religie en wetenschap

RELIGIE EN
WETENSCHAP
THOMASKERK, 26-04-’16
PIETER J.D. DRENTH
RELIGIE EN WETENSCHAP;
BEIDE ONDER VUUR
Religie:
• Secularisatie en ontkerkelijking
• Kritiek vanuit atheïstische hoek
• Mediakritiek
Wetenschap:
• Opmars van pseudo-wetenschap en onzin
• Misbruik door politiek en industrie
• Arrogantie van kennismacht, materialisme, secularisatie
Hebben problemen te maken met verhouding tussen die
twee? Wat is de relatie?
TWEE SOORTEN KENNIS EN
INZICHT
1) Gebaseerd op waarneming, ervaring, onderzoek en
wetenschap; boek van de Natuur. Leidt tot
natuurwetenschappelijke en filosofische kennis.
2) Gebaseerd op heilige teksten en geschriften (Torah, Bijbel,
Koran); boek van de Schriftuur. Leidt tot openbaringskennis.
Wat is de relatie? Wat doen we bij conflicten? Wie of wat
heeft het laatste woord?
Door eeuwen heen hebben godsdiensten geworsteld met
deze vraag en zijn verschillende antwoorden geformuleerd:
a) ze zijn identiek, b) ze zijn complementair, c) ze zijn in
conflict en onverenigbaar.
1. RELATIE REDE EN RELIGIE:
IDENTIEK
De twee soorten kennis zijn in wezen identiek
Geloofskennis en filosofische kennis behelzen dezelfde
wijsheid
• Justinus Martyr
• Averroës (Ibn Rushd); filosofie is moeilijk; in Koran slechts
meer toegankelijk gemaakt
• Abraham Kuyper: Natuur en Schriftuur hebben dezelfde
auteur, dus kunnen niet in tegenspraak met elkaar zijn
• Gereformeerde Bond: concordisme
2. RELATIE REDE EN RELIGIE:
COMPLEMENTAIR
De twee soorten kennis zijn complementair;
Scholastiek (Thomas van Aquino): kennis van de natuurlijke
rede (zintuigelijk waarneembare en verstand) en kennis van
het geloof (bovennatuurlijke werkelijkheid en genade Gods)
zijn twee aparte bronnen van kennis. Ze zijn complementair
en vullen elkaar aan. Wel heeft de theologie het laatste woord
en kan dus de natuurlijke rede corrigeren.
3. RELATIE REDE EN RELIGIE: IN
CONFLICT EN ONVERENIGBAAR
Opties:
3.1 Verwerping van filosofie en wetenschap
3.2 Bestrijding en repressie van de wetenschap
3.3 Onderschikking van de wetenschap aan de heilige
schriften
3.4 Verzelfstandiging van de wetenschap
3.5 Arrogante dominantie van de wetenschap
3.1 VERWERPING VAN FILOSOFIE EN
WETENSCHAP
Vertrouwen op de wetenschap is verloochening van Bijbelse
waarheid; genieten van producten van wetenschap (TV,
inenting, literatuur en cultuur…) is wereldgelijkvormigheid
Kiergegard: Christen zijn is geloof in de rede kruisigen
Tertullianus: Credo quia absurdum
3.2 BESTRIJDING EN REPRESSIE VAN
WETENSCHAP
Polemieken en stellingen tegen de wetenschap (pausen,
rabbijnen, Synodes, ayatollahs)
Dreigementen, machtsmisbruik, vervolgingen
Moderne tijd:
• Hetze vanuit creationistische hoek tegen evolutieleer
• Islamitisch verzet tegen ‘westerse’ wetenschap
3.3 ONDERSCHIKKING AAN HEILIGE
SCHRIFTEN
Wel waardering voor wetenschap (om Schepper te eren),
maar de heilige schriften moeten onze gebrekkige
waarnemingen corrigeren
Belijdenis des Geloofs der Gereformeerde Kerken in
Nederland, art II: Inzicht o.g.v. schepping en onderhouding
dezer wereld……Doch klaarder en volkomener door heilig en
Goddelijk woord
Psalm 19, vs 1 (het ruime hemelrond vertelt met blijde mond
Gods eer en heerlijkheid) en vs 4 (des Heren wet nochtans
verspreidt volmaakte glans)
INTERMEZZO 1 VRIJE
UNIVERSITEIT
- 1878: Oprichting Vereeniging voor Hooger Onderwijs op
Gereformeerden grondslag: Kuyper, Hovy, e.a.
- Vrije Universiteit 20 Okt. 1880 geopend door Abraham Kuyper
met rede Souvereiniteit in eigen kring
- Effectus civilis: 1905
- Aanvankelijk eigen financiering (o.a. VU-busjes); na 1947
geleidelijk meer Rijkssubsidie
- 1970: Volledige gelijkschakeling met Rijksuniversiteiten, ook
qua financiering
Abraham Kuyper, Stichter en eerste Rector Magnificus VU:
• Gebaseerd op gereformeerde beginselen, met als doel:
• Kennen van de enige waarachtige God en Jezus Christus
• Woord van God enige richtsnoer
VU: SCHEURTJES IN HET BETON
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Reeds De Savornin Lohman: gereformeerde beginselen??
Bouman: dubbele openbaring
Van Gelderen: Genesis niet historische werkelijkheid
H. Bavinck: herziening exegese Bijbelverhaal nodig
Pos: Taalverschillen en Babylonische spraakverwarring??
Kwestie Geelkerken en sprekende slang (1926)
Colijn (Pres. Dir.): “er zijn vakken waar beginselen geen rol
spelen; niet nodig die aan de VU te geven”.
1930: W&N Sizoo, Coops, Koksma (geen biologie): onderzoek
natuurkunde niet ‘anders’; wel ‘eigen’ natuurfilosofie.
1947: Zijlstra: economie is ‘neutraal technisch’ vak
N.H. Ridderbos: bij strijdigheid: non liquet (het is niet duidelijk)
1950: Lever: wel evolutie, geen evolutionisme
60er jaren: “Christelijke’ wetenschap?
VU VERVOLG
• 1968: Gewijzigde doelstelling ter vervanging van de
gereformeerde beginselen: het in gehoorzaamheid aan het
evangelie van Jezus Christus dienen van God en Zijn wereld
• ‘Christelijke’ wetenschap ??
• 80er jaren: benoemingsbeleid: primaat bij kwaliteit of trouw
aan de grondslag?
• 1987: mijn voordracht als RM reactie op vraag van Deetman:
fuseren met UvA of nog eigen plaats voor VU?
VU THANS
Thans: VU is een gewone universiteit met een bijzondere
doelstelling. Geen onderschikking meer van de wetenschap aan de
Heilige Schrift; geen ‘christelijke’ wetenschap.
Wel bijzondere aandacht voor levensbeschouwelijke, ethische en
filosofische vragen (Bezinningscentrum), en dienst aan de
maatschappij en de wereld (bv. Ontwikkelingssamenwerking)
VU website: 3 kenwaarden:
verantwoordelijk; betrokken op mens en maatschappij
open; diversiteit als bron v. innovatie en inspiratie
persoonlijk; academ. gemeenschap waarin elk lid telt
Geen hoeksteen meer in een verzuild bestel (Van Deursen).
INTERMEZZO 2: ISLAM
In Islamitische landen is wetenschap nog steeds
ondergeschikt aan heilige schriften (Koran en Sunna van de
profeet)
Dit is een van de belangrijke oorzaken van deplorabele
toestand van de wetenschap in Islamitische landen, die 1000
jaar geleden nog toonaangevend was!
Verzet van ayatollah’s en Korangeleerden (in navolging van
invloedrijke Al Ghazali (gest. 1111)) tegen “westerse”
wetenschap: geen causaliteit, ALLAH’s vrije keuze. Streven
naar eigen ‘Islamitische’ wetenschap
Pleidooien voor religievrije wetenschap en ‘universalism of
science’ door enkele vooraanstaande filosofen en
wetenschappelijk onderzoekers als Serageldin, Al-Azm,
Hoodbhoy, en Abus Salam: ‘roependen in de woestijn’.
LIJN VAN BETOOG: RELATIE REDE
RELIGIE
Identiek
Complementair
In conflict:
•
•
•
•
•
Verwerping van wetenschap
Repressie van wetenschap
Onderschikking aan HS
Verzelfstandiging van wetenschap
Dominantie van wetenschap; repressie van religie
3.4 VERZELFSTANDIGING VAN DE
WETENSCHAP
In Westerse wereld heeft m.n. de Verlichting bijgedragen aan
de emancipatie van de wetenschap (Spinoza, Descartes (NL),
Locke, Hume (UK), Kant, Hegel (D), Voltaire, Diderot (Fr)).
Bevrijding van kerkelijk juk.
Geen ‘bovennatuurlijke’ verklaringen; God even buiten haken
gebracht (etsi Deus non daretur); methodisch atheÏsme.
Hoeft niet te betekenen: verwerping van geloof en
geloofswaarheden. NB: is verwondering, maar geen
‘verklaring’.
3.5 DOMINANTIE VAN WETENSCHAP;
REPRESSIE VAN RELIGIE
Wetenschappelijke ‘bewijzen’ dat God niet bestaat, en dat
geloof en religie onzinnige en soms gevaarlijke aberraties
van de menselijke geest zijn.
Enkele titels:
•
•
•
•
•
•
Dawkins, The God delusion
Hitchens, God is not great, the case against religion
Paulos, Irreligion
Stengler, God, the failed hypothesis
Harris, The end of faith en The moral landscape
H. Philipse, Atheïstisch manifest en de onredelijkheid van
religie en God in the age of science
• A.H. den Boef, God als hype
• H. Vuijsje, Tot hiertoe heeft de Heer ons geholpen
DOMINANTIE II
Veelal ‘slagen in de lucht’. Methodisch atheïsme had toch
afgesproken God er buiten te laten. Dan niet toch proberen God
als object van onderzoek weer binnen te smokkelen.
Belangrijker: doet geen recht aan moderne opvattingen en
belevingen van God en religie. Karikatuur gemaakt, die
gemakkelijk te bestrijden is.
Zie ‘Verdieping’ en ‘Letter en Geest’ en ‘theologisch elftal’ in
Trouw, ‘Liberaal christendom’ (Benjamins, Offringa, Slob),
Claartje Kruijff, Lapide, Paul Tillich….
Nienhuys (Skepter): Dawkins’ fulminatie is ‘blaffen tegen de
maan’.
Vraag naar bestaan of wezen van God is geen
wetenschappelijke vraag. Religieuze waarheid kan niet
geverifieerd worden, maar moet waar
worden (Slob)
EIGEN OPVATTING ?
Bijbelverhalen zijn verbeeldingsliteratuur, hebben metaforische
betekenis, inspirerend, beroep op eigen verantwoordelijkheid.
Geen historische of geologische ‘feiten’.
Wetenschap past bescheidenheid; niet de enige vorm van
kennis, en vele, wellicht diepste, vragen niet door wetenschap te
beantwoorden (zingevingsvragen)
Wetenschap reduceert werkelijkheid om haar te kunnen
analyseren
Wetenschap bedrijven is een maatschappelijke bezigheid,
gebonden aan sociale/normatieve regels
Wetenschap gaat over sein niet over sollen, en moet
onafhankelijk en waardenvrij zijn. Spelregels: hypothesen
moeten falsificeerbaar zijn, en toetsing geschiedt o.g.v.
waarnemingen en feiten
CONCLUSIE
Wereld van religie en die van wetenschap twee aparte
werelden (Stephen Gould: NOMA, non overlapping
magisteria) ieder met eigen domein en doelstelling, en eigen
taalspel
- Religie: zingeving, inspiratie, hoop, (naasten)liefde, besef
van schuld en tekortkomingen, verantwoordelijkheid. God
‘wordt’ waar wij dit serieus nemen
- Wetenschap: toetsbare en getoetste kennis, logische
consistentie, verificatie, validering aan de hand van feiten en
observaties
Kunnen niet met elkaar in strijd zijn, evenmin als een gedicht
in strijd kan zijn met de experimentele fysica