Een vurige planeet

NA
A
M:
.....
.
.
.
.
.
..
.
......
.
.
.
.
.
..
F
P RO
E
....
R
SSO
.
......
.
.
.
.
.
..
IN
.....
E
ALL
S
AARDRIJKSKUNDE
WERKBOEK
ISBN 978 90 345 7021 5
538810
538810_OM_AK_GR8_WB.indd 1
15-05-12 14:32
Eindredacteur: Anja Huisman
Leerlijnauteur: Dolf Janson, APS
Leerlijnauteur topografie: Ernst van Oort
Auteurs: Dianne Manders, Floortje Zwigtman
Inhoudelijk corrector: Joost de Bekker
Beeldauteur: Irma Bulkens
Beeldauteur cartografie: Ernst van Oort
Werkkamer en verhalen van Argus Clou
Beeldauteur: Charlotte van Regenmortel
Adviseur schrijfstijl: Jan Paul Schutten
Malmberg ’s-Hertogenbosch
thema 1 – Een vurige planeet
les 1 – De aarde als puzzel
1
Toverbal aarde
1a
Hoe heet de buitenste laag van de aarde?
1b Bekijk het plaatje in het lesboek. Welke oceanen zie je?
1c
Europa is een continent. Welk continent ligt er op dezelfde aardschol als Europa?
2
Altijd in beweging
2a Wat zit er binnen in de aarde?
2b De schollen bewegen. Wat gebeurt er met de continenten die op de
schollen liggen? Kruis het goede antwoord aan.
Niets, die blijven op hun plaats liggen.
Die bewegen met grote schokken snel mee.
Die bewegen (meestal) langzaam en geleidelijk mee.
O
O
O
2c
4
In Afrika en in Amerika werden fossielen gevonden van dezelfde diersoort.
Hoe kan dat? Leg uit.
3
Botsende schollen
3a Waarom komen er in California zo veel aardbevingen voor?
3b In Nederland komen bijna geen aardbevingen voor.
Hoe komt dat, denk je?
4
Hemelhoog en ravijndiep
4a Door botsende schollen ontstaan bergen en ravijnen.
Hoe noem je een ravijn onder water?
4b Wat gaat hier gebeuren?
Bekijk de plaatjes hieronder en teken in het vak ernaast hoe de situatie na de botsing is.
beide aardschollen zijn even zwaar
zware aardschol
lichte aardschol
5
thema 1 – Een vurige planeet
les 2 – Delen van de wereld
1
1a
Bekijk kaart 1 in het lesboek.
Welke wateren zijn met elkaar verbonden door het Panamakanaal?
1b Welke van deze landen liggen in Azië? Omcirkel de goede antwoorden.
Afghanistan / Chili / Colombia / Egypte / Iran / Japan
1c
In welke werelddelen liggen deze gebergten? Vul aan.
Andes:
Himalaya:
Rocky Mountains:
1d Welke zee ligt tussen Afrika en Azië?
1e
In welke landen ligt een deel van de Himalaya? Omcirkel de goede antwoorden.
India / Taiwan / Indonesië / Marokko / Turkije / China
Oefenen met de blinde kaart
1f
6
Schrijf de vetgedrukte letters op de goede plek
op de kaart. De paarse namen doe je nog niet.
Gebergten
Andes
Himalaya
Rocky Mountains
Alpen
Marianentrog
Mount Everest
Gebieden
Hawaii
Java
Molukken
Borneo
Honshu
Luzon
Mindanao
Nieuw-Guinea
Sulawesi
Sumatra
Landen
Afghanistan
Chili
China
Colombia
Egypte
Filipijnen
India
Indonesië
Iran
Japan
Marokko
Pakistan
Taiwan
Turkije
Algerije
El Salvador
Haïti
Papoea NieuwGuinea
Peru
Rusland
Wateren
Atlantische
Oceaan
Caribische Zee
Grote Oceaan
(Stille Oceaan)
Indische Oceaan
Noordelijke IJszee
Panamakanaal
Perzische Golf
Rode Zee
Suezkanaal
Middellandse Zee
Werelddelen
Afrika
Amerika
Antarctica
Azië
Europa
Noord-Amerika
Oceanië
Zuid-Amerika
7
thema 1 – Een vurige planeet
les 2 – Delen van de wereld
2
2a Bekijk kaart 2 in het lesboek. Vul aan.
De Mount Everest is de hoogste top van de Himalaya.
Hoe hoog is deze top precies?
meter
De Marianentrog ligt ten oosten van de Filipijnen.
Hoe diep is deze trog?
meter
In welke oceaan ligt deze trog?
2b Hoe hoog ligt Nederland? Kruis het goede antwoord aan.
O
O
O
2c
tussen 0 en 200 meter
tussen 200 en 500 meter
tussen 500 en 1 500 meter
Ligt het grootste deel van Chili hoger of lager dan Nederland?
Kruis het goede antwoord aan.
hoger
lager
O
O
En van Iran? Kruis het goede antwoord aan.
hoger
lager
O
O
Zijn de Rocky Mountains hoger of lager dan de Alpen?
8
2d Bekijk kaart 2 en 3 in het lesboek. Waaraan kun je een aardbeving of vulkaan
herkennen op deze kaarten? Teken hieronder de symbolen.
aardbeving of zeebeving:
vulkaan:
2e Waar liggen veel vulkanen? En waar bijna niet?
Schrijf deze landen in het goede rijtje. Kies uit: India – Chili – China – Egypte –
Filipijnen – Indonesië – Iran – Japan.
veel vulkanen
2f
weinig of geen vulkanen
Bekijk kaart 3 in het lesboek. In welke vijf landen hebben na 1990 drie of meer
bevingen plaatsgevonden die veel schade hebben aangericht?
2g Bekijk de plaatsen waar aardbevingen voorkomen op kaart 3 in het lesboek.
En kijk ook nog eens naar kaart 2. Leg uit hoe het komt dat juist daar veel
bevingen voorkomen.
9
thema 1 – Een vurige planeet
les 3 – Vurige vulkanen
De vulkaan Vesuvius staat op uitbarsten. Maar wanneer gaat
het gebeuren? Bestudeer de vulkaan goed en voorspel het
tijdstip van de uitbarsting.
1
Lees bron A. Bekijk bron B. De aarde is een ‘vuurbal’ met verschillende lagen.
Zet de goede letter bij de laag en lees het woord van binnen naar buiten.
G = aardmantel, binnenmantel
N = aardkorst
D = aardkern, binnenkern
E = aardmantel, buitenmantel
A = aardkern, buitenkern
Welk woord lees je?
2
Lees bron C en E. Bekijk bron D. Lees ook het krantenartikel. In welke
categorie horen deze vulkanen? Zet ze in het goede rijtje en zet de letters
eronder. Kies uit: de Vesuvius (IE) – de Chimborazo (ERU) – de Mauna Kea (PT).
ongevaarlijk
Welk woord lees je?
10
mogelijk gevaarlijk
superlink (heel actief)
3
3a Lees bron F. Wat gaat er vooraf aan een uitbarsting van de Vesuvius? Bekijk
de metingen en zet de plaatjes in de goede volgorde. Zet de nummers 1 tot
en met 5 erbij.
Meting: de vulkaan staat bol
Meting: de druk neemt toe en de
Meting: lichte aardschok,
en spuwt as en stenen. E
vulkaan verandert van vorm. PE
de grond begint te beven. B
Meting: veel zwavel in de lucht. OV
Meting: steeds sterkere aardschokken en
het magma staat tot de rand van de krater. R
3b Bij welke plaatjes wordt het echt gevaarlijk en moet je echt snel wegwezen?
Zet een cirkel om de letters bij die plaatjes en maak er een woord van.
4
Lees bron G, I en J. Er zijn nu veel meer manieren om te voorspellen dat een
vulkaan gaat uitbarsten en om mensen te redden dan in de tijd van Plinius. Zet de
nummers in het goede rijtje en tel de nummers uit het rijtje van ‘alleen nu’ op.
1 letten op de wolk die uit de vulkaan komt
2 mensen weghalen met auto’s en bussen
toen én nu
3 hoeveelheid zwavelgas meten
4 met een satelliet kijken of de vorm
van de vulkaan verandert
5 aardschokken meten
6 mensen redden met boten
7 letten op de geur van het gas
dat uit de vulkaan komt
alleen nu
totaal
Oplossing
Zet de oplossingen van de opdrachten in de goede volgorde.
Wanneer is de vulkaanuitbarsting?
11
thema 1 – Een vurige planeet
les 4 – Bevende aarde
1
Allerlei aardbevingen
1a
Waardoor kunnen aardbevingen worden veroorzaakt? Schrijf drie oorzaken op.
1
2
3
1b Waar is kans op een aardbeving? Kruis de goede antwoorden aan.
O
O
O
de Duitse plaats Mainz, met veel mijnbouw in de buurt
het Indonesische eiland Java, met de vulkaan Merapi
het Russische Moskou, midden op de Europese aardschol
2
Schokkende feiten
2a Vul de woorden in op de goede plaats bij het
plaatje hieronder. Kies uit: epicentrum –
hypocentrum.
2b Er is een aardbeving geweest. Het is nu avond.
Wat is de veiligste plek om te gaan slapen? Kruis het goede antwoord aan.
in de kelder van een gebouw dat nog overeind staat
buiten, maar dicht bij je huis
in een park, zo ver mogelijk bij gebouwen vandaan
O
O
O
2c
12
Waarom is dit de veiligste plek?
3
De zee beeft
3a Hoe ontstaat een tsunami? Vul de ontbrekende stappen aan.
1 De aarde beeft onder de zee.
2
3
4 De vloedgolf slaat kapot op de kust.
3b Waarom wordt een tsunami vaak pas laat ontdekt?
3c
Nederland ligt aan zee. Moeten wij ons ook zorgen maken over tsunami’s?
Kruis het goede antwoord aan.
Ja, alle kustlanden moeten oppassen voor tsunami’s.
Nee, want Nederland ligt ver van grote breuklijnen.
Nee, want de Noordzee is niet groot genoeg voor een vloedgolf.
O
O
O
4
Aardbevingen in Nederland?
4a Aardbevingen in Nederland zijn zeldzaam. Waardoor worden ze veroorzaakt?
Schrijf twee oorzaken op.
1
2
4b Lees het krantenbericht hiernaast. Waardoor is deze aardbeving
rdbeving
dbeving
waarschijnlijk veroorzaakt? Leg uit.
Binnenland
ederland
N
n
i
g
n
i
v
e
Aardb
ochtend
– Donderdag
Westeremden
ft er een
06:54 uur hee
om
r
en,
be
to
ok
30
j Westeremd
sgevonden bi
at
la
p
g
in
v
ad
aardbe
en van de st
ten noordoost
er
et
t
om
ch
il
k
ra
20
een k
rdbeving had
aa
e
D
.
n
ge
Gronin
ichter.
schaal van R
e
d
op
,2
3
van
13
thema 1 – Een vurige planeet
les 4 – Bevende aarde
5
Van onvoelbaar tot verwoestend
5a Wat geeft de schaal van Richter aan?
5b Bekijk het plaatje. Welke kracht heeft deze aardbeving
minimaal gehad? Ten minste kracht
Richter.
5c
op de schaal van
Waarom denk je dat?
6
Meten is weten
6a Wat meet een seismograaf? Kruis het goede antwoord aan.
O
O
O
Hoeveel schade er is bij een aardbeving.
Hoe lang de lijnen zijn op de rol papier in het apparaat.
Hoe sterk de aarde trilt bij een aardbeving.
6b Hoe probeert een seismoloog een aardbeving te voorspellen?
Kijk naar de uitslag van
de seismograaf.
Is er een aardbeving
geweest? Zo ja, kleur
de lijnen die de
aardbeving aangeven.
5
0
x 10+5
6c
-5
x 10+5
14
2
4
6
8
7
Een gewaarschuwd mens
7a
Wat wordt er bedoeld met ‘Niet aardbevingen maken slachtoffers,
maar gebouwen’?
7b Welk gebouw blijft overeind staan bij een aardbeving? Leg uit.
huis
hui
s
2
1
schokbrekers die ervoor zorgen dat het
heipalen die ervoor zorgen dat het
gebouw met de grond mee kan meebewegen
huis onbeweeglijk in de grond staat
8
Puinruimen
Er is een aardbeving
geweest. Er moet
veel gebeuren.
Stel een plan op voor
or
de hulpverlening.
Schrijf je plan
hiernaast op. Er is al
één voorbeeldactie
gegeven.
Actieplan aardbeving
• met speurhonden zoeken naar doden en vermisten
15
thema 1 – Een vurige planeet
les 5 – Kijkplaat
1
Waarom in Japan?
In 2011 was er door een zeebeving een
tsunami in Japan. Op de kijkplaat zie je
de gevolgen. Japan wordt vaker getroffen
door zeebevingen en aardbevingen. Wat zegt
dat over de ligging van Japan?
2
Alles kapot
2a Op het plaatje zie je de
enorme schade die de
tsunami heeft aangericht.
Teken of beschrijf wat er
gebeurt bij een tsunami
op zee en op het land.
2b ‘De zeebeving had een kracht van 9,0 op de schaal van Richter. Het epicentrum
lag 130 kilometer ten oosten van Sendai.’ Leg de blauwe gedrukte begrippen uit.
16
AMSTER DA
3
Vulkaan wordt wakker
3a Lees het krantenbericht hiernaast.
aastt.
Zet daarna de juiste
woorden in de afbeelding.
Kies uit: aswolk – lava –
kern – krater – magma.
M – De v ulk
aan Shinmo
Japan barstt
edake in het
e dinsdag m
zuiden van
et zo’n hev ig
verderop de
e
k
la
p
u
it
ruiten spro
dat acht k il
ngen. Vor ig
ometer
Shinmoedak
e week woen
e actief na 52
sdag werd d
e
ja
ar te hebben
meter hoge
‘geslapen’. D
Shinmoedak
e
1
421
e spuw t as,
krater v ult
rook en sten
zich langzaa
en de lucht
m
in. De
m
aar zeker m
geen lava ov
et mag ma,
er de rand va
m
aa
r
er is nog
n de krater
autoriteiten
naar bened
hebben bes
en gekomen
lo
te
. De
n de gevare
k ilometer ro
nzone te ve
nd de v ulkaa
rg
ro
te
n
tot v ier
n.
3b Waarom wordt de gevarenzone vergroot?
4
Alles weer opgeknapt
4a Bekijk de kijkplaat. Op het linkerdeel zie je de enorme chaos na de tsunami.
Op het rechterdeel is alles weer opgeruimd. Wat is er na de opruimactie nog steeds
in de straat en is dus op beide plaatjes hetzelfde?
4b Schrijf op hoe er hulp wordt gegeven na een tsunami of aardbeving.
17
thema 1 – Een vurige planeet
Vurige vulkanen
De mensen die in de buurt van de Vesuvius wonen,
zijn ongerust. Wat staat hen te wachten als de
vulkaan uitbarst?
Wat ga ik doen?
De Italiaanse overheid besluit een folder met
informatie te maken over de vulkaan, het gevaar
en de veiligheidsmaatregelen. Jij gaat die folder
voor de overheid maken. Je verzamelt alle
belangrijke informatie en presenteert die op
een duidelijke manier.
Hoe ga ik het doen?
Je legt de volgende spullen vast klaar.
Ik doe mijn werk
Dit ge
bruik
je
• gu
m
• lijm
• pa
pier
• pe
n
• sc
haar
In je folder geef je antwoord op de volgende
ende vragen.
Schrijf je antwoorden hier alvast kort op.
Wat zijn vulkanen?
Lees hiervoor bron A en C. Bekijk bron B en D.
Wat is de Vesuvius voor een vulkaan?
Lees hiervoor het krantenartikel.
18
les 3
Hoe kun je voorspellen wanneer een vulkaan
uitbarst? Op welke signalen moet je letten?
Lees hiervoor bron F en I.
Wat kunnen de gevolgen zijn van een uitbarsting?
Lees hiervoor bron G. Bekijk bron H.
Hoe wordt
wor er gezorgd voor de
veiligheid van de mensen?
Lees hiervoor bron J.
Bedenk hoe je de informatie op een duidelijke manier
kunt presenteren in de folder.
Bedenk of je de informatie ook goed in plaatjes kunt laten zien.
Teken die plaatjes of zoek ze op internet.
Maak je folder op papier of op de computer.
Ik kijk mijn werk na
Laat je folder aan een klasgenoot lezen en laat hem of haar
deze vragen beantwoorden:
•
Is de tekst duidelijk? ja / nee
•
Zijn de plaatjes duidelijk? ja / nee
•
Staat alles erin wat je wilt weten als je in de buurt van de Vesuvius woont? ja / nee
•
Klopt alle informatie? ja / nee
19
thema 1 – Een vurige planeet
Kijkplaat
el s 5
In Nederland is een aardbeving zeldzaam. Op andere plekken
beeft de aarde regelmatig. Waar komen aardbevingen, tsunami’s
en vulkaanuitbarstingen voor? Jij gaat dat in kaart brengen.
Wat ga ik doen?
Maak een wereldkaart. Daarop geef je de plaatsen aan waar aardbevingen,
tsunami’s en vulkaanuitbarstingen zijn geweest. Je zet er informatie in en plakt
er beeldmateriaal op.
sch
d tijd
l
e
e
b
r
ijvoo
k je
l ui t b
e brui
a
g
a
i
t
r
i
e
D
at
e el d m
den
• b
potlo
f
um
o
g
n
e
•
otlod
le u r p
k
•
ijm
• l
c haar
• s
Hoe ga ik het doen?
Kijk naar de kijkplaat. Daar zie je de gevolgen van een tsunami in Japan in 2011
die is ontstaan door een zeebeving. Bedenk waarom juist Japan regelmatig wordt
getroffen door zeebevingen en aardbevingen.
Zoek informatie over andere plaatsen waar zware aardbevingen, tsunami’s of
vulkaanuitbarstingen zijn geweest. Denk aan plaats, datum, kracht op de schaal
van Richter, aantal slachtoffers, ...
Verzamel ook beeldmateriaal.
20
r i f te n
Ik doe mijn werk
Maak een wereldkaart. Vergroot bijvoorbeeld de kaart op deze bladzijde op het
kopieerapparaat. Teken op de kaart de aardschollen en geef de plaatsen aan die
je hebt gevonden. Bedenk zelf symbolen.
Schrijf bij enkele plaatsen een kort stukje informatie, en plak het beeldmateriaal erbij.
Ik kijk mijn werk na
Bekijk je wereldkaart.
Kun je zien dat de meeste plaatsen waar zware aardbevingen, tsunami’s of
vulkaanuitbarstingen zijn, op randen van verschillende aardschollen liggen? ja / nee
Er zijn ook vulkanen die niet op de rand van een aardschol liggen. Heb je daar
ook voorbeelden van gevonden? ja / nee
21
NA
A
M:
.....
.
.
.
.
.
..
.
......
.
.
.
.
.
..
F
P RO
E
....
R
SSO
.
......
.
.
.
.
.
..
IN
.....
E
ALL
S
AARDRIJKSKUNDE
WERKBOEK
ISBN 978 90 345 7021 5
538810
538810_OM_AK_GR8_WB.indd 1
15-05-12 14:32