Arme buren

Uit: De Groene Amsterdammer, 17 augustus 2016
Arme buren
Wordt het populisme dat de westerse wereld overspoelt, veroorzaakt door stijgende
inkomensongelijkheid? In Amerika verdient de rijkste één procent tweehonderd keer zo veel als
dertig jaar geleden.
Intussen stagneert het reële loon van de gemiddelde werknemer al dertig jaar. Eén op de vijf
kinderen leeft er in armoede en 46 miljoen van de 333 miljoen Amerikanen hebben voedselhulp
nodig. Van het vorige Britse kabinet was driekwart miljonair, een kwart van de Britse kinderen leeft
in armoede.
Op dit soort cijfers is veelvuldig gewezen om Brexit, Trumpmania en andere uitingen van populisme
begrijpelijk te maken. Maar zou het kloppen? Niet in Nederland. Het CBS meldt in zijn Trends in
Nederland 2016 dat de ongelijkheid van inkomens - toch al een van de laagste ter wereld - sinds de
Fortuynrevolte en de opkomst van het populisme stabiel bleef. En ook dat 84 procent van de
volwassen Nederlanders tevreden is met zijn leven.
Toch zou Wilders, die teert op ontevredenheid, nu 42 zetels krijgen - bijna een derde van het totaal.
Hoe kan dat? Is de verongelijktheid van Henk en Ingrid dan helemaal feitenvrij? Het antwoord ligt
misschien in een ander CBS-cijfer. Bijna een derde (dertig procent) van de volwassen Nederlanders
zei in 2015 financiële zorgen te hebben. Onder die tobbers zijn er dus velen die tegelijk in de
categorie van 84 procent 'tevreden' Nederlanders vallen. Ik denk daarom dat wat in de CBS-enquêtes
als 'tevreden' benoemd wordt eerder angstige behoudzucht is. Velen van ons - laten we ze Henk en
Ingrid noemen - beseffen dat het hier goed toeven is, maar zijn bang juist dat kwijt te raken.
Op het eerste gezicht is die angst misplaatst. De economische ongelijkheid stijgt hier niet. Datzelfde
geldt voor de armoede. Maar denk nog eens na. Eén op de elf huishoudens (dat zijn er 700.000) en
één op de acht kinderen leeft nu in armoede, volgens het Armoedefonds. Het CBS houdt het op tien
procent van de bevolking. Tegelijk telt Nederland 108.000 miljonairs, bijna twee keer zo veel als rond
de eeuwwisseling. Deze verschuivingen zijn te klein om terug te zien in de nationale
ongelijkheidscijfers. Maar ze zijn te groot om onopgemerkt te blijven in de maatschappij.
Dit geldt volgens mij met name voor het hardnekkige armoedecijfer. Het is een gegeven dat heel
goed een veel grotere groep angst kan aanjagen. Want stel nu dat er in het sociale netwerk van ieder
arm gezin drie andere huishoudens zijn die zien wat er gebeurt: langdurige armoede in hun
omgeving, toenemende rijkdom elders. Dat zijn samen dus vier op de elf huishoudens die direct met
armoede te maken hebben, proportioneel niet heel anders dan 42 van de 150 Kamerzetels.
Henk en Ingrid zijn misschien best tevreden met wat ze nu hebben, maar om hen heen vinden ze
genoeg redenen om nog eens met een zorgelijke blik naar hun financiën te kijken. Die zorgen nemen
ze mee in het stemhokje. Het reservoir verontruste kiezers waaruit Trump en Wilders kunnen putten
is dus vele malen groter dan de feitelijke economische verliezers.
Het economische keeping up with the Joneses-effect is bekend: mensen willen graag minstens net zo
goed leven als de buren, en dat verklaart hun consumptiegedrag. Misschien is er ook een politiek
going down with the Joneses-effect. Dan maken mensen zich meer zorgen naarmate de buren armer
zijn en blijven, terwijl elders in de maatschappij de miljonairs in aantal verdubbelen. En misschien
verklaart dit wel hun stemgedrag.
Zo bezien is populisme niet per se economisch irrationeel. Brexit is slecht voor het Verenigd
Koninkrijk, Trumps isolationisme zou Amerika ruïneren, en Wilders heeft weinig benul van
economisch beleid. Dat begrijpen Henk en Ingrid best. Maar ze zien ook dat zelfs in een van de
meeste egalitaire landen ter wereld de EU en het neoliberalisme één op de tien mensen in de
armoede laten zitten - en dat niet even, maar al vijftien jaar lang. Als die één op de tien je buur,
vriend of familielid is, dan ben je bang. Want de klappen blijven maar in jouw buurt vallen.
Als het going down with the Joneses-effect bestaat, dan moeten politici stoppen met uitleggen
waarom de EU werkt. Dan moeten ze er als de bliksem voor zorgen dat Europa ook gaat werken voor
die tien procent en hun buren. Dat kan tenslotte zomaar een derde van hun electoraat zijn.
Dirk Bezemer