open monumentendag

OPEN
MONUMENTENDAG
zondag 12 september 2010
in de Zuidelijke Westhoek
THEMA ‘DE VIER ELEMENTEN’
LUCHT WATER AARDE
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
WATER AARDE VUUR
LUCHT WATER AARDE
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
WATER AARDE VUUR
LUCHT WATER AARDE
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
WATER AARDE VUUR
LUCHT WATER AARDE
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
OPEN MONUMENTENDAG 2010: PROGRAMMA & ACTIVITEITEN ZUIDELIJKE WESTHOEK
OPEN
THEMA
MONUMENTENDAG
‘DE VIER ELEMENTEN’
2010
INHOUDSOPGAVE
VOORWOORD
INHOUDSOPGAVE . ......................................................................................................................... 2
Op 12 september vindt de 22ste editie van Open Monu-
Open Monumentendag kan enkel gerealiseerd worden
mentendag plaats. Naar goeie gewoonte worden dan in
dankzij de inzet en samenwerking van de 7 deelnemende
Vlaanderen heel wat monumenten, landschappen en ar-
gemeenten. Onze dank gaat in het bijzonder uit naar de
cheologische sites in de kijker gezet. Ook in de zuidelijke
diensten voor cultuur en toerisme én de talrijke gidsen
Westhoek is Open Monumentendag een klassieker.
en vrijwilligers die ervoor zorgen dat we opnieuw een
VOORWOORD..................................................................................................................................... 3
THEMA-ARTIKEL
(on)bekend stukje Westhoek mogen (her)ontdekken.
De Oude Vaart Ieper-Komen of het gevecht met de vier elementen .......................... 4
Voor de 8ste maal brengt de Cultuurdienst CO7 een uitgeGraag tot op Open Monumentendag!
PROGRAMMA & ACTIVITEITEN
breide brochure uit naar aanleiding van deze ‘dag van het
Heuvelland .......................................................................................................................................... 13
onroerend erfgoed’. CO7 is het intergemeentelijk samen-
Ieper ....................................................................................................................................................... 14
werkingsverband voor cultuur, archeologie en erfgoed tus-
Geert Vandewynckel,
Langemark-Poelkapelle ................................................................................................................. 17
sen Heuvelland, Ieper, Langemark-Poelkapelle, Mesen,
voorzitter CO7
Mesen . .................................................................................................................................................. 18
Poperinge, Vleteren en Zonnebeke.
Poperinge . ........................................................................................................................................... 19
Marleen Baelde, Darline Van Eeckhoute,
Vleteren . .............................................................................................................................................. 21
In 2010 ligt de focus op ‘De vier elementen’. Met dit
Frans Lignel, Lieven Vanbelleghem,
Zonnebeke . ......................................................................................................................................... 22
thema richt Open Monumentendag zich op de evolue-
Frans Masson en Franky Bryon,
rende relatie tussen de mens en de vier elementen: wa-
schepenen van cultuur en bestuursleden CO7
[2]
weer vijanden. Zo tonen de windmolens in de streek hoe
de mens greep probeerde te krijgen op de elementen.
In parken en groene zones komen de elementen samen
en staat het genieten centraal. Ook via archeologische
vondsten vinden we sporen terug van deze haat-liefde
verhouding. In het thema-artikel trekt Lieven Stubbe het
verhaal van de waterwegen open tot een geschiedenis
∑ Water
∑ Lucht
van de vier elementen.
∑ Vuur
OPEN MONUMENTENDAG IN DE CO7-REGIO .............................................................. 24
ter, aarde, vuur en lucht. Nu eens waren ze vrienden, dan
∑ Aarde
COLOFON . ........................................................................................................................................ 23
Bezoek ook de website van Cultuurdienst CO7:
www.cultuurdienstco7.be
[3]
OPEN MONUMENTENDAG 2010: THEMA-ARTIKEL
THEMA ‘DE VIER ELEMENTEN’
DE OUDE VAART IEPER-KOMEN
OF HET GEVECHT MET DE VIER
ELEMENTEN
Sluis met
waterreservoir
het kraterlandschap
van ‘the bluff’
Oude Vaart
Met het kanaal Ieper-Komen is het
speelden, heringericht en gemodu-
gegraven en verplaatst. Verder is er
nooit goed gekomen. Bij vele streek-
leerd tot een “ingenieurslandschap”
de reeks van zestien monumentale
bewoners uit het Ieperse hoort het
waar spoorlijnen, kunstmatige wa-
schutsluizen of sassen, de betonnen
drama van de vaart tot het collec-
terwegen, industriële complexen en
tunnelgewelven (die we enkel van
tieve geheugen. De Komense Vaart
arbeiderswijken de nieuwe maat-
de foto’s kennen, ze werden in 1910
werd ‘de dode vaart’, ‘de drogen
schappij vorm gaven.
opgeblazen en verwijderd), de inge-
vaart’, ‘de oude vaart’. Allemaal na-
Het organische, langzame ritme
nieuze afleidingen van natuurlijke
men die het drama van de mislukte
waarop mens en maatschappij zich
waterloopjes, het versterken van de
kanaalwerken tekenen. Officieel heet
tot dan ontwikkelden, werd door-
schuine taluds met betonnen kaders
de Oude Vaart een Verwezen Kanaal,
broken. De draaikolk van de Eerste
en bakstenen.
dat - o ironie - nog steeds eigendom
Wereldoorlog zou alles nog dras-
Het uitgraven van gronden uit de
is van de overheidsdienst die de be-
tischer dooreen schudden. Na het
kanaalsleuf was hard labeur. In de
vaarbare waterwegen beheert: de nv
ingenieurslandschap en het oorlogs-
tweede helft van de 19de eeuw be-
Waterwegen en Zeekanaal. Hoewel
landschap, zetten aardolie, kernener-
schikte men nog niet over graaf-
∫ Deze luchtopname van de kanaalsleuf in 1917 illustreert prachtig het dubbele drama van de vaart: de mislukking van de kanaalwerken en de
er nooit één schip het traject tussen
gie en de elektro-digitale technieken
machines en vrachtwagens. Vele
vernietigingen tijdens de oorlog.
Ieper en Komen heeft kunnen afleg-
al het voorbestaande op hun kop.
honderden arbeiders werkten er
een economisch enorm belangrijke
dere hoogteverschillen zouden door
zoveelste ontwerp op het kabinet
gen.
Aarde, water, lucht en vuur werden
met de spade en gooiden de aarde
waterverbinding naar de Leie.
10 sluizen overwonnen worden. Het
van Binnenlandse Zaken. Pas 20 jaar
speelgoed in de virtuele handen van
in karretjes. Puffende stoomtreintjes
Niemand minder dan de Franse ko-
ontwerp werd als onhaalbaar opge-
later kon de Ieperse volksvertegen-
de homo technologicus.
voerden de gronden naar de sta-
ning Lodewijk XIV gaf opdracht om
borgen, maar zou een halve eeuw
woordiger en burgemeester Alphonse
De Oude Vaart is een mooi maar
Sint-Elooibrug
afschuivingen
sleufwand
Kasteelpark
pelplaatsen buiten de sleuf. Niet te
Rijsel, Ieper en Nieuwpoort met een
later terug opduiken.
Vandenpeereboom eindelijk de goed-
stoutmoedig de mens te keer kan
Maar op weg daar naartoe strompel-
verwonderen dat de harde werkvoor-
aaneengesloten waterweg te verbin-
In 1818, onder Hollands gezag, be-
keuring van een kanaalontwerp Ie-
gaan wanneer hij de vier basisele-
de hij wel doorheen enkele drama-
waarden en de karige verloning van
den. De plannen uit 1663 werden uit-
pleitten de handelskamers van Ieper,
per-Leie afdwingen. In 1863 kreeg de
menten, aarde, water, vuur en lucht,
tische mislukkingen.
de werklui tot conflicten leidde. Be-
gesteld toen Nieuwpoort in Spaanse
Kortrijk, Oostende, Doornik en Mons
naamloze vennootschap “Compagnie
naar zijn hand wil zetten. Met in-
richten over stakingen van de “wer-
handen viel. De Ieperling Jacobus
de aanleg van de verbindingskanalen
du Canal de la Lys à l’Yperlée”, een
zet van al de technisch beschikbare
kers aan de vaart” werden vaste ru-
Donche tekende in 1667 een ge-
Pommeroeul-Antoing, Bossuit-Kort-
private maatschappij geleid door
brieken in de gazetten uit die tijd.
durfd plan. Hij liet het kanaal dwars
rijk en Komen-Ieper. Pas in 1827
enkele vermogende Ieperlingen, een
doorheen de Kemmelberg lopen via
mocht de Hollandse geniekapitein
vergunning voor de werken en de exploitatie van het kanaal.
tegelijk tragisch voorbeeld van hoe
gespreid tussen 1864 tot 1913, le-
DE LIJDENSWEG VAN EEN
VERMAARDE VAART *
verden dan wel géén bevaarbare
Op vandaag kijken we met evenveel
waterloop op, ze blijven een monu-
verwondering als onbegrip terug op
mentale getuigenis van de inventivi-
de enorme inspanningen die men
teit, werkkracht en doorzetting van
middelen. Die enorme inspanningen,
een sleuf van 58 meter diepte. Het
Alewyn een nieuw kanaalontwerp
DRIE EEUWEN PLANNEN
MAKEN
kanaal zou gevoed worden door de
tekenen. Het hoogste kanaalpand
bronzones aan weerszijden van de
zou tot achttien meter diep uitge-
leverde om het kanaal Ieper-Komen
Het idee om tussen Ieper en Komen
heuvel. Het plan was onuitvoerbaar
graven worden. Veertien sluizen en
de 19 eeuwse mens, die de wereld
doorheen de heuvelkam nabij Holle-
een verbindingskanaal te graven
maar bleef latere ontwerpers inspi-
zes stoommachines moesten het
CHRONOLOGIE VAN EEN
MISLUKKING
rondom zich in ijltempo zag veran-
beke te kunnen realiseren. De graaf-
ontstond al in het begin van de 17de
reren.
water op niveau houden. De onkos-
Dé grote hindernis om de waterweg
deren.
werken in de sleuf tussen de Vaart-
eeuw. De Spaanse vorsten Albrecht
In 1806 ontwierp de Franse ingenieur
ten werden geraamd op 5 miljoen
te realiseren lag in de buurt van Hol-
straat en de Komenseweg waren
en Isabella (1598-1621) lieten in
Panay, in dienst van Napoleon, een
gulden. Dat vond de Hollandse ko-
lebeke. Daar moest het kanaal de
ning Willem I veel te duur.
heuvelkam dwarsen die tijdens de
de
en de
gigantisch. De sleuf zelf is ongeveer
West-Vlaanderen niet minder dan 6
zoveelste versie van de vaart Ieper-
volledige 19de eeuw werd het tra-
2.500 m lang, 100 m breed, de diepte
kanalen graven. Het Kanaal Ieper-
Komen. Zijn tracé liep over Houthem
ditionele landschap, waar natuur-
varieert van 10 tot 26 m, een gemid-
IJzer was afgewerkt rond 1646. Als
en Zillebeke. Er werd twee kilometer
Na de Belgische onafhankelijkheid
worden als De Ieperboog. Die lang-
lijke hindernissen zoals beekvalleien
delde van 18 m. Er werd dus ongeveer
prominent lid van de Staten van
als kanaaltunnel voorzien doorheen
bleef de Ieperse Handelskamer aan-
gerekte heuvelkam van 50 à 60 meter
en heuvels een determinerende rol
3.000.000 kubieke meter grond uit-
Vlaanderen ijverde Ieper toen voor
de hoogtekam van Hollebeke. De an-
dringen. Op 10 juli 1833 belandde een
hoog vormt de scheiding
Vanaf het einde van de 18
de
Eerste Wereldoorlog berucht zou
➤
*titel ontleend aan het hoofdartikel in het weekblad ‘Ons Volk Ontwaakt’, van 15 maart 1913
[4]
[5]
OPEN MONUMENTENDAG 2010: THEMA-ARTIKEL
THEMA ‘DE VIER ELEMENTEN’
Ω In juni 1913 stortte de Sint-Elooibrug in
van het IJzerbekken en het Leiebek-
Het nieuwe, verhoogde kanaalpand
elkaar, deel per deel. Het definitieve einde
ken. Men ging dus letterlijk tégen de
kreeg 2 bijkomende sluizen, aan het
van 50 jaar kanaalwerken.
natuur in om het kanaal Ieper-IJzer
begin en het einde van de sleuf.
ΩΩ In 1914 dachten de Duitsers dat de
met de Leie te verbinden.
Nieuwe afschuivingen werden ge-
ingestorte brug gesaboteerd was door de
neutraliseerd en de wanden ver-
Britten.
De werken startten begin 1864 in
sterkt met beton en baksteen. In
ΩΩΩ Vandaag herinneren nog enkele brok-
Ieper en in Komen. Er werden 17
1912 bouwde men de moderne, sta-
stukken van de ingestorte Sint-Elooibrug
bruggen, 14 sluizen, woningen voor
len Sint-Elooibrug over de sleuf: het
aan het drama van de Oude Vaart.
sluismeesters en bruggenwachters,
kroonstuk van de eindelijk voltooide
en 7 pompstations gepland om de
kanaalwerken. Helaas: in juni 1913
schepen doorheen het 16 km lange
stortte de Sint-Elooibrug als een
kanaal te kunnen leiden. Het plan
kaartenhuisje in elkaar. Ontmoedigd
voorzag een tunnel van 1.330 meter
gaf men het op.
doorheen de heuvelkam. In novem-
Er zou nooit één schip van Ieper naar
van België. Rurot werd ingehuurd
Om de problemen op te lossen
klei”. Daarin analyseert De Beer de
ber startten de tunnelwerken. In
Komen varen…
door de Brusselse aannemer Mon-
werden de taluds in de volgende fa-
samenstelling en de gedragingen
noyer toen die zich aan de laatste
sen steeds minder steil uitgegraven.
van de plaatselijke bodemlagen en
poging waagde.
Toen in 1889 de open sleuf vervan-
ontleedt haarfijn de mislukking van
gen werd door een tunnel, lukte het
de kanaalwerken doorheen de heuvelkam.
februari 1865 stortte een verticale
schacht in, eind 1865 stortte de tun-
∫ Eén van de twee sluizen in het huidige Palingbeekdomein werd
Alle sluizen waren van hetzelfde type.
geklasseerd als beschermd monument.
AARDE EN KWELWATER:
SPELBREKERS VAN FORMAAT!
De problemen doken al op vanaf de
afwateringssysteem moeilijk omdat
Toen werd plan B bovengehaald.
De doortocht van het kanaal door-
allereerste graafwerken.
de waterdoorlatende zandlagen en
Er werd een diepe sleuf uitgraven,
heen de heuvelkam nabij Hollebeke
· 1868: eerste grondsafschuivingen
de Ieperiaanse kleilaag geen strikt
dwars doorheen de heuvel. Helaas, in
bleef dé struikelsteen voor de vaart
aan de voet van de taluds. Het
horizontaal verloop kennen. Intus-
de winter van 1868-1869 deden zich
Ieper-Komen. De werken werden
grondwater sijpelt zijdelings uit de
sen bleven de grondverschuivingen
DE SLUIZEN VAN DE OUDE
VAART
grote aardverschuivingen voor. De
uitgevoerd in een quasi onbekende
taluds.
voortduren.
Om het hoogteverschil tussen Ieper
bovenste zandlagen schoven steeds
ondergrond. Al tijdens de aanleg van
· Van 1870 tot 1880 ontstaan
Tussen 1895 en 1910 bedekte men
en Komen te overwinnen werden er
weg op de onderliggende en on-
de spoorweg Ieper-Komen (1854)
schelpvormige afschuivingen tot
de taludhellingen met een groot
aanvankelijk 14 sluizen gebouwd.
doordringbare laag van Ieperse klei.
waren in Zillebeke, in de omgeving
aan de voet van de uitgegraven
raamwerk van horizontale en verti-
Elke sluis is een watertrap, waar-
Op 23 maart 1871 gaf de Compagnie
van het latere kanaal, problemen
taluds, aan weerszijden van de
cale betonnen balken. Deze kaders
bij een schip ongeveer 3 meter kan
de moed op. De werken lagen stil tot
gerezen met de bodemstabiliteit.
sleuf.
werden ingevuld met metselwerk
klimmen of dalen. Tijdens de laatste
1886, verdere afschuivingen vernie-
Het lag voor de hand dat een 26
· De afschuivingen veroorzaken ver-
van één steen dikte. Relicten hiervan
poging werd het kanaalpand bin-
tigden de geleverde inspanningen.
meter diepe insnijding in de sterk
ticale breukvlakken landinwaarts,
zijn hier en daar nog zichtbaar. Maar
nen de sleuf (het huidige provincie-
Op 6 juni 1886 nam de staat de
gelaagde bodemstructuur van zand,
op grote afstand van de taluds.
ook deze versterkingen weerstonden
domein) met 5 meter opgehoogd.
vergunning over, en werden nieuwe
leem, klei of een mengsel van beide,
· Het regenwater dringt in de bodem
niet aan de druk van de glijdende
Daartoe moesten er 2 bijkomende
ingenieurs aan het werk gezet. Men
voor moeilijkheden zou zorgen.
langs de hellingen via bijna onzicht-
bovenlagen en het kwelwater.
sluizen gebouwd worden. Elke sluis
besloot om het opnieuw met een
Pas kort voor de aanvang van de
bare splijtvorming in de vervormde
tunnel te proberen. In 1892 werd de
werken, in 1849-1855, werd de
klei, dit vanwege de drukvermin-
Pas in 1947 ontrafelde professor dr.
voir en pompen, zodat er geen water
tunnel gebouwd en voltooid, maar
“Carte Géologique de Belgique”
dering op de kleimassa door de
Ir. E. De Beer († 1994), na talrijke
zou verloren gaan bij het versluizen
op 29 juli 1893 stortte hij in over 170
van A. Dumont uitgegeven. Later
uitgravingen.
grondboringen in het Ieperse, alle
van de boten. De luchtfoto toont
meter. De ontgoocheling was enorm...
volgden gedetailleerde studies van
· De sleuf werkt als een reusachtig
geheimen van de Ieperiaanse klei, in
dit halvemaanvormige reservoir, met
Vanaf 1910 werd de vierde poging
ingenieur Delvaux (1861), de Ieper-
drainagesysteem voor de water-
de volksmond bekend als de ‘blauwe
een scheidingsmuur in het midden.
ingezet. De tunnel werd opgeblazen
se stadsingenieur E. Temmerman
doorlatende bodemlagen. Hierdoor
spie’, en van de kwelwaterstromen.
Tijdens de oorlog boden de stevige
en verwijderd, de diepe open sleuf
(1882-1885) en de Ieperse ingenieur
verweekt de bodem van de sleuf.
Hierover publiceerde hij een merk-
muren en de diepe ligging van deze
hersteld. De kanaalbedding werd wel
Froidure (1897). De Luikse geoloog A.
De hellingen worden zeepachtig en
waardige brochure: “Historiek van
sluizen in de sleuf, goede beschut-
met 5 meter verhoogd en de wanden
Rurot werkte van 1894 tot 1897 aan
verliezen iedere weerstand tegen
het kanaal Leie-Ieper, Eigenschappen
ting tegen de bombardementen en
minder steil vergraven.
een verbeterde geologische kaart
glijden of afschuiven.
en gedragingen van de Ieperiaanse
beschietingen vanuit de nabije
nel in over 63 m. De werken werden
gestaakt.
[6]
∫ Op het volledige kanaaltraject werden 16 sluizen gebouwd.
werd voorzien van een waterreser-
➤
[7]
OPEN MONUMENTENDAG 2010: THEMA-ARTIKEL
THEMA ‘DE VIER ELEMENTEN’
VERNIETIGEND OORLOGSVUUR, BEELDEN VANUIT DE
LUCHT
dernis voor beide legers. Om de
mijnexplosies eind december 1916.
1915, met de allereerste gasaanval-
Ω Grondopname (1926) & ΩΩ luchtfoto (1917)
overzijde van het kanaal te bereiken
De Duitse en Britse mijnexplosies
len, eisten een zware tol: ruim 2.000
van het totaal verminkte landschap rond de
bouwden de troepen noodbruggen
toverden de heuvel om tot een chao-
Duitse en 3.000 Britse verliezen,
spoorwegsleuf in Zillebeke, met grote kraters
In oktober 1914 bereikte de Eerste
voor een vlottere circulatie. Trans-
tisch kraterlandschap waar beide
maar geen terreinwinst.
Wereldoorlog de streek rond Ieper.
port met vrachtwagens, zelfs paard
legers zich in nestelden. De onder-
Op 7 juni 1917 triomfeerden de Brit-
Nu overheersen de elementen “vuur”
en kar, bleef vrijwel onmogelijk. Toch
grondse barricades beletten het uit-
ten tijdens de Grote Mijnenslag. 27,4
en “lucht” in en om het landschap
vormde de oude vaart op zich geen
graven van nieuwe mijngangen. De
m onder de heuvel ontplofte een gi-
van de Oude Vaart. Enorme onder-
echte frontlijn, met uitzondering van
toestand bleef de laatste oorlogs-
gantische mijnlading van 24.267 kg.
grondse ontploffingen hertekenden
een klein stukje tussen The Bluff en
jaren vrijwel onveranderd.
De Duitse gevechtslinies werden de
er het landschap totaal. Ongeloof-
de sluis.
lijke luchtfoto’s getuigen nog steeds
∫ De beschermde sluis in zijn originele, nog
ongeschonden toestand, in 1917. Het waaiervormige reservoir moest zoveel mogelijk
kanaalwater opsparen.
op Hill 60 en the Caterpillar.
lucht in geblazen. Er ontstond een
Omdat de bovenste bodemlagen
brede krater met een open wand,
haarscherp, niet enkel van het oor-
The Bluff (steile oever) was oorspron-
zandig waren of uit vergraven gron-
grenzend aan de diepe spoorweg-
logsinferno, maar ook van de gigan-
kelijk een hoge, brede heuvel, opge-
den bestonden, veroorzaakten de
sleuf. De heuvel werd veroverd, ter-
tische kanaalwerken én de misluk-
worpen met de gronden uit de ka-
explosies vrij brede kraters. Enkel
wijl aanhoudend artillerievuur het
king van de Oude Vaart.
naalsleuf. Het was het hoogste punt
de twee diepere kraters die tot in de
volledige landschap rond Hill 60 tot
uit de hele omgeving. In de front-
kleihoudende bodem doordringen,
een pokdalig maanlandschap her-
streek van de Ieperboog bezetten de
bleven tot op vandaag waterhou-
leidde.
THE BLUFF: VAN HEUVEL TOT
KRATERLANDSCHAP
Duitsers bijna overal de hogere posi-
dende poelen. Ook de twee grote,
Achiel Van Walleghem, onderpastoor
ties. Na hevige gevechten viel deze
aaneensluitende, L-vormige kraters
van Dikkebus getuigt in zijn dagboek:
Toen de oorlog uitbrak was de Sint-
strategische hoogte in 1915 echter in
in de steile sleufwand blijven steeds
’t Was juist 4 ure en ’t eerste daglicht
Elooibrug over het kanaal al meer dan
Britse handen. Vanuit deze stelling
droog. Wellicht daarom werden ze
begon te schemeren toen ik al met
Spoorwegbrug
Krater Hill 60
een jaar ingestort. De Duitsers dach-
overzagen zij de Duitse frontlijn in
na de oorlog gebruikt als “spring-
eens het reusachtigste en tevens het
frontlinies. De sluis in het noordwes-
ten aanvankelijk dat de ingestorte
de sleuf en nabij het Molenbos. Om
putten”: een verzamelplaats waar
ijselijk prachtigste vuurwerk zag dat
telijk deel van het domein werd door
brug gedynamiteerd was. Ze verdach-
te beletten dat men in hun loopgra-
de massa’s niet ontplofte oorlogs-
ooit in Vlaanderen ontsteken wierd,
de Britten ingericht als een echte,
ten de lokale bevolking van sabotage.
ven kon binnenkijken, bouwden de
tuigen uit de omgeving werden ver-
een ware volkaan, ’t was of gansch
overdekte schuilplaats die diende als
In de volksmond bleef men nadien
Duitsers hun frontlijn hoog op met
zameld en tot ontploffing gebracht.
het zuidoosten vuur spuwde… Het
commandopost en eerste verband-
over de ‘gesprongen brug’ spreken.
stapels zandzakken.
De omwonenden wisten dat ze elke
duurde nog eenige seconden eer wij
post: “Gordon Terrace”. Gewonde en
Tijdens de Eerste Slag bij Ieper (21 ok-
donderdagmorgen, om 9 u hun ven-
de schokken gevoelden. Dit was een
verzorgde soldaten die er stierven,
tober – 22 november 1914) probeer-
Het terreinnadeel bleef een doorn in
sters en deuren moesten openzetten
ware aardbeving die ruim eene mi-
werden begraven in de nabijgelegen,
den Franse troepen de Duitse aanval
het oog van de Duitsers. Vanaf eind
om geen schade te krijgen door de
nute duurde… Och, ware ’t geen men-
kleine begraafplaatsen.
te stoppen. In de eerste helft van no-
1915 probeerden ze herhaaldelijk
schokgolven.
schenslachterij men zou het ‘prachtig’
De kunstmatige heuvel en omge-
vember liepen de frontlijnen vast. In
om de hoogte (Grosse Bastion, het
noemen.
ving werden langdurig bezet door de
Deze sluis werd in 2000 geklasseerd
Hollebeke liepen ze dwars doorheen
grote bolwerk) in te nemen via zware
als beschermd monument. Houtige
de kanaalsleuf, even ten westen van
mijnexplosies. Na 3 explosies op 14
HILL 60 EN DE CATERPILLAR
De spectaculaire mijnkrater The
brachten de Britten 30,5 meter onder
planten (bomen en struiken) worden
de ingestorte Sint-Elooibrug. Beide
februari 1916 werd het verdedigende
Ook Hill 60 ontstond als kunst-
Caterpillar grenst aan Hill 60 (over-
de Caterpillar een enorme mijnlading
er nu regelmatig verwijderd omdat ze
legers bouwden een netwerk van
Britse peloton bijna compleet uit-
matige heuvel, maar dan omstreeks
zijde spoorwegsleuf) en ligt in het
van 31.752 kg springstoffen tot ont-
met hun wortels de bakstenen con-
loopgraven uit. Het niemandsland
gemoord. Op 2 maart 1916 wisten de
1853 met gronden uit de aangren-
parkdomein De Vierlingen (“Battle
ploffing. De explosie sloeg een diepe,
structies aantasten. Kruidachtige
tussen de twee eerste frontlijnen
Britten na een verrassingsaanval de
zende spoorwegsleuf. Vanwege het
Wood” tijdens de oorlog). Net als
steile krater in de helling. De aarde
muurplanten, zoals de typerende
was meestal niet meer dan honderd
hoogte te heroveren. Helse mortier-
brede uitzicht op Ieper werd ook
Hill 60 ontstond de Caterpillar als
viel er als een perfecte berm rondom
tongvaren, richten echter geen scha-
meter breed, vaak veel minder. Nabij
beschietingen en dodelijke raids
deze strategische plaats tijdens WO
kunstmatige hoogte door het uit-
neer. Op vandaag is de mijnkrater
de aan. Ze vinden er een geschikte,
het Molenbos (Ravine Wood), langs
bleven dagelijkse kost. Een nieuwe,
I fel bevochten. Het Duitse leger
graven van de spoorsleuf. De Britten
van de Caterpillar een sfeervolle,
“historische” biotoop.
de huidige Molenbosstraat, lijkt het
enorme Duitse explosie op 25 juli
veroverde ze op de Fransen op 10 de-
benoemden deze heuvel als “cater-
diepliggende vijver boordevol water-
De sluis is een schitterend monu-
wel of de lijnen elkaar raken.
1916 sloeg de hele top weg. Toch
cember 1914. Afwisselend kwam Hill
pillar” (rups) omwille van zijn kron-
leven binnen het provinciaal domein
ment voor de verbetenheid, maar ook
Tijdens de oorlog vormde de diepe
hielden de Britten stand. Ze ant-
60 in handen van de Duitse en Britse
kelende vorm. Die kan je op enkele
De Palingbeek, deelgebied De Vier-
de mislukking van de kanaalgravers.
open kanaalsleuf een serieuze hin-
woordden met kleinere, zeer gerichte
troepen. De gevechten in april-mei
luchtfoto’s duidelijk waarnemen.
lingen.
[8]
Spoorwegsleuf
Krater Caterpillar
Duitsers. Tijdens de Grote Mijnenslag
➤
[9]
OPEN MONUMENTENDAG 2010: THEMA-ARTIKEL
THEMA ‘DE VIER ELEMENTEN’
DOOR HET VUUR VERDWENEN MONUMENTEN: DE
VERBRANDE MOLEN EN HET
KASTEEL LE PALINGBEEK
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd
opgenomen in de interpretatieruimte
tussen 1910 en 1913 hebben af-
de oude molen door de Duitsers met
van het Bezoekerscentrum De Pa-
gespeeld. Je ontdekt er duidelijk
granaten bestookt. Op 11 november
lingbeek. Na WO II werd de Verbrande
de talrijke amfitheatervormige af-
1914 viel hij voor de tweede keer ten
Molen niet meer heropgebouwd.
schuivingen van de taluds die het
Al in de 16 eeuw was er sprake van
prooi aan de vlammen. Athur Baillieul
een Sillebeecke Meulen, gelegen op
zag vanuit de hoeve Callewaert (nu
Op het domein waar zich nu het golf-
de als een kaartenhuisje ingestorte
een hoge helling nabij het huidige
het bezoekerscentrum De Paling-
terrein bevindt, bouwde de Noord-
Sint-Elooibrug, de vrijwel intacte
Molenbos. De molen pronkte er nabij
beek) de molen neerstorten. Hij werd
Franse familie Mahieu tussen 1901
sluizen uit 1911, met hun typerende
het kruispunt van de Komenseweg
omhoog getild door de ontploffende
en 1903 het indrukwekkende kasteel
halvemaanvormige
met de Verbrandemolenstraat. In de
obussen en stortte neer.
“Le Palingbeek”. Het kwam in de
en de versterkte oevers. Alsof een
zomer van 1770 werd de molen door
Na de oorlog kocht de molenaars-
plaats van een ander kasteel dat niet
teletijdmachine je 100 jaar terug in
de bliksem getroffen en brandde
familie Baillieul de Lindemolen van
meer naar de smaak van de eigenaars
volledig af. In 1773 was hij al uit zijn
Alveringem aan en verplaatste die in
was en dan ook prompt afgebroken
as herrezen. De laatste Zillebeekse
1924 naar de molenwal in Zillebeke.
werd... Niet alleen het kasteel, maar
molenaar, Arthur Baillieul (1897-
Maar het vuur bleef de Verbrande
ook het park kreeg een volledige
1981) verklaarde dit jaartal duidelijk
Molen achtervolgen.
facelift met nieuwe aanplantingen,
met eigen ogen gelezen te hebben:
In mei 1940 brak de Tweede Wereld-
prachtige doorkijken, dreven, sier-
het stond ‘in de stake gegrift’.
oorlog uit. In de zuidelijke Ieperboog,
de
graafwerk steeds weer vernietigden,
∫ Duitse panoramische foto uit 1915 vanuit Wijtschate richting Ieper, een getuige van de
originele landschappen ten zuiden van Ieper.
de tijd bracht. Bijzonder spectaculair
zijn de opeenvolgende beelden van
de diverse mijnexplosies in The Bluff,
tografie bleef zich ontwikkelen op
tussen 1915 en 1916, en de uitein-
het ritme van de oorlogen, zoals de
delijk totale vernietiging van dit
Britse conflicten in Soedan (1884-
landschap in september 1917.
prieeltjes, bruggen, dienstgebouwen,
DE LUCHTFOTOGRAFIE
TIJDENS DE OORLOG, EEN
TELETIJDMACHINE OP
VANDAAG
nabij Hill 60, kwam het opnieuw tot
alles erop en eraan.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd
Het maken van opnames vanuit
Het klinkt wat bizar, maar dank zij
hevige gevechten tussen Duitsers
Tijdens WO I werd het kasteel fel
een totaal nieuw beeldperspectief
vliegtuigen zou pas vanaf de Eerste
het vermetele oorlogsverhaal in de
en Britten. Op 27 mei 1940 werd
bevochten. Eind oktober 1914 kwam
ontwikkeld en bijzonder snel ver-
Wereldoorlog echt op gang komen,
Ieperboog werd onze eigenste West-
de molen nog maar eens in brand
het in de vuurlinie te liggen. Zes maal
fijnd: de waarnemingen vanuit lucht-
en zich razendsnel ontwikkelen.
hoek één van allerbest gedocumen-
geschoten door Duitse artillerie.
wisselde het van bezetter. Door de
ballons (zeppelins) en vliegtuigjes
De eerste Britse oorlogsluchtfoto’s
teerde landschappen en regio’s van
Twee houten molenkatrollen werden
Britten werd het gebouw “White
werden via luchtfoto’s vastgelegd.
dateren al van 15 september 1914,
de hele wereld!
uit de brand gered. Eén stuk werd
Chateau” genoemd, de Duitsers
Het wonder van de luchtfotografie
tijdens de terugtocht van de geal-
gaven het de naam “das Bayern-
leverde een totaal nieuwe dimensie
lieerden. De kwaliteit nam snel toe,
schloss”.
van beeldinformatie op. Op vandaag
vanaf de tweede helft van 1915 krij-
·Hoofdbron: bijdragen van Staf Verheye
Maand na maand kregen het luxu-
tonen de opnames op pijnlijk precieze
gen we scherp en contrastrijk beeld-
en Henri Viaene, in september 1994
euze pronkgebouw en het om-
wijze wat er toen allemaal gebeurde.
materiaal. De productie groeide
gepubliceerd in de brochure “Het
liggende, romantische parkdomein
De indrukwekkende reeks van zo-
enorm: op het einde van de oorlog
Verhaal van een Oude Vaart” (niet
beschietingen te verduren. Aan het
wel Britse als Duitse luchtbeelden
waren er ongeveer 6 miljoen afge-
meer verkrijgbaar).
eind van de oorlog bleef er helemaal
vormen de meest authentieke én
drukte luchtfoto’s van Britse oor-
·De Laatste getuige, het oorlogsland-
niets meer overeind. Ook de familie
tegelijk neutrale getuigenissen uit
sprong! Er werd ook heel wat schitte-
schap van de Westhoek (2005),
werd zwaar getroffen. Beide zonen,
die turbulente periode, ze vormen
rend fotomateriaal van Duitse oor-
hoofdstuk “Luchtfoto’s uit de Eerste
Auguste en Michel, sneuvelden aan
een monument op zich.
sprong geproduceerd. Erg befaamd
Wereldoorlog, vroeger en nu”, bijdrage
was de Duitse piloot en observator
door Mathieu De Meyer.
De Verbrande Molen van Zillebeke, links (Ω) rond 1903, rechts (Ω) na de heropbouw rond 1925.
Op de landschapsfoto uit 1926 (∫) pronkt deze molen op de horizon. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zou ook deze derde versie door brand vernietigd worden.
het Franse front.
[ 10 ]
waterreservoir,
1885) en Zuid-Afrika (1899-1902).
■
Tekst: Lieven Stubbe
De allereerste luchtfoto’s werden
Dietrich Freiherr von Kanne, die op 24
·Van The Bluff naar die Grosse Bastion
Na de oorlog werd er pas in 1939 op
opgenomen in 1858 door de Frans-
april 1916 nabij Gits verongelukte.
(Verhalen voor onderweg), Dominiek
de plaats van de vroegere paarden-
man Gaspard Felix Tournachon, van-
stallen een riant landhuis opge-
uit een luchtballon. Het strategische
De vele luchtfoto’s die in de om-
·Beeldmateriaal: verzameling Philip
bouwd. In 1989 werd het domein
belang hiervan werd snel onderkend:
geving van de Oude Vaart werden
Woets (Hollebeke), het Stedelijk
verkocht en ingericht als golfterrein,
tijdens de Amerikaanse burgeroorlog
opgenomen, bieden ons nu een pijn-
Archief Ieper, archief In Flanders Fields
het landhuis werd het clubhuis van
(1860-1865) zou president Lincoln
lijk scherp, feitelijk beeld van de
Museum. Kleurfoto’s: Danny de Kievith.
de Golf- en Countryclub De Paling-
militaire luchtfoto’s laten maken van
enorme drama’s die zich tijdens de
·Met dank aan Kristin Kino (Bezoekers-
beek.
de vijandelijke stellingen. De luchtfo-
laatste fase van de kanaalwerken,
centrum De Palingbeek).
Dendooven.
[ 11 ]
OPEN
THEMA
MONUMENTENDAG
‘DE VIER ELEMENTEN’
2010
HEUVELLAND
‘OPEN KERKEN’ HEUVELLAND, OFFICIEEL VAN
START OP OPEN MONUMENTENDAG 2010
∫ Kosmos, Heuvelland
© Christophe Dehaene
‘Open Kerken’ is een vzw die zich tot doel stelt om het
waardevol kerkelijk patrimonium in het daglicht te stellen en het toegankelijk te maken voor bezoekers en de
plaatselijke bevolking. Mensen willen er op bezoek kunnen gaan, om redenen van spirituele of culturele aard, om
tot rust te komen of gewoon uit nieuwsgierigheid. Hier-
RODEBERG / ZWARTEBERG
toe worden diverse onthaalproducten ontwikkeld gaande
van banners tot flyers en een onthaaltafel op maat van
Het gebied rond de Rodeberg en de Zwarteberg is steeds
elke deelnemende kerk. Tevens promoten ze activiteiten
een ‘vreemde oase’ geweest in het landelijke Heuvelland.
die het kerkelijk patrimonium tot leven brengen zoals
Al sinds het begin van vorige eeuw was er dag- en verblijfs-
bezoeken, concerten, conferenties, erediensten en an-
toerisme aanwezig, denk maar aan de hoofdstraat op
dere godsdienstige activiteiten. Alle deelnemende kerken
de Zwarteberg met zijn “lunapark” en eerste openlucht-
worden in dit netwerk opgenomen en zo gezamenlijk
zwembad in de streek, de typische hotel-restaurants zoals
gepromoot.
de Kosmos, de Belvédère en de Casino, de latere Lijster-
De 8 parochies van Heuvelland zijn gezamenlijk toege-
molen, de verschillende kleinschalige zandontginningen…
treden. Dit houdt in dat ze:
Nu staan deze bergtoppen vooral bekend om hun week-
· De kerk openhouden voor bezoekers gedurende 8
end-winkeltoerisme maar toch zijn er nog landschappen
opeenvolgende weken tussen 1 juni en 30 september:
en gebouwen te zien uit de vorige eeuw, al dan niet zwaar
3 dagen per week, 4 uur per dag.
gewijzigd.
· De kerk uitrusten voor het onthaal met brochures
Fotograaf Christophe Dehaene zocht aan de hand van
over de kerk, informatie over het parochiaal leven, een
oude postkaarten deze plaatsen terug op, fotografeerde
gastenboek en ook een gastvrije sfeer scheppen (bv.
ze opnieuw en legde zo de link met de vier elementen
bloemen, achtergrondmuziek).
WATER, VUUR, AARDE EN LUCHT. Streekgids Jef Hoor-
· De volledige inventaris bijhouden van de waardevolle
naert vervolledigt deze reeks met zijn streekkennis.
voorwerpen die deel uitmaken van het patrimonium en
deze voorwerpen beveiligen.
· De tentoonstelling van de postkaarten staat opgesteld
· het logo “Open Kerken” aanbrengen op
in het Bezoekerscentrum De Bergen, Reningelststraat
de voorgevel, naast het portaal.
11, in Heuvelland, en is de hele dag toegankelijk tussen
10u en 18u.
Tijdens Open Monumentendag
· De wandeling rond het domein van de Kosmos gaat
zetten we dit extra in de kijker.
om 14u van start ter hoogte van de parking van de
Wij bieden in elke kerk één bepaalde
Kosmos. Reserveren voor de wandeling is noodzakelijk.
activiteit aan: een lezing, een stiltemo-
Reservatie via mail naar [email protected],
ment, een luistermoment, een gidsbeurt,
per telefoon op 057/45 04 55.
beklimmen van de toren, kunst in de kijker… Dit pro-
VVV Heuvelland, Reningelststraat 11, 8950 Heuvel-
gramma kan opgevraagd worden bij de cultuurdienst
land, T 057/45 04 55, E [email protected]
van Heuvelland, T 057/45 04 72.
[ 13 ]
∫ Logo ‘Open Kerken’
LUCHT WATER AARDE
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
OPEN
MONUMENWATER AARDE VUUR
TENDAG 2010 IN
LUCHT
WATER
AARDE
DE ZUIDELIJKE
VUUR
LUCHT
WATER
WESTHOEK:
AARDE
VUUR LUCHT
PROGRAMMA
EN
WATER
AARDE VUUR
ACTIVITEITEN
LUCHT WATER AARDE
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
WATER AARDE VUUR
LUCHT WATER AARDE
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
OPEN MONUMENTENDAG 2010: PROGRAMMA & ACTIVITEITEN ZUIDELIJKE WESTHOEK
THEMA ‘DE VIER ELEMENTEN’
IEPER
∫ De Palingbeek, Zillebeke © Stad Ieper
DE PALINGBEEK
»Open Mo(nu)ment voor gezinnen
in domein Palingbeek
Ook in de Palingbeek stellen we scherp op de mens, het
landschap en zijn onstuimige relatie met de 4 elementen.
Van in de prehistorie tot vandaag zijn de elementen altijd
tegelijk vriend en vijand geweest. We hebben er gebruik
voortdurend de ingenieursplannen en vernietigende ont-
IEPERLEE
ploffingen hertekenden het landschap of vernietigden de
oude volksherberg “À l’Entrepôt”. Weer en wind volhard-
»Wandeling - De Ieperlee bovengronds
den in hun erosieve krachten. Nabij de vaart pronkte
ooit een beroemde molen, die echter tot 3 keer toe door
De Ieperlee krijgt pas zijn naam bij het binnenvloeien van
vuur vernietigd werd. Tijdens de bustocht verkennen we
de stad aan de Rijselpoort. In feite is het een voortzetting
de standplaats en de geschiedenis van deze “Verbrande
van een aantal beken (vooral de Bollaertbeek) die vanuit
Molen”.
Heuvelland Ieper bereiken. In de middeleeuwen was de
rivier bevaarbaar voor de kleine boten en werd ze aldus de
van gemaakt, ze in goede banen geleid, ervan genoten
In en om de Oude Vaart spanden de vier elementen
levensader van de stad. Vooral voor de aanvoer van wol
en ze bestreden. Dat alles laat sporen na in het domein.
samen tegen de menselijke bemoeienissen, tot de natuur
uit Engeland via Nieuwpoort betekende hij heel wat. Nu
De Oude Vaart als vaste waarde en beeldvormend as-
uiteindelijk zelf de controle terug overnam. Het wandel-
is het een overwelfde riool geworden die we zullen volgen
pect doorheen de geschiedenis. Aan de beschermde sluis,
pad verkent het smalle, bijzonder gevarieerde natuurlint
tot waar de Ieperlee weer te voorschijn komt. Tijdens de
midden het domein, brengt Monumentenwacht West-
dat zich ontwikkelde tussen Ieper en Komen. Sedert 1996
tocht zullen op een drietal plaatsen vroegere aftakkingen
Vlaanderen dit dramatisch verhaal opnieuw tot leven. De
wordt de Oude Vaart ingericht als Vlaams Natuurdomein,
beschreven worden. Onderweg zal het belang van een ha-
beheerd door het Agentschap voor Natuur en Bos. We
ventje en ook de aanleg van overdrachten belicht worden.
verkennen er ook een kleinschalig waterzuiveringsstation
Deze verrassende tocht bekijkt onze (water)rijke geschie-
met rietveld, dat het rioolwater van Hollebeke zuivert.
denis met andere ogen.
gebruiken we vandaag om iets moois tot stand te bren-
»Wandeling - Langs de Oude Vaart
gen. De lucht stroomt snel en brengt de Verbrande Molen
terug in onze gedachten als we de ogen sluiten. Vandaag
In Ieper nodigt Open Monumentendag je uit op een ex-
brengt een molen ons windenergie. Kom dat zelf maar
clusieve verkenningstocht doorheen ‘De Oude Vaart’. Je
Als toemaatje leer je het beschermde monument “de
· Afspraak: aan de Rijselpoort, einde Rijselsestraat,
eens uitproberen. Vuur gaf ons eeuwenlang houtskool uit
verkent dit merkwaardige, lintvormige lanschap tussen
Oude Sluis” in het Palingbeekdomein beter kennen door
8900 Ieper
het bos. De pottenbakker toont ons hoe dit werkt. Op het
Houthem (net over de grens met Henegouwen) en de
de ogen van een deskundige monumentenwachter. Wat
· Uur: 10u30 en 13u30
water zien we onze zelfgemaakte vlotjes weer varen.
Vaarstraat (Palingbeekdomein) in Zillebeke, doorheen het
verder wandel je naar de plek waar de vier elementen zich
· Duur: 2,5u
Vlaamse Natuurdomein “De Oude Vaart” en een stukje
op de meest dramatische wijze lieten kennen: “The Bluff”,
· Afstand: 3 km
Monumentendag op een speelse manier vormgegeven op
van het provinciedomein De Palingbeek. Een pendelbus
de beruchte oorlogskraters die de steile sleufwand van de
· Inschrijven: Toerisme Ieper
maat van gezinnen met kinderen.
verzorgt het vervoer van en naar de plaats van afspraak,
Oude Vaart volledig vervormden.
Lakenhallen, Grote Markt 34, 8900 Ieper
T 057/23 92 20
het Bezoekerscentrum De Palingbeek.
· Afspraak aan het bezoekerscentrum Provinciaal
E [email protected] – www.toerisme-ieper.be
Vaartstraat 7, 8902 Zillebeke/Ieper
Tussen 1864 en 1913 werd er hard gewerkt aan het
Domein De Palingbeek, Vaartstraat 7,
· Gratis – inschrijving verplicht
· Tussen 14u en 18u
beruchte kanaal Ieper-Komen. Omwille van voortdurende
8902 Zillebeke/Ieper
· Organisatie: provinciedienst NME i.s.m. RLWH,
grondafschuivingen zou het nooit worden afgewerkt.
· Uur: 14u en 15u
AstroLAB IRIS, Milieuboerderij de Palingbeek,
Tijdens de excursie ontdek je hoe de geschiedenis haar
· Duur: 3u (busvervoer inbegrepen)
Gezinsbond, Pasar, De Bron vzw, Bosgroep IJzer en
diepe sporen in dit landschap naliet. Daarbij speelden de
· Afstand: 6 km
Leie, Velt, Monumentenwacht West-Vlaanderen en
vier elementen (water, aarde en bodem, lucht en vuur) de
· Niet geschikt voor rol- of kinderwagens
Stad Ieper
hoofdrol in een dramatisch verhaal met heel wat hoofd-
Kinderen vanaf 7 jaar welkom!
· Meer info: T 057/23 08 40,
stukken en ingrediënten.
· Inschrijven: Toerisme Ieper
· Afspraak: Bezoekerscentrum De Palingbeek,
Lakenhallen, Grote Markt 34, 8900 Ieper
E [email protected],
W www.west-vlaanderen.be/bezoekerscentra >
Arbeiders vergraafden er een halve eeuw lang weer-
T 057/23 92 20
Palingbeek
barstige kleigronden. Baksteen en beton boden geen
E [email protected] – www.toerisme-ieper.be
· Gratis – geen inschrijving vooraf
houvast. Kwelwater en prille bronbeekjes doorkruisten
· Gratis – inschrijving verplicht
[ 14 ]
∫ Rijselpoort, Ieper © Stad Ieper
aarde die ons parten speelde bij het graven van de vaart,
[ 15 ]
OPEN MONUMENTENDAG 2010: PROGRAMMA & ACTIVITEITEN ZUIDELIJKE WESTHOEK
THEMA ‘DE VIER ELEMENTEN’
BELFORTTOREN
molenromp als observatiepost gebruikt door de Duitse
STEENAKKERMOLEN
DienstToerisme, Lakenhalle,
soldaten. Zij bouwden er nog enkele lagen bakstenen op
Onze-Lieve-Vrouwestraat, 8920 Langemark-
Grote Markt 34, 8900 Ieper
om een nog beter overzicht over de streek te hebben. De
Poelkapelle (Sint-Juliaan)
∫ Beeuwsaertmolen, Bikschote © Kurt Vandewalle
LANGEMARK-POELKAPELLE
molenromp en de mechanische maalderij werden in 1993
De Belforttoren bevindt zich in het midden van de majes-
hersteld. De mechanische maalderij bleef bewaard en is
Op het einde van de 14de eeuw bouwde Pieter Cobbe (uit
tueuze Lakenhalle; beide dateren oorspronkelijk uit de
ingericht op de benedenverdieping en op de eerste drie
Sint-Jan) op de huidige standplaats de eerste Steenak-
13de eeuw. De Eerste Wereldoorlog vernietigde bijna het
zolders. Er zijn nog drie steenkoppels, een buil, een ha-
kermolen.
complete complex, op een stuk toren en enkele muren
verpletter en een dieselmotor type L 25 PK aanwezig. De
De molen die eeuwenlang de winden en stormen trot-
na. In 1928 ving de wederopbouw aan.
molen werd samen met de omgeving beschermd in 1975.
seerde, ging echter ten onder in de Eerste Wereldoorlog.
De 70 meter hoge toren van het belfort is vandaag erkend
In 1980 werd ook het interieur beschermd.
De molen lag vlak in de frontlijn en door zijn hoogteligging
als UNESCO werelderfgoed en bestaat uit vier verdiepin-
Op Open Monumentendag kun je een kijkje nemen in
bood de molen uitstekende observatiemogelijkheden. In
gen. Met een gids bestijg je de meer dan tweehonderd
deze unieke molen en krijg je een woordje uitleg van een
de strijd om het bezit ervan, ging hij helemaal in de vlam-
trappen om éénmaal boven te genieten van een prachtig
kenner en van de molenaar.
men op. De eerste gevechten rond de molen werden door
Wilhelm Schreinen beschreven in “Der Tod von Ypern”.
BEEUWSAERTMOLEN
beiaardier laat je een kijkje nemen in de klokkenkamer en
· Uur: Doorlopend geopend van 10u tot 17u
Sindsdien kreeg de Steenakkermolen zijn lugubere bij-
Pilkemstraat, 8920 Langemark-Poelkapelle (Bikschote)
speelt een gepast deuntje.
· Gratis – geen inschrijving vooraf
naam “Dodenmolen”.
zicht op de binnenstad, vestingen en groene gordel. De
In 1635 werd de molen opgericht door de heren van Bik-
Sint-Juliaan. Uit Pittem werd de Kruisbergmolen (°1790)
schote. Ten gevolge van een blikseminslag ging de molen
meegebracht om de verwoeste molen te vervangen.
in 1830 in de vlammen op. Hij werd onmiddellijk heropge-
Verschillende molenaars maalden er tot 1975. Door een
bouwd. Tot aan WOI volgden diverse molenaars elkaar op.
gebrek aan investering en vernieuwing takelde de molen
Door z’n hoge ligging op een wal vormde de molen tijdens
daarna erg snel af.
de Eerste Wereldoorlog een ideale uitkijkpost. Tijdens de
Uiteindelijk werd hij aangekocht door de Provincie West-
eerste gasaanval op het naburige Steenstraete op 22 april
Vlaanderen en in 1992 volledig gerestaureerd. De maal-
1915 werd de windmolen, door de Fransen de ‘Moulin
vaardige staakmolen maalt nu regelmatig dierenvoeder en
Bleu’ genaamd, volledig verwoest. In 1921 werd de molen
bakmeel. Door zijn uitstekende ligging op de westelijke
heropgebouwd met de delen van twee andere molens. In
MOLEN IN ELVERDINGE
uitloper van de heuvelkam van ’s Graventafel, is de molen
1932 kwam er een mechanische maalderij bij, maar tot
Vermeulens Molen, Vlamertingsestraat,
van op ruime afstand zichtbaar. Deze molen is een be-
1959 werd er echter voornamelijk met windkracht ge-
schermd monument.
malen. Vanaf dan is de geklasseerde molen buiten bedrijf.
· Inschrijven: Toerisme Ieper
Lakenhallen, Grote Markt 34, 8900 Ieper
T 057/23 92 20
E [email protected] – www.toerisme-ieper.be
· Gratis – inschrijving verplicht
8904 Elverdinge
In 1843 liet de familie Vermeulen-Smagghe een bakstenen stellingmolen bouwen, als graan- en oliemolen,
tum is aangegeven op een gevelsteen boven de deur. De
molen is gelegen in de Vlamertingsestraat te Elverdinge,
en is eigendom van de familie Vermeulen. Het is een
korenmolen, met een zeer hoge romp: met 29 meter is
dit de hoogste molen van West-Vlaanderen. De wieken
werden in 1909 verwijderd en de molen werd mechanisch
aangedreven. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de
[ 16 ]
In 1965-66 waren er herstellingswerken aan de molen.
10u – 18u: gidsbeurten in en rond de molen door de
In 1976 viel de molen ten prooi aan een zware storm, de
meester-molenaar.
molen schoot in brand en wat restte was een ruïne. In
1999 werd het gemeentebestuur eigenaar en in 2010 is
∫ Steenakkermolen, Sint-Juliaan © Kurt Vandewalle
ter vervanging van een houten windmolen. De bouwda-
∫ Molen, Elverdinge © Stad Ieper
· Duur: 1u
∫ Belforttoren, Ieper © Stad Ieper
Pas in 1920 kwamen de eerste dorpelingen terug naar
· Uur: 13u; 14u; 15u; 16u
de gerestaureerde molen een feit en kan er terug gemalen
worden.
10u – 18u: gidsbeurten in en rond de molen door de
meester-molenaar & toegang tot de tentoonstelling
in het torenkot van de molen.
[ 17 ]
OPEN MONUMENTENDAG 2010: PROGRAMMA & ACTIVITEITEN ZUIDELIJKE WESTHOEK
THEMA ‘DE VIER ELEMENTEN’
MESEN
POPERINGE
intergemeentelijke archeologische dienst in de zuidelijke
Locatie: Ontmoetingscentrum, Korte Mooiestraat 6,
Westhoek, dan ook graag zijn werking aan het publiek voor.
dichtmaakt, is niet bij iedereen bekend. Aan de hand van
vroegere en recente projecten in Mesen stelt Archeo7, de
8957 Mesen, 13u30 – 18u
Afsluiten doen we met een biertje. Duur: 4,30u. i.s.m.
∫ Hopast, Poperinge
OPENDEURDAG ARCHEO7:
SINT-NIKLAASKERK X2
EN ANDERE OPGRAVINGEN.
De Keteniers. Slechts 70 personen kunnen met het
treintje mee, daarom is inschrijven verplicht! Dit kan
op T 057/34 66 88. Gelieve je naam en telefoonnum mer te vermelden.
Middeleeuws Mesen
Mesen, vandaag trots op zijn titel van kleinste stad van
We hebben tijdens de voorstelling speciale aandacht voor
Het Regionaal Landschap West-Vlaamse Heuvels (RLWH) streeft
België, was in de middeleeuwen een belangrijk centrum
het middeleeuwse Mesen en de geschiedenis van de twee
naar samenwerking met al wie zich wil inzetten voor natuur
op de weg van Ieper naar Rijsel met ondermeer stads-
kerken die de stad rijk was. Hoe komt het dat de oude
en landschap en heeft ook aandacht voor de landschappelijke
grachten, stadspoorten, twee kerken, een kasteel, een
abdijkerk vandaag Sint-Niklaaskerk heet en de vroegere
inkadering van ‘sporen uit het verleden’. Het RLWH strekt zich
gerenommeerde jaarmarkt, …
parochiekerk dezelfde naam had? Je komt het allemaal
uit over de gemeenten Ieper, Heuvelland, Mesen, Poperinge,
te weten.
Ondanks de verwoestende vernielingen tijdens de Eerste
DE HOPAST VAN VROEGER TOT NU
Vleteren en Zonnebeke. www.rlwh.be. Het Provinciaal Centrum
Abeelseweg 232, 8970 Poperinge, 13u – 18u
voor Landbouw en Milieu (Proclam) vzw heeft als doelstelling
Wereldoorlog, zijn er in de bodem toch nog archeolo-
Identificatie Vondsten
gische sporen van de rijke geschiedenis van Mesen terug
Niets gaat boven het zelf ontdekken van een archeolo-
De heerlijk ruikende belletjes van de hopplant zijn niet
sten uit de sectoren natuur, milieu, landbouw en recreatie
te vinden. Zo werden in 2008 resten van de oude paro-
gische vondst. Maar soms ontbreekt het wat aan ken-
alleen een streling voor de neus. Hun grootste functie
om gezamenlijk oplossingen te zoeken voor knelpunten in het
chiekerk gevonden op de hoek van de J. Deleustraat en de
nis om je gevonden schatten te dateren of te herkennen.
vinden ze terug in het geven van de typische smaak aan
raakvlak milieu, natuur, landschap en landbouw.
Oud Kerkhofstraat.
Iedereen is dan ook welkom om zijn eigen vondsten te
bier. Daarvoor moeten ze wel gedroogd worden. De ast op
komen tonen en te laten identificeren.
Wally’s Farm toont ons hoe men in de jaren twintig dag
Werking Archeo7
aan te sturen op onderling overleg tussen organisaties en dien-
Tenslotte kunnen de kleinsten onder jullie zelf op zoek
drogen. Verder zie je de hommelpitten, de ranken die via
ment dat de kraan zijn eerste schep in de bodem doet
gaan naar archeologische vondsten op een gecon-
palen en via draad omhoog klimmen, ...
en stopt wanneer diezelfde kraan de laatste put terug
strueerde opgravingssite.
Er is animatie voorzien en gelegenheid om iets te drinken.
∫ Hopmuseum, Poperinge
en nacht het vuur brandend hield om de hopbelletjes te
Dat het werk van een archeoloog niet start op het mo-
De kinderen kunnen op zoek gaan naar de vier elementen
via een fotozoektocht.
∫ Opgravingen Sint-Niklaaskerk X2, Mesen
Activiteiten:
· Doorlopend uitleg van gids in en rond de hopast,
animatie en fotozoektocht.
· Wandeling “Landelijk erfgoed in de kijker” om 14u
HOPMUSEUM
en om 16u (zonder reservatie, duur: 1u). i.s.m. Proclam
Gasthuisstraat 71, 8970 Poperinge, 10u – 18u
en RLWH. Tijdens deze wandeling zien we hoe de vier
[ 18 ]
elementen uiterst geschikt waren voor de hopteelt.
Waar kan men hop, bekend als dé smaakmaker in
· Treinrit van oude naar nieuwe hopast met het Expo
bier, beter leren kennen dan in het Hopmuseum van
‘58-treintje. Vertrek om 13u bij Wally’s Farm met uitleg
Poperinge? Dit recent gerenoveerde museum werd eind
over de oude hopast. Daarna via o.a. Helleketel, Nine
jaren zeventig ondergebracht in de Stadsschaal waar ge-
Elms British Cemetery, hopmuseum en brouwerij bij
durende meer dan een eeuw hop werd gewogen, gekeurd
‘t Zwijnland naar de moderne hopast van Joris Cambie.
en opgeslagen. Maak kennis met het verhaal van de hop-
Bij Joris zien we hoe een nieuwe hopast de belletjes
boeren, plukkers, keurders en handelaars. Nadien lust je
droogt en wandelen we tussen de geurende ranken.
beslist een Poperings Hommelbier!
[ 19 ]
OPEN MONUMENTENDAG 2010: PROGRAMMA & ACTIVITEITEN ZUIDELIJKE WESTHOEK
THEMA ‘DE VIER ELEMENTEN’
VLETEREN
Activiteit:
WATERTOREN
DE MEESTERSMOLEN
Hop kan als geen ander met de 4 elementen in verband
Sint-Bertinusstraat 123a, 8970 Poperinge,
Westvleterenstraat, 8640 Oostvleteren
worden gebracht. Zowel lucht, vuur, aarde als water zijn
10u – 18u, enkel met inschrijving!
De molen is te bezoeken onder deskundige uitleg van
de molenaar José Marchand en dit van 14u tot 17u. Ook
van wezenlijk belang bij de groei en verwerking van de
De Meestersmolen te Oostvleteren is een beschermde
het nabijgelegen schuurtje, dat ingericht is als museum,
hopplant. Met soundscapes en verhalen rond de vier
Het gebouw uit 1973 heeft een inhoud van 1000 m³ die
houten windmolen uit 1760 en bevond zich tot in 1965 in
wordt opengesteld voor het publiek.
elementen wordt het museum in een sfeervol kleedje
zorgt voor een constante druk op het water. Het water,
Gijverinkhove. Hij bevatte toen reeds onderdelen van de
gestopt. Zeker een bezoek waard! Doorlopend en gratis
afkomstig van het waterproductiecentrum te Woumen,
Claerhoutmolen, die eerst in Pittem stond en later naar
Verder is de molen te bezoeken iedere derde zondag
te bezoeken in het museum.
dient als buffer voor groot Poperinge. Daarnaast is de top
Lendelede verhuisde. Het is een open standaardmolen die
van de maanden maart t/m oktober van 14u30 tot 18u
van de toren een ideale plaats om het Poperingse land-
in 1973 weer maalklaar werd gemaakt nabij het ontmoe-
of na afspraak met José Marchand (T 057/40 07 73) of
schap te verkennen.
tingscentrum “de Sceure”.
Toerisme Vleteren (T 057/40 00 99).
schappij voor Watervoorziening gaan we de toren in en
krijgen we uitleg over de werking en het belang van de
watertoren. Ieder uur start een rondleiding. Let op: om
veiligheidsredenen mogen slechts 15 personen per beurt
mee! Inschrijven is dan ook verplicht op het nummer
057/34 66 88. Gelieve uur en namen van alle personen
∫ Meestersmolen, Oostvleteren
∫ Watertoren, Poperinge © VMW
Samen met een medewerker van de Vlaamse Maat-
mee te delen.
Activiteit:
AARDEN POTTEN BAKKEN
BIJ RIK RYON
Blokweg 2, 8972 Proven
doorlopend open van 10u tot 18u
Pottenbakken is bijna zo oud als de mens en was vroeger
noodzakelijk bij het opslaan van voedsel en drank. We
zien hoe Rik Ryon op zijn pottenbakkersschijf een aarden
kunstwerkje tevoorschijn tovert. Daarna gaat het in een
oven die tot meer dan 1000° C warm kan worden. Je ziet
ook ‘segerkegeltjes’, kleine stukjes harde klei die op een
welbepaalde temperatuur smelten. Zo zag men of de
oven heet genoeg was. Om af te werken krijgt de pot nog
een laagje glazuur.
[ 20 ]
[ 21 ]
OPEN MONUMENTENDAG 2010: PROGRAMMA & ACTIVITEITEN ZUIDELIJKE WESTHOEK
THEMA ‘DE VIER ELEMENTEN’
ZONNEBEKE
COLOFON
∫ Park, Zonnebeke
Eind jaren zeventig kocht de gemeente het elf ha groot
domein. Het bevond zich toen in een vrij slechte staat.
De voorbije jaren onderging het park een facelift. Het
werd volgens de regels van het parkbeheersplan in orde
gebracht. De pastorietuin en de archeologische tuin die
grenzen aan het park werden recent geïntegreerd in het
kasteelpark. Op die manier ontstond een fysische eenheid
tussen de dorpskern en het kasteel.
Tijdens Open Monumentendag wordt vooral gefocust op
HET KASTEELPARK, PASTORIETUIN
EN ARCHEOLOGISCHE TUIN
LUCHT WATER AARD
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
WATER AARDE VUUR
LUCHT WATER AARD
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
WATER AARDE VUUR
LUCHT WATER AARD
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
WATER AARDE VUUR
LUCHT WATER AARD
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
het park, de archeologische tuin en de pastorietuin.
Ieperstraat 5, 8980 Zonnebeke
Gidsbeurten: om 14u30, 15u30 en 16u30
Start: kasteelpoort
Het Zonnebeekse kasteeldomein behoorde tot 1794 toe
aan de Zonnebeekse Augustijnenabdij. Tijdens de Franse
bezetting werd alle kerkelijk goed verkocht en werd de
Laveleye de nieuwe eigenaar. In de tweede helft van de
19de eeuw kwam het in handen van de familie Iweins. Tij-
Het project Open Monumentendag 2010 is een samen-
Hebt u nog vragen of wenst u meer informatie over
werking tussen de diensten voor cultuur en toerisme
bepaalde activiteiten? Neem gerust contact op met
van: Heuvelland, Ieper, Langemark-Poelkapelle, Mesen,
de lokale Dienst Cultuur of de Cultuurdienst van CO7
Poperinge, Vleteren, Zonnebeke en de gidsenkringen.
op T 057/34 66 94 of E [email protected].
REALISATIE
BROCHURE
· Cultuurbeleidscoördinatoren en/of diensten toe-
· Eindredactie: Rosita Boussemaere
risme: Stefaan Decrock, Alexander Declercq, Michelle
· Ontwerp: Design Sense, Ieper
Martens, Heidi Vanackere, Steven Reynaert, Bart
· Druk: Cuvelier Graphics, Ieper
Wemaere, Ellen Debeer, Veronique De Block en Kristof
· Campagnebeeld (cover): Open Monumentendag
Pector
Vlaanderen (www.openmonumenten.be)
· CO7-coordinator: Rosita Boussemaere
· V.U.: CO7, voorzitter Geert Vandewynckel,
· Gebiedwerker Cultuur Provincie West-Vlaanderen:
p.a. Grote Markt 1, 8970 Poperinge
Katrien Hindryckx
· Met dank aan:
· De schepenen van cultuur en/of toerisme: Geert
- Christophe Dehaene, Jef Hoornaert en
Vandewynckel, Frans Lignel, Lieven Vanbelleghem,
Open Kerken
Darline Van Eeckhoute, Marleen Baelde, Frans
- Chris Beel, Fernand Rambour, Michelle Martens,
Masson en Franky Bryon
Peter Slosse, Wouter Sinaeve, Lieven Stubbe,
· Provincie West-Vlaanderen, Vlaamse Gemeen-
Gidsenkring Ieper, Charles Vermeulen, Bezoekers-
schap en Europese Unie
centrum Provinciaal Domein De Palingbeek
- Bregt Patrouille, Antoon Verstraete en
dens de Eerste Wereldoorlog werd het domein volledig
Eddy Dejonckheere
vernietigd.
- Jan Decorte (Archeo7)
De kasteelheer Iweins en de pastoor leefden op gespannen
- De Keteniers, PROCLAM (Provinciaal Centrum
voet. Iweins regeerde als een feodale heer over het dorp.
voor Landbouw en Milieu), Rik Ryon, RLWH
Van huize uit liberaal, kon hij niet zo goed overweg met
(Regionaal Landschap voor West-Vlaamse
de kerk. Dit verbeterde zeker niet toen Iweins na Wereld-
Heuvels)
oorlog I terugkeerde naar Zonnebeke en merkte dat de
- José Marchand
pastoor de touwtjes ondertussen stevig in handen had.
- Memorial Passchendaele 1917
Over de kerk van de modernistische architect was hij niet
te spreken. Het hoeft ons dan ook niet te verwonderen
dat Iweins koos voor een traditionelere invulling van zijn
eigen woning. Hij liet het kasteel heropbouwen als een
Normandische villa. Voor Wereldoorlog I woonde hij ook
verklaart ook de in het oeuvre van Raison vreemde vormgeving van het gebouw. De pseudo-vakwerkbouw van het
kasteel is een mooie illustratie van hoe traditionelere architecten omgingen met nieuwe materialen.
[ 22 ]
∫ Park, Zonnebeke
al in een gelijkaardige villa, zij het iets bescheidener. Dit
[ 23 ]
LUCHT WATER AARD
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
WATER AARDE VUUR
LUCHT WATER AARD
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
WATER AARDE VUUR
LUCHT WATER AARD
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
WATER AARDE VUUR
LUCHT WATER AARD
VUUR LUCHT WATER
AARDE VUUR LUCHT
OPEN MONUMENTENDAG
IN DE CO 7-REGIO
WESTVLETEREN
OOSTVLETEREN
BIKSCHOTE
LANGEMARKPOELKAPELLE
KROMBEKE
VLETEREN
PROVEN
SINT-JAN-TER-BIEZEN
POELKAPELLE
LANGEMARK
PASSENDALE
PILKEM
WOESTEN
SINT-JULIAAN
ELVERDINGE
BRIELEN
POPERINGE
SINT-JAN
WATOU
ZONNEBEKE
VLAMERTINGE
IEPER
BESELARE
GELUVELD
ZILLEBEKE
ABELE
DIKKEBUS
RENINGELST
VOORMEZELE
ZANDVOORDE
HOLLEBEKE
WESTOUTER
KLIJTE-DORP
WIJTSCHATE
KEMMEL
LOKER
HEUVELLAND
DRANOUTER
WULVERGEM
MESEN
1
Rodeberg / Zwarteberg, Heuvelland
10
Opgravingen Archeo7, Mesen
2
Open Kerken, Heuvelland
11
Hopast, Abele
3 - 4 De Palingbeek, Zillebeke
12
Hopmuseum, Poperinge
5
Ieperlee, Ieper
13
Watertoren, Poperinge
6
Belforttoren, Ieper
14
Aarden potten bakken, Proven
7
Molen, Elverdinge
15
Meestersmolen, Oostvleteren
8
Steenakkermolen, Sint-Juliaan
16
Kasteelpark, pastorietuin en archeologische
9
Beeuwsaertmolen, Bikschote
tuin, Zonnebeke