerenbedrijven grenzend aan Natura 2000-gebieden
aangrenzende (natte) natuur en ecologische verbindingszones.
Boeren kunnen hun samenwerking rond waterzuiverende sloten
kunnen te maken krijgen met nattere gronden, waardoor ook
In Noord-Brabant zijn een twintigtal ‘natte natuurparels’ aange-
opschalen tot een ‘waterzuiveringsbedrijf’. Bij dit concept is
de P-belasting van het oppervlaktewater kan toenemen. Bene-
wezen: natuurgebieden en ecologische verbindingszones die be-
het ook denkbaar om gezamenlijk een groot zuiveringsmoeras
denstrooms gelegen boerenbedrijven zuiveren vervolgens het
schermd moeten worden tegen verdroging. Waar doorgaans de
aan te leggen op meerdere bedrijven. Boeren kunnen er water
water. Eenzelfde concept is denkbaar tussen meer of minder
boeren worden uitgekocht, kunnen zij ook een bijdrage leveren
zuiveren dat uit de landbouw afkomstig is, maar bijvoorbeeld
vervuilende teelten. De boeren met vaak hoog salderende, maar
aan de natuur, door gezamenlijk tegen betaling een bufferzone
ook rioolwater nazuiveren. Gemeenten en waterschappen
vervuilende teelten sparen hierdoor grond, arbeid en hoge kos-
te beheren. Zo’n bufferzone kan vochtig grasland zijn waarvan
werken al steeds vaker met rietvelden en moerasbossen voor
ten uit, waardoor zij de waterzuiverende boer kunnen belonen
nog geoogst kan worden of een zone met ‘natte’ biomassateelt.
het nazuiveren van water uit de rioolwaterzuivering. Door het
voor de geboden diensten. Ook andere vormen van financiering
De samenwerking kan er ook uit bestaan dat droge en natte
grote grondoppervlakte dat boeren beheren, kunnen zij hierin
zijn denkbaar, bijvoorbeeld handel in emissierechten (p. 24).
percelen worden uitgewisseld en dat boeren verder van de hy-
aanvullend een rol spelen (p. 12). Waterzuivering in combinatie
Degene die extra mest nodig heeft, kan dit compenseren bij de
drologische bufferstrook, dus onder drogere omstandigheden,
met waterberging is ook een optie, met name in een stedelijke
waterzuiverende boer. Op deze manier wordt het zuiveren van
krachtvoer (snijmaïs) telen voor boeren dichter bij de hydrolo-
omgeving (p. 27).
het oppervlaktewater via marktwerking gestimuleerd, én een
gische bufferstrook. Naast het aanleggen van een bufferzone
Een verdergaande vorm van samenwerking ontstaat wanneer
beroep gedaan op het ondernemerschap.
zorgt peilgestuurde drainage ervoor dat bij hogere grondwater-
boeren voor elkaar blauwe diensten verrichten. Bovenstrooms
Boeren kunnen óók gezamenlijk land inzetten ten behoeve van
standen toch kan worden geboerd.
Het 4B-concept
en aan piekberging. De techniek van dubbele
Stedelijk waterbeheer
In het 4B-concept voor de glastuinbouw, een
waterkelders is een oplossing voor het volle
Bij stadslandbouw voorzien boeren en tuinders
idee van een glastuinder, gaat het om het
West-Nederland: via meervoudig ruimtegebruik
in maatschappelijke diensten voor de stad. Het
scheiden van water in twee waterkelders onder
kan er efficiënt met ruimte worden omgegaan.
kan gaan om natuurbeleving, rust en ruimte,
een glastuinbouwbedrijf. De eerste kelder is
Bovengronds teelt de tuinder zijn gewassen,
educatie, recreatie, locale voedselvoorziening,
bedoeld voor tijdelijke piekberging van opper-
onder de kassen heeft hij zijn opslag voor
woonwerklocaties (kas in de stad) of ener-
vlaktewater en in de tweede wordt regenwater
gietwater en biedt hij ruimte aan aan een partij
gievoorziening. Stadswaterlandbouw is een
opgeslagen voor gebruik als gietwater.
met een waterbergingsopgave (waterschap of
verdere uitwerking van dit concept. Bij stadswa-
De vier b’s staan voor bergen en bufferen,
projectontwikkelaar).
terlandbouw leveren agrariërs blauwe diensten
bereiden (van gietwater) en begieten. Het idee
in of bij bebouwd gebied. Denk aan het beheer
van het 4B-concept is dat het tegelijkertijd een
van zuiveringsvijvers, wadi’s en hydrologische
bijdrage levert aan schoner oppervlaktewater
bufferstroken.
26 < Agrarisch waterbeheer > 27
>> Samenwerking in het stedelijk gebied:
stadswaterboeren
plantsoenendienst te laten doen (p. 26). Voor agrariërs wordt
betaald uit de financiële meerwaarde van wonen aan het water.
het in de nabije toekomst wellicht lucratiever om gecombi-
Bij voorkeur worden maatregelen genomen die kunnen meeliften
Steden zijn verplicht om waterbergingsruimte te reserveren.
neerde water- en energiediensten aan te bieden, bijvoorbeeld
met natuurontwikkeling, recreatie en biomassaproductie. De be-
In nieuwbouwwijken is dit vaak geen probleem. Hier wordt wa-
door natte biomassateelten en natte afvalstromen te verwerken
trokkenheid van burgers kan worden vergroot wanneer zij naast
terbergingruimte gecreëerd door aanleg van vijvers, zaksloten
voor energieproductie.
CO2- ook N- en P-kredieten bij boeren kunnen kopen (p. 24). De
en wadi’s. In dichtbebouwde gebieden zoals het Westland is dit
Een andere vorm van samenwerking is dat agrariërs, project-
burger bepaalt zo namelijk zelf waar hij zijn vervuilende uitstoot
vanwege de hoge grondprijzen niet altijd mogelijk. Voor project-
ontwikkelaars en burgers samen aan schoon water werken.
laat compenseren of zuiveren.
ontwikkelaars en gemeenten kan het dus lucratief zijn om wa-
Voor burgers die aan het water willen wonen, kan dat aantrek-
terbergingsruimte te ‘kopen’ buiten het stedelijk gebied. In het
kelijk zijn. Wonen aan het water is pas echt aangenaam als ook
Stedelingen hebben behoefte aan uitloopgebieden bij hun directe
Westland spelen tuinders hierop in door waterbergingsruimte in
de waterkwaliteit goed is. Een slechte waterkwaliteit kan het
woongebied om te kunnen recreëren. Een idee is het creëren van
waterkelders onder kassen aan te bieden (p. 26).
gevolg zijn van nutriëntenemissies uit landbouwgronden, riool-
waterrijke uitloopgebieden. Schouwpaden langs watergangen met
overstorten en afvalwater. Projectontwikkelaars, gemeenten,
milieuvriendelijke oevers of langs helofytensloten kunnen bijvoor-
Voor gemeenten kan het interessant zijn om agrariërs te vragen
waterbeheerders en boeren kunnen afspraken maken over het
beeld worden ingericht als wandelpad. Wandelaars of gemeenten
om wadi’s, zaksloten, bufferzones en oevers te onderhouden.
treffen van maatregelen om in het landelijk gebied de nutriënten­
betalen dan mee aan het onderhoud van dergelijke paden.
Dat is waarschijnlijk goedkoper dan het werk door de eigen
emissies terug te dringen. Deze maatregelen worden dan deels
Combineren van gebiedsdoelen
Samenwerking tussen verschillende partijen is
te versterken door juist te kiezen voor maatregelen die meerdere doelen tegelijk dienen.
Denk aan de aanleg van akkerranden om
landbouwemissies naar het oppervlaktewater
te verminderen gecombineerd met mooie
wandelpaden erlangs. Of het beheer van sloten
voor rietvogels en waterzuivering. Of de aanleg
van moerasbufferstroken voor waterberging en
voor het verbeteren van de waterkwaliteit. Of
de aanleg van peilgestuurde drainage om natuurgebieden te vernatten en de waterkwaliteit
te verbeteren, of het gebruik van slootmaaisel
voor het opwekken van energie.
Het combineren van maatregelen voor verschillende functies kan leiden tot nieuwe samenwerkingsvormen en wellicht tot nieuwe initiatieven.
Ook kan het onder boeren het draagvlak voor
de maatregelen sterk verbeteren. Want de
kans dat ze zich kunnen vinden in de doelstellingen van een maatregel neemt toe en ook
valt er eventueel meer aan te verdienen. Belangrijk bij het combineren van doelen is dat
subsidiestromen op elkaar worden afgestemd.
Om maatregelen te stimuleren die meerdere
doelen dienen, zou dan ook extra subsidie
moeten worden gegeven.
28 < Agrarisch waterbeheer > 29
>> Gezamenlijk Integraal Waterbedrijf
nabijheid van verdroogde Natura 2000-gebieden vernatten hun
belangrijk dat er jaarrond water aanwezig is. Dit kan in groot-
Een concept waarin boeren gezamenlijk verschillende maat-
bedrijf en beheren hydrologische bufferzones. Groentebedrij-
schalige rietmoerassen, waar ook watervogels hun leefgebied
regelen combineren is het Gezamenlijk Integraal Waterbedrijf.
ven met vaak hoge stikstofemissies naar het oppervlaktewater
vinden. Voor fosfaat wordt in de nabijheid van fosfaatlekkende
In dit bedrijf werken boeren aan een betere waterhuishouding,
bemesten zo netjes mogelijk. Het stikstof dat alsnog het bedrijf
gronden een systeem van sloten ontwikkeld, die gemakkelijk te
zowel in kwaliteit als in kwantiteit, en leveren ze een bijdrage aan
verlaat, wordt op naastgelegen veehouderij- annex gespeciali-
onderhouden is en waarbij bagger gemakkelijk op landbouwper-
natuurbeheer, zowel agrarisch fauna- als florabeheer. De groep
seerde waterzuiveringsbedrijven verwijderd. Benedenstrooms
celen kan worden verwerkt.
bedrijven opereert als één nutriënten- en waterneutraal bedrijf
gelegen bedrijven schakelen zoveel mogelijk hun sloten aan
die de blauwe diensten onderling verdeelt. In de Noordelijke
elkaar en langs de sloten liggen moerasbufferstroken met riet
Het Gezamenlijk Integraal Waterbedrijf kan zelfstandig taken en
Friese Wouden is momenteel een dergelijk concept in ontwikke-
(p. 22). Op graslandpercelen wordt een plas-drassituatie ge-
verantwoordelijkheden op zich nemen en fungeren als een boe-
ling (p. 18).
creëerd voor foeragerende weidevogels (p. 14). De resterende
renschap (zie p. 19). Het waterbedrijf kan met een bescheiden
grond is in gebruik als productiegrasland.
aantal deelnemers beginnen maar zich uitbreiden naar alle be-
In het Gezamenlijk Integraal Waterbedrijf leggen de deelnemende
drijven in een stroomgebied. Dit is een vorm van ‘eilanddenken’
boeren akkerranden aan om drift en afspoeling te verminderen
Helofytenfilters worden aangelegd op locaties waar ze het hoog-
gericht op zelfredzaamheid, zoals we die op de Waddeneilanden
en regelen zelf zoveel mogelijk het waterpeil. Bedrijven in de
ste rendement behalen. Voor de verwijdering van stikstof is het
kennen (p. 7).
Aanvullende informatie en referenties
Foto’s en informatie over projecten
p. 1 Voorkant
Foto Jeannette Oppedijk van Veen (PPO)
p. 3 Inleiding
Foto Olga Clevering (PPO)
p. 4 Waterbeheer is door de eeuwen heen een noodzaak. Foto’s www.waterschapswijzer.nl
p. 6Voorbeelden van waterbeheer door boeren
Foto 1 WS De Dommel; Foto 2 Harry Verstegen (PPO); Foto 3 Olga Clevering (PPO)
p. 8 Akkerranden- en slootkantbeheer
Info: www.randenbeheerbrabant.nl; Foto 1 & 2 PPO
p. 8 Informatiebedrijf Helder Water
Info: www.veluwe.nl; Foto 3 Waterschap Zuiderzeeland
p. 9 FAB Hoeksche Waard
Info: www.lto.nl/fab; Foto’s Frans van Alebeek (PPO)
p. 9 Boeren met Water
Info: www.blauwengroenediensten.nl en www.wgs.nl; Foto’s Bram de Vos (Alterra)
p. 10 Waterbergingsoevers
Info: www.rivierenland.nl; Foto 1 Jeannette Oppedijk van Veen (PPO)
p. 10 Peilgestuurde drainage
Foto 2: Olga Clevering (PPO); Foto’s 3 & 4: Lodewijk Stuyt (Alterra)
p. 12 Particulier Natuurbeheer
Info: Agrarisch Natuurvereniging Oost-Groningen (ANOG) en www.reiderwolde.nl; Foto 1 T. van Middelkoop
p. 12 Particulier Waterbeheer
Foto 2: Olga Clevering (PPO)
p. 14 Waterpark Het Lankheet
Info: www.waterparkhetlankheet.nl; Foto’s: Olga Clevering (PPO)
p. 14 Plas-dras voor weidevogelbeheer
Info en foto: www.middendelfland.net
p. 16 Waterconservering in Noord-Brabant en Limburg
Info: Streekwijzer (2001). Gedragsonderzoek waterconservering en peilbeheer in agrarische gebieden. Foto Olga Clevering (PPO)
p. 18 Zelfsturing bij irrigatie - verdeling van schaarsteInfo: Peter JR (2004). PIM – Lessons from international experience op www.inpim.org/leftlinks/documents en Svendsen, M., Trava,
J. & Johnson, III, S.H. (1997).
Participatory irrigation management: benefits and second generation problems. Lessons from an International Workshop held at
Centro Internacional de Agricultura Tropical, Cali, Colombia. 9-15 February, 1997 (op www.worldbank.org/wbi/pimelg/case7.htm).
Foto’s 1 & 2 Albert Ester (PPO)
p. 18 Zelfsturing in de noordelijke Friese WoudenInfo: Knotters M, Vos B de, Sonneveld M, Keizer-Vlek H (2007). Zelfsturing door monitoring in de noordelijke Friese Wouden. H2O
40(20): 41-43 en www.nfw.wisl.nl; Foto’s 3 & 4 Olga Clevering (PPO).
p. 22 Overjarig riet in de sloot
Info: www.wierde-en-dijk.nl; Foto 1 & 3 Olga Clevering (PPO); Foto 2 IVN Vecht en Plassengebied
p. 24 Handel in nutriëntenemissierechtenInfo: Hall L. & Biorn-Hansen S. (2005). Webcast December 14. Trading to improve water quality
www.clu-in.org/conf/tio/owWQTrading_121405/prez/2005-12-06_TradingWebcast_pod.ppt; Hey DL (2002). N-farming: Trading a
different crop. Restoration Ecology 10: 1-10. Foto’s PPO, behalve Foto RWZI is van WS Dommel
p. 26 Waterberging onder kassen/4B concept
Info: www.hhdelfland.nl en www.aquaterranova.nl
p. 26 Stedelijk waterbeheer
Foto 1 www.112groningen.nl; Foto 2 Taken Landschapsarchitectuur & Ecologie, Roermond
p. 28 Combineren van gebiedsdoelen
Foto’s: Arjan Dekking en Olga Clevering (PPO)
30 < Agrarisch waterbeheer > 31
Voetnoten in de tekst
1. Kragt FG, Gaalen FW van, Beugelink GL (2004). Waterbeleid kruipt het land op: oplossingen waterproblemen alleen mogelijk in samenhang met andere beleidsterreinen. Bodem 14(4): 149-151
2. De Geschiedenis van de Waterschappen in Nederland, op: www.wve.nl
3. Syscope extra nr. 13. Wageningen UR
Water kent geen grenzen
>> Samenvatting
CO2-agenda drukken allemaal hun stempel op waterbeheer. Bo-
In de praktijk blijkt dat aansturing en verankering van initiatieven
‘Water kent geen grenzen’ impliceert dat je bijna niet om
vendien wordt de inrichting van het landelijk gebied niet langer
veel aandacht en energie vragen. Verantwoordelijkheid en
samenwerking heen kunt bij waterbeheer op gebiedsniveau. Of
door de landbouw alleen bepaald. Thema’s als natuur, ecologie,
zeggenschap op gebiedsniveau zijn van belang om initiatieven te
het nu gaat om te veel, te weinig of te vies water; de
landschap en recreatie zijn eveneens belangrijk bij het beheer
laten voortduren als ze niet meer in de schijnwerpers staan.
problematiek overstijgt al snel de invloedsfeer van de individuele
van de waterkwaliteit en de hoeveelheid water. In overgangsge-
Deze brochure presenteert een ‘boerenschap’ als
grondeigenaar of -gebruiker. Daarom is samenwerking al lang
bieden moet soms worden gezocht naar compromissen. Water-
samenwerkingsverband met de benodigde verantwoordelijkheid
geleden geïnstitutionaliseerd en uitgegroeid tot wat
beheer in agrarisch gebied krijgt te maken met de wateropgave
en zeggenschap. Immers, ‘water kent geen grenzen’ geldt nog
tegenwoordig de waterschappen zijn. Dit langdurige proces van
van bebouwd gebied. Kortom: waterbeheer wordt steeds meer
steeds.
uniformering en standaardisatie van het waterbeheer, samen de
maatwerk.
vele succesvolle technische innovaties, heeft Nederland
Deze brochure beschrijft een aantal goede voorbeelden van
Wij nodigen u uit om niet alleen als ‘gebruiker’ maar ook als
internationaal aanzien gegeven.
individuele of gezamenlijke initiatieven om locale waterwensen te
‘producent’ van water in uw gebied na te denken over welke
vervullen. Dit zijn veelal aanpassingen in beheer of lowtech
waterdiensten u samen met boeren en andere partijen in uw
De maatschappij van de 21e eeuw staat voor nieuwe opgaven.
maatregelen. Deze brochure kan boeren en water- of natuur­
gebied kunt leveren. In deze zoektocht staan PPO en ASG van
De inrichting van het landelijk gebied en de waterhuishouding
beheerders inspireren voor mogelijkheden op gebiedsniveau.
Wageningen UR u graag met deskundigheid ter zijde.
worden niet langer door de landbouw alleen bepaald. Nieuwe
Ook laat het zien dat uit samenwerking meer te halen valt dan uit
problematiek als klimaatverandering, zeespiegelstijging en de
‘de som der delen’.