Politiek-bestuurlijke sensitiviteit

S I MO N S
VAN
DE
WI E L
VERSTERKING
Publieke organisaties liggen onder een vergrootglas. Dat stelt bijzonder
hoge eisen aan de professionals die binnen deze organisaties werkzaam zijn.
Ambtenaren en politici worden beiden gedreven door de overtuiging
een bijdrage te kunnen leveren aan maatschappelijke issues. Tegelijk
constateren ze in toenemende mate dat ze een verschillende kijk
hebben op feitelijke gebeurtenissen en de manier waarop doelstellingen gerealiseerd moeten worden. Inhoud, rationaliteit en macht
werken anders in de arena’s van politiek en ambtenarij.
De cursus ‘Politiek-bestuurlijke sensitiviteit’ voorziet in de behoefte van
ambtenaren om meer inzicht en gevoel te krijgen voor de processen en
rationaliteiten aan ‘de overzijde’ van het publieke spectrum: die van de
politiek.
Deze vierdaagse opleiding is de optelsom van jarenlange praktische
ervaring van Simons Van de Wiel Versterking op het gebied van politiekbestuurlijke sensitiviteit en de academische reflectie van wetenschappers van het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO)
van de Universiteit Utrecht. Daarmee durven we de stelling aan dat
deze opleiding uitstijgt boven een reguliere training over dit onderwerp. Onze ambitie is dat deelnemers meer inzicht krijgen in politieke
processen, nadenken over hun rol in de politiek-bestuurlijke arena en
zo effectiever leren opereren in de dagelijkse praktijk. Kortom, we
willen een programma aanbieden dat beklijft. Naast deze opleiding
bieden we de mogelijkheid tot ‘terugkomdagen’ en/of het behandelen
van casuïstiek binnen de eigen organisatie. Omdat we zien dat juist bij
dit onderwerp de praktijk weerbarstig kan zijn.
We zijn er van overtuigd dat deze aanpak voor deelnemers leidt tot
succesvoller samenwerken met politiek bestuurders.
We hopen je als deelnemer te mogen begroeten.
Paul Adriaanse, managing director EMP/USBO Advies
voorwoord
v oorw oord
2 |3
i ntro d u c t i e
P olit ie k- B e s t uur lijke Se ns it iviteit
Als ambtenaar werk je in een politieke omgeving en dat vraagt de
nodige sensitiviteit. Wanneer wordt een dossier politiek gevoelig?
Hoe ga ik om met alle actoren in het politieke krachtenveld? Wat is
mijn rol als ambtenaar ten opzichte van de politieke bestuurders en
volksvertegenwoordigers? Hoe ontstijg ik mijn rol als inhoudelijk
expert en word ik volwaardig adviseur van de bestuurder?
introductie
Deze opleiding geeft antwoord op alle vragen waar ambtenaren
mee te maken krijgen in hun werk met een politiek bestuur. We
behandelen de theorie achter politieke sensitiviteit, nemen de politieke cultuur onder de loep en reiken instrumenten aan die je in de
dagelijkse praktijk kunt gebruiken bij het werken in een politiekbestuurlijke omgeving.
doel
doel
do el g r o e p
Het ontwikkelen van politiek-bestuurlijke sensitiviteit bij ambtenaren
die werken met politiek bestuurders, door:
f het krijgen van meer inzicht in de verhouding politiek en
ambtenarij en in manieren om met eventuele spanningen om
te gaan die deze verhouding met zich meebrengt (rolopvatting, integriteit en loyaliteit);
f het beter begrijpen van de politieke omgeving en in te spelen
op wensen vanuit de samenleving (actoren, krachtenveld);
fhet beter inschatten welke vraagstukken politiek gevoelig kunnen worden en hoe je hierover effectief kunt adviseren.
Deze opleiding richt zich op ambtenaren die werken binnen gemeenten, provincies of het Rijk en hun politiek-bestuurlijke sensitiviteit
willen vergroten. Van beleidsmedewerkers tot projectleiders, van
bestuursadviseurs tot afdelingshoofden. Van belang is dat je als
ambtenaar regelmatig met een bestuurder te maken hebt (van het
schrijven van een stuk voor de bestuurder tot het afhandelen van een
vraag van/aan de bestuurder). Bij de aanmelding hoort een korte
intake.
De opleidingsgroep bestaan uit maximaal 20 deelnemers en wordt
samengesteld met deelnemers uit dezelfde bestuurslaag (gemeente/
provincie/Rijk). De opleiding kan ook in company worden gegeven.
doelgroep
Individuele leerdoelen, zelfinzicht én zelfreflectie. Dat zijn de elementen waarmee deze opleiding zich onderscheidt. We koppelen de
jarenlange praktijkervaring van Simons Van de Wiel Versterking aan
de bewezen academische kwaliteit van het departement Bestuurs- en
Organisatiewetenschap (USBO) .
Het programma Politiek-bestuurlijke sensitiviteit is opgebouwd langs
drie lijnen: kennis, houding en gedrag.
f Kennis is nodig om je bewust te worden van het politiek-bestuur-
lijke proces en de context waarin je als ambtenaar opereert.
f Maar politiek-bestuurlijke sensitiviteit heeft vooral te maken met een houding. Inzicht in je eigen houding tegenover politiek in
het algemeen en het politiek bestuur waarmee je werkt in het
bijzonder is nodig om met die houding aan de slag te gaan.
f Vanuit een politiek sensitieve houding kan je vervolgens bepaalde vaardigheden ontwikkelen zodat je als ambtenaar politiek sensitief gedrag kan toepassen. Zo boren we politiek gevoel aan en vertalen we dat naar werken in de politiek bestuurlijke praktijk.
D id a ctiek en
l eerd oel en
Gedurende vier dagen krijg je een mix van theorie en praktijk, van
kennis opdoen en toepassen. Op de eerste dag wordt de theoretische
basis gelegd, die in de overige trainingsdagen op verschillende
manieren terugkomt. We volgen in het programma de verschillende
fasen van besluitvorming: de (ambtelijke) voorbereiding, de besluitvorming in college of ministerraad en het debat door volksvertegenwoordigers en in de samenleving.
prog ra m m a
dag 1 De basis: verkennen van het speelveld
De Weekendmap. We beginnen bij het begin: de theorie over politieke
besluitvorming, maatschappelijke netwerken en de scheiding van ambtenarij en politiek. Met bovendien aandacht voor de “achterkant” van
de politiek: hoe komen besluiten tot stand?
dag 2 De voorbereiding: het ambtelijke voorstel
Maandagochtend: de stafvergadering met de bestuurder. Wat is je rol
aan tafel bij de bestuurder? We oefenen adviesvaardigheden: hoe krijg
je de bestuurder en je collega-ambtenaren mee?
programma
dag 3 Het proces: Bestuurlijke afstemming
Dinsdagochtend: vergadering van het bestuur. Welke vragen kan de
bestuurder van zijn collega-bestuurders verwachten? We oefenen kernboodschappen en het opstellen van Q&A’s en leren boven de inhoud uit
te stijgen. De dag eindigt met een gesprek met een (oud)bestuurder.
Didactiek en
leerdoelen
4|5
P olit ie k- B e s t uur lijke Se ns it iviteit
dag 4 De uitkomst: Het politieke spel
Woensdagavond: de volksvertegenwoordiging aan zet. Hoe zien de
krachtsverhoudingen eruit, wie heeft welke belangen en heb jij een
rol als ambtenaar in dit politieke theater? We gaan aan de slag met
de analyse van actoren in het (politieke) krachtenveld.
geven mede vorm aan beleid. Om welke partijen gaat het, zijn zij
medestanders of juist een hindermacht en hoe betrek je hen op
een constructieve wijze in het netwerk om de overheid heen, bij het
bedenken en uitvoeren van beleid?
Dag 2
Toelichting
programmaonderdelen
Dag 1
Politiek-ambtelijke verhoudingen
Waar ligt de grens tussen politiek en ambtenarij en is deze grens wel
zo eenduidig te trekken? We bediscussiëren de antwoorden die twee
klassieke denkers, Wilson en Weber, op deze vraag hebben gegeven.
Hoe houdbaar zijn hun ideeën in een tijd dat het primaat van de
politiek ter discussie staat en in de vorm van “bureaupolitiek” verschillende onderdelen van de overheid bovendien met elkaar concurreren?
Beleidscyclus
Hoe komt beleid tot stand? Analytisch beschouwd komt beleid tot
stand in een aantal fasen, die samen een cyclus vormen. Nadat een
probleem op de agenda is gekomen en alternatieve oplossingen zijn
afgewogen, volgt besluitvorming en uitvoering van het beleid. In de
evaluatie blijken vervolgens tekortkomingen, die met nieuw beleid
aangepakt kunnen worden (feedback mechanisme) en begint de cyclus
weer van voren af aan. Maar hoe realistisch is dit beeld van een cyclus
in de praktijk? We zetten tegenover deze analytische benadering ook
een politieke visie die beleid ziet als object van voortdurende strijd en
daarmee deze geordende werkelijkheid flink nuanceert.
programma
Wat is je rol als ambtenaar in de cyclus van politieke besluitvorming?
Blijf je op de achtergrond of treed je op de voorgrond? Heb je bij alle
stappen een rol? Ben je verantwoordelijk voor het creëren van
draagvlak voor beleid? Naast deze vragen komt ook de politieke
cultuur aan de orde en hebben we het over de “achterkant” van de
politiek: wat gebeurt er achter de schermen en hoe houd je hier als
ambtenaar rekening mee in je werk?
Governance/netwerken
In de afgelopen jaren is een verschuiving zichtbaar van een overheid
die een centrale rol speelt in het beleid naar een overheid als één van
de spelers in een netwerk van verschillende partners. Marktpartijen en
maatschappelijke organisaties, maar ook (georganiseerde) burgers
Spelsimulatie; de stafvergadering
Het gaat op deze dag om het kweken van begrip en respect voor
een andere belevingswereld: die van de politiek bestuurders. Pas als
je werkelijk voelt in welke wereld de bestuurder zich beweegt en ziet
wat er gebeurt als je daar als ambtenaar geen rekening mee houdt,
zul je politieke sensitiviteit (verder) kunnen ontwikkelen.
De spelsimulatie speelt zich af in een fictieve setting. Er worden verschillende groepjes gevormd bestaande uit vier of vijf deelnemers van
wie één de rol van politiek bestuurder op zich neemt. De opdracht is
het voorbereiden van de stafvergadering en vervolgens een advies te
formuleren voor de bestuurder. Gedurende het spel wordt veel tijd
besteed aan de relatie met de eigen werkpraktijk.
Politieke adviesvaardigheden en gesprekstechnieken
Adviseren in een politieke omgeving vraagt specifieke vaardigheden.
Er wordt van je verwacht dat je tegenwicht biedt aan de macht van
de politiek, maar dat wel doet binnen de grenzen van het politieke
mandaat en met draagvlak bij het bestuur. Praten over alternatieven
of wijzen op risico’s mag op de bestuurder niet overkomen als een ‘ja,
maar’-houding. De politieke en de ambtelijke wereld verschillen van
elkaar: in taal, cultuur, mores etc. Om effectief te adviseren moet je je
als ambtenaar bewust zijn van de wereld van de politicus, maar ook
van je eigen wereld. Het vraagt dus ook iets van jezelf. Hoe kun je
loskomen van de inhoud – waarover jij als expert het meeste weet –
en de bestuurder in zijn (politieke) rol zetten?
De adviesvaardigheden en gesprekstechnieken die we oefenen in de
vorm van rollenspellen zijn onder andere:
programma
f constructief ‘tegendenken’
f alternatieven aandragen en wijzen op risico’s
f de vraag achter de vraag herkennen
f je verplaatsen in denkbeelden van een ander
f van inhoud naar proces
f gesprekstechnieken (LSD)
6|7
P olit ie k- B e st uur lijke S e nsit iviteit
Dag 3
programma
Kernboodschappen
Een onmisbare vaardigheid van de politiek sensitieve ambtenaar is het
vermogen een complex dossier terug te brengen tot de (politieke)
kern. Een kernboodschap helpt niet alleen in de communicatie met
alle partijen in het krachtenveld, maar kan de politiek bestuurder ook
‘wapenen’ bij alle stappen in de politieke besluitvorming.
We oefenen het ontdekken en formuleren van een goede kernboodschap. Ook bekijken we het instrument van de Q&A (Questions &
Answers) nader. Deze tool wordt veel gebruikt in de communicatie,
maar kan ook helpen om als inhoudelijk expert ‘uit de inhoud’ te
komen, en met afstand naar het eigen dossier te kijken.
Spelsimulatie; de bestuursvergadering
Zowel de bestuurder als de ambtenaren werken voor de gemeente/
provincie of het land en hebben er het beste mee voor. Maar hóe
beide groepen dat doen, waar ze naar kijken en waar ze op sturen,
verschilt. Begrip en respect voor elkaars werelden is nodig om goed
samen te werken. In dit deel van de spelsimulatie maken de deelnemers kennis met de wereld van het politiek bestuur. Je leert meer
over de positie van de bestuurder en over je eigen rol als ambtenaar
in het politieke besluitvormingsproces.
Op deze dag wordt de black box van de vergadering van college
of ministerraad geopend. De deelnemers gaan aan de slag met het
voorbereiden van deze vergadering.
Gesprek met de bestuurder(s)
Omdat een van de belangrijkste onderdelen van politieke sensitiviteit
het besef is dat bestuurders en ambtenaren gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor goede politieke besluitvorming, nemen we ook een
kijkje in de keuken van de bestuurder. Hoe kijkt hij/zij naar de samenwerking met de ambtenaren en de rolverdeling tussen politici en
ambtenaren?
Voorafgaand aan het gesprek met de bestuurder brengen we vijf
verschillende typen bestuurders in kaart waar je als ambtenaar mee
te maken kunt krijgen. Deelnemers krijgen een bril om naar deze verschillende archetypen te kijken en leren wat het betekent voor de
verschillende typen bestuurders te werken.
Dag 4
Instrumenten voor een krachtenveldanalyse
Aan de hand van een aantal instrumenten leren de deelnemers het
politieke, ambtelijke en maatschappelijke krachtenveld rondom een
issue in kaart te brengen. Deze krachtenveldanalyse kan je helpen om
je te verplaatsen in de wensen en belangen van bewoners, instellingen
en andere stakeholders. Door zo’n analyse in een vroeg stadium uit te
voeren kun je deze ook strategisch inzetten om de samenwerking, het
beleid en de uitvoering te verbeteren: wie heb je wanneer nodig?
Spelsimulatie; de politieke arena
programma
Op deze laatste dag kruipen de deelnemers in de huid van de volksvertegenwoordigers. Wat drijft de raads-/Staten-/Kamerleden en hoe proberen zij beleid naar hun hand te zetten? En hoe anticipeer je op het
verloop van een raads-/Staten-/Kamerdebat? Voorop staat de vraag
hoe je als ambtenaar, werkend voor een politiek bestuur, om kunt
gaan met het volksvertegenwoordigende orgaan. De deelnemers
worden verdeeld in verschillende politieke fracties met een eigen politieke opdracht.
Docenten
Drs. Ing. Maud van de Wiel heeft een bestuurskundige en bedrijfstechnische achtergrond. Zij was voorheen werkzaam voor de gemeente
Amsterdam en heeft zich vanuit verschillende functies verdiept in alle
aspecten van het openbaar bestuur.
Drs. Marike Simons is trainer en arbeids- en organisatiepsycholoog.
Als politiek adviseur van het gemeentebestuur in Amsterdam leerde zij
het politiek-strategische vak. Ook was zij werkzaam als communicatieadviseur bij adviesbureau Boer & Croon.
In 2007 richtten Simons en Van de Wiel het politieke adviesbureau
Simons Van de Wiel Versterking op, dat zich specialiseert in de ondersteuning van politici en ambtenaren op het gebied van bestuurlijke
effectiviteit en politieke sensitiviteit.
Organisatorische
informatie
O rg a n is atoris ch e
in f orm atie
P olit ie k- B e s t uur lijke Se ns it iviteit
Dr. Harmen Binnema is universitair docent en coördinator van het
executive masterprogramma Bestuur en Beleid aan de USBO en onderzoeker bij USBO Advies. Hij houdt zich bezig met de thema’s lokale
politiek, bestuurskracht en politieke partijen.
Het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) verzorgt
opleidingen voor studenten en professionals, het verricht academisch
en toegepast onderzoek en is een zeer gewaardeerde partner voor
trainingen, in company opleidingen en organisatieadvies. Kenmerkend
voor onze aanpak is een combinatie van wetenschappelijke inzichten,
praktische toepasbaarheid en grote toegankelijkheid.
Opleidingsdagen, locatie en tijden
Het programma wordt drie keer per jaar aangeboden voor de verschillende doelgroepen (gemeente, provincie, Rijk). Op de website staan de
actuele opleidingsdagen vermeld: www.uu.nl/usbo/emp/pbs
Toetsing en certificering
Wie aan alle vier dagen heeft deelgenomen en de opdrachten heeft
afgerond, ontvangt aan het eind van het programma een certificaat
van de Universiteit Utrecht.
Aanmelding, deelname en kosten
In het cursusgeld zijn de kosten voor accommodatie, studiemateriaal
en catering inbegrepen. Het studiemateriaal (boeken, artikelen,
readers) zal vanuit de USBO beschikbaar worden gesteld.
De kosten van de opleiding zijn te vinden op www.uu.nl/usbo/emp/pbs.
Aanmelding gaat via het bijgevoegde formulier, op basis waarvan we
bepalen of je tot de doelgroep behoort. Je ontvangt een schriftelijke
bevestiging van je inschrijving.
Meer informatie over deze opleiding kun je krijgen bij Gemma Pfaff,
projectassistent, tel: 030 253 9382 / 8101 of e-mail: [email protected].
Organisatorische
informatie
v or m g e v i n g ontwe rp janhaandrikman , doorn enburg
8|