Hitler en Nietzche

Inhoudsopgave
Overzicht van het verslag
In deze paper worden
de denkbeelden van
Nietzsche en Hitler
besproken.
Inhoud
Inhoudsopgave........................................................................................................................................... 1
Samenvatting ............................................................................................................................................. 2
Inleiding .................................................................................................................................................... 2
Het leven en de denkwijze van Nietzsche...................................................................................................... 2
Inleiding ................................................................................................................................................ 2
Nietzsche geïnspireerd door Schopenhauer …………………………………………………………………………………… 4
Nietzsche geïnspireerd door Wagner ................................................................................................... 2
Nietzsche’s ‘Übermensch’ .................................................................................................................... 2
Het leven en de Ubermensch van Hitler ........................................................................................................ 2
Inleiding ................................................................................................................................................ 2
Hitler geïnspireerd door Wagner .......................................................................................................... 2
Hitler’s Übermensch ............................................................................................................................. 2
Vergelijking tussen Nietzsche en Hitler.………….…………………………………………………………………………………. 9
Nietzsche’s werk vervormd door bloedverwant .................................................................................. 2
Individu tegenover collectief ................................................................................................................ 2
Antisemitisme gekoppeld aan denkwijze ............................................................................................. 2
Elisabeth Nietzsche ............................................................................................................................... 2
Wat bedoelde Nietzsche met zijn Übermensch en hoe vulde Hitler deze denkwijze in?..................................... 2
Epiloog……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 12
Geciteerde werken…………………………………………………………………………………………………………………………. 13
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
1
Samenvatting
Samenvatting van het
verslag
Hitler en Nietzsche zijn twee bekendheden in de wereldgeschiedenis. Beide veel
zelfvertrouwen en beide spraken ze over ‘Die Übermensch’. Nietzsche sprak over
een superieur individu, die zich zonder enig oponthoud van bijvoorbeeld het
groepszijnde kon ontwikkelen, terwijl Hitler juist dit laatste als doorslaggevend
achtte. Nietzsche werd vooral in het verleden afgedaan als Nationaalsocialistisch,
terwijl deze benaming allesbehalve correct gezien moet worden. De
veronderstelling dat Hitler de denkwijze van Nietzsche vervormd heeft kan echter
ook in de ijskast gezet worden. De zuster van Nietzsche, Elisabeth, bracht
namelijk na de dood van haar broer verscheidene publicaties naar buiten, waarin
het gedachtegoed van Nietzsche op een antisemitische wijze te boek ging.
Hitler bekijkt in het Nietzsche-archief in Weimar een beeld van de Duitse filosoof
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
2
Inleiding
Inleiding van het verslag
Kadercitaat
Hitler vond, mede
doordat hij
geïnspireerd werd door
Nietzsche, dat er
verscheidenheid moest
zijn tussen
verschillende groepen
Wanneer Poeh eenmaal aan ons is voorgesteld als Winnie-de-Poeh is hij geheel
volgroeid. Nergens blijkt uit dat hij ooit een jong beertje is geweest. [..] In
Nietzscheaanse termen is hij duidelijk een Überbeer. (Williams, 1995)
Adolf Hitler is één van de bekendste heersers van de geschiedenis. De Duitser
veroverde met zijn Nazi-Duitsland grote delen van Europa en vermoordde
miljoenen Joden in zijn concentratiekampen. Hitler werd door een filosoof, die
net voor zijn geboorte overleed, geïnspireerd. Friedrich Nietzsche was degene die
Hitler aan het denken zette en onder andere het verschil tussen mensen op
papier zette. De filosoof schreef over een ‘Übermensch’ wat Hitler in zijn tijd in de
praktijk liet zien.
Hoofdvraag: Wat bedoelde
Nietzsche
met
zijn
‘Übermensch’
en
hoe
vulde
Hitler
deze
denkwijze in?
Nietzsche kan gezien worden als degene, die indirect heeft gezorgd voor
misschien wel het afschuwelijkste gedeelte uit de wereldgeschiedenis. Volgens
verscheidene mensen heeft Nietzsche dit echter niet zo bedoeld. Hij gaf aan dat
er verscheidenheid was tussen verschillende groepen mensen, maar Hitler nam
dit wel heel letterlijk.
In dit verslag wordt dieper ingegaan op de verschillende denkwijzen. Wat
bedoelde Nietzsche met zijn Übermensch en hoe vulde Hitler deze denkwijze in?
De bovenstaande hoofdvraag wordt beantwoord door middel van drie
deelvragen. In de eerste deelvraag wordt Friedrich Nietzsche behandeld, waarin
zijn leven wordt beschreven en ook zijn perceptie op het begrip ‘Übermensch’. Na
deze deelvraag te hebben afgesloten wordt er ingezoomd op Adolf Hitler. Net als
bij Nietzsche wordt eerst het leven van Die Fuhrer besproken èn de invulling van
Hitler op de eerder genoemde gedachte van Nietzsche. In de derde en laatste
deelvraag worden de twee personen met elkaar vergeleken, waarna mede
hierdoor de hoofdvraag beantwoord kan worden.
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
3
Het leven en de denkwijze
van Nietzsche
Kadercitaat
De eerste deelvraag
Friedrich Nietzsche
werd geboren in 1844
en overleed in 1900
Inleiding
Friedrich Nietzsche werd op 15 oktober 1844 geboren in Röcken, dat deel
uitmaakt van de deelstaat Saksen-Anhalt. Als zoon van een predikant besloot
Nietzsche om theologie te studeren te Bonn, maar al snel stapte hij over naar de
studie ‘Klassieke talen’, wat in 1869 resulteerde in een baan als hoogleraar
klassieke taal- en letterkunde. Geïnspireerd door Arthur Schopenhauer (17881860) en Richard Wagner (1813-1883) ontwikkelde Nietzsche een eigen
denkwijze. Nadat hij tien jaar zijn geld verdiende als hoogleraar stopte hij, mede
door zijn snel verslechterende gezondheid, met zijn baan. Nietzsche schreef in
zijn najaren een aantal boeken, maar zijn gezondheid liet veel te wensen over. De
Duitse filosoof beleefde een aantal eenzame jaren en overleed in augustus 1900
te Weimar, oorzaak was een zware zenuwinzinking. (Stokes, NB) (Faculteit der
Wijsbegeerte, NB)
Nietzsche ontwikkelde een denkwijze, die vooral gericht was op de mens en de
maatschappij. Volgens hem heeft de mens een grote drang naar macht en de
mens stelt zich hierbij geen grens. Een persoonlijke ontwikkeling in macht
resulteert in een nog grote drang naar macht, zo stelde Nietzsche. Omdat zijn
vader dominee was, koos hij ervoor om een theologische opleiding te volgen,
maar later had hij een enorme afkeer jegens het christendom. Hij stelde dat het
leven leugens moest bevatten, waaronder religie.
“Wat zou er van Nietzsche
zijn geworden zonder zijn
Schopenhauer?”
(Janaway, 1994)
Christopher Janaway
Nietzsche geïnspireerd door Schopenhauer
Zoals in de inleiding geschreven is werd Nietzsche geraakt door de denkwijze van
Schopenhauer. Laatstgenoemde concentreerde zich veel op de ‘wil’ van de mens.
Schopenhauer stelde dat de mens een doordachte, overdachte en beheerste
geestgesteldheid had (apollinische geestgesteldheid) . Nietzsche werd mede
hierdoor geïnspireerd door Schopenhauer, maar dit betekende niet dat hij
instemde met de opinie van de filosoof. Volgens Nietzsche is de geestgesteldheid
van de mens juist het tegenovergestelde. Dit wil zeggen dat de mens een
dionysisch geestgesteldheid bezit. Ondoordacht, geestesvervoering en
onbeheerst zijn woorden die hieraan verleend kunnen worden. (Janaway, 1994)
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
4
Het leven en de Übermensch
van Nietzsche
Kadercitaat
De eerste deelvraag
Nietzsche zag de
Übermensch als een
superieur individu, die
los van een groep kon
leven.
Nietzsche geïnspireerd door Wagner
Naast Schopenhauer werd Nietzsche ook geïnspireerd door Richard Wagner. De
componist was een goede vriend van Nietzsche, terwijl qua leeftijd de musici
vader van de filosoof had kunnen zijn. Net zoals bij Schopenhauer was Wagner
een belangrijke schakel in het leven van Nietzsche, maar ook bij hem had
Nietzsche zo zijn twijfels. Vooral de toenadering van Wagner tot het christendom
zorgde voor een meningsverschil. (Wagner, 1882 ) Naast het Christendom waren
Wagner’s nationalisme en antisemitisme ook twee aspecten waar Nietzsche over
struikelde. (Nietzsche, De Geboorte van de Tragedie) (via
http://www.volkskrantblog.nl/bericht/248370), 2006)
Nietzsche’s ‘Übermensch’
Volgens Nietzsche leefden veel mensen als kuddedieren en te weinig als een
individueel mens. Als mens moet je meer kracht putten uit jezelf dan uit een
grote groep. Degene die zich los kan maken van het systeem, dat gericht is op het
groepsdenken, en op zichzelf steunt is de Übermensch, zo meende Nietzsche. De
filosoof keek heel negatief naar de Duitser van die tijd. Volgens hem waren de
Duitsers geen greintje van wat hij met Übermensch bedoelde. In zijn ogen kon
echter elk mens wel een superieur individu worden (=Übermensch in de ogen van
Nietzsche).
‘Ik leer jullie de
bovenmens. De mens is
iets dat overwonnen moet
worden.” (Nietzsche, Aldus
Sprak Zarathoestra (blz.
15), 1905)
Karikatuur van Nietzsche
Übermenschen waren volgens Nietzsche individuele karakters, die zich niet
bezighouden in groepen. Ook zijn Godsdienstafkeer kwam hierbij terug. “De
Übermensch is de mens die de moed heeft zonder vaste waarden in de wereld te
staan”, aldus Nietzsche (Hekman, 2008) Met deze vaste waarden refereert
Nietzsche aan het al eerder genoemde groepszijnde, maar ook aan Godsdienst.
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
5
Het leven en de Übermensch
van Nietzsche
Kadercitaat
De eerste deelvraag
Nietzsche was de
meester van de
aforismen. Hij schreef
korte, bondige zinnen
op, die vaak een
boodschap van
wijsheid bevatten.
Zijn godsdienstkritiek is ook in zijn boeken te lezen. Zo vertelde hij in één van
zijn boeken dat er geen God bestaat en dat het bidden ‘iets van de duivel is’.
Nietzsche formuleerde het op de volgende wijze: “Je weet het wel: De laffe
duivel in jou, die graag handen-vouwen, handen-in-schoot-leggen en meer
welbehagen zou willen: - deze laffe duivel spreekt tot jou: ‘Er is geen God!’ “
(Nietzsche, Aldus sprak Zarathoestra (blz. 181), 1905)
"Een goede spreuk is te
hard de voor de tand
destijds, aldus Nietzsche.”
(Groot, 2003)
Nietzsche had zijn Übermensch dus heel individualistisch voor ogen en vond dat
deze mensen zich moesten losweken van het groepszijnde. Volgens hem leeft
de stereotype mens tussen een dier en een übermensch in: “De mens is een
koord, geknoopt tussen dier en Bovenmens, - een koord over een afgrond.”
(Nietzsche, Aldus Sprak Zarathoestra (blz. 17), 1905)
Ger Groot
ras.
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
6
Het leven en de
Ubermensch van Hitler
Kadercitaat
De tweede deelvraag
Adolf Hitler werd
geboren in 1889 en
overleed in 1945
Inleiding
Op 20 april 1889 zag Adolf Hitler het levenslicht. Hij belandde in een autoritair
gezin, waarin vooral de vader het voor het zeggen had. Het gezin was
disfunctioneel en bestond uit twee zonen (waaronder Hitler), één dochter, één
halfbroer en één halfzus. De vader van Hitler had nogal een gewelddadig karakter
en hierbij moest ook kleine Adolf het ontgelden. Het begrip ‘slaan’ was de
normaalste zaak van de wereld en werd dan ook goedgepraat. Ondanks dat Hitler
zich als intelligente jongeman ontwikkelde miste hij de sociale basisvaardigheden.
Hij gedroeg zich nogal teruggetrokken en vond het moeilijk om contact te maken
met anderen. Nadat zijn vader overleed - Hitler was toen zestien jaar - voelde hij
zich bevrijd en nam hierdoor de negatieve eigenschappen van zijn vader in
bepaalde mate over. Twee jaar later vertrok hij naar Wenen, om hier zijn droom
als kunstschilder waar te maken.
“De brede massa van een
volk valt makkelijker aan
een grote leugen ten offer
dan aan een kleine” (Hitler,
1925)
Karikatuur van Hitler
Als kunstschilder werd Hitler afgekeurd, omdat zijn schilderijen niet het niveau
behaalden dat goed geacht werd. Hitler bleef in Wenen, maar vertrok toch na
een aantal eenzame jaren als zwerver naar Duitsland, om hier als soldaat in
dienst te treden. Na de eerste wereldoorlog koos Hitler voor een baan in de
politiek en dit ging hem goed af. Na een mislukte staatsgreep te hebben gepleegd
(1923), moest Hitler een periode achter slot en grendel plaatsnemen, waar hij zijn
beruchte boek ‘Mein Kampf’ schreef. Na zijn straf uitgezeten te hebben ging hij
wederom de politiek in en dit resulteerde in 1933 in de taak als hoofd van de
regering.
Adolf Hitler kreeg de macht over Duitsland met zijn partij de NSDAP en zoals
bekend resulteerde dit in een afschuwelijke oorlog. Hitler zorgde voor
verscheidenheid tussen verschillende bevolkingsgroepen en hierbij moesten
vooral Joden, gehandicapten en homoseksuelen het ontgelden. (Brouwer, NB)
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
7
Het leven en de
Ubermensch van Hitler
Kadercitaat
De tweede deelvraag
Hitler nam vanaf 1933
de macht over in
Duitsland. Dit had
desastreuze gevolgen.
Hitler geïnspireerd door Wagner
Eerder in dit paper is aangegeven dat Nietzsche werd geïnspireerd door de
muziek van Richard Wagner. Fascinerend is het om te concluderen dat ook Hitler
werd bezield door de composities van laatstgenoemde. Het beroemde stuk ‘Die
Walküre’ heeft Hitler er zelfs toe bewogen een operatie dezelfde naam te geven.
Als Hitler om bepaalde omstandigheden niet meer de leiding kon geven aan het
volk, zou deze eerder genoemde operatie starten. Dit zou betekenen dat het
‘reserveleger’ zoals dat genoemd werd, de leiding over zou nemen. Hierdoor zou
een (gedwongen) afscheid van Hitler niet het einde van Nazi-Duitsland
betekenen. In dit reserveleger zaten ondermeer de Reichsleiter für Propaganda
Joseph Goebbels en generaal Friedrich Fromm. (Singer, 2008)
“Hitler: Het recht op
vrijheid van meningsuiting
van de tegenstanders,
moet afgevoerd worden”
(WikiQuote, 2008)
Hitler’s Übermensch
Mein Kampf is misschien wel het beruchtste boek in de wereld. Dit boek, dat
Hitler schreef achter gevangenistralies, is dan ook verboden in Nederland. Via
verschillende media is bekend dat Hitler in dit boek het heeft over ‘Die
Übermensch’. Hij categoriseerde mensen op fysische kenmerken. Deze lijst zou
aangevoerd moeten worden door ‘Die Übermensch’; De Arische man, met een
blanke huid, blond haar en blauwe ogen. Naast de hoogst geklasseerde groep
bestond er ook een groep uit “Untermenschen”; hierbij schaarde Hitler de Joden
en de Slavische, Poolse, Tsjechische en Russische mensen. (Brouwer, NB)
Over het gedachtegoed van Hitler, met betrekking tot het begrip Übermensch, is
minder bekend dan van Nietzsche. Laatstgenoemde schreef in verschillende
boeken zijn visie op dit thema, terwijl Hitler’s enige boek clandestien is. Toch kan
via verscheidene berichtgevingen geconcludeerd worden dat Hitler met de groep
‘Übermenschen’ de gehele wereld wilde overheersen, en zoals bekend wist Hitler
dan ook grote delen van Europa te domineren.
Volgens Hitler konden de Duitsers ‘Übermenschen’ worden, maar hierbij zouden
vooral de Joden deze ontwikkeling belemmeren. (De Tuin Van Het Geluk, NB)
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
8
Vergelijking tussen
Nietzsche en Hitler
De derde deelvraag
Kadercitaat
Hitler en Nietzsche
spraken allebei over de
‘Übermensch’, maar
komen deze
denkwijzen overeen?
Na Nietzsche en Hitler individueel besproken te hebben wordt in deze deelvraag
het verband en de verschillen tussen de twee heren gezocht. In deze deelvraag
komt echter een nog niet besproken personage aan de orde; Elisabeth Nietzsche,
de zus van de denker. Zij had een groot aandeel in Hilter’s vertolking van
Nietzsche’s werk.
Hitler en Nietzsche hebben het allebei over een Übermensch, maar zoals
misschien al naar voren is gekomen in de vorige deelvragen zijn deze twee
verhalen zeer verschillend. Door middel van verschillende subparagrafen wordt in
dit schrijven weergegeven hoe Nietzsche zijn ‘Übermensch’ bedoelde en hoe
Hitler deze invulde.
Nietzsche’s werk vervormd door bloedverwant
De zus van Friedrich Nietzsche, Elisabeth, wilde graag dat haar broer veel
bekendheid genoot. Ze richtte het ‘Nietzsches Archiv’ op in Weimar en mede
hierdoor werden zijn boeken veel gelezen door onder meer de soldaten van de
Eerste wereldoorlog. Zijn ideeën werden echter ook gebruikt voor het
toenemende nazisme en hier was Elisabeth debet aan. Ze vervormde een aantal
van zijn uitspraken en hier kon Hitler zich in vinden.
Individu tegenover collectief
Voor Nietzsche was de Übermensch een superieur individu, die zich zonder het
groepszijnde succesvol kon ontwikkelen. Hitler deed hier echter nog een schepje
bovenop. Hij wilde dat deze ‘Übermenschen’ zich verenigden en gingen heersen
over het zwakkere ras.
“Nog net voor zijn
geestelijke instorting
oogste hij (Nietzsche red.)
roem waaraan hijzelf
overigens weinig plezier
zei te beleven [..] maar
waar zijn zuster Elisabeth
des te meer munt uit zou
slaan door haar [...]
verminkte ideeën aan de
nazi’s – en aan Hitler
persoonlijk – te
verkwanselen.” (Klukhuhn,
2006)
André Klukhuhn
Antisemitisme gekoppeld aan denkwijze
Het begrip ‘Übermensch’ heeft voor veel mensen een negatieve gedachte. Hitler
heeft een verschrikkelijke passage in de wereldgeschiedenis teweeggebracht en
droomde van een dominerende groep ‘Übermenschen’. De gedachte achter die
Übermensch had Nietzsche tientallen jaren geleden al beschreven in zijn boeken,
die enigszins vervormd werden door zijn zuster.
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
9
Vergelijking tussen
Nietzsche en Hitler
Kadercitaat
De derde deelvraag
Hitler’s antisemitisme
zorgde voor de nodige
verscheidenheid in de
bevolking van
Duitsland en
omstreken
In tegenstelling tot Hitler had Nietzsche een verschrikkelijke antipathie voor
mensen, die antisemitisme hoog in het vaandel hadden staan. Als voorbeeld kan
de verhouding tussen Wagner en Nietzsche genoemd worden. De breuk tussen
de twee Duitsers werd veroorzaakt door Wagner’s toenadering tot het geloof,
maar ook door zijn antisemitisme. Nietzsche’s oorspronkelijke werk had met
deze eerder genoemde informatie niet de intentie, die Hitler tientallen jaren later
wel had.
Elisabeth Nietzsche
Zoals eerder werd genoemd had Nietzsche een zus, die zijn werken op een
nationalistische wijze vervormde. Zij verzorgde Nietzsche na zijn geestelijke
instorting in 1889 en zorgde ervoor dat haar broer na zijn dood als ‘Nationaal
Socialist’ te boek ging. In 1935 was Hitlers zelfs aanwezig op de begrafenis van
Elsabeth. De Nazi’s hadden ontzag voor Nietzsche, maar achteraf wordt door
menig deskundige geconcludeerd dat laatstgenoemde niet schuldig is aan de
verschrikkelijke passage in de wereldgeschiedenis. (Schilstra, 2006)
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
“Reeds voor Nietzsche’s
dood was zij begonnen
met het ordenen van zijn
nalatenschap, waarbij zij
ook tal van weinig
scrupuleuze wijzigingen
aanbracht in het werk van
haar broer.” (Sleutels,
2001)
Elisabeth Nietzsche
10
Wat bedoelde Nietzsche met zijn Übermensch
en hoe vulde Hitler deze denkwijze in?
Kadercitaat
Antwoord op de
hoofdvraag
Had Nietzsch de
intentie om Hitler’s
Nazi-Duitsland te
vormen?
Na voorgaande deelvragen kan geconcludeerd worden dat de opvattingen van
Nietzsche en Hitler wel degelijk verschillend zijn. Beide Duitsers spraken over een
superieur individu, die de hoogste klasse van de samenleving bekleedde. Degene
die het eerste in de wereldgeschiedenis voorkwam sprak echter over een
individu, die zich ontwikkelde zonder hierbij het groepszijnde nodig te hebben,
terwijl Hitler wilde dat deze individu zich ging voegen met zijn soortgenoten; Het
Arische ras.
“Nietzsche's zuster
Elisabeth, gehuwd met een
fanatieke nationaalsocialist, heeft uit de
nalatenschap van de jaren
'80 'Der Wille zur Macht'
samengesteld en dat viel
goed bij Hitler en
Goebbels.” (Ibsch, 2006)
Bovenstaande is misschien wel het grootste verschil tussen Der Führer en
Nietzsche. “Dan moet Hitler de boeken van Nietzsche bewust of onbewust
vervormd hebben”, wordt dan al snel gesteld. In tegendeel; de zus van Nietzsche,
Elisabeth was degene die de boeken van de filosoof vervormde en hierdoor een
extra dimensie aan het boek bracht: Antisemitisme.
Hitler kon zich vinden in de geschriften van Nietzsche en liet dit in de
werkelijkheid zien. Hij zorgde voor de nodige rassenhaat en wist hierbij grote
stukken van Europa te veroveren. Nietzsche had persoonlijk een hekel aan het
antisemitisme en zou zich dan ook in zijn graf omdraaien voor hetgeen Hitler met
het werk van de filosoof realiseerde.
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
Elrud Ibsch
11
Epiloog
Kadercitaat
Mening van de schrijver
Wat mij aanspreekt in Nietzsche is dat hij bij het begrip Ubermensch, evenals
Shopenhauer uitgaat van de wilskracht van het individu. Hitler generaliseert op
zijn beurt en komt met groepskarakteristieken. Dit vind ik verwerpelijk, omdat
dit uiteindelijk leidt tot discriminatie en fascisme. Bij Hitler resulteerde dit in
antisemitisme, het uitsluiten van bepaalde andere etnische groepen en
gehandicapten.
Beide heren concentreerden zich op het individu, waarbij Hitler deze individuen
wilde verenigen. Ik vind het jammer dat beide geen oog hebben voor de
sturende kracht van God. Nietzsche stelde dat de mens zich los van groepen
moet begeven en hierbij refereerde hij onder andere naar de kerk. In mijn ogen
is het niet alleen van de mens of groep afhankelijk, maar ook van het
vertrouwen op de leiding van God. Dit maakt de mens uiteindelijk gelukkiger dan
te moeten leven met de opvattingen van Nietzsche en Hitler.
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
12
Geciteerde werken
Brouwer, K. d. (Niet Bekend). Adolf Hitler. Opgeroepen op Maart 15, 2009, van Mijn Tijdmachine:
http://members.home.nl/keesdebrouwer/wereldoorlog_II/02_adolf_hitler.htm
De Tuin Van Het Geluk. (Niet Bekend). Over Friedrich Nietzsche. Opgeroepen op 03 30, 2009, van De tuin van het geluk:
www.detuinvanhetgeluk.be/publicaties/Over%20Friedrich%20Nietzsche.doc
Faculteit der Wijsbegeerte van de Universiteit van Tilburg. (sd). Informatie over Filosofen; Friedrich Nietzsche (kopje leven).
Opgeroepen op maart 5, 2009, van Universiteit Van Tilburg: http://drcwww.uvt.nl/~ljansen/filosoof/gesch/nietzsch.htm
Groot, G. (2003). Vier ongemakkelijke filosofen. Amsterdam: Boom.
Hekman, A. (2008, September 1). Nietzsche cursus (Nietzsche en de Godsvraag). Opgeroepen op Maart 10, 2009, van TVG
Assen: http://www.tvgassen.nl/contents/nl/Nietzsche%20Cursus%203e%20jaar%20TVG%20Assen%202008.pdf
Hitler, A. (1925). Mein Kampf (via http://www.citaten.net/search.asp?quote=Hitler). München: Verlag Franz
“ Eher
Nachfolger.
Ibsch, E. (2006, Juni 29). Nietzsche / Inspanning, inspanning. Opgeroepen op April 2, 2009, van Trouw:
http://www.trouw.nl/archief/article1321224.ece/Nietzsche___Inspanning__inspanning.html
Janaway, C. (1994). Schopenhauer (blz. 141-149). Rotterdam: Lemniscaat.
Klukhuhn, A. (2006). De Geschiedenis van het denken. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker.
Nietzsche, F. (1905). Aldus Sprak Zarathoestra (blz. 15, 17, 181). Amsterdam: Boom.
Nietzsche, F. (2006). De Geboorte van de Tragedie) (via http://www.volkskrantblog.nl/bericht/248370). Amsterdam:
Arbeiderspers.
Nietzsche, F. (1882). Die fröhliche Wissenschaft) (via:
http://www.duitslandportaal.eu/vorming/teksten/literairewerken/nietzschegoddood.html). Leipzig: Anaconda Verlag.
Schilstra. (2006, Maart 31). Dionysus en Apollo volgens Nietzsche. Opgeroepen op April 2, 2009, van Koninklijke Academie
van Beeldende Kunst: http://edit.petr.net/kabk/site/0607/lectoraat/_downloads/Nietzsche.pdf
Singer, B. (Regisseur). (2008). Valkyrie [Film].
Sleutels, J. (2001, September 16). Friedrich Nietzsche. Opgeroepen op April 5, 2009, van Jan Sleutels:
http://jan.sleutels.com/teksten/proef2001.pdf
Stokes, P. (Niet Bekend). Filisofie 100 Essentiële denkers (blz. 147). Atrium.
Wagner, R. (1882 , juli 26). Parsifal. Festspielhaus", Bayreuth, Beieren, Duitsland.
WikiQuote. (2008, November 29). Adolf Hitler - Quotes. Opgeroepen op April 5, 2009, van
http://nl.wikiquote.org/wiki/Adolf_Hitler: http://nl.wikiquote.org/wiki/Adolf_Hitler
Williams, J. T. (1995). Poeh en de filosofen (blz. 139,140,148). Groningen: Hilde Bervoets.
Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C
13