Zwangere verpleegkundigen in de acute zorg

ACHTERGRONDVERHAAL
Negen maanden
hollen en stilstaan
Wat komt er kijken bij zwangere verpleegkundigen
in de Acute Zorg?
Bijna elk soort werk biedt risico’s voor een zwangerschap, maar de (Acute) Zorg is
toch wel een bijzondere tak van sport. Zo heb je onder andere te maken met een
pittige fysieke belasting, onregelmatige werktijden en chemische factoren. Drukte en
chronisch personeelstekort zorgen er daarnaast voor dat voldoende rust nemen er
niet altijd in zit. Hoe zit het nou precies en waar heb je recht op?
Tekst Anne van den Berg Fotografie Glenn Cornelisse
Als verpleegkundige in de Acute Zorg
heb je ongetwijfeld kaas gegeten van
wat de gevaren zijn van je werk voor je
ongeboren kind. Ook al denk je de kennis
in pacht te hebben, een gesprek waarin
de risico’s van je werk worden aangestipt
is geen overbodige luxe. Sterker nog: het
aangeven van risico’s is een wettelijke
verplichting. Al jaren bestaat er een wet
waarin staat dat werkgevers in bepaalde
gevallen maatregelen moeten nemen voor
zwangere vrouwen ten aanzien van hun
werkplek en voorlichting moet geven (zie
kader 1).
Wet en praktijk
In tegenstelling tot wat onze wetten zeggen, leren ervaringen uit de praktijk en de
resultaten van literatuuronderzoek (Van
Beukering en Brand, januari 2014) dat
12 Venticare Magazine
een deel van de zwangere vrouwen geen
voorlichting krijgt over de risico’s die ze
kunnen lopen en dat hun werk niet wordt
aangepast als dat wél nodig is. De Acute
Zorg is daarin geen uitzondering. Vaak
trekken verpleegkundigen pas aan de bel
als ze ergens specifiek last van hebben. Zo
ook Sarah Schellekens (31), IC-verpleegkundige op de IC-kinderen van het Sophia
Kinderziekenhuis in Rotterdam. Vanaf
20 weken kreeg zij last van bekkeninstabiliteit. Met 28 weken stopte Sarah met
In de Arbowet is opgenomen dat de werkgever een zwangere
werknemer binnen twee weken na melding informeert over:
nDe mogelijke gevaren van het werk voor haar en het (ongeboren) kind tijdens
zwangerschap en borstvoeding;
nDe maatregelen om deze gevaren voor haar en het ongeboren kind te voorkomen/
te beperken;
nDe aanpassing van werk- en rusttijden bij zwangerschap;
nDe arbeidsvoorwaardelijke consequenties;
nDe afsluitbare rustruimte in het bedrijf voor zwangere- en borstvoeding gevende
werknemer.
Bron: Ministerie van Sociale zaken en Werkgelegenheid
OKTOBER 2016
Vakblad voor Acute Zorg 13
ACHTERGRONDVERHAAL
Risico’s van het niet luisteren
naar je lijf tijdens je werk:
nGroeivertraging of een te kleine
baby
nZwangerschapshypertensie
nErge vermoeidheid
nDepressieve klachten
nBekkenklachten
nVroeggeboorte
werken, zonder aangepaste werkzaamheden vooraf: “Achteraf gezien ben ik veel te
lang doorgelopen met die bekkeninstabiliteit. Ik had het eerder moeten aangeven.
In plaats daarvan was ik na een drukke
dienst helemaal uitgeteld en kon ik niets
meer doen. Dat werd zo erg dat ik drie
dagen uit de running was.” Hoe kan het
dat ze het zo ver
liet komen? Sarah:
“IC-verpleegkundigen zijn vaak een
beetje eigenwijs,
geloof ik. Vanwege
dat chronische personeelstekort zet je
jezelf toch een beetje opzij. Het voelt dan
niet oké als ik zeg: ik ga even zitten, doe jij
even mijn patiënt. Voor mijn gevoel belast
ik mijn collega’s dan.” Inmiddels heeft ze
spijt van haar late handelen en dat ze
haar grenzen niet heeft bewaakt. Nu, elf
maanden na haar bevalling, heeft ze er
nog altijd last van: “Dan merk ik dat ik
aan het einde van een drukke dienst niet
meer kan staan en eenmaal thuis niet kan
ontspannen.”
een mogelijke zwangerschap. De inhoud
van zo’n beleid is niet gestandaardiseerd:
werkgevers mogen binnen de kaders van
de wet dus zelf bepalen hoe hun zwangerschapsbeleid er precies uit ziet. De Arbeidsinspectie kan dat beleid opvragen en
adviseren er nog eens aandacht aan te besteden als dat nodig is. Als blijkt dat er dan
geen aanpassingen zijn gedaan,
hebben ze zelfs
de bevoegdheid
sancties op te
leggen. In de
praktijk gebeurt
dat echter nooit.
Dat maakt het dan ook meteen tot een
grijs gebied waar helaas nog het een en
ander te behalen is. Monique van Beukering is 28 jaar bedrijfsarts (sinds kort
bij Zorg van de Zaak), promovendus bij
het AMC en projectleider van de richtlijn
‘Zwangerschap, postpartumperiode en
werk’. Die richtlijn werd in 2007 ontwikkeld namens de NVAB (Nederlandse
Vereniging van Arbeid- en Bedrijfsgeneeskunde). Volgens Van Beukering zouden
alle zwangeren voorlichting moeten
krijgen van de werkgever of, nog beter,
‘Het is toch van de zotte als
een zorgorganisatie vergeet
zijn eigen zwangeren zorg te
verlenen?’
Zwangerenbeleid
De werkgever speelt (als het goed
geregeld is) een belangrijke rol in de
zwangerschap van een werkneemster.
Het zwangerenbeleid staat dan centraal:
wettelijk verplicht beleid dat is gericht
op arbeidsomstandigheden en zwangerschap, zodanig dat een zwangere vrouw
en haar ongeboren kind geen risico lopen.
Bij het aannemen van een baan moet je
bijvoorbeeld altijd het zwangerenbeleid
kunnen opvragen, zodat je weet met
welke risico’s je akkoord gaat ten tijde van
14 Venticare Magazine
in een gesprek met de bedrijfsarts. Van
Beukering: “Een bedrijfsarts kijkt naar je
persoonlijke situatie, maakt op basis daarvan een risicoprofiel (zie kader hieronder)
en maakt een plan van aanpak. Advies van
een bedrijfsarts is bovendien bindend
voor je werkgever.” Daarnaast bespreekt
een bedrijfsarts ook altijd je rechten. Zo
heb je tijdens je zwangerschap bijvoorbeeld 1/8e van je werktijd recht op extra
pauzes en mag je na je bevalling 1/4e
van je werktijd besteden aan voeden en
kolven in een apart daarvoor bestemde
ruimte. De richtlijn voor bedrijfsartsen
wordt helaas nog niet altijd in praktijk gebracht: “In 2007 kreeg 75 procent van de
Nederlandse zwangeren geen voorlichting over risico’s en zaken zoals verlof en
borstvoeding. Over nu heb ik geen cijfers.
Het lijkt de goede kant op te gaan maar
het kan nog altijd beter.”
Niet gehoord worden
De rol van een werkgever wordt helaas
niet overal serieus genomen. Lieke Schippers (schuilnaam, wil liever anoniem blijven) is 33 jaar en werkt op een IC-afdeling
in een ziekenhuis in het midden van het
land. Na 16 weken zwangerschap kreeg
Greep uit de factoren van werkbelasting die meespelen bij
het opstellen van een persoonlijk risicoprofiel van een
IC-verpleegkundige:
n Fysieke belasting (lopen, staan, tillen)
n Onregelmatige werktijden (nachtdiensten, ploegendiensten, overwerken)
n Mentale belasting (personeelstekort, werkdruk, regelmogelijkheden en agressie)
nChemische factoren (cytostatica en bepaalde antibiotica)
n Fysische factoren (röntgenstraling en magnetische velden)
n Biologische agentia (infectieziekten)
OKTOBER 2016
Hoe is het geregeld bij Ambulance Zorg Nederland?
Er zijn 25 Regionale Ambulancevoorzieningen (RAV) in Nederland. Elke RAV maakt
eigen afspraken met een Arbodienst. Volgens een bedrijfsarts die betrokken is bij
meerdere RAV´s, maakt een medewerker standaard een afspraak bij de bedrijfsarts
voor een preventief consult. Deze vindt plaats voor de 15e week van de zwangerschap. De bedrijfsarts geeft tijdens dit consult voorlichting over de risico’s in het
werk in relatie tot de zwangerschap, bespreekt ervaringen binnen de organisatie
en de sector en de ingeschatte belastbaarheid. Dit consult heeft ook als doel om
het contact tijdens de zwangerschap laagdrempelig te maken voor de zwangere
medewerker. Bij een ongecompliceerd verloop is het volgende consult rond een
zwangerschap van 20 weken. Wanneer medewerkers zich nog goed voelen, willen ze
vaak nog niet stoppen met werken op de ambulance. Vaak worden er dan afspraken
gemaakt over nachtdiensten, werken op rustigere posten, inzetten van tilassistentie, et cetera. De ervaring in die regio´s is dat rond de 23-24 weken zwangerschap
gestopt wordt met werkzaamheden op de ambulance. Er wordt in dat geval vaak
vervangend werk gezocht, bijvoorbeeld op de meldkamer.
ze bekkenklachten. Ze meldde het niet
omdat ze ‘geen zeurende zwangere wilde
zijn’, maar na 22 weken trok ze alsnog
aan de bel. Lieke: “Op aanraden van mijn
unithoofd maakte ik een afspraak met de
bedrijfsarts, maar ik voelde me daar niet
serieus genomen. Er werd bijvoorbeeld
totaal niet gevraagd welke werkzaamheden moeilijker gingen. In plaats daarvan
werd er alleen gekeken in hoeverre ik in
uren kon minderen.” Na een week minder
werken, zag ze in dat ook dat geen optie
was omdat haar pijnklachten bleven. Ook
haar collega’s wezen haar daarop. Lieke:
“Ik kreeg al moeite met de afstand van
de parkeerplaats naar de afdeling toe.
Mijn leidinggevende handelde er niet
naar en wuifde het weg met een flauwe
opmerking: ‘Heb je een rolstoel nodig?’
Dan dacht ik: mens, je ziet toch dat het
niet gaat?” Een daaropvolgend gesprek
met haar leidinggevende verliep weer
teleurstellend. “Ze vroeg onder andere of
ik psychische problemen had. Voor mijn
gevoel moest ik doorwerken totdat ik
erbij neerviel en m’n verlof begon. Maar
wat is daarvan de meerwaarde voor de
werkgever? In alle aspecten ben ik over
m’n grenzen heengegaan.”
‘Gebruik je boerenverstand’
Prof. dr. Jan Nijhuis is hoofd obstetrie
en gynaecologie van het Maastricht
UMC+. Hij wil zwangeren graag laten
inzien dat het allemaal begint bij het
snappen waaróm dingen niet kunnen en
dat eigenwijs zijn geen enkele nut heeft.
Nijhuis: “De taak om zo min mogelijk risico
te lopen ligt primair bij de zwangere die
haar verantwoordelijkheid moet nemen.
Pas daarna komt de leidinggevende in
beeld, die open behoort te staan voor
feedback van de zwangere en vervolgens
goede zorg moet leveren.” Nijhuis hoopt
dat zwangeren in belang van hun eigen
Vakblad voor Acute Zorg 15
ACHTERGRONDVERHAAL
Mini-interview
gezondheid én dat van hun kind accepteren dat ze sneller moe zijn en dat je
niet alles meer kunt.
“Als zwangere loop
je een marathon van
40 weken. Al lang
voordat je buik groeit,
is je basis hart/minuutvolume al 30%
zwaarder belast. Arbeid is dus simpelweg
zwaarder.” ’s Avonds huilend op de bank of
drie dagen bijkomen van een dienst? Dat
moet je jezelf niet aandoen en is zelfs een
beetje dom, aldus Nijhuis. “Heb je pijn in
de rug, last van bekkeninstabiliteit of ben
je extreem vermoeid? Gebruik dan je boerenverstand en kaart het aan op je werk.”
binnenkomen, dan ga je niet zomaar even
zitten. Soms ga je dan grenzen over. In
mijn 27e week kreeg
ik acute appendicitis
en uiteindelijk zijn
mijn kinderen met
28 weken spontaan
geboren. Maar ook al
was me dat bespaard
gebleven, dan nog had ik mijn werk nooit
kunnen volhouden tot 34 weken.” Officiële
cijfers van het UWV ontbreken, maar
volgens Alinde redt 75 procent van haar
zwangere collega’s het niet tot hun verlof.
‘De taak van
verantwoordelijkheid
nemen ligt primair bij de
zwangere’
Meerling
Alinde Mijnheer (34) is IC-verpleegkundige in het Diakonessenziekenhuis in
Utrecht. Drie jaar geleden was zij zwanger van een tweeling. Vanaf week 25 vond
ze het erg pittig worden op de werkvloer.
Met haar unithoofd sprak ze af dat ze
dagdiensten ging doen en langer mocht
rusten. In de praktijk lukte dat laatste niet
altijd. Alinde: “Als mensen ernstig ziek
Goed geregeld
De eerdergenoemde prof. dr. Jan Nijhuis
is naast hoofd obstetrie en gynaecologie
van het Maastricht UMC+ ook bestuurlijk verantwoordelijk voor de spoedzorg
aldaar. De bovengeschetste negatieve
ervaringen doen hem denken aan zijn jonge jaren, toen hij werkte in een maatschap
waar voornamelijk mannen in opleiding
waren: “Als er vroeger een assistent in
opleiding zwanger was, dan konden leidinggevenden lelijk reageren. Dat is dramatisch en niet meer van deze tijd. Ook in
Wetswijzigingen sinds 1 januari 2015:
nmoeders van extreem vroeg geboren kinderen waarvan pas na de geboortedatum
het zwangerschapsverlof ingaat en waarvan het kind bij de geboorte moet worden
opgenomen, hebben recht op 10 weken zwangerschapsverlof. Dit verlof gaat in
zodra de baby thuis komt.
nvrouwen hebben het recht om bevallingsverlof te spreiden. Alleen de eerste zes
weken na de bevalling moet in voltijd worden opnemen, de rest mag ook in deeltijd.
In totaal mag het verlof worden verspreid over 30 weken. Deze periode gaat in
op de eerste dag dat het bevallingsverlof niet meer fulltime wordt opgenomen.
De totale verlofduur blijft hetzelfde. Als een vrouw haar bevallingsverlof flexibel
wil inzetten, moet ze daarvoor uiterlijk drie weken na de bevalling een verzoek
bij haar werkgever indienen. Die moet op zijn beurt binnen twee weken op dit
verzoek reageren en mag het verzoek bovendien alleen weigeren als hij daarvoor
zwaarwegende bedrijfsbelangen heeft. De bedoeling is dat vrouwen door de wetswijziging werk en zorgtaken beter kunnen combineren.
Wetswijzigingen sinds 1 april 2016:
nvrouwen die zwanger zijn van een meerling, kunnen eerder met zwangerschaps-
verlof: 10 tot 8 weken voor de uitgerekende datum. Verlof moet uiterlijk 8 weken
voor de verwachte bevallingsdatum ingaan. Let op: er wordt teruggeteld vanaf de
dag ná de verwachte bevallingsdatum.
Bron: Rijksoverheid
16 Venticare Magazine
Wie? Kareliene Pouw (36)
Wat? Hoofdverpleegkundige/unithoofd van Cardiologie/EHH/CCU
Waar? AMC
“Als mensen bij mij hun zwangerschap
melden ga ik eerst zelf met ze in
gesprek. Ik leg ze altijd de procedure
uit: dat ze hun zwangerschapsverklaring moeten opsturen en dat ze vast
moeten nadenken over hun verlof.
Ik adviseer ze altijd om 6 weken van
tevoren met verlof te gaan als je aan
het bed staat. Daarnaast krijgen ze
standaard een consult bij de bedrijfsarts. Die bespreekt met hen de
fysieke belasting, isolatierichtlijnen,
het gevaar van röntgenstraling, hoe
om te gaan met onregelmatig werken,
et cetera. Ik adviseer ook altijd om
voldoende rust te nemen en dat ze
hun grenzen moet aangeven. Zeker
op een acute afdeling, want dan is je
instinct om vol gas te geven. Maar
alleen jij voelt je grenzen aan en alleen
jij kunt die bepalen.”
de opgeleide wereld moet er ruimte zijn
om gezond zwanger te zijn.” Het zwangerenbeleid in de spoedzorg in Maastricht
is volgens hem goed geregeld omdat er is
gekozen voor coachend leiderschap: “Dat
betekent samen met je leidinggevende
bekijken hoe je het leuk kunt houden. Bij
ons komen zwangeren al heel vroeg in
de preventiefase terecht. Dan gaan we
om de tafel om te overleggen. Eén vraag
staat dan centraal: Hoe kunnen we jou zo
gezond mogelijk houden tijdens je zwangerschap? Vervolgens gaan werknemers
soms lichtere werkzaamheden doen, in de
hoop dat de zwangere gezond blijft. Het
is toch van de zotte als een zorgorganisatie vergeet zijn eigen zwangeren zorg te
verlenen?”
Terugkomst op de werkvloer
Gelukkig zijn er ook genoeg goed verlopen
zwangerschapsverhalen. Zo werkt Sanne
den Boer (27) op de PICU-afdeling van
het Sophia Kinderziekenhuis. Ze kreeg
weliswaar in de laatste drie weken hypertensie en ging halve dagen werken, maar
was erg tevreden over het beleid. Sanne:
OKTOBER 2016
Vakblad voor Acute Zorg 17
ACHTERGRONDVERHAAL
Mini-interview
Wie? Hennie van Hoorn (63)
Wat? Bedrijfsarts bij de interne Arbodienst
Waar? AMC
“Een goede leidinggevende hoort zelf in gesprek te
gaan met een zwangere medewerkster, maar zou
deze ook standaard moeten doorverwijzen naar
een bedrijfsarts. Wij kunnen de medische aspecten
van de zwangerschap beter inschatten. Als iemand
een preventief consult heeft gehad, dan komt ze
bijna altijd nog een keer terug. Nazorg vinden we
belangrijk. Zo kunnen we bijvoorbeeld nog eens
wijzen op de kolfkamer en de algemene rechten bij
terugkeer op de werkvloer. Wij hebben bij het AMC
een goed zwangerschapsbeleid. De meerderheid
van de zwangeren maakt gebruik van het preventief
zwangerschapsconsult. Het allermooiste zou zijn
als een vrouw al op spreekuur komt als ze nog niet
zwanger is, maar wel is gestopt met anticonceptie.
Want ook het moment van bevruchting is belangrijk
en onderhevig aan risico’s. Stel dat iemand met toxische stoffen werkt of met geïnfecteerde patiënten,
dan zou het verschrikkelijk zijn als een zwangerschap daardoor niet goed gaat. Nu zijn we blij dat er
al veel vrouwen komen, maar in de toekomst hopen
we dat ze nog eerder komen.”
“Bij mij waren ze super begripvol. Halve
dagen werken was geen enkel probleem.
Ze boden me ook aan om te werken op
een High Care zaal, waar de werkdruk
lager is. Vaak waren mijn collega’s me al
voor door te zeggen: jij gaat de makkelijke
kinderen doen. Ik heb wel collega’s die
eerder stoppen met werken,
maar volgens mij valt het
erg mee met de uitval.”
Sanne vond het terugkomen
eigenlijk heftiger dan het
werken tijdens haar zwangerschap: “Ik vond mezelf al
empathisch, maar als je zelf
een kindje hebt, vind ik het
nog wel een tikje heftiger.
Misschien is het wel deels
hormonaal, maar ik ben
gevoeliger geworden. Soms
denk ik door alle ellende:
laat mij maar lekker bij de Hema werken.”
Krachten mobiliseren
Wat als de leidinggevende je niet hoort
en je op je tanden moet bijten om te
blijven werken? Met alle risico’s van dien?
Professor Nijhuis roept dan op om de
krachten te mobiliseren. Nijhuis: “In je
eentje kan het lastig zijn om problemen
aan te kaarten. Het zou mooi zijn als je
praat met collega’s omdat je samen sterker staat. Bespreek de problemen met het
unithoofd, de directie of desnoods de ondernemingsraad. En onthoud: jij bent de
baas. Als jij zegt dat je op deze manier niet
kan werken, dan is dat zo. Zorg goed voor
jezelf.” Eerdergenoemde verpleegkundigen Lieke en Sarah zullen hun eventuele
volgende zwangerschap anders aanpakken. Lieke: “Ik wilde iedereen te vriend
houden, maar ik vergat mezelf en de kleine. De volgende keer ben ik mondiger.” En
Sarah vraagt de volgende keer zeker een
preventief consult aan: “Daarmee hoop ik
te ondervangen dat ik te lang doorloop.
Dan heb je ook iets om op terug te vallen
als je over je grenzen gaat.” n
Meer weten?
Feiten en cijfers
nIn 2015 gingen er in de sector Zorg en Welzijn 30.000 zwangere vrouwen in de
ziektewet. Dat zijn er 2000 minder dan in 2014 (UWV).
nVrouwen die staand werk verrichten, hebben een ruim tweemaal hoger risico op
vroeggeboorte dan andere werkende vrouwen (Teitelman et al., 1990).
nVrouwen die onregelmatig en nachtdiensten werken, hebben een grotere kans op
een vroeggeboorte (Mozurkewich et al., 2000).
www.dokterhoe.nl
Initiatief van de Nederlandse Federatie van
UMC’s en Zorgverzekeraar UMC. Biedt
volop informatie over gezond werken in een
ziekenhuis tijdens de zwangerschap.
nPreventieve maatregelen in het werk leiden tot een aanzienlijke verbetering van de
www.arboportaal.nl
Website van het Ministerie van Sociale Zaken
en Werkgelegenheid. Biedt informatie over
o.a. risicofactoren, arbeidsrecht en verzuim.
gezondheid van de zwangere werknemers in Nederland en hun (ongeboren) kind.
nZwangere werknemers verzuimen minder als hun werk of werktijden op de juiste
wijze worden aangepast.
nPreventie levert ten minste 15 miljoen euro per jaar op aan besparingen van medische kosten (behandeling moeder en kind) en 7 miljoen euro per jaar aan vermijdbaar verzuim.
www.nvab-online.nl/
Op deze site vind je de landelijke wetenschappelijk verantwoorde richtlijn over de
begeleiding van bedrijfsartsen van zwangere
werknemers.
Uit literatuuronderzoek van Van Beukering en Brand blijkt:
18 Venticare Magazine